Аутогендік жаттығулардың маңызы
Кіріспе.
1. Тақырыбымыздың өзектілігі қазіргі замандағы жан шынықтыру тәсілдері мен
аутогендік жаттығуларды пайдланудан туындайды.
2. Еңбегіміздің зерттеу обьектісі адам, ал кеңінен алғанда адамдағы мінез-
құлықта пайда болған ауытқушылықтардан шығудағы пайдалану әдістері мен
жолдарын белгіледі.
. 3. Мақсаты.
Аутогендік жаттығуларды пайдалана отырып жанның мінезін, дағдысын
қалыптастыру.
Тренинг арқылы адамды қызықтыра отырып, білімді берік меңгерту,
адамның денсаулығын нығайтып, қиыншылыққа қарсы тұра білу дағдыларын дамыта
түсу.
Жанды пайдалы еңбекке, мәдениетті сөйлеуге, тапқырлыққа, ептілік пен
күштілікке, бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке тәрбиелей отырып оқыту.
Оқу үрдісінде психологиялық элементтерді пайдалану оқушылардың пән
сабақтарына деген қызығушылықтарын арттыру.
Жанды шыдамдылыққа, материалды жағдайдан, қиыншылықтан
шығуға, стреске қарсы тұра білуге, ойлауға, зейінділікке тәрбиелеу. Олардың
рухани жетілуі мен табиғи өсуін, табиғат құбылысын тануға, өз жан дүниесін
түсінуге тесттер мен жаттығулар арқылы бойларына сіңіру.
4. Міндеті. Кеңес беруде қолданылатын әдістемелік тәсілдерді қолдану
пайдалану. Негізгі әдіс және берілген тапсырманың шартын орындау. Ойындарды
қызығушылықты арттыра отырып орындау. Жаттығу, тренинг барысында
күнделікті символдарды талдау.
1. Психологиялық тренинггерді пайдалану арқылы адамның тәрбие үрдісін әр
түрлі әдіс-тәсілдермен түрлендіру, жетілдіру.
2 Аутогендік жаттығулар арқылы қорқыныш пен қиындықтардың қандай түрін
болса да жеңіп, өз денесіне адамның өз билік жүргізе алатынын, өмірге деген
көзқарасын дамытуды көздейді.
3.Аутогендік жаттығуды меңгерген адам өзін әр түрлі
психологиялық стрестердің зиянды әсеріне қарсы тұрудың шығармашылығын
жаттығулар арқылы дамыту.
5. Шығу жолдары.
а) эмоцияны саналы түрде зерттеу жэне стрестік проблеманы
немесе стимулды басқару.
б) эффективті жеңу басқаруға мүмкін болатын стрессорлардың табиғатына және
дәрежесіне байланысты.
в) диетаны өзгерту.
г) стрестен шығу үшін тура және жағымды тәсілдерді қолдану.
6. Негізгі идея: гипотеза.
Аутогендік жаттығуларды неғұрлым терең зерттесе, соғұрлым олардың
мазмұндық жағы тереңдей түседі.
7. Жұмысымыздағы қолданылған әдістер: анализ, синтез.
8. Теориялық және практикалык құндылығы сынып жетекшілеріне,
әлеуметтік педагогқа, психологтарға қолданбалы материал бола алады.
Бір қарағанда біздің әрқайсысымызға оңай, тіпті таныс сияқты болып
көрінетін күнбе-күнгі психологияның өмірімізге мұқият үңіліп қарасақ, ол
өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі қасиет. Психиканың өмірді де
атомның құрылысы сияқты жай көзбен қарай ажырату қиын. Адамның
психологиялық ерекшелігін білу үшін осы ғылымның зерттеу әдістерімен
танысуымыз керек. Егер осы ғылымда да өзіне тән зерттеу әдістері болмаса,
ол нағыз ғылым болудан қалады. Басқа да ғылымдар сияқты Психология
ғылымының да өзіне тән әдістері бар. Психологиялық әрекетті де белгілі
мақсатқа байланысты жоспарлап, арнайы белгіленген және мұқият ұйымдарынан
әдістемелер арқылы зерттеу. Зерттелінетін адамның көп рет қайталынған іс-
әрекеттері мен қылықтары, сәз саптауы мен бет пішініндегі мәнерлі
қозғалыстары да, бізге оның ойлауы мен сөйлеуінің сезімі мен еркінің,
темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерін білуге біршама жәрдемдеседі.
Мәселен қабылдаудың шапшаңдығын, естің тұрақтылығы мен дәлдігін тек аспап-
құралдармен өлшеуге болады. Зерттеуші тәжірибе үстінде сыналушының жан
дүниесіне әсер етіп, оның қандай нәтижеге әкеліп соғатынын да топшылайды.
Әрекетті белгілі мақсатқа орай жоспарлы, жүйелі түрде, мұқият
ұйымдастыруынан арнаулы әдістер арқылы зерттейді. Мәселен байқау арқылы
адамның іс-әрекетінің ағымына қарап оның сөз саптауы мен мимикасын (бет
құбылысы) пантомимикасын (денедегі қимыл-қозғалыстар), ойлау, сөйлеу,
сезім, ерік жігер ерекшеліктерін, мінез бітістерін ажыратуға болады.
Адамдардың жан дүниесін зерттеуде көркем әдебиет шығармасының алатын
орны зор. Психология ғылымының Моцарты атанған, аты айдай әлемге мәлім Л.
С. Выготский (1896-1934) Шекспирмен Достаевский шығармасындағы психология
бүкіл психологтардың жазғандарынан әлде қайда асып түседі деген еді.
Профессор Б.М.Тепловта (1896-1965) әдеби мұралар психология ғылымы үшін еш
уақытта мәнін жоймайтын бірден-бір қажетті материал деген болатын. (2)
Психикалық процестің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланып жатады. Бұлар
адамның даралығын көрсететін психиканың қасиеттерімен (мінез, қызығу)
кейбір анатомиялық -физиологиялық тума қасиеттерімен де (нышан,
темперамент) орайлас көрініп отырады. Бұлардың әрқайсысының көрінуі нақтылы
жағдайының әсерінен түрлі мәнге ие болып, адам санасын әр қырынан көрсетіп
жатады және бұлар бір-бірімен тығыз байланысты болады. Бұл жөнінде Абай:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуді жарытпайды,
Жолда жоқ жарыместі жақсы демек, - деген еді. (3)
Жан қуаттарының күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды белгілі
топтарға жіктеуіміз керек. Мұны жан қуаттарының топтастырылуы деп атайды.
Осылайша адамзат жаңа заман өміріне, ғылыми техниканың информациялық
жасанды табиғатқа бейімделу үстінде. Ал, адам өмірге бейімді болғысы келсе,
ол өзінің дене құрылымын, сана-сезімін, ақыл ойын соған жаттықтыра,
шынықтыра түсуі қажет. Бұлардың бәрі адамның сезім дүниесімен, санасымен,
ақыл-ойымен атқарылады. Осы аты аталған адам психикасының, яғни адам
жанының әр түрлі қасиеттері, ауыртпашылықтар мен қиыншылықтар үстінде сан
қилы қозғалыстарға түседі. Оны жан дүниесіндегі қозғалыстың сыр-сипаты мен
мәнін, олардың әр адамның жеке басына түсетін ауыртпашылықтарды жеңу
үстіндегі күрес кезіндегі жағдайларын және осы күрес үстінде
ауыртпашылықтарды пәрменді жеңу үшін жан дүниесін қалай шынықтырудың
тәсілдерін баяндау осы жұмыстың негізгі мазмұны болмақшы.
1.1 Жанға түсетін ауыртпашылықтар нәтижесі, тұлғаның тәрбиесі.
Әр адам өз өмірінде сан алуан қиыншылықтар мен ауыртпашылықтарды
кездестіруі мүмкін. Олармен күресіп, соларды жеңумен өмір жолын кешеді.
Өмір деген, қиыншылықтармен күрес,- деп Маркс тегін айтпаған ғой. Өмірдің
сыры мен сипаты осы күрес жолында анық мақсатына жету үстінде
қиыншылықтармен күресе отырып, шыңдалады, жетіледі, рухани қанағаттанады.
Күрес деген өмір шарты: күрес тоқтаса, ол өмірдің өшкені, деген В. Г.
Белинский: Алайда өмірде кездесетін қиыншылықтардың түрі де мол. Енді осы
өмірде кездесетін қиыншылықтардың қайсыбірін жеке-жеке карастырайық.
Солардың бірі адамның мінез-құлқына, іс-әрекетіне байланысы жоқ тысқары
дүниенің себебінен пайда болатын сәтсіздіктер, апаттар, бақытсыз жағдайлар.
Олар адамның басына ойламаған жағдайда кенеттен тап болады. Мұндай
жағдайдың салдарынан оған тап болған адам әр түрлі күйге түседі. Өзінің
жеке басының басына ойламаған жағдайда кенеттен тап болады. Мұндай
жағдайдың салдарынан оған тап болған адам әр түрлі күйге түседі. Өзінің
жеке басының ерекшелігіне байланысты әр адамның жан дүниесінде әрқилы
психологиялық сипат туады. Біреулер кенеттен туған бақытсыз жағдайда тілден
айырылғандай мелшиетін болса, екінші біреулер дауыс көтеріп жылайды.
Үшіншісінің көз жасы көл болып еңіресе, төртіншісі ұстамдылық етіп, өзін-
өзі ұстай біледі, бойын билеген дегбірсіздіктен тез құтылады. Әрине,
кенеттен болсын, біртіндеп болсын адам басына тап болған ауыртпашылық оның
жан дүниесіне дақ салмай әр адам әр түрлі жолмен арылады. Адам жанына
түсетін мұндай жарақаттар психикалық жарақаттар, деп аталады. Психикалық
жарақаттың ерекше бір қасиеті оның сырттан онша білінбей жан-дүниесінің
терең түбінде жатуында. (1)
Адамның көңіл-күйіне түсетін ауыртпашылықтардың түріне кісі- аралық
қым-қыйғаш қарым-қатынастарда жатады. Күнделікті өмірде адамдар өзара қарым-
қатынастарда іс-әрекет жасайды, еңбектенеді, көңіл көтереді, т.б.сол сияқты
тіршілік өмір жүріп жатпақшы.
Бірін-бірі сыйлау, бір-біріне көмектесу, бірінің-бірі көңілін табу
жалпы азаматқа тән қасиет. Алайда, күнделікті өмірде үнемі олай бола
қоймайды. Әр түрлі жағдайлардың себебінен адамдар арасындағы қарым
-қатыныстарда қайшылықтар туып, өзара айқастарда кездесіп қалады. Бірін-
бірі жәбірлеушілік пен біріне-бірі қарсылықтар да тууы мүмкін. Мүндай
күрделі жағдайларда әр адам өзін әртүрлі ұстайды, біреулер күйінеді,
біреулер ашынады. Енді біреулер үндемей жүріп іштен тынады. Алайда осындай
адам аралық қайшылықтар адамның психикасына, яғни жан-дүниесіне
ауыртпашылық тудырады. Ол ауыртпашылық, ең алдымен көңіл-күйге салмақ
түсіріп, оның әр түрлі ауытқуларына әкеп соғуы да мүмкін. Мұндай
қиыншылықтар адам басына жиі түсе берсе, ол адамда үнемі қынжылу мен салмай
қоймайды, тек оның әсері әркімге әр түрлі. (2)
Мысалы, адамаралық қайшылықтарға біреу жауап беріп, ашу шақыра айқасс
түссе, екінші біреу сыр білдірмей ашуын ішінен тындырады.
Адам невроздарының түрі сан алуан, сөйтсе оның жалпылама біріне
бірінің ұқсастық сипаты бар. Неврозға ұшыраған адамның, көбінесе, ұйқысы
бұзылады, көңіл-күйі ауытқыштау келеді. Онда себепсіз де, болар-болмас
себепке де дегбірсіздік пен күйгелектік пайда болады, әр нәрсеге
қауіптенгіш, сенімсіздік туады. Невроздардың әр адамның жеке басына
байланысты сипаты бар, олар нерв жүйесінің туа пайда болған ерекшеліктеріне
байланысты. Невроздардың жиі кездесетін кейбір түрлерін атасақ, астениялық
неврозда адам тез шаршағыш болады, түнде ұйқысы тез ашыла береді де, күндіз
қатты ұйықтағысы келеді, тез терлейді, тез ашуланады, көңіл-күйі тез
бұзылады. Кейде жүрегі шаншиды, жиі-жиі басы ауырғыш болады. Истериялық
неврозда адам не болса соған тез долданып, көгеріп, күйіп-пісіп, аяқ-қолы
тартыла қалады. Кенеттен даусы шықпай, не тілден айырылғандай болады.
Невроздың енді бір түрінде адамның өзіне өзінің сенімі кетіп не болса соған
тез долданып, соған күдік туғыштық туады. Алға қойған мақсатының орындалуын
немесе орындалмауын шеше алмай әуреге түседі. Басына кейде бір түкке
тұрмайтын жарым-жарты ой түсіп, ол шықпай қояды. Одан көңіл аудармақшы
болғанмен, ол бос ой себепсіз қайта-қайта басқа кіре береді.
Жанға да, тәнге де түсетін ауыртпашылықтардың бәрін бірдей (түрлі ауру-
сырқаулар, көңілге түсетін салмақтар) жер жүзіне әйгілі Канада ғалымы Ганс
Селье стресс деп атаған. Жанға түсетін ауыртпашылықтар, яғни психикалық
стресстер тек қана невроздар емес, одан басқа да ұзақ дамитын
псхосоматикалық аурулардың тууына жол ашады. (3)
Адам өз өмірінде әр түрлі ауыртпашылықтармен, яғни стресстермен
кездеспей қоймайды. Жүре келе оған төзеді, көнеді. Олармен күрес үстінде
адам шыңдалады, жетіледі, сөйте түра ауыртпашылықтар адамның көңіл-күйіне
қаяу салмай қоймайды. Бірақ адамның ардагерлік қасиеті оның ауыртпашылықтар
мен қайшылықтарға мойын ұсынбай, оған қарсы тұрып қайрат көрсетуінде. Әр
адам мұндай ардагерлікке өз білгенінше жол табады. Жас кезінде оны үлкендер
үйретіп, тәрбиелесе, есейе келе ол өз тәжірибесін дамытады. Сөйтсе де, көп
жағдайларда адам ауыртпашылықтарға қарсы тұрудан қашып, қысқа мерзім болса
да өз қалпынан тайқып, өз билігінен айрылғандай жағдайға түседі. Бұл,
әрине, невроздық жағдайдың белгісі.
1.2 Жан шынықтыру тәсілдері адамға әсер етуші факторлар
Жанға түсетін ауыртпашылықтар, қысымдар (стрестер) адамның көңіл-күйі
мен сапасына дақ салмай қоймайтынын жоғарыда атап өттік. Сондай дақтардың
көбісі ұзаққа бармай тарап кетеді, солай бола тұрса да оның кейбіреулері
адамның көңіл-күйіне көлеңке түсіріп, біріне -бірі қосыла
қалыңдай бермекші. Ол, әрине, денсаулыққа зиян
екені, оның психосоматикалық аурулардың шығуына себеп болатыны айтылды.
Сондықтан да, аталмыш ауыртпалықтардан түсетін көңіл-күйдегі, сана-
сезімдегі дақтарды ерікті түрде ыдыратып, көңіл-күйді олардан тазартуды
іздестіру қажет. Енді осы мәселеге тоқталалық. Жанды шынықтырудың, көңіл-
күйді әр түрлі дақтардан ада қылудың ең тәуір және қолайлы түрі-ол адамның
өзін-өзі сендіре білуінде. Сендіру, иландыру адам психологиясын зерттеуде
ерекше орын алатын ғылыми сала. Адамзат атам заманнан бері сендіру әдісі
мен өнерін пайдалана білген. Сендіру өнерін, әсіресе, бақсы-балгерлер тәуір
меңгерген. Сендіру дегеніміз екі түрлі топқа бөлінеді. Оның біріншісі-
біреуді біреу сендіру болса, екіншісі-өзін-өзі сендіру. Біреуді біреу
сендіру әдісін, көбінесе, дәрігерлер пайдаланады, ондай әдістерге ашық
түрде сендіру және гипноздап(яғни адамды калғуға түсіріп) сендіру жатады.
Дәрігерлер өзін-өзі сендіруді де пайдаланады. Ол үшін олар қаралып
жүрген адамдарды соған үйретеді. Сендіріп емдеу үшін дәрігердің қаралатын
адам алдында үлкен беделі болуы керек. Сонымен қоса, ол науқас адамдардың
өзіне деген мол сенімін туғызуы шарт. (4)
Адам психикасында оның жеке басында сену, илану деген өте маңызды орын
алады. Күнделікті өмірде болын жататын біздің іс-әрекетіміздің көпшілігі
сену арқылы шығатыны анық. Эмиль Куә атты француз дәрігері осындай жағдайға
зер салып, оны дереу науқастарды емдеуге пайдалана білді. Ол бұл туралы
кезінде дәрігерлер арасына тез жайылған өзін-өзі сендіру арқылы емдеу жолын
баяндайтын кітапша шығарған.(5)
Егер адам өз алдына бір мақсат қойса және оны орындауға сенімді болса , ол
адам оған жетпей қоймайды. Керісінше, ол алдына мақсат қоя тұра оған
жететініне сенімі аз болса, ол мақсатқа жетуі де күдікті болмақшы.
Керісінше, ол алдына мақсат қоя отырып оған күдікті болмақшы. Осыған орай
бір қарапайым ғана мысал келтірейік: бір топ адам тоғай ішінде кездесе
кеткен өзеннен өтуге мәжбүр болыпты. Өзен үлкен болмағанмен суы терең екен
және ағыны да қатты көрінеді. Бірақ өзенде өзенде кесе көлденең бір бөрене
жатыр екен. Ол топтың ішіндегі біреуі бөренені көре сала алдында кең көпір
жатқандай бөрененің үстінен ырғалмай, шайқалмай еркін өтіп кетеді. Оның
артынан келе жатқан екінші біреу өзіне-өзінің сенімі азайып, құлап кетем бе
деп қауіптеніп қорқып-пысып бөрененің үстімен әзер өтеді. Оның артындағы
келе жатқан үшінші адамның да өзіне өзінің сенімі аз көрінеді. Ол алдындағы
адамның едәуір абыржып, бөрене үстімен мүлдем өте алмаймын деген сенім
ұялайды. Ол осы себепті өзеннен өтпей қояды. Міне, бұл мысалда біз үш
адамның алдында кедергі кездескенін көріп отырмыз. Өзіне өзінің сенімі мол
оны елең де қылған жоқ. Сенімі нашарлау адам қиналып өтті, ал өзіне өзінің
сенімінен мүлдем жоқ адам өткен жоқ.
Егер адамның тісі немесе басқа жері ауырса, сол кезде адам менің тісім
қатты ауырады, оған төзімім аз, оған шыдай алмаймын, деп ойласа,(яғни өзін-
өзі солай сендірсе), оның тісінің ауырғаны күшейе түседі. Ол, керісінше,
тісім ауырып тұр, бірақ ,оған шыдауым керек десе оның ауырғаны азаяды.
Немесе бір адамның басына ауыртпалық түссе (апат, бақытсыздық жағдай,
сәтсіздік және тағы басқа сол сияқтылар), соған ол адам төзімділік сақтай
алмай, дегбірі қашып, сарыуайымға түсіп, өмірден мүлдем күдер үзгендей
болып,бұл қайғыны, бұл бақытсыздықты енді мен мүлдем көтере алмаймын, өзіме-
өзім келе алмаймын, деп ойлап, соған мойын сұна әлсіздікке, нашарлыққа
сендіре берсе, ол адам ұзақ уақыт уайым қайғыдан арыла алмай, хал-жағдайы
нашарлай береді. (5)
Ал ол, керісінше, өз басына түскен ондай ауыртпашылықтарды батыл қарсы
алып, уайымдаса да, қайғырса да оған мойын сұнбай, жоқ мен мықтымын,
өмірдің мұндай қатал қасіреті мені жеңе алмайды, мен өз билігімнен
айрылмаймын, сабыр етемін, салқын қанды боламын, ол менің аяғымды сындыра
алмайды, мен өзіме-өзім берік боламын , деп өзін-өзі қолдап, сендіре
білсе, ондай адамның басына түскен ауыртпашылықтың зілі де азаяды, көңілге
түскен ізі де тезірек көмекке іленеді.
Басына психикалық ауыр жағдай түскен адам алғашқы бетте өз билігінен
айырылып, өзін-өзі ұстамды, сабырлы жағдайға бірден түсіре алмауы мүмкін.
Соның салдарынан психикалық стреске ұшыраған адамда психогения, невроз, деп
аталатын мінез-құлықтардың айнымалы өзгерістері пайда болады. Адамды өзін
сол аталған психикалық стреске мықты болуға тәрбиелейтін, жаттықтыратын
білімді психопрофилактика дейді. Психопрофилактика дегеніміз- психикалық
ауыртпашылықтардан шығатын жоғары нерв жүйесінің; психиканың біраз уақыт
қалыпты жұмысынан ауытқуын болдырмау.
1.3. Вегетатикалық нерв жүйесінің тіршілігі.
Вегетатикалық нерв жүйесінің тіршілігі санадан тыс өз бетінше жүріп жатады.
Бірақ оның да өз бетінше тіршілігінің шегі бар. Күрделі және қиынырақ
жағдайларда вегетатикалық нерв жүйесі орталық нерв жүйесіне бағынышты.
Мидың астыңғы қабатында вегетатикалық нерв жүйесін басқаратын орталықтар
бар. Жұлын ішіндегі нерв талшықтарының барлығы да осы орталыққа келіп
тоқталады. Ал олардан шығатын нерв талшықтары мидың жоғары жағындағы мидың
әжімделген сары қабаттарымен байланыс тудырады. Мидың әжімделген сары
қабаттары сана-сезім мен ой дүниесінің, демек адам психикасының ордасы.
Осылайша орталық нерв жүйесінің ордасы бас миы ішкі ағзалардың жұмысын
басқаратын вегетатикалық нерв жүйесімен байланысады. Ол байланыс жұлын
арқылы жүріп жатады. Орталық нерв жүйесі вегетатикалық нерв жүйесімен тек
қана байланысып қоймай, оның қызметіне билік жасайды. ( 6)
• Вегетатикалық нерв жүйесіне саналы түрде әсер жасау бас миының
әжімделген сарғыш қабаттары арқылы істеледі. Ішкі ағзаларға саналы түрде
әсер жасау дегеніміз адам өз еркімен олардың қызметіне билік жасауды
айтады. Дене құрылысына, организмге ерікті саналы түрде әсер ету, билік
жасау тек қана бұлшық еттерді қимылдатумен ғана белгілі. Адам өз еркімен
аяқ-қолын, денесін қимылдата алады. Әр түрлі күш жұмсауға бейімі бар. Ол
тынысын өз еркімен жиілетеді немесе баяулатады. Өйткені, омыртқа мен
қабырғалар аралығындағы бұлшық еттер бас миының әжімделген сарғыш қабаттары
арқылы да атқарылады. Адам өз еркімен саналы түрде жүрек жұмысын жиілете
немесе баяулата алмайды. Бүйрек жұмысын жиілетіп, зәр шығаруды ұлғайта
алмайды. Ас корытуды күшейте алмайды. Олардың барлығын вегетатикалық нерв
жүйесі билейді.
Вегетатикалық нерв жүйесі мен орталық нерв жүйесінің қызметі де бірімен-
бірі тығыз байланысты. Вегетатикалық нерв жүйесінде әр түрлі ішкі
аурулардың салдарынан пайда болатын санадан тыс ауытқулар орталық нерв
жүйесінің жұмысына әсер жасайды. Керісінше, орталық нерв жүйесінің
қызметінің куәсі - саналы сезімді тіршілік дүниесінде кездесетін әр түрлі
ауыртпашылықтар мен қиыншылықтар санадан тыс болып жататын вегетатикалық
нерв жүйесінің қызметіне ауытқулар тудыруы мүмкін. Бұл арада есте сақтайтын
бір мәселе орталық және вегетатикалық нерв жүйелері әрқайсысы жеке-дара
дүние емес, бірлесіп біте кайнасқан адам организміндегі біртұтас нерв
жүйесінің мүшелері, деп білген дұрыс. Вегетатикалық нерв жүйесі оның
төменгі сатысы болса, орталық нерв жүйесі оның жоғарғы сатысы. Адам
организмі тіршілікке үйлесімді болу үшін оның ішкі ағзалары вегетатикалық
нерв жүйесімен атқарылса, оның сана-сезім дүниесі орталық нерв жүйесінің
жұмысымен байланысты.
Осы аты аталған нерв жүйелерінің қызметі және олардың бірі мен бірінің
байланысы ұғымды болу үшін тағы да бір мысал келтірейік: бір адамның аузына
жүзімнің бір түйірі түсті делік. Оның дәмі тілдің және ұрттың сілекейлі
қабаттарына орналасқан нерв жүйелерінің ұштарын тітіркендіреді.Ол тітіркену
бірден сілекей бездерінің қызметін билейтін нерв жүйелеріне жетіп, бұл
құбылыс сілекейдің ағуын тудырады.
Сілекей дегеніміз - ас қорыту процесін ауыз ішінде атқара бастайтын
сөл. Сонымен, жүзім ауызға түсісімен қорытыла бастайды. Ол жұтылғаннан
кейін асқазанға түсіп, онда да осыған ұқсас жұмыс пайда болады. Жүзімнің
дәмі асқазанның ішкі қабатына орналасқан нерв ұштарын қоздырып, ол қозу ас
қорыту бездеріне жетеді. Осылайша ас қорыту сөлі аға бастайды. Асқазан
бездерінде пайда болған ас қорыту сөлдері ауыздағыдан әлде қашан күрделі
және олардың астың дәмі мен түріне қарай бейімделген арнаулы түрлері
болады. Осылайша қорытыла бастаған жүзім түйіршігі одан әрі ішекке түсіп,
оның қорытылуы одан әрі ұлғая береді. Оның құрамындағы қорытуға жарамайтын
заттар бара-бара іштен әрдайым дәретпен шығады. Яғни ауызға түскен астың
бір түрі - жүзім түйірі түгелімен санадан тыс вегетатикалық нерв жүйесінің
ықпалымен іске асады. Бірақ адам ауызына жүзім түйірін салмай-ақ тек қана
ол туралы ойласа, жүзімнің суретін көрсе, жүзім деген сөзді бір жерден
оқыса, жүзімнің дәмі мен түрі, оның есіне түсіп, оның аузынан сілекей аға
бастауы мүмкін. Оның қарны аштау болып тұрса және ол жүзімді өте жақсы
көретін кісі болса, оның аузынан сілекей соғұрлым молырақ шұбырады.
(7)
Бұл, әрине жоғары нерв жүйесінің қызметінен туатын сананың, яғни
психиканың вегетатикалық нерв жүйесіне тигізетін әсерінің дәлеліне орайлы
құбылыс. Жай ғана осындай әсердің толып жатқан жолдары мен түрлері бар.
Саналы түрде вегетатикалық нерв жүйесіне, олар арқылы ішкі ағзалардың
жұмысына билік жасауды арнаулы тәжірибелер арқылы үйреніп, оған
жаттығуға болады.
Табиғаттың әсерінен туатын ауытқулардан тезірек арылып, тіршілікке
қажетті қалыпты жұмысын сақтауға тырысады. Осыған байланысты көңіл
аударатын бір жағдай, адам өз еркімен саналы түрде нерв жүйесінің жұмысына
едәуір бағыт беріп, оны әр түрлі ауыртпашылық жағдайларда пайда болатын
ауытқулардан сақтап, тәжірибемен шынықтыра алуында. Бұл тіршіліктің көзін
табиғатқа, өмірге үйлесімді болу үшін шынықтыруға жатады.
2. Аутогендік жаттығулардың маңызы.
Аутогендік жаттығуларды неміс дәрігері Шульц 1932 жылы жарық көргеи
кітабында жан-жақты баяндаған. Кейінгі кездерде орыс тілінде де аутогендік
жаттығулар жөнінде көптеген кітаптар жарық көрді. Аутогендік жаттығуларды
негізі денедегі бұлшық еттердің тартылысын (яғни бұлшық еттердің тонусын)
босатуда жатыр. Мұны орыс тілінде мышечная релаксация дейді. Релаксация
дегеніміз- қысымның, тартылыстың жоғалуы.
Денедегі бұлшық еттер қалыпты жағдайда да бір шамалы тонуста: қысымда
тұрады. Ал адамның көңіл-күйі әрқашан бұлшық еттердің қысымына әсер
жасайды. Егер адамның көңілінде абыржу, қозу, ашулану және т.б. сол сияқты
күйлер пайда бола қалса ол дереу бұлшық еттердін қысымының (тонусының)
жоғарылауына әкеп соғады. (8)
Көңіл-күйдегі қозғалыстардың бұлшық еттер қысымына әсер жасайтыны адамзат
қана емес, хайуанаттарға да тән жағдай. Аутогендік жаттығуларда адам
бұлшық еттер тонусына, ішкі ағзалардың жұмысына саналы түрде әсер жасауды
үйренеді. Мұндай жаттығулардың мәнісі мынада: көңіл-күйдің қобалжуы, оған
салмақ түсу бұлшық еттердің тонусының жоғарылауымен қатар жүреді дедік.
Егер біз үнемі жаттығулар арқылы бұлшық еттердің тонусын лезде жоқ қылып
жіберуге жетсек, онда көңіл-күйдегі қобалжудың жоғалуы мүмкін бе? Міне,
осындай сауалға жауап табу үшін ізденіс кезінде Шульц қобалжуды жоғалтуға
болатынын дәлелдеп, аутогендік жаттығулардың негізін қалаған еді. Адам
үнемі жаттығулар арқасында бұлшық еттерінің тонусын лезде жоқ қыла алса,
оның көңіл-күйіндегі күйінгедік те тез жоғалады. Осылайша адам бұлшық
еттерінің тонусын жок қылып көңілін салқын-қанды, тыныш жағдайға тез
келтіре алады екен. Демек, аутогендік жаттығулар жан шынықтыру
мәселесінде аса маңызды орынға ие болмақшы. Біздің елімізде, Европа
елдерінде, Америкада көңілге тыныштық тудырғанын кейін ол адам
алдымен
менің оң қолымның бұлшық еттері босаңсып барады, босаңсып барады, деп
ішінен қайталай берсін. Егер адам солакай болса, онда сол қолымның бұлшық
еттері босаңсып барады делінсін. Осыны ынталы түрде қайталай берген сайын,
адам қолының босаңсып бара жатқанын біртіндеп сезіне бастайды. Бұлшық
еттердің қысымының жоғалуы әлбетте қолдың салмағын сезінумен белгілі бола
бастайды. Сол себепті де кейде бұлшық еттердің тонусын жоғалту үшін менің
оң қолым ( немесе солақайлар үшін сол қолым) ауырлап барады, мен қолымның
салмағын сезе бастадым, деп ойлай берсін. Біраз уақыттан кейін адам қолының
салмағын сезе бастайды. Бара-бара қолдың салмағы зілдей көрінеді. Оң қолдың
бұлшық еттерінің қысымын осылайша жоғалтқаннан кейін, сол қолдың бұлшық
еттерінің салмағын жоғалтуды бастайды. Ол да ' дәл осылай жүргізіледі.
Бұлшық еттердің тонусы жоғалғанда колдың жаны жоқ сияқты сылқ түсіп, бос
жатады. Ол қолды көтеріп барып коя берсе, ол сылқ етіп түсіп кетеді.
Бірнеше күннен кейін қолдың бұлшық еттерінің тонусын жоғалту эбден
меңгеріледі. Одан кейін аяқтың бұлшық еттерінің тонусын жоғалтып үйрену
басталады. Оның тәсілі де жоғарыдағыдай.
Қол мен аяқтың бұлшық еттерінің қысымының жоғалуы, олардың ішіндегі
қан тамырларының кеңеюін тудырады. Сол себепті де аяқ-қолдағы қан айналымы
молаяды. Бұл қол мен аяқты бір сүйкімді жылылық билегендей сезім береді.
Кейбір адамдар жаттығуларды тезірек меңгеру үшін осы жылылық сезімді
тудыруға дағдылануды дұрыс көреді. Ол үшін менің қолымның, аяғымның бұлшық
еттерінің қысымы жоғалып барады, оларды бір сүйкімді жылылық баурай
бастайды, деп ойлай береді. Немесе мен жылы пештің жанында жатырмын, оның
жылы лебін сезе бастадым, пештің жылуы бүкіл аяқ-қолыма тарала бастады,
деп ойлайды және жылы ваннаның ішіндегі суда ' жатырмын, денем барған сайын
сол жылылықты сезіп келеді деуге де болады. Одан әрі мойынның бұлшық
еттерінің тонусын жоғалтуды үйрену басталады. Оны төсекте жатып үйрену
жеңілірек болады. Бұл үшін менің мойынымның бұлшық еттерінің тонусы жоғала
бастады, олар босаңси бастады. Басым өз салмағы мен жеке-дара бос жатқандай
болып келеді, деп ойлау керек. Сөйтіп, бірнеше күн ынтамен қайталай
бергенде бас өз бетінше денеден босап жастық үстінде, егер креслода
отырған адам болса, креслоның арқалығында жеке-дара бос жатқандай
көрінеді. (9)
Ғылыми-зерттеулердің нәтижесінде осы аталған бұлшық еттердің тонусын
жоғалтудың өзі адамның көңілінде тыныштық орнатуда үлкен орын алатыны
анықталады. Аяқ-қолдарының, мойнының бұлшық еттерінің тонусын жоқ қылғанда
адам көңілін бір тамаша тыныштық күйі билеп кеткендей сезе бастайды.
Осылайша қайталанған сайын күннен-күнге тыныс алу диафрагма арқылы
жүре бастайды, терең тыныс алу және ұзақ тыныс шығару адамның көңіліндегі
ауыртпашылықтардан туған зілді ыдырата түсіп көңілге жеңілдік тудырғандай
сезім бере бастайды. Мұңайған адамның терең күрсінгенде өзінің көңілінде
біраз жеңілдік пайда болғандай сезілетіні осыдан аутогендік жаттығулардың
халық арасына кеңінен тараған психопрофилактиканың түрі болғаны да осыдан.
Аутогендік жаттығулар арқылы адам өзін-өзі әр түрлі психикалық стрестердің
зиянды әсерінен сақтап қана қоймай, ол арқылы нерв жүйесінің қалыпты
жұмысының ауытқуларынан пайда болатын ауру-сырқаулардан да арыла алатыны
дәлелденіп отыр.
Енді аутогендік жаттығуларды үйрену тәсіліне тоқталайық.
Бұл жаттығулар, Шульцтің тапқан тәсілі бойынша, қарапайым және жоғары
екі сатыдан тұрады. Оны үйренудің мерзімі әрқайсысы үш айдан алты айға
созылады. Бастапқы кезінде оны үйренуді дәрігерлер (психотерапевтер)
жүргізеді. Алайда, аутогендік жаттығуларды әр адам
өз бетінше де меңгере алады.
Енді жаттығулар үстінде біз денемізге, организмге, онын жұмысына
саналы түрде әсер жасауды үйренбекпіз. Жаттығулардың бәрі әбден меңгеріп
болғанда, біз өзімізді-өзіміз қалыпты жағдайға түсіруді меңгермекшіміз. Біз
өзімізге- өзіміз би боламыз. Жаттығуды жұмсақ орындықта отырып үйренген
тиімді, немесе төсекте, диванда шалқадан жатып та үйренуді жүргізуге
болады. Орындықтағы адам сәл еңкейіп отырады, оның қолдары денесінің
алдыңғы жағында болып,
білектері жамбасының үстінде кесе көлденең жатады. Мұндай отырысты,
көшір отырысы (кучерская поза) дейді. Жаттығулардың қарапайым сатысы
мынадай тәжірибелерден тұрады: бұлшық еттердің қысымын жоғалту, қан
тамырларын кеңейту, қан-тамырларын тарылту, қан тамырларын алма-кезек
кеңейтіп және тарылтып үйрену, тыныс алуды өз бетінше жүргізуді үйрену,
асқазан маңайындағы қан тамырларын кеңейтуді үйрену, тыныс алуды өз бетінше
жүргізуді үйрену, жүректің соғуын жиілету, баяулату, қалыпты жағдайға
түсіріп үйрену. (10)
Жаттығулардың жоғары сатысының түрлері мынадай: жұмған көз алдында
үлкен көк дөңгелекті пайда болдыру, көз алдында терең
мағыналы сөздердің мысал үшін: намыс, бақыт, арман және т.б.
сол сияқтылардың бейнесін елестету.Жаттығулардың қарапайым сатысының
алғашқы түрін үйрену былайша жүргізіледі: көшір отырысымен бірден жайғасып
отыру керек. Егер адам төсекте жатып үйренсе, оның қолдары тұп-тура
денесімен қатарласып жатуы, немесе білектері кеудесінен төменірек кесе
көлденең жатуы керек. Мүмкіндігінше көңілін тыныштыққа бөлеп, ештеңе
ойламауға тырыссын. Бірер минуттан кейін ол менің көңілімде ештеңе жоқ,
мен тынышпын, менің бүкіл денем босаңси бастады , деп өзін-өзі сендіре
бастағасын, осылайша бірнеше рет қайталап, оны сезінуге ұмтылсын. Енді
біраздан кейін ішінен қайталап, менің бүлшық еттерім босаңси бастады, оның
қысымы жоғала бастады десін. Ол бүлшық еттерінің босаңсып бара жатқанын
сезінуге машықтансын. Әрине, бүкіл денедегі бұлшық еттердің қысымын
бірден жоғалту дегенде бола қоймайды. Сондықтан, бұлшық еттердің қысымы
жоғалту қолдардан басталады.Диафрагма арқылы тыныс алу жаттығулары
меңгерілгеннен кейін, қан тамырларын кеңейтіп, немесе тарылтып үйрену
басталады. Оны маңдай мен аяқтан бастайды. Менің маңдайымды бір сүйкімді
жылылық пайда бола бастады, маңдайыма жылы леп келе бастады , деп ойлау
арқылы, маңдайдағы тері ішіндегі тамырларды кеңейтуді үйренуге болады.
Маңдайда жылылық сезімі пайда бола бастаған сайын, ол беттегі, маңдайдағы
көңіл-күйдің белгісін білдіретін мимика бұлшық еттерінің босаңсуын, олардың
тонусын жоғалуын тудырады. Мимика бұлшық еттері көңіл-күйдің жағдайларын
сыртқа білдіретін айна десек те болады. Бет пішіндегі бұлшық еттердің
тонусын жоғалту да көңілге тыныштық орнатуға жәрдем жасайды. (11)
Аутогендік жаттығуларды әбден үйренген адам соғыс кезінде Альпі
тауында жанында бір танысымен екеуі қар астында қалып қояды. Оларды
жолдастары үш-төрт күн жүріп іздеп табады. Оларды қардан қазып шығарып
алғаннан кейін байқаса, екеуінің киімі бірдей болғанмен, біреуінің қол-
аяғы мүлдем үсіп кетсе, екіншісінің қол-аяғы сап-сау екені анықталады. Қол-
аяғы үсімеген адам, аутогендік жаттығуларды әбден білетін кісі екен, ол
қар астында жатқанда қол-аяғының қан тамырларын өз еркімен кеңейтіп, онда
үнемі жылылық болуын қамтамасыз ете білген, соның арқасында аяғын
үсуден аман алып қалған.
Аутогендік жүрек жаттығулары жоғарыда айтылғандай жүректі сезуден
басталады, жүрек жұмысына назар аударған сайын жүректің соғып тұрғаны,
көлемі сезіле түседі. Жүрек жұмысы әбден сезілгеннен кейін, оның жұмысын
күшейту, жиілету немесе баяулатуды үйрену басталады. Ол үшін назарды
жүрек жұмысына аудара отырып, менің жүрегімнің жұмысын қазір өте жақсы,
ол еркін соғып тұр, ол жақсы соғып тұр деген ойларға бату тиімді. Одан әрі
кейінгі жаттығуларды менің жүрегімнің соғысы жиілей түсті, ол барған сайын
жиірек соғады десе, жүрек жұмысы расында жиілегендей көрінеді. Әбден
жаттыққан адамда бұл жаттығу арқылы жүрек жұмысы едәуір жиіленеді. Бұдан
кейін, керісінше, менің жүрегімнің соғуы баяуланып келеді, оның соғуы
сиректене түсті, сирей түсті, баяулай түсті деу қажет. Біраз осылайша
жаттығулардан кейін жүрек жұмысын өз еркімен баяулатуға болады. Дәрігерлер
жүрек жаттығуларын жүректің кейбір ауруларына ұшыраған адамдарға
ұсынады.
Аутогендік жаттығулар арқылы қорқыныш пен қиындыктардың қандай түрін
болса да жеңіп, өз денесіне адамның өзі билік жүргізе алатынын неміс
дәрігері Ганс Лидеман толықтай дәлелдеп берді. Ол Атлантика мұхитын жалғыз
өзі ғана көлемдірек қайықпен жүзіп өтуді мақсат еткен. Әрине, жалғыз
адамның мұхит үстінде бірнеше ай жүзуі қайтпас қайсарлықты, асқан
батырлықты талап етеді. Адам алдымен өзінен сондай қасиетті табу керек.
Ганс Лидеман өзін осындай қасиетке жеткізу үшін ол осы атақты сапардың
алдында екі жыл бойы үздіксіз аутогендік жаттығулармен шұғылданған еді. Ол
сапарды бастасымен-ақ қиыншылықтарға кездесе кеткен. Ол мұхиттың ірі
толқындары мен ғана күресіп қоймай, жүзу бағытынан айырылып қалмау
үшін ұйқысыздықты
да басынан кешіреді. (12)
Ол әрбір жарты сағат сайын көз іліп, жарты сағат қайығын дұрыс бағытқа
түзеуде болады. Оның көкірегіне жалғыздық та көп ауыртпашылық түсірді.
Жалғыздық адамның психикасына зиянды екені ежелден белгілі. Бірнеше күн
өткеннен кейін, жалғыздықтың салдарынан оның көз алдына құбыжықтар пайда
болып, құлағына елес сөздер естіледі.Көз алдына шайтан көрініп, ол оған
қайықты дұрыс жолға қоюға кеңес беріп отырады. Сапары аяқтағаннан кейін
Ганс Лидеман осыншама алуан қиыншылықтарда аутогендік жаттығулардың өте
арқау болғанын мойындаған. Аса қауіпгі жағдайларда көңілдегі қорқынышты жоқ
қылып, өз билігінен айрылмай қиыншылықтарымен, қауіптермен салқын
қаңдылықпен тапжылмай күрес жүргізген. ¥йқысын реттеген, көңілдегі
жалғыздықтан туған бишаралық сезімді жоқ қылып отырған. Осы сапар арқылы
аутогендік жаттығулармен адамның жанын шынықтыруға болатынын дәлелдегені
үшін Ганс Лидеман медицина ғылымының докторы дэрежесін алды .
Алайда аутогендік жаттығулар адамның өзін-өзі тэрбиелейтін тэсілдер
болғандықтан біз оның қысқа мерзімді жолдары оның сапасын, нәтижесін
түсіреді, деп ойлаймыз. Дегенмен жаттығулардың жеңілдетілген түрлерін табу
көңіл аударарлық. Біздің бақылауымыз бен тәжірибелеріміз аутогендік
жаттығулардың алғашқы түрін меңгерудің өзі де психологиялық стрестерден
мойытпайтын күш беретінін көрсетеді. Ол үшін бұлшық еттердің
тонусын,(көбінесе аяқ пен қолдың) тез жоғалта білуді әбден меңгере білу
керек. Аутогендік жаттығудың осы алғашқы түрін әбден меңгерген адам, өзін
әр түрлі психологиялық стрестердің зиянды әсерінен пәрменді түрде
сақтандырады. Аурулардың алдын-алу оларды емдеуден анағұрлым жеңіл екені
дәрігерлерге әбден мәлім. Сондықтан да аутогендік жаттығулар нерв жүйесінің
аумалы-төкпелі ауытқуларынан сақтандырудың ең бір күшті құралы
болғандықтан онымен шұғылдану ел арасында кеңінен
уағыздалынуда.
2.1. Балаларға арналған ритмикалық жаттығулар, тәрбиелеушілердің
психикалық ерекшіліктері.
Жаңа туған нәресте қол-аяқтарын ербеңдетіп, ылғи да қозғалыста болады.
Өсе келе ол еңбектейді, аяғына тұрып тәй-тәй басып, түрлі қозғалыс
-қимылдар жасайды. Екі айдан тоғыз ай аралығында көп ауырған балалар өте
нәзік, аурушаң, тіптен олардың неврологиялық өзгерістері болуы мүмкін.Өз
қатарынан жүру, сөйлеу жағынан қалып қоюы да ықтимал.
Ерте аяққа тұрған бала тез сөйлеп тез жетіледі. Анатомиялық тұрғыдан
қарағанда сөйлеу қабілеті, қозғалу қабілеттері ми қабыршақтарына өте жақын
орналасқан.
Әрине, баланың өсіп-жетілуі - генетикалық белгіге, туылған ортаға,
экологияға тығыз байланысты.Жас балалардың қозғалыс қабілеттері
төрт топқа бөлінеді: Көпжатар, Аңғарғыш, Отыра беретін және де
Жүргіштер. Бұлардың ішінде психикалық жетілуі жоғарғы деңгейдегісі
Жүргіштер тобы. Күнделікті және дұрыс бағытталған жаттығулар балалардың
қозғалыс қабілеттерін арттырып, денсаулықтарын,
тәртіптерін орнықтырады. Осы бағыттағы жаттығулардың бірі - ритмикалық
гимнастика. Бұл дене қимылдары, бұлшық еттер, буындар, ішкі ағзаларды
дамытуға үлкен ықпал жасайды. Әрине, бұдан мынадай сұрақ туады:
- Баланы қай жастан ритмикалық гимнастикаға баулу керек?
1-1,5 жастағы балалар жаттығуды ән ырғағымен анасының көмегімен орындайды.
Мұнда анасы баланың дене бітімін жақсартып, белі және іш, бұлшық еттеріне
арналған жаттығуларды орындату қажет. Бұл жаттығулар балаға қызықты және
оңай болу үшін әр берілген жаттығуларға ат
қойған жөн. Бала жаттығудан шаршамауы керек, себебі олар өте нәзік.
Балалар өздеріне үлкендердің көп уақытын бөліп, ойнатқанын ұнатады. Егер
жаттығуларды топ-топ болып өз қатарларымен орындаса, олардың көңіл-күйі
көтеріңкі болады. (13)
Ән ырғақтары көңілді, қызықты, ашық болуы қажет және әр балаға жеке
дара келу керек.
Негізгі берілетін уақыттар:
2 жасқа - 8 минут;
2 жастан 3 жасқа дейін - 10минут;
3 жастан 5 жасқа дейін - 15 минут;
5 жастан 7 жасқа дейін - 20 минут.
Берілетін жаттығулар өз жаттықтырушысының көрсетілуі
арқылы орындалады. Егер балалар жаттығуларды берілген уақыттан бұрын
аяқтап жатса, оларды одан әрі қинап орындатуға болмайды.
Балалардың неліктен жаттығуды орындай алмағанын анықтап, сол жаттығуларға
жаңа музыкалық ырғақтар дайындаған жөн.
1-жаттығу. Гуси-гуси,га-га-га. Қалыпты жағдай: қолды арқаға ұстап,
тізені жартылай бүгіп, мойынды жақсылап созып жүреміз-16-32 мәрте
(4 метр залдан 4-5 мәрте).
2-жаттығу. Қоңыр аю. Қалыпты жағдай: қолды иық деңгейінде бүгіп
аяқты ашып тұрамыз.
1-2 дегенде - Сол жаққа еңкейіп, сол аяқты бүкпей, оң аяқты көтеріп
бүгеміз. 3-4 дегенде - Оң жаққа еңкейіп, оң аякты бүкпей, сол аяқты көтеріп
бүгеміз. Қол қалыпты жағдайда тұрады (16-32 мәрте қайталау).
3-жаттығу. Қай қолымда. Қалыпты жағдай: тік тұрып, колды алдыға
созып, алақанды жоғары қаратып тұру.
1 - Оң қолды жұму,
2 - Сол қолды жұму . (8-16 мәрте қайталау).
4-жаттығу. Бокс. Қалыпты жағдай: тік тұрып, қолды алдыға созып,
жұдырықты жұму.
1 - Оң шынтақты бүгу,
2 - Сол шынтакты бүгу. (8-16 мәрте қайталау).
5-жаттығу. Бақа. Қалыпты жағдай: қолды еденге қойып, аяқты ашып
жүрелеп отыру (присад). Секіріп, қайта отыру (8-16 мәрте қайталау).
6-жаттығу. Неваляшка. Қалыпты жағдай: тізені бүгіп, аяқ арасын ашып
табанды табанға тигізіп, қолмен аяқ саусақтарын ұстау.
1-2 - Оңға қарай аунау . (перекат),
3-4 - Солға қарай аунау. (8-16 мэрте қайталау).
7-жаттығу. Тик-так. Қалыпты жағдай: қолды арқаға ұстап, жартылай
жүрелеп отыру (полуприсад).
1 - Басымызды Оңға бұрамыз,
2 - Басымызды солға бұрамыз. (8 мәрте қайталау).
8-жаттығу. Петрушка.Қалыпты жағдай: аяқты алшақ ұстап отыру
(присядка ноги врозь).
1 - Оң аяқты сәл еденнен көтеру,
2 - Қалыпты жағдай,
3 - Сол аяқты көтеру,
4 - Қалыпты жағдай.
9-жаттығу. Қиын қозғалыс. Қалыпты жағдай: руль ұстағандай, қолды
алдыға созып отыру. (14)
Балалық шақ - психологиялық тұрақтылықты, адамға деген позитивті
адамгершілік қатынасты қамтамасыз ететін, өміршеңдік пен мақсатқа
бағыттылықты қалыптастыратын тұлғаның іргелі касиеттерінің қалыптасатын
кезеңі. Аталған тұлғалық қасиеттер аяқ астынан туындап, дамып қалыптаса
бермейді, олар көптеген объективті де, субъективті де жағдайлардың
негізінде ата-аналық сүйіспеншілік, махаббат арқылы қалыптасады. Отбасы
балаға өзгенің қуанышына қуану, қайғысына ортақтасу сезіміне үйретеді, көп
нәрсені білуіне жағдай жасап, баланың бойында жауапкершілік қасиеттерін
қалыптастырады.
Жариялылық дәуірі қоршаған ортаны көптеген қара дақтарын айқындады.
Солардың бірі: балалар үйінде тәбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда
баспасөз беттерінде балалар үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы,
ондағы тәртіп пен материалдық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр.
Бірақ, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі
жағдайда. Бұл жағдайға деген қатысты өзекті мәселелердің негізгілері
мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту,
олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық
араласуына жағдай жасау. (15)
Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
балалар үйі мен мектеп-интернаттардың балалары отбасында тәрбиеленетін
балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек материалдық жағдайды
жақсарту және оқу-тәрбие үрдісіне қалыпты жағдай туғызу арқылы шешуге
болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар үйінде және
интернаттардағы балалардың дені сау емес, барлығы ауыр түқым қуалаушылыққа
негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады деген көзқарас
қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын жерлері бар
сияқты. Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге
белсенді араласып жатқандары бар екені белгілі.
Дегенмен, қазіргі кездегі балалар үйіндегілердің бәрі бірдей жетім
балалар емес. Мұндай мекемелерде ата-аналық құқығынан айрылғандардың
балалары, жалғызбасты ата-аналардың балалары, ата-аналары тастап кеткен
балалар, ауруына байланысты әрекетке жарамсыз деп танылғандардың балалары,
ата-анасы сотталып кеткендердің балалары, жетім және тастанды балалар
тәрбиеленеді. Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер біздің
дәуіріміздің ІV- ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау алады, ал олардың
көбею кезі Европада ХVІІ-ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан
елінің бір дін қызметкері жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі
қайғы-мұңнан өледі деп жазған. Алайда жабық таптегі балалар
мекемелерінде өмір сүрудің салдары ғылыми
мәселе ретінде тек XX - ғасырда ғана қарастырыла бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындагы жабық орта сенсорлық аштық
тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
көп. (16)
2.2.Депривациямеханизмі-мінез-құлық тағы ауытқушылықтар
Депривация - психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл
термин ағылшын сөзінен шыққан, мағынасы: өмірлік қажеттіліктерді
қанғаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Бала толыққанды даму үшін оның ең алдымен махаббатқа деген қажеттілігі
қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылганнан пайда болатын
қажеттілік десе, енді басқалары өмір сүру барысында қалыптасатын қажеттілік
деп есептейді. Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы
тұлға дамуының бұзылысына және эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеп
соғады. Депривацияның осы түрінің айқын көрінісі балалар үйінде
тәрбиеленетіндерде ерекше байқалады. Депривацияның келесі бір түрі
-сенсорлық депривация - заттық ортаның болмауы және сезім мүшелерінің
қоздырғыштарының жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде
тәрбиеленетіндерден кездестіреміз. (17)
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында
тәрбиеленіп жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаган немесе
баласына қажетті эмоциялық көңіл бөлмеген жагдайда аналық депривация
туындайды. Психикалық депривация депривациялық жағдайда туындайтын ерекше
психикалық күймен сипатталады. Аталган психикалық жағдай мінез-құлықтың
өзгеруінен байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен
қарым-қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық
қажеттіліктерінің жеткіліксіз
қанағаттандырылуы мен байланысты. Сонымен, психикалық депривация
бұл өмірлік жағдай нәтижесінде туындайтын нақты психикалық көңіл күй.
Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толык қанағаттандыруға
қолайлы мүмкіндіктері болмаған кезде туындайды. Балалар үйінде
тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық қасиеттеріне ие:
алкоголизм мен нашақорлық туылғаннан пайда болатын психикалық және
неврологиялық патологиялар. Маскүнем ата-анадан туылған балаларда,
жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған
балаларда психикалық ауытқулар байқалады. Балалар үйінде тәрбиеленетіндерде
психопотологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және шизофрения белгілері
де кездеседі. (18)
Мектепке дейінгі бала дамудың жалпы сензитивтілігімен сипатталады,
балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі балаларға сол орта ықпал
етіп, дамуына кері серін тигізеді. Эмоциялық және сенсорлы депривация
жағдайындағы балалардың психомоторлы дамуында да шегіністер кездеседі.
Жалпы танымдық белсенділігінде баяулық байқалады. Бұл жастағы балалар
материалды қиын меңгереді, олар әрдайым үлкендердің бағалауын күтіп
жүреді. Ондай балалардың интеллектілі отбасында тәрбиеленіп жүрген
балалардың интеллектілігінен төмен болады. Ендеше, олардың ойлау үрдісінде
мынадай қиындықтар байқалады: балалардың жалпылау және классификациялау
қабілеттері синкретті сипатта болады. Ал алты жасар балаларда
классификациялау көру қатынасы деңгейінде жүзеге асады, балалар заттар
тобын вербалды көрсетуге қиналады. Олар ұмытшақ болады, мысалы, өзінің
туған күнін, айын, жылын ұмытып қалады. Есептеу аймағында түсініктер мен
әрекеттердің бірқатары дұрыс қалыптаспаған, балалар есептеу кезінде
қиналады.Қиялға қатысты айтатын болсақ, проективті материалдын стереотипті
интерпретациясы мен репродуктивті позициясы байқалады. Бұл қиял дамуының
төмендігін емес, жалпы тұлғалық дамуда шегіністердің бар екендігін
көрсетеді.
Бұл сатыда тұлғаның біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын
қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру тетіктері мен кәсіби және
танымдық ой-пікірінің туындауына мүмкіндік береді. Әрбір кезең өз алдына
белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Тақырыбымыздың өзектілігі қазіргі замандағы жан шынықтыру тәсілдері мен
аутогендік жаттығуларды пайдланудан туындайды.
2. Еңбегіміздің зерттеу обьектісі адам, ал кеңінен алғанда адамдағы мінез-
құлықта пайда болған ауытқушылықтардан шығудағы пайдалану әдістері мен
жолдарын белгіледі.
. 3. Мақсаты.
Аутогендік жаттығуларды пайдалана отырып жанның мінезін, дағдысын
қалыптастыру.
Тренинг арқылы адамды қызықтыра отырып, білімді берік меңгерту,
адамның денсаулығын нығайтып, қиыншылыққа қарсы тұра білу дағдыларын дамыта
түсу.
Жанды пайдалы еңбекке, мәдениетті сөйлеуге, тапқырлыққа, ептілік пен
күштілікке, бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке тәрбиелей отырып оқыту.
Оқу үрдісінде психологиялық элементтерді пайдалану оқушылардың пән
сабақтарына деген қызығушылықтарын арттыру.
Жанды шыдамдылыққа, материалды жағдайдан, қиыншылықтан
шығуға, стреске қарсы тұра білуге, ойлауға, зейінділікке тәрбиелеу. Олардың
рухани жетілуі мен табиғи өсуін, табиғат құбылысын тануға, өз жан дүниесін
түсінуге тесттер мен жаттығулар арқылы бойларына сіңіру.
4. Міндеті. Кеңес беруде қолданылатын әдістемелік тәсілдерді қолдану
пайдалану. Негізгі әдіс және берілген тапсырманың шартын орындау. Ойындарды
қызығушылықты арттыра отырып орындау. Жаттығу, тренинг барысында
күнделікті символдарды талдау.
1. Психологиялық тренинггерді пайдалану арқылы адамның тәрбие үрдісін әр
түрлі әдіс-тәсілдермен түрлендіру, жетілдіру.
2 Аутогендік жаттығулар арқылы қорқыныш пен қиындықтардың қандай түрін
болса да жеңіп, өз денесіне адамның өз билік жүргізе алатынын, өмірге деген
көзқарасын дамытуды көздейді.
3.Аутогендік жаттығуды меңгерген адам өзін әр түрлі
психологиялық стрестердің зиянды әсеріне қарсы тұрудың шығармашылығын
жаттығулар арқылы дамыту.
5. Шығу жолдары.
а) эмоцияны саналы түрде зерттеу жэне стрестік проблеманы
немесе стимулды басқару.
б) эффективті жеңу басқаруға мүмкін болатын стрессорлардың табиғатына және
дәрежесіне байланысты.
в) диетаны өзгерту.
г) стрестен шығу үшін тура және жағымды тәсілдерді қолдану.
6. Негізгі идея: гипотеза.
Аутогендік жаттығуларды неғұрлым терең зерттесе, соғұрлым олардың
мазмұндық жағы тереңдей түседі.
7. Жұмысымыздағы қолданылған әдістер: анализ, синтез.
8. Теориялық және практикалык құндылығы сынып жетекшілеріне,
әлеуметтік педагогқа, психологтарға қолданбалы материал бола алады.
Бір қарағанда біздің әрқайсысымызға оңай, тіпті таныс сияқты болып
көрінетін күнбе-күнгі психологияның өмірімізге мұқият үңіліп қарасақ, ол
өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі қасиет. Психиканың өмірді де
атомның құрылысы сияқты жай көзбен қарай ажырату қиын. Адамның
психологиялық ерекшелігін білу үшін осы ғылымның зерттеу әдістерімен
танысуымыз керек. Егер осы ғылымда да өзіне тән зерттеу әдістері болмаса,
ол нағыз ғылым болудан қалады. Басқа да ғылымдар сияқты Психология
ғылымының да өзіне тән әдістері бар. Психологиялық әрекетті де белгілі
мақсатқа байланысты жоспарлап, арнайы белгіленген және мұқият ұйымдарынан
әдістемелер арқылы зерттеу. Зерттелінетін адамның көп рет қайталынған іс-
әрекеттері мен қылықтары, сәз саптауы мен бет пішініндегі мәнерлі
қозғалыстары да, бізге оның ойлауы мен сөйлеуінің сезімі мен еркінің,
темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерін білуге біршама жәрдемдеседі.
Мәселен қабылдаудың шапшаңдығын, естің тұрақтылығы мен дәлдігін тек аспап-
құралдармен өлшеуге болады. Зерттеуші тәжірибе үстінде сыналушының жан
дүниесіне әсер етіп, оның қандай нәтижеге әкеліп соғатынын да топшылайды.
Әрекетті белгілі мақсатқа орай жоспарлы, жүйелі түрде, мұқият
ұйымдастыруынан арнаулы әдістер арқылы зерттейді. Мәселен байқау арқылы
адамның іс-әрекетінің ағымына қарап оның сөз саптауы мен мимикасын (бет
құбылысы) пантомимикасын (денедегі қимыл-қозғалыстар), ойлау, сөйлеу,
сезім, ерік жігер ерекшеліктерін, мінез бітістерін ажыратуға болады.
Адамдардың жан дүниесін зерттеуде көркем әдебиет шығармасының алатын
орны зор. Психология ғылымының Моцарты атанған, аты айдай әлемге мәлім Л.
С. Выготский (1896-1934) Шекспирмен Достаевский шығармасындағы психология
бүкіл психологтардың жазғандарынан әлде қайда асып түседі деген еді.
Профессор Б.М.Тепловта (1896-1965) әдеби мұралар психология ғылымы үшін еш
уақытта мәнін жоймайтын бірден-бір қажетті материал деген болатын. (2)
Психикалық процестің осы түрлері бір-бірімен тығыз байланып жатады. Бұлар
адамның даралығын көрсететін психиканың қасиеттерімен (мінез, қызығу)
кейбір анатомиялық -физиологиялық тума қасиеттерімен де (нышан,
темперамент) орайлас көрініп отырады. Бұлардың әрқайсысының көрінуі нақтылы
жағдайының әсерінен түрлі мәнге ие болып, адам санасын әр қырынан көрсетіп
жатады және бұлар бір-бірімен тығыз байланысты болады. Бұл жөнінде Абай:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуді жарытпайды,
Жолда жоқ жарыместі жақсы демек, - деген еді. (3)
Жан қуаттарының күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды белгілі
топтарға жіктеуіміз керек. Мұны жан қуаттарының топтастырылуы деп атайды.
Осылайша адамзат жаңа заман өміріне, ғылыми техниканың информациялық
жасанды табиғатқа бейімделу үстінде. Ал, адам өмірге бейімді болғысы келсе,
ол өзінің дене құрылымын, сана-сезімін, ақыл ойын соған жаттықтыра,
шынықтыра түсуі қажет. Бұлардың бәрі адамның сезім дүниесімен, санасымен,
ақыл-ойымен атқарылады. Осы аты аталған адам психикасының, яғни адам
жанының әр түрлі қасиеттері, ауыртпашылықтар мен қиыншылықтар үстінде сан
қилы қозғалыстарға түседі. Оны жан дүниесіндегі қозғалыстың сыр-сипаты мен
мәнін, олардың әр адамның жеке басына түсетін ауыртпашылықтарды жеңу
үстіндегі күрес кезіндегі жағдайларын және осы күрес үстінде
ауыртпашылықтарды пәрменді жеңу үшін жан дүниесін қалай шынықтырудың
тәсілдерін баяндау осы жұмыстың негізгі мазмұны болмақшы.
1.1 Жанға түсетін ауыртпашылықтар нәтижесі, тұлғаның тәрбиесі.
Әр адам өз өмірінде сан алуан қиыншылықтар мен ауыртпашылықтарды
кездестіруі мүмкін. Олармен күресіп, соларды жеңумен өмір жолын кешеді.
Өмір деген, қиыншылықтармен күрес,- деп Маркс тегін айтпаған ғой. Өмірдің
сыры мен сипаты осы күрес жолында анық мақсатына жету үстінде
қиыншылықтармен күресе отырып, шыңдалады, жетіледі, рухани қанағаттанады.
Күрес деген өмір шарты: күрес тоқтаса, ол өмірдің өшкені, деген В. Г.
Белинский: Алайда өмірде кездесетін қиыншылықтардың түрі де мол. Енді осы
өмірде кездесетін қиыншылықтардың қайсыбірін жеке-жеке карастырайық.
Солардың бірі адамның мінез-құлқына, іс-әрекетіне байланысы жоқ тысқары
дүниенің себебінен пайда болатын сәтсіздіктер, апаттар, бақытсыз жағдайлар.
Олар адамның басына ойламаған жағдайда кенеттен тап болады. Мұндай
жағдайдың салдарынан оған тап болған адам әр түрлі күйге түседі. Өзінің
жеке басының басына ойламаған жағдайда кенеттен тап болады. Мұндай
жағдайдың салдарынан оған тап болған адам әр түрлі күйге түседі. Өзінің
жеке басының ерекшелігіне байланысты әр адамның жан дүниесінде әрқилы
психологиялық сипат туады. Біреулер кенеттен туған бақытсыз жағдайда тілден
айырылғандай мелшиетін болса, екінші біреулер дауыс көтеріп жылайды.
Үшіншісінің көз жасы көл болып еңіресе, төртіншісі ұстамдылық етіп, өзін-
өзі ұстай біледі, бойын билеген дегбірсіздіктен тез құтылады. Әрине,
кенеттен болсын, біртіндеп болсын адам басына тап болған ауыртпашылық оның
жан дүниесіне дақ салмай әр адам әр түрлі жолмен арылады. Адам жанына
түсетін мұндай жарақаттар психикалық жарақаттар, деп аталады. Психикалық
жарақаттың ерекше бір қасиеті оның сырттан онша білінбей жан-дүниесінің
терең түбінде жатуында. (1)
Адамның көңіл-күйіне түсетін ауыртпашылықтардың түріне кісі- аралық
қым-қыйғаш қарым-қатынастарда жатады. Күнделікті өмірде адамдар өзара қарым-
қатынастарда іс-әрекет жасайды, еңбектенеді, көңіл көтереді, т.б.сол сияқты
тіршілік өмір жүріп жатпақшы.
Бірін-бірі сыйлау, бір-біріне көмектесу, бірінің-бірі көңілін табу
жалпы азаматқа тән қасиет. Алайда, күнделікті өмірде үнемі олай бола
қоймайды. Әр түрлі жағдайлардың себебінен адамдар арасындағы қарым
-қатыныстарда қайшылықтар туып, өзара айқастарда кездесіп қалады. Бірін-
бірі жәбірлеушілік пен біріне-бірі қарсылықтар да тууы мүмкін. Мүндай
күрделі жағдайларда әр адам өзін әртүрлі ұстайды, біреулер күйінеді,
біреулер ашынады. Енді біреулер үндемей жүріп іштен тынады. Алайда осындай
адам аралық қайшылықтар адамның психикасына, яғни жан-дүниесіне
ауыртпашылық тудырады. Ол ауыртпашылық, ең алдымен көңіл-күйге салмақ
түсіріп, оның әр түрлі ауытқуларына әкеп соғуы да мүмкін. Мұндай
қиыншылықтар адам басына жиі түсе берсе, ол адамда үнемі қынжылу мен салмай
қоймайды, тек оның әсері әркімге әр түрлі. (2)
Мысалы, адамаралық қайшылықтарға біреу жауап беріп, ашу шақыра айқасс
түссе, екінші біреу сыр білдірмей ашуын ішінен тындырады.
Адам невроздарының түрі сан алуан, сөйтсе оның жалпылама біріне
бірінің ұқсастық сипаты бар. Неврозға ұшыраған адамның, көбінесе, ұйқысы
бұзылады, көңіл-күйі ауытқыштау келеді. Онда себепсіз де, болар-болмас
себепке де дегбірсіздік пен күйгелектік пайда болады, әр нәрсеге
қауіптенгіш, сенімсіздік туады. Невроздардың әр адамның жеке басына
байланысты сипаты бар, олар нерв жүйесінің туа пайда болған ерекшеліктеріне
байланысты. Невроздардың жиі кездесетін кейбір түрлерін атасақ, астениялық
неврозда адам тез шаршағыш болады, түнде ұйқысы тез ашыла береді де, күндіз
қатты ұйықтағысы келеді, тез терлейді, тез ашуланады, көңіл-күйі тез
бұзылады. Кейде жүрегі шаншиды, жиі-жиі басы ауырғыш болады. Истериялық
неврозда адам не болса соған тез долданып, көгеріп, күйіп-пісіп, аяқ-қолы
тартыла қалады. Кенеттен даусы шықпай, не тілден айырылғандай болады.
Невроздың енді бір түрінде адамның өзіне өзінің сенімі кетіп не болса соған
тез долданып, соған күдік туғыштық туады. Алға қойған мақсатының орындалуын
немесе орындалмауын шеше алмай әуреге түседі. Басына кейде бір түкке
тұрмайтын жарым-жарты ой түсіп, ол шықпай қояды. Одан көңіл аудармақшы
болғанмен, ол бос ой себепсіз қайта-қайта басқа кіре береді.
Жанға да, тәнге де түсетін ауыртпашылықтардың бәрін бірдей (түрлі ауру-
сырқаулар, көңілге түсетін салмақтар) жер жүзіне әйгілі Канада ғалымы Ганс
Селье стресс деп атаған. Жанға түсетін ауыртпашылықтар, яғни психикалық
стресстер тек қана невроздар емес, одан басқа да ұзақ дамитын
псхосоматикалық аурулардың тууына жол ашады. (3)
Адам өз өмірінде әр түрлі ауыртпашылықтармен, яғни стресстермен
кездеспей қоймайды. Жүре келе оған төзеді, көнеді. Олармен күрес үстінде
адам шыңдалады, жетіледі, сөйте түра ауыртпашылықтар адамның көңіл-күйіне
қаяу салмай қоймайды. Бірақ адамның ардагерлік қасиеті оның ауыртпашылықтар
мен қайшылықтарға мойын ұсынбай, оған қарсы тұрып қайрат көрсетуінде. Әр
адам мұндай ардагерлікке өз білгенінше жол табады. Жас кезінде оны үлкендер
үйретіп, тәрбиелесе, есейе келе ол өз тәжірибесін дамытады. Сөйтсе де, көп
жағдайларда адам ауыртпашылықтарға қарсы тұрудан қашып, қысқа мерзім болса
да өз қалпынан тайқып, өз билігінен айрылғандай жағдайға түседі. Бұл,
әрине, невроздық жағдайдың белгісі.
1.2 Жан шынықтыру тәсілдері адамға әсер етуші факторлар
Жанға түсетін ауыртпашылықтар, қысымдар (стрестер) адамның көңіл-күйі
мен сапасына дақ салмай қоймайтынын жоғарыда атап өттік. Сондай дақтардың
көбісі ұзаққа бармай тарап кетеді, солай бола тұрса да оның кейбіреулері
адамның көңіл-күйіне көлеңке түсіріп, біріне -бірі қосыла
қалыңдай бермекші. Ол, әрине, денсаулыққа зиян
екені, оның психосоматикалық аурулардың шығуына себеп болатыны айтылды.
Сондықтан да, аталмыш ауыртпалықтардан түсетін көңіл-күйдегі, сана-
сезімдегі дақтарды ерікті түрде ыдыратып, көңіл-күйді олардан тазартуды
іздестіру қажет. Енді осы мәселеге тоқталалық. Жанды шынықтырудың, көңіл-
күйді әр түрлі дақтардан ада қылудың ең тәуір және қолайлы түрі-ол адамның
өзін-өзі сендіре білуінде. Сендіру, иландыру адам психологиясын зерттеуде
ерекше орын алатын ғылыми сала. Адамзат атам заманнан бері сендіру әдісі
мен өнерін пайдалана білген. Сендіру өнерін, әсіресе, бақсы-балгерлер тәуір
меңгерген. Сендіру дегеніміз екі түрлі топқа бөлінеді. Оның біріншісі-
біреуді біреу сендіру болса, екіншісі-өзін-өзі сендіру. Біреуді біреу
сендіру әдісін, көбінесе, дәрігерлер пайдаланады, ондай әдістерге ашық
түрде сендіру және гипноздап(яғни адамды калғуға түсіріп) сендіру жатады.
Дәрігерлер өзін-өзі сендіруді де пайдаланады. Ол үшін олар қаралып
жүрген адамдарды соған үйретеді. Сендіріп емдеу үшін дәрігердің қаралатын
адам алдында үлкен беделі болуы керек. Сонымен қоса, ол науқас адамдардың
өзіне деген мол сенімін туғызуы шарт. (4)
Адам психикасында оның жеке басында сену, илану деген өте маңызды орын
алады. Күнделікті өмірде болын жататын біздің іс-әрекетіміздің көпшілігі
сену арқылы шығатыны анық. Эмиль Куә атты француз дәрігері осындай жағдайға
зер салып, оны дереу науқастарды емдеуге пайдалана білді. Ол бұл туралы
кезінде дәрігерлер арасына тез жайылған өзін-өзі сендіру арқылы емдеу жолын
баяндайтын кітапша шығарған.(5)
Егер адам өз алдына бір мақсат қойса және оны орындауға сенімді болса , ол
адам оған жетпей қоймайды. Керісінше, ол алдына мақсат қоя тұра оған
жететініне сенімі аз болса, ол мақсатқа жетуі де күдікті болмақшы.
Керісінше, ол алдына мақсат қоя отырып оған күдікті болмақшы. Осыған орай
бір қарапайым ғана мысал келтірейік: бір топ адам тоғай ішінде кездесе
кеткен өзеннен өтуге мәжбүр болыпты. Өзен үлкен болмағанмен суы терең екен
және ағыны да қатты көрінеді. Бірақ өзенде өзенде кесе көлденең бір бөрене
жатыр екен. Ол топтың ішіндегі біреуі бөренені көре сала алдында кең көпір
жатқандай бөрененің үстінен ырғалмай, шайқалмай еркін өтіп кетеді. Оның
артынан келе жатқан екінші біреу өзіне-өзінің сенімі азайып, құлап кетем бе
деп қауіптеніп қорқып-пысып бөрененің үстімен әзер өтеді. Оның артындағы
келе жатқан үшінші адамның да өзіне өзінің сенімі аз көрінеді. Ол алдындағы
адамның едәуір абыржып, бөрене үстімен мүлдем өте алмаймын деген сенім
ұялайды. Ол осы себепті өзеннен өтпей қояды. Міне, бұл мысалда біз үш
адамның алдында кедергі кездескенін көріп отырмыз. Өзіне өзінің сенімі мол
оны елең де қылған жоқ. Сенімі нашарлау адам қиналып өтті, ал өзіне өзінің
сенімінен мүлдем жоқ адам өткен жоқ.
Егер адамның тісі немесе басқа жері ауырса, сол кезде адам менің тісім
қатты ауырады, оған төзімім аз, оған шыдай алмаймын, деп ойласа,(яғни өзін-
өзі солай сендірсе), оның тісінің ауырғаны күшейе түседі. Ол, керісінше,
тісім ауырып тұр, бірақ ,оған шыдауым керек десе оның ауырғаны азаяды.
Немесе бір адамның басына ауыртпалық түссе (апат, бақытсыздық жағдай,
сәтсіздік және тағы басқа сол сияқтылар), соған ол адам төзімділік сақтай
алмай, дегбірі қашып, сарыуайымға түсіп, өмірден мүлдем күдер үзгендей
болып,бұл қайғыны, бұл бақытсыздықты енді мен мүлдем көтере алмаймын, өзіме-
өзім келе алмаймын, деп ойлап, соған мойын сұна әлсіздікке, нашарлыққа
сендіре берсе, ол адам ұзақ уақыт уайым қайғыдан арыла алмай, хал-жағдайы
нашарлай береді. (5)
Ал ол, керісінше, өз басына түскен ондай ауыртпашылықтарды батыл қарсы
алып, уайымдаса да, қайғырса да оған мойын сұнбай, жоқ мен мықтымын,
өмірдің мұндай қатал қасіреті мені жеңе алмайды, мен өз билігімнен
айрылмаймын, сабыр етемін, салқын қанды боламын, ол менің аяғымды сындыра
алмайды, мен өзіме-өзім берік боламын , деп өзін-өзі қолдап, сендіре
білсе, ондай адамның басына түскен ауыртпашылықтың зілі де азаяды, көңілге
түскен ізі де тезірек көмекке іленеді.
Басына психикалық ауыр жағдай түскен адам алғашқы бетте өз билігінен
айырылып, өзін-өзі ұстамды, сабырлы жағдайға бірден түсіре алмауы мүмкін.
Соның салдарынан психикалық стреске ұшыраған адамда психогения, невроз, деп
аталатын мінез-құлықтардың айнымалы өзгерістері пайда болады. Адамды өзін
сол аталған психикалық стреске мықты болуға тәрбиелейтін, жаттықтыратын
білімді психопрофилактика дейді. Психопрофилактика дегеніміз- психикалық
ауыртпашылықтардан шығатын жоғары нерв жүйесінің; психиканың біраз уақыт
қалыпты жұмысынан ауытқуын болдырмау.
1.3. Вегетатикалық нерв жүйесінің тіршілігі.
Вегетатикалық нерв жүйесінің тіршілігі санадан тыс өз бетінше жүріп жатады.
Бірақ оның да өз бетінше тіршілігінің шегі бар. Күрделі және қиынырақ
жағдайларда вегетатикалық нерв жүйесі орталық нерв жүйесіне бағынышты.
Мидың астыңғы қабатында вегетатикалық нерв жүйесін басқаратын орталықтар
бар. Жұлын ішіндегі нерв талшықтарының барлығы да осы орталыққа келіп
тоқталады. Ал олардан шығатын нерв талшықтары мидың жоғары жағындағы мидың
әжімделген сары қабаттарымен байланыс тудырады. Мидың әжімделген сары
қабаттары сана-сезім мен ой дүниесінің, демек адам психикасының ордасы.
Осылайша орталық нерв жүйесінің ордасы бас миы ішкі ағзалардың жұмысын
басқаратын вегетатикалық нерв жүйесімен байланысады. Ол байланыс жұлын
арқылы жүріп жатады. Орталық нерв жүйесі вегетатикалық нерв жүйесімен тек
қана байланысып қоймай, оның қызметіне билік жасайды. ( 6)
• Вегетатикалық нерв жүйесіне саналы түрде әсер жасау бас миының
әжімделген сарғыш қабаттары арқылы істеледі. Ішкі ағзаларға саналы түрде
әсер жасау дегеніміз адам өз еркімен олардың қызметіне билік жасауды
айтады. Дене құрылысына, организмге ерікті саналы түрде әсер ету, билік
жасау тек қана бұлшық еттерді қимылдатумен ғана белгілі. Адам өз еркімен
аяқ-қолын, денесін қимылдата алады. Әр түрлі күш жұмсауға бейімі бар. Ол
тынысын өз еркімен жиілетеді немесе баяулатады. Өйткені, омыртқа мен
қабырғалар аралығындағы бұлшық еттер бас миының әжімделген сарғыш қабаттары
арқылы да атқарылады. Адам өз еркімен саналы түрде жүрек жұмысын жиілете
немесе баяулата алмайды. Бүйрек жұмысын жиілетіп, зәр шығаруды ұлғайта
алмайды. Ас корытуды күшейте алмайды. Олардың барлығын вегетатикалық нерв
жүйесі билейді.
Вегетатикалық нерв жүйесі мен орталық нерв жүйесінің қызметі де бірімен-
бірі тығыз байланысты. Вегетатикалық нерв жүйесінде әр түрлі ішкі
аурулардың салдарынан пайда болатын санадан тыс ауытқулар орталық нерв
жүйесінің жұмысына әсер жасайды. Керісінше, орталық нерв жүйесінің
қызметінің куәсі - саналы сезімді тіршілік дүниесінде кездесетін әр түрлі
ауыртпашылықтар мен қиыншылықтар санадан тыс болып жататын вегетатикалық
нерв жүйесінің қызметіне ауытқулар тудыруы мүмкін. Бұл арада есте сақтайтын
бір мәселе орталық және вегетатикалық нерв жүйелері әрқайсысы жеке-дара
дүние емес, бірлесіп біте кайнасқан адам организміндегі біртұтас нерв
жүйесінің мүшелері, деп білген дұрыс. Вегетатикалық нерв жүйесі оның
төменгі сатысы болса, орталық нерв жүйесі оның жоғарғы сатысы. Адам
организмі тіршілікке үйлесімді болу үшін оның ішкі ағзалары вегетатикалық
нерв жүйесімен атқарылса, оның сана-сезім дүниесі орталық нерв жүйесінің
жұмысымен байланысты.
Осы аты аталған нерв жүйелерінің қызметі және олардың бірі мен бірінің
байланысы ұғымды болу үшін тағы да бір мысал келтірейік: бір адамның аузына
жүзімнің бір түйірі түсті делік. Оның дәмі тілдің және ұрттың сілекейлі
қабаттарына орналасқан нерв жүйелерінің ұштарын тітіркендіреді.Ол тітіркену
бірден сілекей бездерінің қызметін билейтін нерв жүйелеріне жетіп, бұл
құбылыс сілекейдің ағуын тудырады.
Сілекей дегеніміз - ас қорыту процесін ауыз ішінде атқара бастайтын
сөл. Сонымен, жүзім ауызға түсісімен қорытыла бастайды. Ол жұтылғаннан
кейін асқазанға түсіп, онда да осыған ұқсас жұмыс пайда болады. Жүзімнің
дәмі асқазанның ішкі қабатына орналасқан нерв ұштарын қоздырып, ол қозу ас
қорыту бездеріне жетеді. Осылайша ас қорыту сөлі аға бастайды. Асқазан
бездерінде пайда болған ас қорыту сөлдері ауыздағыдан әлде қашан күрделі
және олардың астың дәмі мен түріне қарай бейімделген арнаулы түрлері
болады. Осылайша қорытыла бастаған жүзім түйіршігі одан әрі ішекке түсіп,
оның қорытылуы одан әрі ұлғая береді. Оның құрамындағы қорытуға жарамайтын
заттар бара-бара іштен әрдайым дәретпен шығады. Яғни ауызға түскен астың
бір түрі - жүзім түйірі түгелімен санадан тыс вегетатикалық нерв жүйесінің
ықпалымен іске асады. Бірақ адам ауызына жүзім түйірін салмай-ақ тек қана
ол туралы ойласа, жүзімнің суретін көрсе, жүзім деген сөзді бір жерден
оқыса, жүзімнің дәмі мен түрі, оның есіне түсіп, оның аузынан сілекей аға
бастауы мүмкін. Оның қарны аштау болып тұрса және ол жүзімді өте жақсы
көретін кісі болса, оның аузынан сілекей соғұрлым молырақ шұбырады.
(7)
Бұл, әрине жоғары нерв жүйесінің қызметінен туатын сананың, яғни
психиканың вегетатикалық нерв жүйесіне тигізетін әсерінің дәлеліне орайлы
құбылыс. Жай ғана осындай әсердің толып жатқан жолдары мен түрлері бар.
Саналы түрде вегетатикалық нерв жүйесіне, олар арқылы ішкі ағзалардың
жұмысына билік жасауды арнаулы тәжірибелер арқылы үйреніп, оған
жаттығуға болады.
Табиғаттың әсерінен туатын ауытқулардан тезірек арылып, тіршілікке
қажетті қалыпты жұмысын сақтауға тырысады. Осыған байланысты көңіл
аударатын бір жағдай, адам өз еркімен саналы түрде нерв жүйесінің жұмысына
едәуір бағыт беріп, оны әр түрлі ауыртпашылық жағдайларда пайда болатын
ауытқулардан сақтап, тәжірибемен шынықтыра алуында. Бұл тіршіліктің көзін
табиғатқа, өмірге үйлесімді болу үшін шынықтыруға жатады.
2. Аутогендік жаттығулардың маңызы.
Аутогендік жаттығуларды неміс дәрігері Шульц 1932 жылы жарық көргеи
кітабында жан-жақты баяндаған. Кейінгі кездерде орыс тілінде де аутогендік
жаттығулар жөнінде көптеген кітаптар жарық көрді. Аутогендік жаттығуларды
негізі денедегі бұлшық еттердің тартылысын (яғни бұлшық еттердің тонусын)
босатуда жатыр. Мұны орыс тілінде мышечная релаксация дейді. Релаксация
дегеніміз- қысымның, тартылыстың жоғалуы.
Денедегі бұлшық еттер қалыпты жағдайда да бір шамалы тонуста: қысымда
тұрады. Ал адамның көңіл-күйі әрқашан бұлшық еттердің қысымына әсер
жасайды. Егер адамның көңілінде абыржу, қозу, ашулану және т.б. сол сияқты
күйлер пайда бола қалса ол дереу бұлшық еттердін қысымының (тонусының)
жоғарылауына әкеп соғады. (8)
Көңіл-күйдегі қозғалыстардың бұлшық еттер қысымына әсер жасайтыны адамзат
қана емес, хайуанаттарға да тән жағдай. Аутогендік жаттығуларда адам
бұлшық еттер тонусына, ішкі ағзалардың жұмысына саналы түрде әсер жасауды
үйренеді. Мұндай жаттығулардың мәнісі мынада: көңіл-күйдің қобалжуы, оған
салмақ түсу бұлшық еттердің тонусының жоғарылауымен қатар жүреді дедік.
Егер біз үнемі жаттығулар арқылы бұлшық еттердің тонусын лезде жоқ қылып
жіберуге жетсек, онда көңіл-күйдегі қобалжудың жоғалуы мүмкін бе? Міне,
осындай сауалға жауап табу үшін ізденіс кезінде Шульц қобалжуды жоғалтуға
болатынын дәлелдеп, аутогендік жаттығулардың негізін қалаған еді. Адам
үнемі жаттығулар арқасында бұлшық еттерінің тонусын лезде жоқ қыла алса,
оның көңіл-күйіндегі күйінгедік те тез жоғалады. Осылайша адам бұлшық
еттерінің тонусын жок қылып көңілін салқын-қанды, тыныш жағдайға тез
келтіре алады екен. Демек, аутогендік жаттығулар жан шынықтыру
мәселесінде аса маңызды орынға ие болмақшы. Біздің елімізде, Европа
елдерінде, Америкада көңілге тыныштық тудырғанын кейін ол адам
алдымен
менің оң қолымның бұлшық еттері босаңсып барады, босаңсып барады, деп
ішінен қайталай берсін. Егер адам солакай болса, онда сол қолымның бұлшық
еттері босаңсып барады делінсін. Осыны ынталы түрде қайталай берген сайын,
адам қолының босаңсып бара жатқанын біртіндеп сезіне бастайды. Бұлшық
еттердің қысымының жоғалуы әлбетте қолдың салмағын сезінумен белгілі бола
бастайды. Сол себепті де кейде бұлшық еттердің тонусын жоғалту үшін менің
оң қолым ( немесе солақайлар үшін сол қолым) ауырлап барады, мен қолымның
салмағын сезе бастадым, деп ойлай берсін. Біраз уақыттан кейін адам қолының
салмағын сезе бастайды. Бара-бара қолдың салмағы зілдей көрінеді. Оң қолдың
бұлшық еттерінің қысымын осылайша жоғалтқаннан кейін, сол қолдың бұлшық
еттерінің салмағын жоғалтуды бастайды. Ол да ' дәл осылай жүргізіледі.
Бұлшық еттердің тонусы жоғалғанда колдың жаны жоқ сияқты сылқ түсіп, бос
жатады. Ол қолды көтеріп барып коя берсе, ол сылқ етіп түсіп кетеді.
Бірнеше күннен кейін қолдың бұлшық еттерінің тонусын жоғалту эбден
меңгеріледі. Одан кейін аяқтың бұлшық еттерінің тонусын жоғалтып үйрену
басталады. Оның тәсілі де жоғарыдағыдай.
Қол мен аяқтың бұлшық еттерінің қысымының жоғалуы, олардың ішіндегі
қан тамырларының кеңеюін тудырады. Сол себепті де аяқ-қолдағы қан айналымы
молаяды. Бұл қол мен аяқты бір сүйкімді жылылық билегендей сезім береді.
Кейбір адамдар жаттығуларды тезірек меңгеру үшін осы жылылық сезімді
тудыруға дағдылануды дұрыс көреді. Ол үшін менің қолымның, аяғымның бұлшық
еттерінің қысымы жоғалып барады, оларды бір сүйкімді жылылық баурай
бастайды, деп ойлай береді. Немесе мен жылы пештің жанында жатырмын, оның
жылы лебін сезе бастадым, пештің жылуы бүкіл аяқ-қолыма тарала бастады,
деп ойлайды және жылы ваннаның ішіндегі суда ' жатырмын, денем барған сайын
сол жылылықты сезіп келеді деуге де болады. Одан әрі мойынның бұлшық
еттерінің тонусын жоғалтуды үйрену басталады. Оны төсекте жатып үйрену
жеңілірек болады. Бұл үшін менің мойынымның бұлшық еттерінің тонусы жоғала
бастады, олар босаңси бастады. Басым өз салмағы мен жеке-дара бос жатқандай
болып келеді, деп ойлау керек. Сөйтіп, бірнеше күн ынтамен қайталай
бергенде бас өз бетінше денеден босап жастық үстінде, егер креслода
отырған адам болса, креслоның арқалығында жеке-дара бос жатқандай
көрінеді. (9)
Ғылыми-зерттеулердің нәтижесінде осы аталған бұлшық еттердің тонусын
жоғалтудың өзі адамның көңілінде тыныштық орнатуда үлкен орын алатыны
анықталады. Аяқ-қолдарының, мойнының бұлшық еттерінің тонусын жоқ қылғанда
адам көңілін бір тамаша тыныштық күйі билеп кеткендей сезе бастайды.
Осылайша қайталанған сайын күннен-күнге тыныс алу диафрагма арқылы
жүре бастайды, терең тыныс алу және ұзақ тыныс шығару адамның көңіліндегі
ауыртпашылықтардан туған зілді ыдырата түсіп көңілге жеңілдік тудырғандай
сезім бере бастайды. Мұңайған адамның терең күрсінгенде өзінің көңілінде
біраз жеңілдік пайда болғандай сезілетіні осыдан аутогендік жаттығулардың
халық арасына кеңінен тараған психопрофилактиканың түрі болғаны да осыдан.
Аутогендік жаттығулар арқылы адам өзін-өзі әр түрлі психикалық стрестердің
зиянды әсерінен сақтап қана қоймай, ол арқылы нерв жүйесінің қалыпты
жұмысының ауытқуларынан пайда болатын ауру-сырқаулардан да арыла алатыны
дәлелденіп отыр.
Енді аутогендік жаттығуларды үйрену тәсіліне тоқталайық.
Бұл жаттығулар, Шульцтің тапқан тәсілі бойынша, қарапайым және жоғары
екі сатыдан тұрады. Оны үйренудің мерзімі әрқайсысы үш айдан алты айға
созылады. Бастапқы кезінде оны үйренуді дәрігерлер (психотерапевтер)
жүргізеді. Алайда, аутогендік жаттығуларды әр адам
өз бетінше де меңгере алады.
Енді жаттығулар үстінде біз денемізге, организмге, онын жұмысына
саналы түрде әсер жасауды үйренбекпіз. Жаттығулардың бәрі әбден меңгеріп
болғанда, біз өзімізді-өзіміз қалыпты жағдайға түсіруді меңгермекшіміз. Біз
өзімізге- өзіміз би боламыз. Жаттығуды жұмсақ орындықта отырып үйренген
тиімді, немесе төсекте, диванда шалқадан жатып та үйренуді жүргізуге
болады. Орындықтағы адам сәл еңкейіп отырады, оның қолдары денесінің
алдыңғы жағында болып,
білектері жамбасының үстінде кесе көлденең жатады. Мұндай отырысты,
көшір отырысы (кучерская поза) дейді. Жаттығулардың қарапайым сатысы
мынадай тәжірибелерден тұрады: бұлшық еттердің қысымын жоғалту, қан
тамырларын кеңейту, қан-тамырларын тарылту, қан тамырларын алма-кезек
кеңейтіп және тарылтып үйрену, тыныс алуды өз бетінше жүргізуді үйрену,
асқазан маңайындағы қан тамырларын кеңейтуді үйрену, тыныс алуды өз бетінше
жүргізуді үйрену, жүректің соғуын жиілету, баяулату, қалыпты жағдайға
түсіріп үйрену. (10)
Жаттығулардың жоғары сатысының түрлері мынадай: жұмған көз алдында
үлкен көк дөңгелекті пайда болдыру, көз алдында терең
мағыналы сөздердің мысал үшін: намыс, бақыт, арман және т.б.
сол сияқтылардың бейнесін елестету.Жаттығулардың қарапайым сатысының
алғашқы түрін үйрену былайша жүргізіледі: көшір отырысымен бірден жайғасып
отыру керек. Егер адам төсекте жатып үйренсе, оның қолдары тұп-тура
денесімен қатарласып жатуы, немесе білектері кеудесінен төменірек кесе
көлденең жатуы керек. Мүмкіндігінше көңілін тыныштыққа бөлеп, ештеңе
ойламауға тырыссын. Бірер минуттан кейін ол менің көңілімде ештеңе жоқ,
мен тынышпын, менің бүкіл денем босаңси бастады , деп өзін-өзі сендіре
бастағасын, осылайша бірнеше рет қайталап, оны сезінуге ұмтылсын. Енді
біраздан кейін ішінен қайталап, менің бүлшық еттерім босаңси бастады, оның
қысымы жоғала бастады десін. Ол бүлшық еттерінің босаңсып бара жатқанын
сезінуге машықтансын. Әрине, бүкіл денедегі бұлшық еттердің қысымын
бірден жоғалту дегенде бола қоймайды. Сондықтан, бұлшық еттердің қысымы
жоғалту қолдардан басталады.Диафрагма арқылы тыныс алу жаттығулары
меңгерілгеннен кейін, қан тамырларын кеңейтіп, немесе тарылтып үйрену
басталады. Оны маңдай мен аяқтан бастайды. Менің маңдайымды бір сүйкімді
жылылық пайда бола бастады, маңдайыма жылы леп келе бастады , деп ойлау
арқылы, маңдайдағы тері ішіндегі тамырларды кеңейтуді үйренуге болады.
Маңдайда жылылық сезімі пайда бола бастаған сайын, ол беттегі, маңдайдағы
көңіл-күйдің белгісін білдіретін мимика бұлшық еттерінің босаңсуын, олардың
тонусын жоғалуын тудырады. Мимика бұлшық еттері көңіл-күйдің жағдайларын
сыртқа білдіретін айна десек те болады. Бет пішіндегі бұлшық еттердің
тонусын жоғалту да көңілге тыныштық орнатуға жәрдем жасайды. (11)
Аутогендік жаттығуларды әбден үйренген адам соғыс кезінде Альпі
тауында жанында бір танысымен екеуі қар астында қалып қояды. Оларды
жолдастары үш-төрт күн жүріп іздеп табады. Оларды қардан қазып шығарып
алғаннан кейін байқаса, екеуінің киімі бірдей болғанмен, біреуінің қол-
аяғы мүлдем үсіп кетсе, екіншісінің қол-аяғы сап-сау екені анықталады. Қол-
аяғы үсімеген адам, аутогендік жаттығуларды әбден білетін кісі екен, ол
қар астында жатқанда қол-аяғының қан тамырларын өз еркімен кеңейтіп, онда
үнемі жылылық болуын қамтамасыз ете білген, соның арқасында аяғын
үсуден аман алып қалған.
Аутогендік жүрек жаттығулары жоғарыда айтылғандай жүректі сезуден
басталады, жүрек жұмысына назар аударған сайын жүректің соғып тұрғаны,
көлемі сезіле түседі. Жүрек жұмысы әбден сезілгеннен кейін, оның жұмысын
күшейту, жиілету немесе баяулатуды үйрену басталады. Ол үшін назарды
жүрек жұмысына аудара отырып, менің жүрегімнің жұмысын қазір өте жақсы,
ол еркін соғып тұр, ол жақсы соғып тұр деген ойларға бату тиімді. Одан әрі
кейінгі жаттығуларды менің жүрегімнің соғысы жиілей түсті, ол барған сайын
жиірек соғады десе, жүрек жұмысы расында жиілегендей көрінеді. Әбден
жаттыққан адамда бұл жаттығу арқылы жүрек жұмысы едәуір жиіленеді. Бұдан
кейін, керісінше, менің жүрегімнің соғуы баяуланып келеді, оның соғуы
сиректене түсті, сирей түсті, баяулай түсті деу қажет. Біраз осылайша
жаттығулардан кейін жүрек жұмысын өз еркімен баяулатуға болады. Дәрігерлер
жүрек жаттығуларын жүректің кейбір ауруларына ұшыраған адамдарға
ұсынады.
Аутогендік жаттығулар арқылы қорқыныш пен қиындыктардың қандай түрін
болса да жеңіп, өз денесіне адамның өзі билік жүргізе алатынын неміс
дәрігері Ганс Лидеман толықтай дәлелдеп берді. Ол Атлантика мұхитын жалғыз
өзі ғана көлемдірек қайықпен жүзіп өтуді мақсат еткен. Әрине, жалғыз
адамның мұхит үстінде бірнеше ай жүзуі қайтпас қайсарлықты, асқан
батырлықты талап етеді. Адам алдымен өзінен сондай қасиетті табу керек.
Ганс Лидеман өзін осындай қасиетке жеткізу үшін ол осы атақты сапардың
алдында екі жыл бойы үздіксіз аутогендік жаттығулармен шұғылданған еді. Ол
сапарды бастасымен-ақ қиыншылықтарға кездесе кеткен. Ол мұхиттың ірі
толқындары мен ғана күресіп қоймай, жүзу бағытынан айырылып қалмау
үшін ұйқысыздықты
да басынан кешіреді. (12)
Ол әрбір жарты сағат сайын көз іліп, жарты сағат қайығын дұрыс бағытқа
түзеуде болады. Оның көкірегіне жалғыздық та көп ауыртпашылық түсірді.
Жалғыздық адамның психикасына зиянды екені ежелден белгілі. Бірнеше күн
өткеннен кейін, жалғыздықтың салдарынан оның көз алдына құбыжықтар пайда
болып, құлағына елес сөздер естіледі.Көз алдына шайтан көрініп, ол оған
қайықты дұрыс жолға қоюға кеңес беріп отырады. Сапары аяқтағаннан кейін
Ганс Лидеман осыншама алуан қиыншылықтарда аутогендік жаттығулардың өте
арқау болғанын мойындаған. Аса қауіпгі жағдайларда көңілдегі қорқынышты жоқ
қылып, өз билігінен айрылмай қиыншылықтарымен, қауіптермен салқын
қаңдылықпен тапжылмай күрес жүргізген. ¥йқысын реттеген, көңілдегі
жалғыздықтан туған бишаралық сезімді жоқ қылып отырған. Осы сапар арқылы
аутогендік жаттығулармен адамның жанын шынықтыруға болатынын дәлелдегені
үшін Ганс Лидеман медицина ғылымының докторы дэрежесін алды .
Алайда аутогендік жаттығулар адамның өзін-өзі тэрбиелейтін тэсілдер
болғандықтан біз оның қысқа мерзімді жолдары оның сапасын, нәтижесін
түсіреді, деп ойлаймыз. Дегенмен жаттығулардың жеңілдетілген түрлерін табу
көңіл аударарлық. Біздің бақылауымыз бен тәжірибелеріміз аутогендік
жаттығулардың алғашқы түрін меңгерудің өзі де психологиялық стрестерден
мойытпайтын күш беретінін көрсетеді. Ол үшін бұлшық еттердің
тонусын,(көбінесе аяқ пен қолдың) тез жоғалта білуді әбден меңгере білу
керек. Аутогендік жаттығудың осы алғашқы түрін әбден меңгерген адам, өзін
әр түрлі психологиялық стрестердің зиянды әсерінен пәрменді түрде
сақтандырады. Аурулардың алдын-алу оларды емдеуден анағұрлым жеңіл екені
дәрігерлерге әбден мәлім. Сондықтан да аутогендік жаттығулар нерв жүйесінің
аумалы-төкпелі ауытқуларынан сақтандырудың ең бір күшті құралы
болғандықтан онымен шұғылдану ел арасында кеңінен
уағыздалынуда.
2.1. Балаларға арналған ритмикалық жаттығулар, тәрбиелеушілердің
психикалық ерекшіліктері.
Жаңа туған нәресте қол-аяқтарын ербеңдетіп, ылғи да қозғалыста болады.
Өсе келе ол еңбектейді, аяғына тұрып тәй-тәй басып, түрлі қозғалыс
-қимылдар жасайды. Екі айдан тоғыз ай аралығында көп ауырған балалар өте
нәзік, аурушаң, тіптен олардың неврологиялық өзгерістері болуы мүмкін.Өз
қатарынан жүру, сөйлеу жағынан қалып қоюы да ықтимал.
Ерте аяққа тұрған бала тез сөйлеп тез жетіледі. Анатомиялық тұрғыдан
қарағанда сөйлеу қабілеті, қозғалу қабілеттері ми қабыршақтарына өте жақын
орналасқан.
Әрине, баланың өсіп-жетілуі - генетикалық белгіге, туылған ортаға,
экологияға тығыз байланысты.Жас балалардың қозғалыс қабілеттері
төрт топқа бөлінеді: Көпжатар, Аңғарғыш, Отыра беретін және де
Жүргіштер. Бұлардың ішінде психикалық жетілуі жоғарғы деңгейдегісі
Жүргіштер тобы. Күнделікті және дұрыс бағытталған жаттығулар балалардың
қозғалыс қабілеттерін арттырып, денсаулықтарын,
тәртіптерін орнықтырады. Осы бағыттағы жаттығулардың бірі - ритмикалық
гимнастика. Бұл дене қимылдары, бұлшық еттер, буындар, ішкі ағзаларды
дамытуға үлкен ықпал жасайды. Әрине, бұдан мынадай сұрақ туады:
- Баланы қай жастан ритмикалық гимнастикаға баулу керек?
1-1,5 жастағы балалар жаттығуды ән ырғағымен анасының көмегімен орындайды.
Мұнда анасы баланың дене бітімін жақсартып, белі және іш, бұлшық еттеріне
арналған жаттығуларды орындату қажет. Бұл жаттығулар балаға қызықты және
оңай болу үшін әр берілген жаттығуларға ат
қойған жөн. Бала жаттығудан шаршамауы керек, себебі олар өте нәзік.
Балалар өздеріне үлкендердің көп уақытын бөліп, ойнатқанын ұнатады. Егер
жаттығуларды топ-топ болып өз қатарларымен орындаса, олардың көңіл-күйі
көтеріңкі болады. (13)
Ән ырғақтары көңілді, қызықты, ашық болуы қажет және әр балаға жеке
дара келу керек.
Негізгі берілетін уақыттар:
2 жасқа - 8 минут;
2 жастан 3 жасқа дейін - 10минут;
3 жастан 5 жасқа дейін - 15 минут;
5 жастан 7 жасқа дейін - 20 минут.
Берілетін жаттығулар өз жаттықтырушысының көрсетілуі
арқылы орындалады. Егер балалар жаттығуларды берілген уақыттан бұрын
аяқтап жатса, оларды одан әрі қинап орындатуға болмайды.
Балалардың неліктен жаттығуды орындай алмағанын анықтап, сол жаттығуларға
жаңа музыкалық ырғақтар дайындаған жөн.
1-жаттығу. Гуси-гуси,га-га-га. Қалыпты жағдай: қолды арқаға ұстап,
тізені жартылай бүгіп, мойынды жақсылап созып жүреміз-16-32 мәрте
(4 метр залдан 4-5 мәрте).
2-жаттығу. Қоңыр аю. Қалыпты жағдай: қолды иық деңгейінде бүгіп
аяқты ашып тұрамыз.
1-2 дегенде - Сол жаққа еңкейіп, сол аяқты бүкпей, оң аяқты көтеріп
бүгеміз. 3-4 дегенде - Оң жаққа еңкейіп, оң аякты бүкпей, сол аяқты көтеріп
бүгеміз. Қол қалыпты жағдайда тұрады (16-32 мәрте қайталау).
3-жаттығу. Қай қолымда. Қалыпты жағдай: тік тұрып, колды алдыға
созып, алақанды жоғары қаратып тұру.
1 - Оң қолды жұму,
2 - Сол қолды жұму . (8-16 мәрте қайталау).
4-жаттығу. Бокс. Қалыпты жағдай: тік тұрып, қолды алдыға созып,
жұдырықты жұму.
1 - Оң шынтақты бүгу,
2 - Сол шынтакты бүгу. (8-16 мәрте қайталау).
5-жаттығу. Бақа. Қалыпты жағдай: қолды еденге қойып, аяқты ашып
жүрелеп отыру (присад). Секіріп, қайта отыру (8-16 мәрте қайталау).
6-жаттығу. Неваляшка. Қалыпты жағдай: тізені бүгіп, аяқ арасын ашып
табанды табанға тигізіп, қолмен аяқ саусақтарын ұстау.
1-2 - Оңға қарай аунау . (перекат),
3-4 - Солға қарай аунау. (8-16 мэрте қайталау).
7-жаттығу. Тик-так. Қалыпты жағдай: қолды арқаға ұстап, жартылай
жүрелеп отыру (полуприсад).
1 - Басымызды Оңға бұрамыз,
2 - Басымызды солға бұрамыз. (8 мәрте қайталау).
8-жаттығу. Петрушка.Қалыпты жағдай: аяқты алшақ ұстап отыру
(присядка ноги врозь).
1 - Оң аяқты сәл еденнен көтеру,
2 - Қалыпты жағдай,
3 - Сол аяқты көтеру,
4 - Қалыпты жағдай.
9-жаттығу. Қиын қозғалыс. Қалыпты жағдай: руль ұстағандай, қолды
алдыға созып отыру. (14)
Балалық шақ - психологиялық тұрақтылықты, адамға деген позитивті
адамгершілік қатынасты қамтамасыз ететін, өміршеңдік пен мақсатқа
бағыттылықты қалыптастыратын тұлғаның іргелі касиеттерінің қалыптасатын
кезеңі. Аталған тұлғалық қасиеттер аяқ астынан туындап, дамып қалыптаса
бермейді, олар көптеген объективті де, субъективті де жағдайлардың
негізінде ата-аналық сүйіспеншілік, махаббат арқылы қалыптасады. Отбасы
балаға өзгенің қуанышына қуану, қайғысына ортақтасу сезіміне үйретеді, көп
нәрсені білуіне жағдай жасап, баланың бойында жауапкершілік қасиеттерін
қалыптастырады.
Жариялылық дәуірі қоршаған ортаны көптеген қара дақтарын айқындады.
Солардың бірі: балалар үйінде тәбиеленетін балалар мәселесі. Қазіргі таңда
баспасөз беттерінде балалар үйі мен мектеп-интернаттардағы жағдай туралы,
ондағы тәртіп пен материалдық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр.
Бірақ, балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі
жағдайда. Бұл жағдайға деген қатысты өзекті мәселелердің негізгілері
мыналар: жетім балалар денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту,
олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық
араласуына жағдай жасау. (15)
Осы мәселелерді шешуде негізгі екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
балалар үйі мен мектеп-интернаттардың балалары отбасында тәрбиеленетін
балалардан ерекшеленбейді және олардың мәселелерін тек материалдық жағдайды
жақсарту және оқу-тәрбие үрдісіне қалыпты жағдай туғызу арқылы шешуге
болады десе, екінші жағынан, қазіргі таңда балалар үйінде және
интернаттардағы балалардың дені сау емес, барлығы ауыр түқым қуалаушылыққа
негізделген соматикалық және психикалық аурулармен ауырады деген көзқарас
қалыптасқан. Осы екі көзқарастың да шындыққа жақындайтын жерлері бар
сияқты. Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғары оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге
белсенді араласып жатқандары бар екені белгілі.
Дегенмен, қазіргі кездегі балалар үйіндегілердің бәрі бірдей жетім
балалар емес. Мұндай мекемелерде ата-аналық құқығынан айрылғандардың
балалары, жалғызбасты ата-аналардың балалары, ата-аналары тастап кеткен
балалар, ауруына байланысты әрекетке жарамсыз деп танылғандардың балалары,
ата-анасы сотталып кеткендердің балалары, жетім және тастанды балалар
тәрбиеленеді. Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер біздің
дәуіріміздің ІV- ғасырынан (335 жыл, Цареград) бастау алады, ал олардың
көбею кезі Европада ХVІІ-ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан
елінің бір дін қызметкері жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі
қайғы-мұңнан өледі деп жазған. Алайда жабық таптегі балалар
мекемелерінде өмір сүрудің салдары ғылыми
мәселе ретінде тек XX - ғасырда ғана қарастырыла бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындагы жабық орта сенсорлық аштық
тудыра отырып кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып, өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
көп. (16)
2.2.Депривациямеханизмі-мінез-құлық тағы ауытқушылықтар
Депривация - психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл
термин ағылшын сөзінен шыққан, мағынасы: өмірлік қажеттіліктерді
қанғаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Бала толыққанды даму үшін оның ең алдымен махаббатқа деген қажеттілігі
қанағаттандырылуы қажет. Кейбіреулер оны туылганнан пайда болатын
қажеттілік десе, енді басқалары өмір сүру барысында қалыптасатын қажеттілік
деп есептейді. Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы
тұлға дамуының бұзылысына және эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеп
соғады. Депривацияның осы түрінің айқын көрінісі балалар үйінде
тәрбиеленетіндерде ерекше байқалады. Депривацияның келесі бір түрі
-сенсорлық депривация - заттық ортаның болмауы және сезім мүшелерінің
қоздырғыштарының жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде
тәрбиеленетіндерден кездестіреміз. (17)
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында
тәрбиеленіп жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаган немесе
баласына қажетті эмоциялық көңіл бөлмеген жагдайда аналық депривация
туындайды. Психикалық депривация депривациялық жағдайда туындайтын ерекше
психикалық күймен сипатталады. Аталган психикалық жағдай мінез-құлықтың
өзгеруінен байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен
қарым-қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық
қажеттіліктерінің жеткіліксіз
қанағаттандырылуы мен байланысты. Сонымен, психикалық депривация
бұл өмірлік жағдай нәтижесінде туындайтын нақты психикалық көңіл күй.
Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толык қанағаттандыруға
қолайлы мүмкіндіктері болмаған кезде туындайды. Балалар үйінде
тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық қасиеттеріне ие:
алкоголизм мен нашақорлық туылғаннан пайда болатын психикалық және
неврологиялық патологиялар. Маскүнем ата-анадан туылған балаларда,
жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған
балаларда психикалық ауытқулар байқалады. Балалар үйінде тәрбиеленетіндерде
психопотологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және шизофрения белгілері
де кездеседі. (18)
Мектепке дейінгі бала дамудың жалпы сензитивтілігімен сипатталады,
балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі балаларға сол орта ықпал
етіп, дамуына кері серін тигізеді. Эмоциялық және сенсорлы депривация
жағдайындағы балалардың психомоторлы дамуында да шегіністер кездеседі.
Жалпы танымдық белсенділігінде баяулық байқалады. Бұл жастағы балалар
материалды қиын меңгереді, олар әрдайым үлкендердің бағалауын күтіп
жүреді. Ондай балалардың интеллектілі отбасында тәрбиеленіп жүрген
балалардың интеллектілігінен төмен болады. Ендеше, олардың ойлау үрдісінде
мынадай қиындықтар байқалады: балалардың жалпылау және классификациялау
қабілеттері синкретті сипатта болады. Ал алты жасар балаларда
классификациялау көру қатынасы деңгейінде жүзеге асады, балалар заттар
тобын вербалды көрсетуге қиналады. Олар ұмытшақ болады, мысалы, өзінің
туған күнін, айын, жылын ұмытып қалады. Есептеу аймағында түсініктер мен
әрекеттердің бірқатары дұрыс қалыптаспаған, балалар есептеу кезінде
қиналады.Қиялға қатысты айтатын болсақ, проективті материалдын стереотипті
интерпретациясы мен репродуктивті позициясы байқалады. Бұл қиял дамуының
төмендігін емес, жалпы тұлғалық дамуда шегіністердің бар екендігін
көрсетеді.
Бұл сатыда тұлғаның біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын
қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру тетіктері мен кәсіби және
танымдық ой-пікірінің туындауына мүмкіндік береді. Әрбір кезең өз алдына
белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz