Инвестициялық және қаржылық қызметтерге байланысты ақша қаражатының қозғалысын анықтау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны
1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі
1.3 Кәсіпорынның есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі
2 Кәсіпорын ақша құжаттарын (ағымдарын) есепке алу, талдау және
аудиттік тексеру
2.1 Ақша ағымдарын жоспарлаудағы негізгі мәселелер
2.2 Кәсіпорындағы ақша ағымдарының қазіргі жағдайындағы басқару
жолдарын жетілдіру
2.3 Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу
3. АҚША АҒЫМДАР АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Ақша ағымдар аудитінің жүргізілуі
3.2 Ақша құжаттарын пайдалану тиімділігін талдау
3.3 Ақша ағымдар есебі мен аудитін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай
қаражаттар сомаларының арасындағы айырмасы болып табылады.
Ақшалай ағымның бағалануы көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік
инвестициялық проектте жүреді. Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен
тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты.
Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен
қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты
қаржылық процесте көрсетіледі:
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге
байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал
олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы
қажет.
Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс арқылы
олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі жүреді,
ақшалай ағымға тиіспейді Осы айтылғандар курстық жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына мыналар жатады:
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы –
материалдық қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен
авнстар: түрлі сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен
рояльтилердің проценттері басқа да және өткізуден тыс табыстар
басқа түсімдер.
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық
қорларды жеткізуге жұмыстарды орындауға және көрсетілген
қызметтерге берілген аванстар, материалдармен тауарлар үшін
жеткізушілермен мердігерлерге төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен
басқа да төлемдер, бюджетпен әлеуметтік сақтандыру органдармен
бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу проценттерді төлеу басқа да
төлемдер.
Аталған проблемаларды шешу үшін қажетті компьютерлік, коммуникациялық
және басқа да техникалық жабдық сатып алуды жүзеге асыру ұйғарылып отыр.
Бұл жобаны іске асыруға арналған болжамды шығыстар 55000 мың теңгені
құрайды. Жобаны іске асыру мерзімі – 2006 – 2008 жылдар. Инвестициялық
жобаны қаржыландыру көзі кәсіпорынның меншікті қаражаты болып табылады.
2002 – 2008 жылдар кезеңінде Кәсіпорынның ақша ағымының мұнай
өндіруші кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын дамыту жер үсті объектілерін
салуға, қайта жаңартуға және жаңғыртуға, сенімді әрі өнімділігі жоғары жер
асты жабдығын қолдануға, компьютерлік геологиялық модельдер негізінде кен
орындарын игеруді бақылаудың тиімділігі жоғары жүйесін құруға келіп
тіреледі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны
Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай
қаражаттар сомаларының арасындағы айырма болып табылады.
Ақшалай ағымның бағалану көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік
инвестициялық проектте жүреді.Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен
тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты.
Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен
қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты
қаржылық процесте көрсетіледі:
1.Координациялық және басқадай мамандығы бойынша;
2.Экономикалық көріністермен көрсетілген көріністермен дайындалған
дайындықпен;
3.Қарсыластық тенденциялық бағалау формасы .
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге
байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал
олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы
қажет. Мысалы: бухгалтер өзіндік кірістерді, олар ақша жүйесінде жүреді,
олар ақша ағымдарына байланысты емес жартылай айналыстағы ағымдар кредит
арқылы жасалады. Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс
арқылы олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі
жүреді, ақшалай ағымға тиіспейді.
Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметтің нәтижесінде
туындайтын ақша қаражатының ағынына жатады:
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы – материалдық
қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар: түрлі
сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен рояльтилердің проценттері
басқа да және өткізуден тыс табыстар басқа түсімдер.
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық қорларды
жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге берілген
аванстар, материалдар мен тауарлар үшін жеткізушілер мен мердігерлерге
төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер, бюджетпен
әлеуметтік сақтандыру органдарымен бюджеттен тыс қорлармен есеп
айырысу проценттерді төлеу басқа да төлемдер [1].
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату
өтелген несиелерді беру мен алу болып табылады. Инвестициялық қызметтердің
нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысының мысалы:
1.Ақша қаражаттарының түсуі:
- негізгі құралдары басқада ұзақ мерзімді активтерді және материалды
емес активтерді сатудан түскен түсімдер;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа түсімдер;
2.Ақша қаражаттарын алу:
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды басқа ұзақ мерзімді активтерді және материалды
емес активтерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Ақша ағынымен қатар инвестициялық жобаларды қорланған ақша ағымы
пайдаланылады оны сипаттайды:
- қорланған түсім;
- қорланған жұмсалу және қорланған сальдо.
Олар есепті кезеңінің әр қадамына берілген және барлық өткен
қадамдарда сәйкес ақша ағымдарының қосындысы болып табылады.
Есепті кезең қадамдарға уақыттың бөліктеріне бөлінеді. Сол уақыт
ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Ақша ағымы ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы. Әр қадамында ақша
ағымының мәні сипатталынады:
- түсімнен осы қадамдағы ақша түсуінің шамасымен;
- жұмсалумен – осы қадамдағы төлемдерге тең;
- сальдо түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағымы әдетте кәсіпорынның әр түрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан тұрады:
1.инвестициялық қызметтен ақша ағымы;
2.операциялық қызметтен ақша ағымы;
3.қаржы қызметтен ақша ағымы.
Операциялық қызметі – кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі
негізгі қызметі мен инвестициялық және қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де
қызмет.
Инвестициялық қызметі – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.
Жыл
0 1 2 3 4 5
Ақша ағымдарының бір жүйені жүйелеген кезде
1.Салықты қосқанда
18 18 18 18 18
Шығындардың азайуы
2.Жаңа амортизация 20 20 20 20 20
3.Ескі амортизация
5 5 5 5 5
4.Амортизацияның
өзгеруі 15 15 15 15 15
5.Амортизацияның
өзгеруінен салықтың 6 6 6 6 6
кішіреуі
6.Таза ақша ағымдары 24 24 24 24 24
Ақша ағымдарының аяққы жүйесі
7.Жаңа станогтың
ликвидтік жүйесі 20
8.Ликвидттік -8
станогтың салықтық
9.Кіріс немесе таза
капитал 10
10.Ақшалай ағым
операциясы 22
Таза ақша ағымы
11.Бірлескен таза
ақша ағымы 46
Қайнар көзі: Е.С.
Финансовый менеджмент
1998.33-41 бб.
Кесте – 1 Ақша ағымдарының активтермен ауысуы
Ақша ағымдарын орындармен орналастыру. Қаржылық анализ ақшаның уақытша
құнын көрсетеді, осыған келе арасындағы жағдай. Бұлардың арасындағы ақша
ағымдарының ай сайын, немесе қозғалмалы ағымды көрсетеді [2].
Ақша ағымын бағалау көптеген көріністер көрсетеді. Ақша ағымдары
бюджетпен капитал құнының бағалануынан көрінеді. Менеджерлер өзіндік
көрсеткіштерде кірістер көтерілсе ал керісінше болса ол түсуі мүмкін. Бұның
бірі менеджерлердің айлық көрсеткіші олардың жұмыс көрсеткішіне қарай.
Сонымен қатар 2003 жылы домицилиант ретінде Қазақстан темір жолы ҰК
– ның 200,0 млн теңгеге бағаланған вексельдерін өтеді.
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттаиды [3].
1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі
Ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін , жалпыға балама айрықша
тауар.
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты. Ақша – бұл тауар айналысының құралы және оның ізбасары.
Тауар мен ақша бір – бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ол
айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның жалпыға бірдей балама рөлін
атқару алтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауарлардың құнын
бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі әдемілігі және
тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондай – ақ, оның қорының
сиректігі мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша - өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің
біртұтастығынан байқалады:
- жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбек өлшемінің эаттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық
бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен
байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен
өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Ақшаның өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар [4].
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған.
Монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы –
аверс және жаны гурт деп аталады.
Толық құнсыз ақшалар – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың
өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
- құнның металдық белгілері – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
- құнның қағаздан жасалған белгілері. Ақшаның қазіргі экономикадағы
атқаратын қызметіне мыналар жатады:
1.құн өлшемі және баға масштабы;
2.айналыс құралы;
3.төлнм құралы;
4.қорлану және қор жинау құралы;
5.дүниежүзілік ақша [5].
Ақшаның құн өлшемінің қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде
барлық тауарлардың құнын өлшейді. Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан
аттас сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін
тауарлар дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды
өзара өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері сондықтан олардың құнын өзіндік құны нақты ақшалар өлшей
алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбір
елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететін металдық баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне
бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін сипаттайды.
Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін қызмет етеді. Баға
масштабы нарық заңына яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді [6].
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі:
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан
алынады сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті қашаннан алтынға жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:
1.Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ депозиттік шоттардағы
сол сияқты банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында;
2.Банктегі халық салымдарында облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында [7].
1.3 Кәсіпорынның есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп пайдаланушыларды операциялық,
инвестициялық және қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражатының
түсуі мен жұмсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, олардың заңды
тұлғаның қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалауына мүмкіндік береді.
Заңды тұлғалар ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті осы
стандарттың талаптарына сәйкес жасайды және есепті кезеңдегі қаржы
есептемесінің құрамында тапсырады.
Ақша қаражаты – кассада және банктердегі шоттарда қолма-қол бар ақша.
Ақша қаражатының қозғалысы – ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Операциялық қызмет – ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен
инвестициялық және қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капитал мен займ қаражатының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын ұйымның қызметі.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциялық, инвестициялық
және қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі мәліметтер болуы тиіс. Ұйым
қызметін түр-түрі бойынша жіктеу пайдаланушыларды ұйым қызметі түрлерінің
оның қаржы жағдайына ықпалын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратпен
қамтамасыз етеді.
Заңды тұлғаның операциялық қызметінен түсетін ақша қаражатының
қозғалысы мыналарды пайдалана отырып ашылады:
а) тікелей әдіс, ол бойынша ақша түсімдері мен төлемдерінің
негізгі түрлері ашып көрсетіледі;
б) жанама әдіс, ол бойынша таза табыс немесе залал ағымдағы
активтер мен міндеттемелердің, ақшадан тыс операциялардың өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық және қаржы қызметінің нәтижесі болып табылатын
табыстар мен залалдарға орай түзетіледі.
Ақша қаражатының қозғалысы, келесі екі парада көрсетілгеніндей, нетто-
негізде ашып көрсетіле алатын белгілі бір жағдайлардан басқа кезде, ұйым
инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын жалпы ақша түсімдер мен
төлемдерінің негізгі түрлерін жеке-жеке ашып көрсетеді.
Ақша қаражатының қозғалысы ұйымның қызметінен гөрі клиенттердің
қызметін көрсеткен жағдайда клиенттердің атынан ақша түсімдері мен
төлемдері нетто-негізде ашып көрсетілуі мүмкін.
Нетто-негізде, сондай-ақ тез қайтып оралатын, ірі сомаларды қамтитын
және өтеу мерзімдері қысқа көздер бойынша ақша түсімдері мен төлемдері ашып
көрсетілуі мүмкін, мысалы:
а) инвестицияларды сатып алу жән сату;
б) қайтару мерзімі үш айдан аспайтын өзге де қысқа мерзімді займдар.
Еншілес және басқа да ұйымдарды сатып алу мен сатудан түскен ақша
қаражатының қозғалысы бөлек көрсетіліп, мыналар ашып көрсетілетін
инвестициялық қызмет ретінде сыныпталады:
а) сатып алу мен сатудың жалпы құны;
б) ақша қаражатымен төленген сатып алудың немесе сатып алудың жалпы
құнының бір бөлігі;
в) сатып алынған немесе сатылған ұйымға тиесілі ақша қаражатының
сомасы;
г) әрбір негізгі санат бойынша ақша қаражатының өзгеше, сатып алынған
немесе сатылған активтер мен міндеттемелерлің сомасы.
Шетелдік валютамен жасалатын операциялардан алынған ақша қаражатының
қозғалысы операция жасалған күнге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
белгілейтін айырбас бағаны қолданылып, Қазақстан Республикасының
валютасыменкөрсетіледі.
Төтенше жағдайлардан алынатын ақша қаражатының қозғалысы операциялық,
инвестициялық және қаржы қызметінен алынғандай болып осы жағдайлардың
сипатына қарай сыныпталады және жеке ашып көрсетіледі.
Алынған және төленген проценттер мен девидендтерден түсетін ақша
қаражатының қозғалысын жеке ашып көрсетіп, операциялық, инвестициялық және
қаржы қызметінен алынатын ақша қаражатының қозғалысы ретінде, бір есепті
кезеңнен екіншісіне дейін дәйекті түрде сыныптау керек.
Егер табыс салығын төлеу нәтижесінде пайда болатын ақша қаражатының
айналымы қаржы және инвестициялық қызметтің нәтижесі ретінде айқындалмайтын
болса, ол жеке ашып көрсетіліп, операциялық қызметтен алынатын ақша
қаражатының қозғалысы ретінде жіктелуге тиіс.
Ақша қаражатын пайдалануды қажет етпейтін инвестициялық және қаржы
қызметі түсіндірме жазбахатта жеке ашып көрсетіледі және ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепке қосылмайды.
Ұйым ақша қаражатының қалдықтарын пайдалану жөніндегі кез келген
шектеулерді ашып көрсетуі тиіс.
Қаржылық есеп беруді жасау жөніндегі әдістемелік ұсынымдар.
1.Субъектінің қаржылық есебі:
1) бухгалтерлік баланстан;
2) қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептен;
3) вқша аражаттарының қозғалысы туралы есептен тұрады.
1. Осы әдістемелік ұсынымдар субъектінің, сондай-ақ санақтық бақылау
мақсаттары үшін әзірленген, олардың мақсаттары мен жазбаларына сәйкес
банктің ұсынымына, егер мұндай есеп беруде әдістемелік ұсынымдардың
қолданылуы қажет болмайтын жағдайда қолданылмайды.
2. Бухгалтерлік баланстың мазмұны мен түрлері, қаржылық және шаруашылық
қызмет нәтижелері туралы есептер, сондай-ақ ақшалай қаржылардың
қозғалысы туралы есептер бір есептік мезгілден екінші мезгілдің
жағдайына қарай қолданылады.
3. Бірінші есептік кезеңді құрайтын есептемеден басқа, қаржылық
есепкерлік жөніндегі әрбір көрсеткіш оның алдындағы кезеңге байланысты
ақпараттар бойынша келтіруге тиіс.
4. Қаржылық есеп Қазақстан Республикасының валютасы бойынша құрылуға тиіс
және оның өлшемі мың теңгемен саналады.
5. Қаржылық есепке оның дер кезінде орындалуына жауап беретін субъектінің
басшысы және бас бухгалтері қол қояды.
6. Қаржылық есепті бір жылдық субъектінің есепті мерзімі болып 1
қаңтардан бастап 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл алынады,
жаңадан құрылған субъект үшін сол жылғы 31 желтоқсанға дейін заңды
тұлғалардың құзыретін алған күннен басталады. Субъект есепке алынғанға
немесе ол заңды тұлғаның мәртебесін алғанға дейін жасалған операциялар
бірінші есептік жылдың қаржы есебіне енеді. Жеке меншік иелері басқа
мерзімді тағайындай алады, бірақ жылына кем дегенде бір рет есеп
беріледі және оның мерзімі жылдық қаржылық есептен кейінгі 30 сәуірге
белгіленеді.
7. Қаржылық есеп беру уақытын құру үшін есеп беретін кезеңнің соңғы
қүнтізхбелік күні алынады.
8. Заңды тұлғаның қаржылық есебі пайдаланушылардың мүддесіне сәйкес
жариялануға ашық болып табылады. Жылдық қаржылық есептің дұрыстығы
заңды тұлға немесе жеке аудитор ұсынған тәуелсіз аудиторлық шешіммен
расталады.
9. Қаржылық есептің үлгісінтолтыру кезінде: қалыптасқан тәртіпке
байланысты тіркелген тиісті құрылтайшы құжаттарымен қоса қаржылық есеп
беретін субъектінің атауы; тұрған жері, субъектінің мекен-жайы;
саласы; субъектісінің айналысытын қызмет түрі көрсетіледі; қаржа есеп
беруг тиісті мемлекеттік заңды тұлғаның қарамағындағы мемлекеттік
мүлікті басқару органы; меншікті құқықтық ұйымдастыру түрі.
Ақшалай қаржаттардың қозғалысы туралы есептің мазмұны.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есеп берудің негізгі мақсаты
ақпараттар беру болып табылады:
1) ағымдағы есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғалардан түсетін және талап
етіп алынатын ақшалай қаржылар туралы;
2) есеп беру кезеңі бойынша заңды тұлғалардың операциялық, инвестициялық
және қаржылық қызметтері туралы.
Ақшалай қаражаттар – кассада және банк шоттарында тұрған қолма-қол
ақша.
Ақшалай қаражаттар қозғалысы – түсетін және талап етіп алынатын
ақшалай қаражаттар.
Ақшалай қаражатының қозғалысы туралы есеп берудің заңды тұлғалардан
түсетін және талап етіп алынатын ақша қаражатының негізгі көздерін
көрсетеді
Ақша қаржыларының операциялық қызметке байланысты қозғалысын анықтау.
Операциялық қызмет – заңды тұлғаның табысты алуы бойынша және басқа да
қызметтері бойынша инвестициялық және қаржылық қызметке жатпайтын негізгі
қызметі.
Операциялық қызметке байланысты ақша қаржыларының қозғалысын тікелей
немесе жанама әдістер арқылы заңды тұлға анықтайды:
1) тікелей әдіс – ақша қаражаттарының негізгі түрлерінің түсуі мен
төленуін анықтайтын әдіс. Бұл әдіс әрбір ақша операциялары мен
анықтамаларын қай қызметке жататынын үйренуге негізделген.
2) жанама әдіс – таза табыс немесе шығын ағымдағы активтер мен
міндеттерге, ақшалай емес операцияларды өзгертуге, сондай-ақ өткен
кезеңмен салыстырғанда инвестициялық және қаржылық қызметтердің
нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығындарға түзетулер енгізетін
әдіс.
Инвестициялық және қаржылық қызметтерге байланысты ақша қаражатының
қозғалысын анықтау.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтерді тарту мен сату, өтеген
несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақшақаражаттары
қозғалысы:
1) Ақша қаражаттарының түсуі:
- материалдық емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ
мерзімді активтерді өткізуден;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа да түсімдер.
2) Ақша қаражаттарын алу:
- материалды емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ
мерзімді активтерді тарту;
- қаржылық инвестицияларды тарту;
- басқа да заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Қаржылық қызмет – жеке ақша қаражаттарының қозғалысының мысалы:
1) ақша қаражаттарының түсуі:
- акцияларды және басқа да құнды қағаздарды шығарудан;
- банктік несиелерді алу;
- басқа да түсімдер.
2)ақша қаражаттарын алу:
- банктік несиелерді өтеу;
- жеке акцияларды тарту;
- дивидендтерді төлеу;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Заңды тұлғалар инвестициялық және қаржылық сипаттағы түрлі ақшалай
емес операцияларды жүзеге асыра алады – ұзақ мерзімді несиелер есебінен
негізгі қаражатты алу, шығару әсерінен несиелік борыштарды өтеу және несие
алушыларға қосымша акцияларды жіберу және т.б.
Заңды тұлғалар ақша қаражатының қозғалысы нетто-негізде ашылуы мүмкін
жағдайда, арнайы жағдайларды есептмегенде, инвестициялық және қаржылық
қызметтерден ақша қаражатының түсуі мен төлемінің негізгі түрлерін бөлек
ашады.
Нетто-негізде ашылған операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтің нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысына мыналар
қатысуы мүмкін:
1) ақша қаражатын қабылдау және банктік днпозиттерді төлеу;
2) өзінің клиенттері үшін инвестициялық компанияларды ұстайтын қорлар;
3) жеке меншік иелері атынан алынатын және олар төлейтін жалдық төлемдер;
4) инвестицияларды тарату және сату;
5) өтеу мерзімі үш айдан аспайтын басқа да қысқа мерзімді займдар.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем талап тапсырмалары, көлік пен
темір жол саласымен есеп айырысу жөніндегі талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының
арасындағы шартпен айқындалады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы
Банктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және
төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем
тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады.
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі деректемелері көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды;
- жіберуші мен бенефициардың коды және жіберушілердің коды – бұл
кодтар екі символдан тұрады; біріншісі – резиденттік белгісін,
ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекн-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген банктік коды
– филиаларалық айналымдарының коды;
- төлем арналымының коды – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде
төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш симвлодан
тұрады;
- бюджеттік классификациясының коды – салықтарды кері қайтаруда
қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен
анықталады.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс.Чек кітапшасыныан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Мерзімі өткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші
банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанында белгіленген төлем құжаты.
Вексель: құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда
сол тілде вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; кімге не кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатын жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу 1030 Жол үстіндегі ақша аударымдары шотында
жүргізіледі.
Бұл шотта кәсіпорынның есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосып қою
үшін, банк кассасына байланыс бөлімшелеріне енгізілген, бірақ есеп беру
айының соңына дейін белгіленген мақсатта есепке қосылмаған ақша қаражаттары
көрсетіледі.
Түскен қаржыны 1030 шот бойынша есепке алу үшін банк, байланыс
бөлімшесі квитанциялары, банк инкассаторына түскен қаржыны өткізуге
арналған жолдама тізімдемелерінің көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.
1030 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
1030 шоты бойынша жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп айырысу
төлем құжаттары бойынша тізімдемелерді немесе машинограммада жүргізіледі.
Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақшалардың бланкілердің есеп айырысу
және басқа да шоттарында дер кезінде есепке алынуына қатаң бақылау
жүргізуге міндетті.
Құнды қағаздарға – акциялар, облигациялар және вексельдер жатады.
Акция – (actio – лат.) – акционерлік қоғамдардың айналыс мерзімі
белгіленбей шығаратын бағалы қағаздары. Акция акционерлік қоғам капиталына
үлесті қатысуды және иеленуді куәландырады, акционерлік девиденд түрінде
акционерлік қоғам пайдасының бөлігін алуға, қоғам істерін басқаруға,
қатысуға құқық, сондай-ақ ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бөлігіне
құқық береді.
Қоғамның жарғысында жай (қарапайым) акциялардан басқа дивидендтердің
кепілдік берілген мөлшерін алуға құқық беретін, бірақ оның басқаруға қатысу
құқығынан айыратын артықшылықты акцияларды шығару көзделуі мүмкін.
Акциялардың есебі Қаржылық инвестициялар шағын бөлімінің 2040 шотында
жүргізіледі. Олардың есепке алу әдістемесі №8 БЕС Қаржылық
инвестициялардың есебінде айқындалған.
Облигациялар – (obligatio – лат. – міндеттеме) капиталға және одан
түсетін табысқа арналған бағалы қағаз болып табылатын акциядан өзгеше түрде
ұсынушыға арналған борышқорлық бағалы қағаз. Облигация иеленушісінің оны
сатып алуға ақша жұмсағанын осы ақшаны эмитент белгіленген мерзімде
қайтаруға тиіс екенін қуаттайды. Мұндай орнын толтыру өтеу деп аталады.
Атаулы құнын қайтарумен қатар эмитент тіркелген пайыз не ұтыс түрінде табыс
төлейді не оған қосымша купондардың ақысын төлейді. Облигациялар биржада
сатуға және сатып алуға, яғни баға белгілеуге жарамды. Қаржы инвестициялары
ретінде есептеледі.
Вексель – (whechsel – неміс- айырбас) – бағалы қағаздың түрі.
Ақшалай борышты алуға құқықты растайтын сөзсіз және талассыз борыштық
құжат. Халықаралық саудада және дамушы елдердің ішкі шаруашылық айналымында
вексель есеп айырысудың кепілдің және несие берудің аса маңызды бір құрамы
ретінде пайдланылады. Вексель жай және аударма болып екіге бөлінеді.
Жай вексель (соло вексель) – талап ету бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні
туралы вексель берушінің вексельмен қамтылған алдын ала берілген
міндеттемесі және осы берілген міндеттемесі басқа талқылануға жатпайды.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтын
міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсайды.
Вексель ұстаушы өзінің регресс құқықтарын индосанттарға, вексель
берушіге және басқа да міндетті адамдарға қарсы: төлем мерзімі келгенде;
егер төлем жасалмаса, тіпті төлем мерзімінен бұрын:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартылса;
2) төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептелмегеніне қармастан
банкрот деп танылған жағдайда, ол төлем жасауды тоқтaтқан жағдайда
және оны сот анықтамағанда немесе оның мүлкінен өтем алу нәтижесі
болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептіге жатпайтын вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда іске асыра алады.
Вексель бойынша акцепт пен төлем үшін жауапты адамдарға регрестік
талап вексель бойынша, төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы керек.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту фактісін куәландыратын актімен
растайды.
Вексель беруші аударма векселінің мәтінінде көрсеткен қарсылық
білдірген кезде, онда ол төлеушінің қолы қойылған өтінішпен алмастырылуы
мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде
жасалуы керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем
жасалмауға тағы да басқаша қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық
алдын ала тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Вексель беруші, индоссант немесе авальшы құжатқа енгізілген және қол
қойылған шығынсыз айналым, қарсылықсыз деген немесе басқадай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босата алады.
Бірақ вексель беруші енгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы
қарсылық білдірсе, онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне
жатқызылады. Егер ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса,
онда қарсылық бойынша қажет шығындар, өз қолдарын қойған барлық адамдардан
талап етіледі. Аудару векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың
барлығы немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы
бірдей міндетті болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың барлығына,
әрқайсысына, жеке-жеке және барлығына бірдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге қол қойған адамдарды
барлығында осындай құқығы болуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№9 Шетелдік валютадағы операцияларды есепке алу - деп аталатын
стандартына сәйкес жүргізіледі.
1.Бұл стандарттың мақсаты субъект жасаған шетелдік валютадағы
операцияларды және субъектінің қаржы есептемесіндегі осы операциялармен
байланысты ашылымдарды көрсету әдістемесін айқындау болып табылады.
2. Стандарт мыналарды қарастырмайды:
- шетелдік валютадағы операциялар және шетелдік бөлімшелердің ақша
қаражаты тасқынын айырбастау нәтижесінде пайда болған ақша
қаражаты тасқынын ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке
енгізу;
- қызметін Қазақстан Республикасынан тысқары жерде жүзеге асыратын
субъект бөлімшелерінің қаржы есептерін субъектінің қаржы
есептеріне енгізу мақсатында оны бір валютдан басқа валютаға
аудару.
3. Осы стандарт субъектінің қаржы есебін Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасынан, яғни, қазақстандық теңгеден басқа валютаға аудару
мақсатында оны қайта қарауды көздемейді.
4. Бөлімшелер – бұл субъектінің филиалдары, өкілдіктері, оның еншілес
және бағынышты заңды тұлғаларға немесе бірлескен кәсіпорындарды, соның
ішінде шетелдік, яғни Қазақстан Республикасынан тысқары жерде қызмет
атқаратын бөлімшелер.
5. Шетелдік валюта – бұл қаржы есептемелерін жасау кезінде
пайдаланылатын субъектінің есептік валютасынан, яғни қазақстандық теңгеден
өзгеше валюта.
6. Бағам – бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейтін, екі
ел валютасының қайта есептеуге арналған ара қатынасы.
7. Бағамдық айырма – бұл бағам өзгерген кезде шетелдік валюта
бірлігінің бірдей мөлшерін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есептемесінде есепті валютамен көрсету нәтижесінде туындайтын айырма.
8. Есепті мерзімнің аяқталу кезіндегі бағам – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің есепті мерзімнің соңғы күніне белгіленген
шетелдік валютаға қатысты теңгенің бағамы.
9. Ақша баптары – бұл қолда бар аша қаражатын, сондай-ақ белгілі бір
сомада алуға немесе төленуге тиіс активтер мен міндеттемелерді көрсететін
баптар.
10.Ақша емес баптар – бұл қаржы есептерінің ақша баптары болып
табылмайтын баптары. Негізгі қаржы, материалдық емес активтер, тауарлы-
материалдық қорлар, меншікті капитал ақша емес баптарға жатады.
11.Бірлескен кәсіпорындарға, еншілес және бағынышты заңды тұлғаларға
нетто-инвестициялар – бұл осы бөлімшелердің таза активтеріндегі
субъектісінің үлесі.
12.Хедж, хеджилеу – субъектінің бағамдық айырмадан туындайтын ықтимал
шығындардан өзін сақтандыруға мүмкіндік алатын, болуы мүмкін шығындарды
жабу ниетімен шетелдік валютадағы форвардтық, фьюгерстік және басқа келісім-
шарт бойынша активтер мен міндеттемелер сатып алу түріндегі қорғану
ретіндегі мәміле.
13. Шетелдік валютадағы операция дегеніміз субъект мынадай істер
атқарған кездегі шетелдік валютамен жасалған мәмілелер:
а) шетелдік валютаға мүлңк сатып алады немесе сатады;
б) төленуге немесе алуға тиісті сомалар шетелдік валютамен белгіленген
несиелерді алады немесе береді;
в) активтерді шетелдік валютаға ауыстырып, басқа жолмен сатып алады
немесе сатады, шетелдік валютамен өзіне міндеттемелер алады немесе осы
міндеттемелер бойынша есеп айырысады.
14. Шетелдік валютадағы операциялар бухгалтерлік есепке алудағы
бастапқы көрсету кезінде операция жасалған мерзімдегі бағам бойынша қайта
есептеу жолымен Қазақстан теңгесімен бағаланады.
15. Әрбір есептік мерзімде:
а) ақша баптары, оның ішінде шетелдік валютадағы дебеттік және
кредиттік қарыздар есепті мерзімнің аяқталу кезіндегі бағамды пайдалану
арқылы теңгемен көрсетіледі;
б) ақша емес баптар, оның ішінде шетелдік валютамен бастапқы құны
бойынша бағаланған меншікті капитал, негізгі қорлар, материалдық емес
активтер операция жасалған мерзімдегі бағамды қолдану арқылы көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепке алудың бұл стандарты барлық субъектілер үшін
шетелдік валютадағы операцияларды және қаржы есептемесіндегі осы
операциялармен байланысты ашылымдарды бухгалтерлік есепке алуда көрсету
әдістемесін белгілейді.
Бұл стандарт шетелдік валютадағы мүлік құны мен міндеттемені теңгеге
қайта есептеуден тұратын шетелдік валютадағы операцияларды бухгалтер есепке
алудың ерекшеліктерін реттейді.
Шаруашылық операцияларын бағалау және қаржы есебін жасау, ұсыну ұлттық
валюта – қазақстандық теңгемен жүргізілетіні ескеріліп, бұл стандарт
субъектінің қаржы есебін осы валютаны басқа валютаға ауыстыру мақсатында
қайта қарамайды.
Шетелдік валютада жургізілген операциялар бойынша бухгалтерлік есеп
алудағы жабалар бухгалтерлік есепке алу шотында Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі белгілеген бағам бағам бойынша қайта есептелген қазақстандық
теңгеде көрсетілуі тиіс. Бұл орайда шетелдік валютадағы операция
бухгалтерлік есепке алуда бастапқы көрсету үшін операция жасалған күндегі
бағамды қолдану арқылы бағаланады.
Жолдағы ақша аударымдарымен байланысатын шоттар корреспонденциялары:
1. Ақша қаражатын енгізу сомасына (түсімді өткізу) Д – 1030 К –
1010,1020.
2. Жолдағы ақша қаражаттары (стып алушы дебиторлардың төлемі) Д –
1030 К – 1210,1280,2180.
3. Пошта бөлімшесіне өткізілген түсім (есеп беретін тұлға арқылы)
Д – 1030 К – 1250.
4. Аванс түріндегі жолдағы ақша қаражаттары Д – 1060,1050 К –
1030.
5. Нақты есептелмеген сомаға Д – 1060,1050 К – 1030.
1030-шоты бойынша операциялардың есебі №3 журнал ордерде жүргізіледі.
Мысал: жұма күні 29 шілдеде инкассатор кәсіпорынның кассасынан сомасы
142 900 тг түскен қаржыны қабылдап алды, бұл түсім есеп айырысу шотына тек
дүйсенбі, тамыз күні қосылады.
Өткізілген түсім шілдеде 1010 шоттың кредиті бойынша және 1030 шоттың
дебеті бойынша, тамыз айында 1060 шоттың дебеті бойынша және 1030 шоттың
кредиті бойынша өткізіледі.
Бір валютаны басқасына айырбастау нәтижесінде туындайтын табыстар мен
шығыстарды бағам айырмасынан түскен шығыстар мен табыстардан ажырату керек
және негізгі емес қызметтен түскен өзге де табыстар мен шығыстар ретінде
көрсету қажет. Мұндай табыстар мен шығыстар бір күні бағамның екі түрін –
шетелдік валюта бухгалтерлік есепте көрсетілетін валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы мен нақты мәміле бағамын, яғни осы сатып алынатын және
сатылатын бағамды қолдану нәтижесінде тындайды.
Мысал.
Ұйым 100 АҚШ долларын сатады. Сатқан күні валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы – 1 АҚШ долларын үшін 135 тг, мәміленің нақты бағамы 1 АҚШ
доллары үшін 136 тг. №9 БЕС әдістемелік ұсынымдарында көрсетілген шоттар
корреспонденциясынан басқа бухгалтерлер іс жүзінде басқаша шоттар
корреспонденциясын пайдаланады. Ол ЖШС РФ компаниясымен тауар экспортына
арналған контрактіні жасасты. Контракт бойынша жөнелтімнің бағасы мен жалпы
сомасы АҚШ долларымен көрсетіледі. Экспорттың тауар үшін төлемі төлем
күніндегі РФ орталық банкінің бағамы бойынша Ресей рублімен жүргізіледі.
ҚҚС 0 ставка бойынша есептеледі. ЖШС тауарды тиеп жөнелтіп, шот-фактураны
жөнелту күніндегі нарықтық бағам бойынша теңгемен қайта есептеп, АҚШ
долларымен жазып береді, содан кейін теңгеден сомасын жөнелту күніндегі
нарықтық бағам бойынша Ресей рубліне қайта есесптейді. Теңгедегі соманы
Ресей рубліне қайта есептеу экспортталған тауар үшін валюталық шотқа Ресей
рублімен түетін және түскен күнгі нарықтық бағам бойынша теңгеге қайта
есептелінетін алдын ала төлемді жабуға қажет.
Кесте 2
Шоттар Операциялардың мазмұны Сомасы,
корреспонденциясы теңге
Д-т К-т
1030 1050 Валюталық шоттан ақша есептен 13500
шығарылды, валюта нарықтық бағамы
бойынша ескерілген
1060 1030 Нарықтық бағамынан жоғары нақты 13600
мәміле бағамы бойынша есеп
айырысу шотына ақшаның түсуі
1030 6160 1030- шотты жабу 100
22.07.2003ж. банк көшірмесі бойынша 668 321,07 RUR валюталық түсім
түсті, төлем күні доллар бағамы 30,4891 RUR болды, демек 21 920 АҚШ доллары
түсті. Қазақстан Республикасының АҚШ долларының 22.07.2003ж. нарықтық
бағамы – 146,43 тг, RUR-4,82 тг. 25.07.2003ж. көшірме бойынша 606 938 RUR
валюталық түсім түсті, төленген күнгі доллар бағамы 30,3469 RUR, демек 20
000 АҚШ доллары түсті, Қазақстан Республикасында АҚШ долларының
25.07.2003ж. нарықтық бағамы – 146,37 тг, RUR-4,82 тг.Экспортталған тауар
үшін түсім 41 920 АҚШ доллары сомасында түсті. Валюталық түсімнің жалпы
сомасы – 1275259,07 RUR, теғгеге қайта есептегенде 6146748,72 тг, содан
кейін нарықтың бағам бойынша валюталық түсімнің АҚШ долларындағы сомасы
41836,16 АҚШ долларын құрады. 28.07.2003ж.41836,16 АҚШ доллары сомасына
63.872 тонна көлемді тауар жөнелтілді, 461,53 тг бағам бойынша теңгеге
қайта есептегенде 61128052,52 тг, ал RUR-не қайта есептегенде 1266581,10
RUR құрайды.
Бұны шоттар корреспонденциясына көрсерпек бұрын, Ресей рублінен АҚШ
долларына ауыстырған кезде Ресей рублінен көрсетілген соманы бір Ресей
рублінің теңгедегі бағамына көбейтіп, бір АҚШ долларының теңгедегі бағамына
болу қажет. Контракт АҚШ долларымен жасалғандықтан, 1210 және 661 шоттар
бойынша сатып алушылармен өзара есеп айырысуларды контракт валютасы – АҚШ
долларымен көрсеткен жөн.
Кесте 3
Күні Операцияның мазмұны Сомасы,
Корреспонден теңге
циялаушы шот ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны
1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі
1.3 Кәсіпорынның есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі
2 Кәсіпорын ақша құжаттарын (ағымдарын) есепке алу, талдау және
аудиттік тексеру
2.1 Ақша ағымдарын жоспарлаудағы негізгі мәселелер
2.2 Кәсіпорындағы ақша ағымдарының қазіргі жағдайындағы басқару
жолдарын жетілдіру
2.3 Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу
3. АҚША АҒЫМДАР АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Ақша ағымдар аудитінің жүргізілуі
3.2 Ақша құжаттарын пайдалану тиімділігін талдау
3.3 Ақша ағымдар есебі мен аудитін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай
қаражаттар сомаларының арасындағы айырмасы болып табылады.
Ақшалай ағымның бағалануы көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік
инвестициялық проектте жүреді. Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен
тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты.
Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен
қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты
қаржылық процесте көрсетіледі:
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге
байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал
олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы
қажет.
Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс арқылы
олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі жүреді,
ақшалай ағымға тиіспейді Осы айтылғандар курстық жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына мыналар жатады:
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы –
материалдық қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен
авнстар: түрлі сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен
рояльтилердің проценттері басқа да және өткізуден тыс табыстар
басқа түсімдер.
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық
қорларды жеткізуге жұмыстарды орындауға және көрсетілген
қызметтерге берілген аванстар, материалдармен тауарлар үшін
жеткізушілермен мердігерлерге төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен
басқа да төлемдер, бюджетпен әлеуметтік сақтандыру органдармен
бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу проценттерді төлеу басқа да
төлемдер.
Аталған проблемаларды шешу үшін қажетті компьютерлік, коммуникациялық
және басқа да техникалық жабдық сатып алуды жүзеге асыру ұйғарылып отыр.
Бұл жобаны іске асыруға арналған болжамды шығыстар 55000 мың теңгені
құрайды. Жобаны іске асыру мерзімі – 2006 – 2008 жылдар. Инвестициялық
жобаны қаржыландыру көзі кәсіпорынның меншікті қаражаты болып табылады.
2002 – 2008 жылдар кезеңінде Кәсіпорынның ақша ағымының мұнай
өндіруші кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын дамыту жер үсті объектілерін
салуға, қайта жаңартуға және жаңғыртуға, сенімді әрі өнімділігі жоғары жер
асты жабдығын қолдануға, компьютерлік геологиялық модельдер негізінде кен
орындарын игеруді бақылаудың тиімділігі жоғары жүйесін құруға келіп
тіреледі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны
Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай
қаражаттар сомаларының арасындағы айырма болып табылады.
Ақшалай ағымның бағалану көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік
инвестициялық проектте жүреді.Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен
тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты.
Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен
қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты
қаржылық процесте көрсетіледі:
1.Координациялық және басқадай мамандығы бойынша;
2.Экономикалық көріністермен көрсетілген көріністермен дайындалған
дайындықпен;
3.Қарсыластық тенденциялық бағалау формасы .
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге
байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал
олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы
қажет. Мысалы: бухгалтер өзіндік кірістерді, олар ақша жүйесінде жүреді,
олар ақша ағымдарына байланысты емес жартылай айналыстағы ағымдар кредит
арқылы жасалады. Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс
арқылы олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі
жүреді, ақшалай ағымға тиіспейді.
Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметтің нәтижесінде
туындайтын ақша қаражатының ағынына жатады:
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы – материалдық
қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар: түрлі
сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен рояльтилердің проценттері
басқа да және өткізуден тыс табыстар басқа түсімдер.
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық қорларды
жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге берілген
аванстар, материалдар мен тауарлар үшін жеткізушілер мен мердігерлерге
төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер, бюджетпен
әлеуметтік сақтандыру органдарымен бюджеттен тыс қорлармен есеп
айырысу проценттерді төлеу басқа да төлемдер [1].
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату
өтелген несиелерді беру мен алу болып табылады. Инвестициялық қызметтердің
нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысының мысалы:
1.Ақша қаражаттарының түсуі:
- негізгі құралдары басқада ұзақ мерзімді активтерді және материалды
емес активтерді сатудан түскен түсімдер;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа түсімдер;
2.Ақша қаражаттарын алу:
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды басқа ұзақ мерзімді активтерді және материалды
емес активтерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Ақша ағынымен қатар инвестициялық жобаларды қорланған ақша ағымы
пайдаланылады оны сипаттайды:
- қорланған түсім;
- қорланған жұмсалу және қорланған сальдо.
Олар есепті кезеңінің әр қадамына берілген және барлық өткен
қадамдарда сәйкес ақша ағымдарының қосындысы болып табылады.
Есепті кезең қадамдарға уақыттың бөліктеріне бөлінеді. Сол уақыт
ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Ақша ағымы ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы. Әр қадамында ақша
ағымының мәні сипатталынады:
- түсімнен осы қадамдағы ақша түсуінің шамасымен;
- жұмсалумен – осы қадамдағы төлемдерге тең;
- сальдо түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағымы әдетте кәсіпорынның әр түрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан тұрады:
1.инвестициялық қызметтен ақша ағымы;
2.операциялық қызметтен ақша ағымы;
3.қаржы қызметтен ақша ағымы.
Операциялық қызметі – кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі
негізгі қызметі мен инвестициялық және қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де
қызмет.
Инвестициялық қызметі – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.
Жыл
0 1 2 3 4 5
Ақша ағымдарының бір жүйені жүйелеген кезде
1.Салықты қосқанда
18 18 18 18 18
Шығындардың азайуы
2.Жаңа амортизация 20 20 20 20 20
3.Ескі амортизация
5 5 5 5 5
4.Амортизацияның
өзгеруі 15 15 15 15 15
5.Амортизацияның
өзгеруінен салықтың 6 6 6 6 6
кішіреуі
6.Таза ақша ағымдары 24 24 24 24 24
Ақша ағымдарының аяққы жүйесі
7.Жаңа станогтың
ликвидтік жүйесі 20
8.Ликвидттік -8
станогтың салықтық
9.Кіріс немесе таза
капитал 10
10.Ақшалай ағым
операциясы 22
Таза ақша ағымы
11.Бірлескен таза
ақша ағымы 46
Қайнар көзі: Е.С.
Финансовый менеджмент
1998.33-41 бб.
Кесте – 1 Ақша ағымдарының активтермен ауысуы
Ақша ағымдарын орындармен орналастыру. Қаржылық анализ ақшаның уақытша
құнын көрсетеді, осыған келе арасындағы жағдай. Бұлардың арасындағы ақша
ағымдарының ай сайын, немесе қозғалмалы ағымды көрсетеді [2].
Ақша ағымын бағалау көптеген көріністер көрсетеді. Ақша ағымдары
бюджетпен капитал құнының бағалануынан көрінеді. Менеджерлер өзіндік
көрсеткіштерде кірістер көтерілсе ал керісінше болса ол түсуі мүмкін. Бұның
бірі менеджерлердің айлық көрсеткіші олардың жұмыс көрсеткішіне қарай.
Сонымен қатар 2003 жылы домицилиант ретінде Қазақстан темір жолы ҰК
– ның 200,0 млн теңгеге бағаланған вексельдерін өтеді.
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттаиды [3].
1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі
Ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін , жалпыға балама айрықша
тауар.
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты. Ақша – бұл тауар айналысының құралы және оның ізбасары.
Тауар мен ақша бір – бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ол
айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның жалпыға бірдей балама рөлін
атқару алтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауарлардың құнын
бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі әдемілігі және
тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондай – ақ, оның қорының
сиректігі мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша - өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің
біртұтастығынан байқалады:
- жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбек өлшемінің эаттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық
бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен
байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен
өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Ақшаның өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар
және толық құнсыз ақшалар [4].
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған.
Монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы –
аверс және жаны гурт деп аталады.
Толық құнсыз ақшалар – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың
өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
- құнның металдық белгілері – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
- құнның қағаздан жасалған белгілері. Ақшаның қазіргі экономикадағы
атқаратын қызметіне мыналар жатады:
1.құн өлшемі және баға масштабы;
2.айналыс құралы;
3.төлнм құралы;
4.қорлану және қор жинау құралы;
5.дүниежүзілік ақша [5].
Ақшаның құн өлшемінің қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде
барлық тауарлардың құнын өлшейді. Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан
аттас сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін
тауарлар дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды
өзара өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері сондықтан олардың құнын өзіндік құны нақты ақшалар өлшей
алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбір
елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететін металдық баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне
бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін сипаттайды.
Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін қызмет етеді. Баға
масштабы нарық заңына яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді [6].
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі:
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан
алынады сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті қашаннан алтынға жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:
1.Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ депозиттік шоттардағы
сол сияқты банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында;
2.Банктегі халық салымдарында облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында [7].
1.3 Кәсіпорынның есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп пайдаланушыларды операциялық,
инвестициялық және қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражатының
түсуі мен жұмсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, олардың заңды
тұлғаның қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалауына мүмкіндік береді.
Заңды тұлғалар ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті осы
стандарттың талаптарына сәйкес жасайды және есепті кезеңдегі қаржы
есептемесінің құрамында тапсырады.
Ақша қаражаты – кассада және банктердегі шоттарда қолма-қол бар ақша.
Ақша қаражатының қозғалысы – ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Операциялық қызмет – ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен
инвестициялық және қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капитал мен займ қаражатының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын ұйымның қызметі.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциялық, инвестициялық
және қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі мәліметтер болуы тиіс. Ұйым
қызметін түр-түрі бойынша жіктеу пайдаланушыларды ұйым қызметі түрлерінің
оның қаржы жағдайына ықпалын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратпен
қамтамасыз етеді.
Заңды тұлғаның операциялық қызметінен түсетін ақша қаражатының
қозғалысы мыналарды пайдалана отырып ашылады:
а) тікелей әдіс, ол бойынша ақша түсімдері мен төлемдерінің
негізгі түрлері ашып көрсетіледі;
б) жанама әдіс, ол бойынша таза табыс немесе залал ағымдағы
активтер мен міндеттемелердің, ақшадан тыс операциялардың өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық және қаржы қызметінің нәтижесі болып табылатын
табыстар мен залалдарға орай түзетіледі.
Ақша қаражатының қозғалысы, келесі екі парада көрсетілгеніндей, нетто-
негізде ашып көрсетіле алатын белгілі бір жағдайлардан басқа кезде, ұйым
инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын жалпы ақша түсімдер мен
төлемдерінің негізгі түрлерін жеке-жеке ашып көрсетеді.
Ақша қаражатының қозғалысы ұйымның қызметінен гөрі клиенттердің
қызметін көрсеткен жағдайда клиенттердің атынан ақша түсімдері мен
төлемдері нетто-негізде ашып көрсетілуі мүмкін.
Нетто-негізде, сондай-ақ тез қайтып оралатын, ірі сомаларды қамтитын
және өтеу мерзімдері қысқа көздер бойынша ақша түсімдері мен төлемдері ашып
көрсетілуі мүмкін, мысалы:
а) инвестицияларды сатып алу жән сату;
б) қайтару мерзімі үш айдан аспайтын өзге де қысқа мерзімді займдар.
Еншілес және басқа да ұйымдарды сатып алу мен сатудан түскен ақша
қаражатының қозғалысы бөлек көрсетіліп, мыналар ашып көрсетілетін
инвестициялық қызмет ретінде сыныпталады:
а) сатып алу мен сатудың жалпы құны;
б) ақша қаражатымен төленген сатып алудың немесе сатып алудың жалпы
құнының бір бөлігі;
в) сатып алынған немесе сатылған ұйымға тиесілі ақша қаражатының
сомасы;
г) әрбір негізгі санат бойынша ақша қаражатының өзгеше, сатып алынған
немесе сатылған активтер мен міндеттемелерлің сомасы.
Шетелдік валютамен жасалатын операциялардан алынған ақша қаражатының
қозғалысы операция жасалған күнге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
белгілейтін айырбас бағаны қолданылып, Қазақстан Республикасының
валютасыменкөрсетіледі.
Төтенше жағдайлардан алынатын ақша қаражатының қозғалысы операциялық,
инвестициялық және қаржы қызметінен алынғандай болып осы жағдайлардың
сипатына қарай сыныпталады және жеке ашып көрсетіледі.
Алынған және төленген проценттер мен девидендтерден түсетін ақша
қаражатының қозғалысын жеке ашып көрсетіп, операциялық, инвестициялық және
қаржы қызметінен алынатын ақша қаражатының қозғалысы ретінде, бір есепті
кезеңнен екіншісіне дейін дәйекті түрде сыныптау керек.
Егер табыс салығын төлеу нәтижесінде пайда болатын ақша қаражатының
айналымы қаржы және инвестициялық қызметтің нәтижесі ретінде айқындалмайтын
болса, ол жеке ашып көрсетіліп, операциялық қызметтен алынатын ақша
қаражатының қозғалысы ретінде жіктелуге тиіс.
Ақша қаражатын пайдалануды қажет етпейтін инвестициялық және қаржы
қызметі түсіндірме жазбахатта жеке ашып көрсетіледі және ақша қаражатының
қозғалысы туралы есепке қосылмайды.
Ұйым ақша қаражатының қалдықтарын пайдалану жөніндегі кез келген
шектеулерді ашып көрсетуі тиіс.
Қаржылық есеп беруді жасау жөніндегі әдістемелік ұсынымдар.
1.Субъектінің қаржылық есебі:
1) бухгалтерлік баланстан;
2) қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептен;
3) вқша аражаттарының қозғалысы туралы есептен тұрады.
1. Осы әдістемелік ұсынымдар субъектінің, сондай-ақ санақтық бақылау
мақсаттары үшін әзірленген, олардың мақсаттары мен жазбаларына сәйкес
банктің ұсынымына, егер мұндай есеп беруде әдістемелік ұсынымдардың
қолданылуы қажет болмайтын жағдайда қолданылмайды.
2. Бухгалтерлік баланстың мазмұны мен түрлері, қаржылық және шаруашылық
қызмет нәтижелері туралы есептер, сондай-ақ ақшалай қаржылардың
қозғалысы туралы есептер бір есептік мезгілден екінші мезгілдің
жағдайына қарай қолданылады.
3. Бірінші есептік кезеңді құрайтын есептемеден басқа, қаржылық
есепкерлік жөніндегі әрбір көрсеткіш оның алдындағы кезеңге байланысты
ақпараттар бойынша келтіруге тиіс.
4. Қаржылық есеп Қазақстан Республикасының валютасы бойынша құрылуға тиіс
және оның өлшемі мың теңгемен саналады.
5. Қаржылық есепке оның дер кезінде орындалуына жауап беретін субъектінің
басшысы және бас бухгалтері қол қояды.
6. Қаржылық есепті бір жылдық субъектінің есепті мерзімі болып 1
қаңтардан бастап 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл алынады,
жаңадан құрылған субъект үшін сол жылғы 31 желтоқсанға дейін заңды
тұлғалардың құзыретін алған күннен басталады. Субъект есепке алынғанға
немесе ол заңды тұлғаның мәртебесін алғанға дейін жасалған операциялар
бірінші есептік жылдың қаржы есебіне енеді. Жеке меншік иелері басқа
мерзімді тағайындай алады, бірақ жылына кем дегенде бір рет есеп
беріледі және оның мерзімі жылдық қаржылық есептен кейінгі 30 сәуірге
белгіленеді.
7. Қаржылық есеп беру уақытын құру үшін есеп беретін кезеңнің соңғы
қүнтізхбелік күні алынады.
8. Заңды тұлғаның қаржылық есебі пайдаланушылардың мүддесіне сәйкес
жариялануға ашық болып табылады. Жылдық қаржылық есептің дұрыстығы
заңды тұлға немесе жеке аудитор ұсынған тәуелсіз аудиторлық шешіммен
расталады.
9. Қаржылық есептің үлгісінтолтыру кезінде: қалыптасқан тәртіпке
байланысты тіркелген тиісті құрылтайшы құжаттарымен қоса қаржылық есеп
беретін субъектінің атауы; тұрған жері, субъектінің мекен-жайы;
саласы; субъектісінің айналысытын қызмет түрі көрсетіледі; қаржа есеп
беруг тиісті мемлекеттік заңды тұлғаның қарамағындағы мемлекеттік
мүлікті басқару органы; меншікті құқықтық ұйымдастыру түрі.
Ақшалай қаржаттардың қозғалысы туралы есептің мазмұны.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есеп берудің негізгі мақсаты
ақпараттар беру болып табылады:
1) ағымдағы есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғалардан түсетін және талап
етіп алынатын ақшалай қаржылар туралы;
2) есеп беру кезеңі бойынша заңды тұлғалардың операциялық, инвестициялық
және қаржылық қызметтері туралы.
Ақшалай қаражаттар – кассада және банк шоттарында тұрған қолма-қол
ақша.
Ақшалай қаражаттар қозғалысы – түсетін және талап етіп алынатын
ақшалай қаражаттар.
Ақшалай қаражатының қозғалысы туралы есеп берудің заңды тұлғалардан
түсетін және талап етіп алынатын ақша қаражатының негізгі көздерін
көрсетеді
Ақша қаржыларының операциялық қызметке байланысты қозғалысын анықтау.
Операциялық қызмет – заңды тұлғаның табысты алуы бойынша және басқа да
қызметтері бойынша инвестициялық және қаржылық қызметке жатпайтын негізгі
қызметі.
Операциялық қызметке байланысты ақша қаржыларының қозғалысын тікелей
немесе жанама әдістер арқылы заңды тұлға анықтайды:
1) тікелей әдіс – ақша қаражаттарының негізгі түрлерінің түсуі мен
төленуін анықтайтын әдіс. Бұл әдіс әрбір ақша операциялары мен
анықтамаларын қай қызметке жататынын үйренуге негізделген.
2) жанама әдіс – таза табыс немесе шығын ағымдағы активтер мен
міндеттерге, ақшалай емес операцияларды өзгертуге, сондай-ақ өткен
кезеңмен салыстырғанда инвестициялық және қаржылық қызметтердің
нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығындарға түзетулер енгізетін
әдіс.
Инвестициялық және қаржылық қызметтерге байланысты ақша қаражатының
қозғалысын анықтау.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтерді тарту мен сату, өтеген
несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақшақаражаттары
қозғалысы:
1) Ақша қаражаттарының түсуі:
- материалдық емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ
мерзімді активтерді өткізуден;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа да түсімдер.
2) Ақша қаражаттарын алу:
- материалды емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ
мерзімді активтерді тарту;
- қаржылық инвестицияларды тарту;
- басқа да заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Қаржылық қызмет – жеке ақша қаражаттарының қозғалысының мысалы:
1) ақша қаражаттарының түсуі:
- акцияларды және басқа да құнды қағаздарды шығарудан;
- банктік несиелерді алу;
- басқа да түсімдер.
2)ақша қаражаттарын алу:
- банктік несиелерді өтеу;
- жеке акцияларды тарту;
- дивидендтерді төлеу;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Заңды тұлғалар инвестициялық және қаржылық сипаттағы түрлі ақшалай
емес операцияларды жүзеге асыра алады – ұзақ мерзімді несиелер есебінен
негізгі қаражатты алу, шығару әсерінен несиелік борыштарды өтеу және несие
алушыларға қосымша акцияларды жіберу және т.б.
Заңды тұлғалар ақша қаражатының қозғалысы нетто-негізде ашылуы мүмкін
жағдайда, арнайы жағдайларды есептмегенде, инвестициялық және қаржылық
қызметтерден ақша қаражатының түсуі мен төлемінің негізгі түрлерін бөлек
ашады.
Нетто-негізде ашылған операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтің нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысына мыналар
қатысуы мүмкін:
1) ақша қаражатын қабылдау және банктік днпозиттерді төлеу;
2) өзінің клиенттері үшін инвестициялық компанияларды ұстайтын қорлар;
3) жеке меншік иелері атынан алынатын және олар төлейтін жалдық төлемдер;
4) инвестицияларды тарату және сату;
5) өтеу мерзімі үш айдан аспайтын басқа да қысқа мерзімді займдар.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем талап тапсырмалары, көлік пен
темір жол саласымен есеп айырысу жөніндегі талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының
арасындағы шартпен айқындалады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы
Банктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және
төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем
тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады.
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі деректемелері көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды;
- жіберуші мен бенефициардың коды және жіберушілердің коды – бұл
кодтар екі символдан тұрады; біріншісі – резиденттік белгісін,
ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекн-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген банктік коды
– филиаларалық айналымдарының коды;
- төлем арналымының коды – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде
төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш симвлодан
тұрады;
- бюджеттік классификациясының коды – салықтарды кері қайтаруда
қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен
анықталады.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс.Чек кітапшасыныан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Мерзімі өткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші
банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанында белгіленген төлем құжаты.
Вексель: құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда
сол тілде вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; кімге не кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатын жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу 1030 Жол үстіндегі ақша аударымдары шотында
жүргізіледі.
Бұл шотта кәсіпорынның есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосып қою
үшін, банк кассасына байланыс бөлімшелеріне енгізілген, бірақ есеп беру
айының соңына дейін белгіленген мақсатта есепке қосылмаған ақша қаражаттары
көрсетіледі.
Түскен қаржыны 1030 шот бойынша есепке алу үшін банк, байланыс
бөлімшесі квитанциялары, банк инкассаторына түскен қаржыны өткізуге
арналған жолдама тізімдемелерінің көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.
1030 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
1030 шоты бойынша жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп айырысу
төлем құжаттары бойынша тізімдемелерді немесе машинограммада жүргізіледі.
Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақшалардың бланкілердің есеп айырысу
және басқа да шоттарында дер кезінде есепке алынуына қатаң бақылау
жүргізуге міндетті.
Құнды қағаздарға – акциялар, облигациялар және вексельдер жатады.
Акция – (actio – лат.) – акционерлік қоғамдардың айналыс мерзімі
белгіленбей шығаратын бағалы қағаздары. Акция акционерлік қоғам капиталына
үлесті қатысуды және иеленуді куәландырады, акционерлік девиденд түрінде
акционерлік қоғам пайдасының бөлігін алуға, қоғам істерін басқаруға,
қатысуға құқық, сондай-ақ ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бөлігіне
құқық береді.
Қоғамның жарғысында жай (қарапайым) акциялардан басқа дивидендтердің
кепілдік берілген мөлшерін алуға құқық беретін, бірақ оның басқаруға қатысу
құқығынан айыратын артықшылықты акцияларды шығару көзделуі мүмкін.
Акциялардың есебі Қаржылық инвестициялар шағын бөлімінің 2040 шотында
жүргізіледі. Олардың есепке алу әдістемесі №8 БЕС Қаржылық
инвестициялардың есебінде айқындалған.
Облигациялар – (obligatio – лат. – міндеттеме) капиталға және одан
түсетін табысқа арналған бағалы қағаз болып табылатын акциядан өзгеше түрде
ұсынушыға арналған борышқорлық бағалы қағаз. Облигация иеленушісінің оны
сатып алуға ақша жұмсағанын осы ақшаны эмитент белгіленген мерзімде
қайтаруға тиіс екенін қуаттайды. Мұндай орнын толтыру өтеу деп аталады.
Атаулы құнын қайтарумен қатар эмитент тіркелген пайыз не ұтыс түрінде табыс
төлейді не оған қосымша купондардың ақысын төлейді. Облигациялар биржада
сатуға және сатып алуға, яғни баға белгілеуге жарамды. Қаржы инвестициялары
ретінде есептеледі.
Вексель – (whechsel – неміс- айырбас) – бағалы қағаздың түрі.
Ақшалай борышты алуға құқықты растайтын сөзсіз және талассыз борыштық
құжат. Халықаралық саудада және дамушы елдердің ішкі шаруашылық айналымында
вексель есеп айырысудың кепілдің және несие берудің аса маңызды бір құрамы
ретінде пайдланылады. Вексель жай және аударма болып екіге бөлінеді.
Жай вексель (соло вексель) – талап ету бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні
туралы вексель берушінің вексельмен қамтылған алдын ала берілген
міндеттемесі және осы берілген міндеттемесі басқа талқылануға жатпайды.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтын
міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсайды.
Вексель ұстаушы өзінің регресс құқықтарын индосанттарға, вексель
берушіге және басқа да міндетті адамдарға қарсы: төлем мерзімі келгенде;
егер төлем жасалмаса, тіпті төлем мерзімінен бұрын:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартылса;
2) төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептелмегеніне қармастан
банкрот деп танылған жағдайда, ол төлем жасауды тоқтaтқан жағдайда
және оны сот анықтамағанда немесе оның мүлкінен өтем алу нәтижесі
болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептіге жатпайтын вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда іске асыра алады.
Вексель бойынша акцепт пен төлем үшін жауапты адамдарға регрестік
талап вексель бойынша, төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы керек.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту фактісін куәландыратын актімен
растайды.
Вексель беруші аударма векселінің мәтінінде көрсеткен қарсылық
білдірген кезде, онда ол төлеушінің қолы қойылған өтінішпен алмастырылуы
мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде
жасалуы керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем
жасалмауға тағы да басқаша қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық
алдын ала тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Вексель беруші, индоссант немесе авальшы құжатқа енгізілген және қол
қойылған шығынсыз айналым, қарсылықсыз деген немесе басқадай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босата алады.
Бірақ вексель беруші енгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы
қарсылық білдірсе, онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне
жатқызылады. Егер ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса,
онда қарсылық бойынша қажет шығындар, өз қолдарын қойған барлық адамдардан
талап етіледі. Аудару векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың
барлығы немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы
бірдей міндетті болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың барлығына,
әрқайсысына, жеке-жеке және барлығына бірдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге қол қойған адамдарды
барлығында осындай құқығы болуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша
қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есепке алудың
№9 Шетелдік валютадағы операцияларды есепке алу - деп аталатын
стандартына сәйкес жүргізіледі.
1.Бұл стандарттың мақсаты субъект жасаған шетелдік валютадағы
операцияларды және субъектінің қаржы есептемесіндегі осы операциялармен
байланысты ашылымдарды көрсету әдістемесін айқындау болып табылады.
2. Стандарт мыналарды қарастырмайды:
- шетелдік валютадағы операциялар және шетелдік бөлімшелердің ақша
қаражаты тасқынын айырбастау нәтижесінде пайда болған ақша
қаражаты тасқынын ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке
енгізу;
- қызметін Қазақстан Республикасынан тысқары жерде жүзеге асыратын
субъект бөлімшелерінің қаржы есептерін субъектінің қаржы
есептеріне енгізу мақсатында оны бір валютдан басқа валютаға
аудару.
3. Осы стандарт субъектінің қаржы есебін Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасынан, яғни, қазақстандық теңгеден басқа валютаға аудару
мақсатында оны қайта қарауды көздемейді.
4. Бөлімшелер – бұл субъектінің филиалдары, өкілдіктері, оның еншілес
және бағынышты заңды тұлғаларға немесе бірлескен кәсіпорындарды, соның
ішінде шетелдік, яғни Қазақстан Республикасынан тысқары жерде қызмет
атқаратын бөлімшелер.
5. Шетелдік валюта – бұл қаржы есептемелерін жасау кезінде
пайдаланылатын субъектінің есептік валютасынан, яғни қазақстандық теңгеден
өзгеше валюта.
6. Бағам – бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейтін, екі
ел валютасының қайта есептеуге арналған ара қатынасы.
7. Бағамдық айырма – бұл бағам өзгерген кезде шетелдік валюта
бірлігінің бірдей мөлшерін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есептемесінде есепті валютамен көрсету нәтижесінде туындайтын айырма.
8. Есепті мерзімнің аяқталу кезіндегі бағам – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің есепті мерзімнің соңғы күніне белгіленген
шетелдік валютаға қатысты теңгенің бағамы.
9. Ақша баптары – бұл қолда бар аша қаражатын, сондай-ақ белгілі бір
сомада алуға немесе төленуге тиіс активтер мен міндеттемелерді көрсететін
баптар.
10.Ақша емес баптар – бұл қаржы есептерінің ақша баптары болып
табылмайтын баптары. Негізгі қаржы, материалдық емес активтер, тауарлы-
материалдық қорлар, меншікті капитал ақша емес баптарға жатады.
11.Бірлескен кәсіпорындарға, еншілес және бағынышты заңды тұлғаларға
нетто-инвестициялар – бұл осы бөлімшелердің таза активтеріндегі
субъектісінің үлесі.
12.Хедж, хеджилеу – субъектінің бағамдық айырмадан туындайтын ықтимал
шығындардан өзін сақтандыруға мүмкіндік алатын, болуы мүмкін шығындарды
жабу ниетімен шетелдік валютадағы форвардтық, фьюгерстік және басқа келісім-
шарт бойынша активтер мен міндеттемелер сатып алу түріндегі қорғану
ретіндегі мәміле.
13. Шетелдік валютадағы операция дегеніміз субъект мынадай істер
атқарған кездегі шетелдік валютамен жасалған мәмілелер:
а) шетелдік валютаға мүлңк сатып алады немесе сатады;
б) төленуге немесе алуға тиісті сомалар шетелдік валютамен белгіленген
несиелерді алады немесе береді;
в) активтерді шетелдік валютаға ауыстырып, басқа жолмен сатып алады
немесе сатады, шетелдік валютамен өзіне міндеттемелер алады немесе осы
міндеттемелер бойынша есеп айырысады.
14. Шетелдік валютадағы операциялар бухгалтерлік есепке алудағы
бастапқы көрсету кезінде операция жасалған мерзімдегі бағам бойынша қайта
есептеу жолымен Қазақстан теңгесімен бағаланады.
15. Әрбір есептік мерзімде:
а) ақша баптары, оның ішінде шетелдік валютадағы дебеттік және
кредиттік қарыздар есепті мерзімнің аяқталу кезіндегі бағамды пайдалану
арқылы теңгемен көрсетіледі;
б) ақша емес баптар, оның ішінде шетелдік валютамен бастапқы құны
бойынша бағаланған меншікті капитал, негізгі қорлар, материалдық емес
активтер операция жасалған мерзімдегі бағамды қолдану арқылы көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепке алудың бұл стандарты барлық субъектілер үшін
шетелдік валютадағы операцияларды және қаржы есептемесіндегі осы
операциялармен байланысты ашылымдарды бухгалтерлік есепке алуда көрсету
әдістемесін белгілейді.
Бұл стандарт шетелдік валютадағы мүлік құны мен міндеттемені теңгеге
қайта есептеуден тұратын шетелдік валютадағы операцияларды бухгалтер есепке
алудың ерекшеліктерін реттейді.
Шаруашылық операцияларын бағалау және қаржы есебін жасау, ұсыну ұлттық
валюта – қазақстандық теңгемен жүргізілетіні ескеріліп, бұл стандарт
субъектінің қаржы есебін осы валютаны басқа валютаға ауыстыру мақсатында
қайта қарамайды.
Шетелдік валютада жургізілген операциялар бойынша бухгалтерлік есеп
алудағы жабалар бухгалтерлік есепке алу шотында Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі белгілеген бағам бағам бойынша қайта есептелген қазақстандық
теңгеде көрсетілуі тиіс. Бұл орайда шетелдік валютадағы операция
бухгалтерлік есепке алуда бастапқы көрсету үшін операция жасалған күндегі
бағамды қолдану арқылы бағаланады.
Жолдағы ақша аударымдарымен байланысатын шоттар корреспонденциялары:
1. Ақша қаражатын енгізу сомасына (түсімді өткізу) Д – 1030 К –
1010,1020.
2. Жолдағы ақша қаражаттары (стып алушы дебиторлардың төлемі) Д –
1030 К – 1210,1280,2180.
3. Пошта бөлімшесіне өткізілген түсім (есеп беретін тұлға арқылы)
Д – 1030 К – 1250.
4. Аванс түріндегі жолдағы ақша қаражаттары Д – 1060,1050 К –
1030.
5. Нақты есептелмеген сомаға Д – 1060,1050 К – 1030.
1030-шоты бойынша операциялардың есебі №3 журнал ордерде жүргізіледі.
Мысал: жұма күні 29 шілдеде инкассатор кәсіпорынның кассасынан сомасы
142 900 тг түскен қаржыны қабылдап алды, бұл түсім есеп айырысу шотына тек
дүйсенбі, тамыз күні қосылады.
Өткізілген түсім шілдеде 1010 шоттың кредиті бойынша және 1030 шоттың
дебеті бойынша, тамыз айында 1060 шоттың дебеті бойынша және 1030 шоттың
кредиті бойынша өткізіледі.
Бір валютаны басқасына айырбастау нәтижесінде туындайтын табыстар мен
шығыстарды бағам айырмасынан түскен шығыстар мен табыстардан ажырату керек
және негізгі емес қызметтен түскен өзге де табыстар мен шығыстар ретінде
көрсету қажет. Мұндай табыстар мен шығыстар бір күні бағамның екі түрін –
шетелдік валюта бухгалтерлік есепте көрсетілетін валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы мен нақты мәміле бағамын, яғни осы сатып алынатын және
сатылатын бағамды қолдану нәтижесінде тындайды.
Мысал.
Ұйым 100 АҚШ долларын сатады. Сатқан күні валюта айырбастаудың
нарықтық бағамы – 1 АҚШ долларын үшін 135 тг, мәміленің нақты бағамы 1 АҚШ
доллары үшін 136 тг. №9 БЕС әдістемелік ұсынымдарында көрсетілген шоттар
корреспонденциясынан басқа бухгалтерлер іс жүзінде басқаша шоттар
корреспонденциясын пайдаланады. Ол ЖШС РФ компаниясымен тауар экспортына
арналған контрактіні жасасты. Контракт бойынша жөнелтімнің бағасы мен жалпы
сомасы АҚШ долларымен көрсетіледі. Экспорттың тауар үшін төлемі төлем
күніндегі РФ орталық банкінің бағамы бойынша Ресей рублімен жүргізіледі.
ҚҚС 0 ставка бойынша есептеледі. ЖШС тауарды тиеп жөнелтіп, шот-фактураны
жөнелту күніндегі нарықтық бағам бойынша теңгемен қайта есептеп, АҚШ
долларымен жазып береді, содан кейін теңгеден сомасын жөнелту күніндегі
нарықтық бағам бойынша Ресей рубліне қайта есесптейді. Теңгедегі соманы
Ресей рубліне қайта есептеу экспортталған тауар үшін валюталық шотқа Ресей
рублімен түетін және түскен күнгі нарықтық бағам бойынша теңгеге қайта
есептелінетін алдын ала төлемді жабуға қажет.
Кесте 2
Шоттар Операциялардың мазмұны Сомасы,
корреспонденциясы теңге
Д-т К-т
1030 1050 Валюталық шоттан ақша есептен 13500
шығарылды, валюта нарықтық бағамы
бойынша ескерілген
1060 1030 Нарықтық бағамынан жоғары нақты 13600
мәміле бағамы бойынша есеп
айырысу шотына ақшаның түсуі
1030 6160 1030- шотты жабу 100
22.07.2003ж. банк көшірмесі бойынша 668 321,07 RUR валюталық түсім
түсті, төлем күні доллар бағамы 30,4891 RUR болды, демек 21 920 АҚШ доллары
түсті. Қазақстан Республикасының АҚШ долларының 22.07.2003ж. нарықтық
бағамы – 146,43 тг, RUR-4,82 тг. 25.07.2003ж. көшірме бойынша 606 938 RUR
валюталық түсім түсті, төленген күнгі доллар бағамы 30,3469 RUR, демек 20
000 АҚШ доллары түсті, Қазақстан Республикасында АҚШ долларының
25.07.2003ж. нарықтық бағамы – 146,37 тг, RUR-4,82 тг.Экспортталған тауар
үшін түсім 41 920 АҚШ доллары сомасында түсті. Валюталық түсімнің жалпы
сомасы – 1275259,07 RUR, теғгеге қайта есептегенде 6146748,72 тг, содан
кейін нарықтың бағам бойынша валюталық түсімнің АҚШ долларындағы сомасы
41836,16 АҚШ долларын құрады. 28.07.2003ж.41836,16 АҚШ доллары сомасына
63.872 тонна көлемді тауар жөнелтілді, 461,53 тг бағам бойынша теңгеге
қайта есептегенде 61128052,52 тг, ал RUR-не қайта есептегенде 1266581,10
RUR құрайды.
Бұны шоттар корреспонденциясына көрсерпек бұрын, Ресей рублінен АҚШ
долларына ауыстырған кезде Ресей рублінен көрсетілген соманы бір Ресей
рублінің теңгедегі бағамына көбейтіп, бір АҚШ долларының теңгедегі бағамына
болу қажет. Контракт АҚШ долларымен жасалғандықтан, 1210 және 661 шоттар
бойынша сатып алушылармен өзара есеп айырысуларды контракт валютасы – АҚШ
долларымен көрсеткен жөн.
Кесте 3
Күні Операцияның мазмұны Сомасы,
Корреспонден теңге
циялаушы шот ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz