Әдебиет - тарихтың айнасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 82.091:94(574) Қолжазба
құқығында

ЖАЛМЫРЗА АЙДЫН АСИЛБЕКҚЫЗЫ

Отаршылдыққа қарсы Түркістан әдебиеті: қалыптасуы, даму ерекшеліктері
және көркемдік сипаты

10.01.02 – қазақ әдебиеті

10.01.07 – салыстырмалы әдебиеттану

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Астана, 2010

Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының
докторы,

профессор Д.
Қамзабекұлы

Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы,

профессор
С.Н. Сүтжанов

филология
ғылымдарының

кандидаты О.Е. Жолдыбай

Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ
ұлттық

педагогикалық университеті

Диссертация 2010 жылы 1 қыркүйек сағат 16.00-де Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті жанындағы 10.01.02 - қазақ әдебиеті және
10.01.07 – салыстырмалы әдебиеттану мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д.14.31.03
диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Мекен жайы: 010008, Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5.

Диссертациямен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2010 жылы 7 шілдеде таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор
М.Б.Шындалиева

КІРІСПЕ

Отаршылдық – кез келген отарланған ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени
дамуын тежейтін құбылыс. Адамзат тарихында отаршылдықты өткермеген ел
жоқтың қасы. ХVI ғасырдан ХІХ ғасырдың соңына дейін осман түрігінен басқа
түрік халқының түгелі дерлік Ресейдің отарына айналды. Патшалық Ресей
бағындырған елдерін толық игеру үшін отарлау саясатының неше түрлі әдіс-
тәсілдерін пайдаланды. Тарихтағы отарлау үдерісі дәлелдегендей, отарлаушы
мәдениет отарланушы мәдениетті дамымаған деп бағалап, өз мөлшерімен
қарайды. Мұны кезінде түсіне білген бодандағы ел зиялылары Ресей
озбырлығына жеке ұлттық емес, жалпы түріктік мәдениетті қарсы қою
қажеттілігін көре білді. Елдікті сақтау үшін жұмылған ұлттың қорғаныс
әрекеті отаршылдыққа қарсы әдебиеттің тұғырын қалады. Бұл әдебиет тұтас
Түркістан идеясын ту етіп көтеріп, азаттық аңсарын негізгі ұстаным етті.
Әдебиет – ұлттың рухани байлығы, ұлттық идеологияның маңызды саласы
екендігі әуелден белгілі. Сондықтан да Түркістан әдебиеті өкілдері саяси
отаршылдықтың рухани отаршылдыққа ұласпауы үшін күресті. Олар саясат
солақайлығы тудырған өмiрдегi қиындықтарды түрлi формада әдеби шығармаларға
түсiруге тырысты. Түркістан әдебиетіндегі ұқсас тұжырымдардың тууы,
қаламгерлер ойының бір жерден шығуы да Тәуелсіздік тілегі болатын.

Түрік халықтарын біріктіретін негізгі фактордың бірі олардың ортақ тілі
еді. Сондықтан жат жұрттықтар түрік халқын бір-біріне қатыстырмау
мақсатында жасалған бөлек жазу, бөтен тіл саясатын өте сақтықпен жүзеге
асырды. Ал түркістандықтар рухани байланыстың бауы – ортақ тұлғалар мен тіл
мәртебесін нығайтып, өзара жақындата түсу жолында аянбады. Түрік зиялылары
арасында өрбіген ортақ тіл төңірегіндегі пікірталас әдеби диалогқа ұласып,
әдеби тілдің көптеген мәселелерінің шешілуіне әсер етті және ұлттық
қорғанысты күшейте түсті.

Түрік мұсылмандарының мәдени-саяси және әдеби бірлігі жәдитшілдік,
түрікшілдік ағымдары төңірегінде топтасты. Жәдитшілдер мен түрікшілдердің
ұлт-азаттық күресін және азатшылдықпен қалыптасқан әдеби үрдісін мұғажыр
кезеңінің қаламгерлері жалғастырды.

Тақырыптың өзектілігі. Түркістан – ұлттың сөнбес жадында сақталып келе
жатқан рухани тірек. Түркістан өз мағынасында байырғы аймақ атауы
ретінде әлі қайта қолданысқа түсе қоймағандай, Түркістан әдебиеті де
Қазақстан, сондай-ақ басқа да елдерде бір мәдени-рухани кеңістік әдебиеті
мағынасында түсінілмейді. Бұл ұғымды әлі күнге дейін өз мағынасында
танымауымыз танымымызға сын болып келуде. Отаршылдық саясаттың салдарынан
түркі болып аталынып келе жатқан халықты өзінің байырғы есімімен атау
руханиятымыздың күттірмейтін мәселесі деп білеміз.

Бізде ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жүйелі зерттелген кезең. Алайда бұл
кезеңде ғылыми шешімін күтіп отырған көптеген мәселелер бар. Мәселен,
алаштанушы-ғалым Кеңес Нұрпейісұлының Түркістан мен Еділ бойының түрік
тілдес, мұсылман діндес халықтарының саяси партиялар және қоғамдық
қозғалыстармен байланысы зиялы қауымның бірлесіп бажайлайтын ауқымды
тақырып екенін жазғанындай, Түркістан әдебиетін тұтас зерттеу өте өзекті
болып табылады [1, 21 б].

Түркістан әдебиеті кезең-кезеңімен жан-жақты зерттеліп, бағамдалса,
талай жұмбағы шешілмей, қаншама құпиясы ашылмай келе жатқан Түрік дүниесі
әлемінің рухани келбеті мен мәдени мұралары өз деңгейінде танылып, түрік
халықтарының қараңғыда қалып қойған тұтастығы мен бірлігі қайта жарыққа
шығып, олар арасындағы байланыс та нығая түспек.

Зерттеу нысаны отаршылдыққа қарсы Түркістан әдебиетінің қалыптасуы мен
дамуында айрықша мән иеленген көркем шығармалар, қарастырылып отырған
мәселеленің сипаты мен ауқымына қарай іріктелінген ақын-жазушылардың
жекелеген туындылары, олардың отаршылдық дәуір хақындағы көзқарастары, ұлт
мүддесімен өзектес ой-пікірлері болды. А.Байтұрсынұлы, А.Авлони,
М.Дулатұлы, А.Фитрат, М.Жұмабай, А.Сүләймани, тағы басқа Түркістанның
азатшыл әдебиеті өкілдерінің шығармалары зерттеудің негізгі материалдарын
құрайды. Сондай-ақ типологиялық салыстырулар жүргізу мақсатында осман
түріктерінің, ресейлік түрік азатшыл ақындарының мұралары түпнұсқа мәтін
күйінде пайдаланылды.

Диссертант ғылыми жұмыстың жоспарларын жүзеге асыру барысында Өзбекстан
Республикасы мен Түркияда сапарда болды. Ондағы зерттеу тақырыбына қатысты
мұрағат деректеріне, монографияларға және ғылыми мақалаларға қол
жеткізілді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті –
әдебиет тарихында жан-жақты зерттелген кезең. Аталған кезең мәселелері
алғаш Ғ.Тоғжанұлы, С.Мұқанұлы, М.Әуезұлы, Ә.Қоңыратбайұлы сынды тұлғалардың
жазбаларында көрінсе, кейін бұл кезеңді түрлі қырынан зерттеушілер қатары
Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, С.Қирабаев, З.Ахметов,
Б.Шалабаев, А.Нұрқатов, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Базарбаев, З.Қабдолов,
Ә.Дербісалин, Ш.Сәтпаева, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Ж.Ысмағұлов,
Ү.Субханбердина, Б.Майтанов, З.Бейсенғалиев, Д.Ысқақұлы, Т.Жұртбай,
Қ.Ергөбек, А.Ісімақова, Д.Қамзабекұлы т.б. ғалымдар есімімен жалғасты.

Түркістан әдебиеті нақты осы жалпылама атауымен болмаса да, түрік
халықтарының әдеби байланысы ретінде ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бері сөз
бола бастады. Бұл тақырыпқа М.Әуезұлы, С.Мұқанұлы, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев,
З.Ахметов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, Ә.Дербісалин, Р.Нұрғали,
С.Сейітов сынды ғалымдар қалам тартты. Түрік халықтарының әдеби
байланыстары тақырыбы төңірегінде, мәселен қазақ-татар, қазақ-өзбек, қазақ-
қырғыз, қазақ-қарақалпақ әдеби байланыстары деген сияқты жекелеген халықтар
арасындағы өзара қарым-қатынастар арнайы зерттеу нысаны ретінде Б.Ысқақов,
А.Мусинов, Т.Сұлтанов, С.Тойшыбаевалар еңбектеріне арқау болды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл тақырыптың өзектілігі арта түсті. Түрік
елдерінде туысқан халықтардың әдеби мұраларын қайта бағамдап, тереңнен
зерттеуді мақсат еткен түрлі ғылыми-теориялық конференциялар, құрылтайлар,
симпозиумдар ұйымдастырылып, мұндай игі іс-шаралар әдебиет ғылымының
дамуына айтарлықтай үлес қосты.

Түркістан әдебиеті және оның типологиялық ұқсастығы жайлы Р.Бердібайдың
Байқалдан Балқанға дейін, Түбі бір түрік, Ә.Қанафиннің Түркі
халықтарының әдебиеті, М.Мырзахметұлының Түркістанда туған ойлар,
У.Қалижанның ХІХ-ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық ағым,
Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік
негіздері, Б.Дәрімбеттің 50 мақала, Д.Қамзабекұлының Алаш және
әдебиет, С.Сүтжанның Қазақ-түркі әдеби байланыстары, Д.Қыдыралиевтің
Мұстафа Шоқай т.б. ғалымдардың еңбектерінде және ұжымдық зерттеулерде
арнайы сөз болды.

Отаршылдық тарихы Т.Шонанұлы, Е.Бекмаханов, С.Мәшімбаев,
М.Мырзахметұлы, К.Нұрпейісұлы, М.Қойгелдиев, Ө.Өмірзақов т.б. ғалымдар
тарапынан кең көлемде зерттелді.

Бүгінгі күнде Түркістан әдебиетін тұтас зерттеген арнайы ғылыми
еңбектің жазылуына түріктік ортақ руханиятымыз сұранып тұр.

Зерттеудің хронологиялық мерзімі ХХ ғасырдың басындағы Ресей патшалығы
мен оның кеңестік кезең тұсындағы отаршылдыққа қарсы Түркістан әдебиетін
қамтиды. Аталған кезең әдебиеті идеясының жалғастығы мен күрескерліктің
мұғажырлық (эмиграциялық) сипат алуы біз қарастыратын уақыт шеңберін
ұзартады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу
жұмысының басты мақсаты – отаршылдыққа қарсы Түркістан әдебиетінің
қалыптасу, даму ерекшеліктерін және көркемдік сипатын анықтап, оның бір
мәдени-рухани кеңістік әдебиеті екенін дәлелдеу. Осы мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер қойылды:

- Отаршылдыққа қарсы Түркістанның азатшыл әдебиетінің
қалыптасуы мен оның алғышарттарын байыптау;

- Отаршылдық жағдайындағы әдебиеттің даму ерекшеліктерін
айқындау;

- Тіл және ортақ тіл мәселесінің әдебиетке әсерін анықтау;

- Ағым ретінде көрінген жәдитшілдік құбылысын бағамдау;

- Түрікшілдік ағымын зерделеу;

- Әдебиеттегі азатшыл күрескерліктің мұғажырлық кезеңінде
жалғасқанын көрсету.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында отаршылдыққа қарсы
Түркістан әдебиетінің қалыптасуы, даму ерекшеліктері және көркемдік сипаты
анықталып, оның бір мәдени-рухани кеңістік әдебиеті екені дәлелденді.
Диссертацияның нақты ғылыми жаңалықтары ретінде төмендегідей қолжеткізілген
нәтижелерді атауға болады:

- Отаршылдыққа қарсы Түркістан әдебиеті бір мәдени-рухани кеңістік
әдебиеті ретінде нақты деректерге сүйене алғаш рет байыпталды
және Түркістан әдебиеті мен оның өкілдеріне ғылыми анықтама
берілді;

- Түркістан әдебиетінің даму ерекшеліктері айқындалды;

- Әдеби біріктіруші алғышарт ретінде тіл және ортақ тіл мәселесінің
әдебиетке тигізген әсері анықталды;

- Жәдитшілдік ағымы туралы ізденістер басшылыққа алынып, оның
азатшыл әдебиеттегі орны бағамдалды;

- Түрік идеалын ұлықтау арқылы туған түрікшілдік ағымы зерделенді
және әдебиеттегі түрікшілдіктің – түрік халықтарын азаттыққа
бағыттаған саяси ағымның көркемдік бейнесі болғаны дәлелденді;

- Мұғажырлық кезең түркиялық тың деректер негізінде әдебиет
саласында алғаш рет қарастырылды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.

- Тағдырлас туысқан халықтардың Ресей отаршылдығына біріге қарсылық
көрсетуі Түркістанның отаршылдыққа қарсы әдебиетін қалыптастырды.
Әрбір әдеби туынды тарихи-әлеуметтік жағдайға сай туып, сол
кездің шындығымен танылады. Сондықтан отарланған ұлт әдебиетінде
азатшыл аңсар алдыңғы шепке шықты. Түркістан әдебиеті деп
Қазақстан, Өзбекстан (ішіндегі Қарақалпақ автономиясымен қоса),
Қырғызстан, Түрікменстан, түрік-шағатайды жатсынбаған Тәжікстан
республикаларының және Шығыс Түркістанның ежелден қалыптасқан
ауыз әдебиеті мен қазіргі әдебиетіне дейінгі ұзын тарихы мен
танымал тұлғалары бар ауқымды да күрделі, бай әрі кемелденген
әдебиетін айтамыз. Түркістан әдебиетінің өкілдері деп шамамен VІ
ғасырдан бүгінге дейінгі Хазар теңізі, Ресей, Қытай мен Ауғанстан
аралығында өмір сүрген шығармашыл тұлғаларды атаймыз;

- Түркістан әдебиеті отарлаушы Ресейдің патшалық кезеңінде және
кеңестік тұсындағы әдеби-тарихи үдеріске сай дамыды. Большевиктік
билік тұсындағы Түркістан әдебиеті негізінен екі бағытта дамыды:
бастапқы бағыттағылар, кеңестік шындыққа иланғандар. Бастапқы
бағытынан танбаған өкілдердің ізінше жас азатшыл қаламгерлер легі
келіп қосылды;

- Түркістан әдебиетінде біріктіруші тіл және ортақ тіл таласы әдеби
диалогқа ұласып, түрік әдебиетінде түрік тілдерінде тең жазатын
қаламгерлердің қатары артты және түрік тілдерін аралас қолдану
құбылысының аясы кеңейе түсті;

- Жәдитшілдік ағымы қалыптастырған білім беру жүйесі мен баспа ісі,
театр өнері әдебиет пен мәдениеттің әлемдік дамуға ілесуіне
өлшеусіз қызмет етті;

- Әдебиеттегі түрікшілдік – түрік халықтарын азаттыққа бағыттаған
саяси ағымның көркемдік бейнесі. Бұл ағым түркістандықтардың бір-
біріне деген туыстық ықыластарын білдіру мен бауырмалдық іштарту
және түрік идеалын ұлықтау формасында дамыды;

- Түркістанның азатшыл әдебиетіндегі отаршылдыққа қарсы күресі оның
мұғажырлық кезеңінде жаңаша бағытта дамып, әдеби үдерісті
жалғастырды.

Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысқа арқау
болған мәселелерді зерттеу барысында әдебиеттану ғылымындағы теориялық,
әдіснамалық тұжырымдар мен көзқарастар, ғылыми ұстанымдар негізге алынды.
Диссертацияда А.Байтұрсынұлы, Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, Р.Бердібай,
Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбай, Ө.Әбдиманұлы,
Б.Дәрімбет, Д.Қамзабекұлы, Ж.Смағұлов, С.Сүтжанов т.б. отандық ғалымдар
еңбектері мен ұжымдық зерттеулері, сондай-ақ зерттеу нысанамызға қатысты
Р.Байсун, Т.Шағатай, А.Бадемжи, Б.Хайыт, Т.Қожаұлы, М.Өнер, Б.Қосимов,
О.Шарафиддинов, А. Алиев, Ш. Ризаев, Н.Каримов, Ш.Турдиев, Х. Болтабоев
т.б. шетелдік ғалымдардың тұжырымдары мен пайымдаулары басшылыққа алынды.

Зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық
жұмыста ұсынылған тұжырымдамаларды жоғары оқу орындарының филология
факультетінде оқытылатын ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы, түрік халықтары
әдебиеті және салыстырмалы әдебиеттану пәндері бойынша, сондай-ақ осы
бағыттағы зерттеулерде, семинарлар мен практикалық курстарда қосымша
материал ретінде пайдалануға болады.

Зерттеу әдістері. Диссертацияда шығармашылық тарихты зерттеуге
басымдылық бере отырып, тарихи-салыстырмалы, функционалдық және
типологиялық зерттеу әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының сарапталуы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының
мәселелері мен тұжырымдары халықаралық, республикалық, ғылыми-теориялық,
және ғылыми-практикалық конференцияларда баяндама тұрғысында тыңдалып,
ғылыми жинақтарда жарияланды. Диссертация нәтижелері ҚР Білім және ғылым
министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен ғылыми
басылымдар мен өзге де басылымдарда, ғылыми жинақтарда тоғыз, оның ішінде
бір мақала шетелдік басылымдарда жарияланды. Сондай-ақ зерттеу нысанымызға
қатысты дереккөздердің бірі ретінде Мүнаууар Қари Естеліктері өзбек
тілінен қазақ тіліне аударылды. Бұл аударма профессор М.Қойгелдиевтің
жетекшілігімен шыққан Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы атты көп томдық
жинақтың 8-томына енді.

Ғылыми жұмыс Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы ұсынылған тұжырымдары, зерттеу нысаны мен дерек көздері,
зерттеу әдістері, жұмыстың теориялық, әдістемелік, тәжірибелік маңыздылығы,
сарапталуы мен құрылымы жөніндегі мәліметтер берілген.

Отаршылдыққа қарсы Ресейлік Түркістан әдебиеті атты бірінші бөлім
төрт татаушадан тұрады. Патшалық Ресейдің Түркістанды отарлауы және
отаршылдыққа қарсы әдебиеттің қалыптасуы атты бірінші тараушада
Түркістанның отарлануы және оның патшалық Ресей отаршылдығына қарсы
әдебиетінің қалыптасуы жайлы сөз болады.

Әдебиет – тарихтың айнасы. Тарихты қазбалау – әдебиеттану үшін
біржақтылық емес, қайта проблеманың мәнісіне бару [2, 47 б], – деп
филология ғылымдарының докторы, профессор Д.Қамзабекұлы жазғандай, отарлау
тарихына тереңдемей отаршылдыққа қарсы әдебиетті жан-жақты қарастырып,
ғылыми тұрғыдан зерттеуіміз де мүмкін емес. Кез келген ұлттың ой-санасы,
эстетикалық талғам-түйсігі тарихи шындықпен тікелей байланыста болады.
Тарихқа жүгінбей әдеби үдеріс те анықталмайды.

ХХ ғасыр басында қазір Еуразия өңірі деп жүрген алып аймақтың
түріктері түгел дерлік Ресей мен Қытайдың отарына айналды. Еуропамен ұласып
жатқан Анадолы түріктерінің хәлі де мүшкіл-тін. Түріктің атағын асқақтатқан
тарихи Ергенеқон көші Еуразия құрлығына бостандық арманы құбылысымен
сипатталды. Міне, осындай ежелден өз тізгіні өзінде болып, әлемнің төрттен
бір бөлігін жайлаған түрік нәсілінің орталығы Түркістан да жат жұрттың көз
сұғына ілікті. Патшалық Ресей түрік елдерін 1552 – 1895 жылдар аралығында
жаулап алды. Қазанды бағындырудан басталған орыс шапқыншылығы 1716 жылы
түрік әлемінің орталығы Түркістанға еніп, 1755-1765 жылдары шалғайдағы
Шығыс Түркістанға да құрық салды. Осылай жердің ең үлкен құрлығының төсіне
ту тігіп, түтіні түзу түтеген түріктердің тұнығын бұзды. Түріктер орыс
отаршылдығымен үш жүз қырық жылдан астам күресті. Жаулап алу қабілетін
барынша пайдаланған Ресей патшалығы үлкен метрополияға айналды. Оның
бағындырған жерлерінің жетпіс пайызынан астамын Түркістан топырағы құрады.

Метрополия өз пайдасын көздейтін заңдарды бекітіп алғаннан кейін, мұны
амалға асыру үшін түрлі шаралар ұйымдастырды. Бастапқы шара экспедициялар
болғанын айттық. Тарихшы-ғалым М.Қойгелдиевтің зерттеуінше, экспедициялар
қорытындысында атақты Ф.А. Щербина қазақтарға елу бір пайыз жерін қалдырып,
ал қырық тоғыз пайызын артық деп көрсетіпті [3, 32 б]. Осы қисынсыз
мәлімдемеден кейін орыс обыры “буратана халықтың” үй-жайын, шұрайлы
жерлерін тартып алуға сыбана кірісті. Қанша мекен талауға түскені туралы
нақты санды көрсететін ақпарымыз болмаса да, жоғарыдағы мәлімдеме негізінде
Түркістан халқының түгелі дерлік қонысынан қуылды деп айта аламыз. АҚШ-та
1824 жылы құрылған Босқындар ісі туралы кеңес сияқты патшалық Ресей қазақ
жеріне сыналай енуін жеңілдететін Қоныстандыру комитетін құрып, отарлаушы
алпауыттар тәжірибесіне жүгінді. Бұл комитет Орыстандыру палатасымен қоян-
қолтық жұмыс жасады. Тарихи деректерге көре қонстанушыларға қырық бес
миллион десятина жер тартып әперілді [4, 56 б]. Бұл көрсеткіш өлкедегі
жерді тартып алу озбырлығын көрсететін ресми дерек болса, ал тартып алынған
жерлердің қағазға түспегендерін ескерсек, есеп тағы да арта түсері сөзсіз.

Отарлаушы елдердегі кейбір зерттеулерде отарлау саясаты қалыпты қоныс
аудару үдерісімен түсіндіріледі [5]. Отарлаушылар өздерініне тиесілі емес
жерлерді тартып алған хақсыздықтарын мәдениет әкелуші қоныстанушылар
бояуымен бүркемелеуге тырысты немесе жаулап алу ұғымы да қосылу
мағынасымен әдейі ауыстырылды [6, 64 б]. Бірақ тарихты қалауларынша
түрлендіріп жазған жеңімпаздар айласы шындықты белгілі бір уақыт бұрмалай
алғанымен, ақиқаттың бетін жауып тастай алмады. Қоныс аудару үрдісі отарлау
саясатының негізгі амалдарының бірі болғанын бүгінгі күнде әлем мойындап
отыр.

Бұдан кейін хүкімет төрелері пайдаланудан артық деп қазақ жерлерін
өлшеуге түсіріп, тапатал түсте тартып алатын болды [7, 50 б], -деген Қошке
Кемеңгерұлы сияқты түрік зиялылары халықтың ызалы үнін естірте бастады,
яғни ұлттың ащы зары сол ұлт ақын-жазушыларының тілімен таңбаланды.

Түркістан ХХ ғасыр басында толығымен патшалық Ресейдің отарына айналды.
Империя отарлаудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолданып, бодандағы елді рухани,
саяси, экономикалық тәуелсіздігінен айыру үшін барын салды. Империяға төтеп
беретін біріккен күш керек-тін. Осындай аумалы-төкпелі саяси-тарихи
жағдайда Түркістан әдебиеті отаршылдыққа қарсы күш сипатын алды.

Әдеби үдеріс тарихпен түйісіп жатады. Ал әрбір әдеби-эстетикалық пайым
әдеби үдеріске сәйкес туып, дамиды. Әдеби-эстетикалық пайым белгілі бір
тұжырымдамаларды құрайды. Руханият тудырған тұжырымдар әдебиет арқылы
жарыққа шығып, олар әдебиет өкілдері жазбаларынан көрінеді. Әдебиет
өкілдері сол ұлттың өзегінде сақталып келе жатқан ұйытқы ойға тереңдеп, ұлт
рухына тірек іздейді. ХХ ғасыр басында бірігіп күресу қажеттілігінен туған
тұтас Түркістан идеясының жандана түсуін осындай заңдылық түсіндіреді.
Басы бодан ұлт азаттық үшін күресері анық. Азаттық үшін күресте ел
зиялылары халықтың рухани қойнауындағы Түркістан идеясын медет етті, ту
етіп алға тартты. Әдебиетті сипаттайтын басым бағытты азатшыл сарыны құрап,
жаңа ғасыр басындағы Түркістан әдебиетінде колонизаторлық саясаттың барлық
әдіс-тәсілдері мен олардың бүкіл зардабы көрініс тапты. Түркістан
әдебиетінің осы кезеңдік жадыхаттарында Отаным деген ұлтшыл, түрікшіл
тұлғалардың жанқиярлық күресі мен ұлт қасіретінің жан түршіктірер суреттері
сайрап жатыр.

Түркістанның азатшыл әдебиеті және оның өкілдері деген екінші
тараушада бірнеше ғалымдардың тұжырымдары саралана келе, Түркістан
сөзінің мағынасы айқындалады. Мәдени-рухани кеңістігі бір түріктердің
жиынтық әдебиеті – Түркістан әдебиеті мен оның өкілдеріне ғылыми анықтама
беріледі. Отаршылдыққа қарсы Түркістан азатшыл әдебиетінің болмысын ашып
беру үшін оның көрнекті өкілдері таңдап алынып (А.Байтұрсынұлы А.Авлони,
М.Дулатұлы, А.Фитрат, М.Жұмабай, А.Сүләймани), олардың шығармашылығымен
ұлттың еркін рухымен айқындалған әдебиет нақты материалдар негізінде
зерттелінеді. Түркістанның азатшыл әдебиеті өкілдерінің отаршылдыққа қарсы
әрекеттері тудырған көркемөнердегі, жалпы ой-санадағы ізденістер
анықталады.

Түркістан өз мағынасында байырғы аймақ атауы ретінде әлі қайта
қолданысқа түсе қоймағандықтан, Түркістан әдебиеті де Қазақстан, сондай-
ақ басқа да елдерде бір мәдени-рухани кеңістік әдебиеті мағынасында
түсінілмейді. Әдебиет тарихын дәуірлеуде Түркістан әдебиеті деген аталым
қалыптаспаған. Бүгінгі күнде бұл іс жүзінде тек Түркия ғылымында ғана сөз
болып келеді [8]. Соңғы уақытта Еуропаның кейбір зерттеушілері де осы
аталымды қолдана бастады. Түркістан және оның әдебиеті – шын мәнінде
жаңалық емес, тек қайта оралып жатқан дәстүрдің жалғасы. Отандық
ғылымымызда да түркі болып бұрмаланған түрікті өз атымен атау және
Түркістанның төл мағынасын таныту сияқты жақсы бастама байқалады
(Р.Бердібай, М.Жолдасбеков, Б.Дәрімбет, Д.Қамзабекұлы, Д.Қыдырәлі,
С.Шілдебай т.б.)

Отаршыл әкімшілік ұлттың қасиетті ұғымы болған Түркістан терминінің
геосаяси да, этникалық та мағынасының тараюының арнайы заңнамалық
стратегиясын жасап еді. Түркістан және Түрік Республикасы сөздерін
қолданыстан алып тастау туралы қаулы 1924 жылдың маусымынан бастап күшіне
енді, оның орнына әлемдік ғылымда Моғолстан және Тибет аймақтары үшін
қолданылған Орта Азия сөзін енгізді. Тіпті қазіргі күнде Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Ясауи кесенесі орналасқан кіші қала ретінде тану қалыптасқан.
Бұдан отаршылдық саясат амалының жүзеге асқандығын мойындамай болмас.
Шынында да, Түркістан атауының мағынасы, отаршылдар жоспарлағандай,
әлдеқайда кішірейтілді, бірақ олар ойластырғандай жойылып кеткен жоқ.

ХХ ғасыр басында түрік халқының зиялылары отаршылдарға қарсы қорғаныс
күші ретінде Түркістан терминін қайта жандандыра түсті, яғни Түркістан
идеясы тұтас отарға айналған түріктердің ортақ ұлттық мүдделерін қорғау
жолында шыңдалды. Дербестікке ұмтылған түрік халқы бостандыққа жету үшін
бірігуді қажетсінді. Түрік халықтары сол кездің шындығына сай жеке-жеке
мемлекет құруға талпынса да, тұтас Түркістан идеясы барлық түріктер үшін
ортақ ұстаным болып қала берді. Мұны олардың шығармаларынан, қоғамдық
жұмыстарынан және саяси әрекеттерінен көреміз.

Біз Түркістан ұғымын тұжырымдық кеңістікпен түсіндірер болсақ, ойымыз
белгілі тарихшы Мәмбет Қойгелдиевтің мына бір пікірімен үйлеседі: Тұтас
Түркістан идеясы түрік (тарихшы түркі деп қолданған) халықтарымен бірге
өмірге келіп, замандар тезінен өтіп, олар үшін түрлі тарихи ауыр кезеңдерде
қорғаныс иммунитеті міндетін атқарған аса маңызды фактор болып келеді [9,
320 б]. Яғни тұтас Түркістан идеясының белгілі авторы жоқ, идея түрік
болып тарихта белгілі болғаннан бері сол халықпен бірге оның жүрегінде
пайда болған, талай ғасырлыр бойы дамып, жаңғырып, жаңарып келеді. Сонымен,
Түркістан – түрік халықтарының тұтастығын көрсететін географиялық,
этникалық, мәдени және саяси аймақ. Қашан да түрлі территориялық
өзгерістерге қарамастан түрік халқы мекен еткен жерлер Түркістан атымен
аталды.

Түркістан атауының мағынасын ашып алғаннан кейін, Түркістан әдебиеті
дегеніміз де өзінен-өзі түсінікті болып шығады. Сонымен, Түркістан
әдебиеті деп бүгіндері Орталық Азия аймағы саналатын Қазақстан, Өзбекстан
(ішіндегі Қарақалпақ автономиясымен қоса), Қырғызстан, Түрікменстан, түрік-
шағатайды жатсынбаған Тәжікстан республикаларының және Қытайдың шеткі жері
ретінде аталынып келе жатқан үш аймақ Шығыс Түркістанның, яғни шын
мәніндегі тұтас Түркістанның ежелден қалыптасқан ауыз әдебиеті мен
қазіргі әдебиетіне дейінгі ұзын тарихы мен танымал тұлғалары бар ауқымды да
күрделі, бай әрі кемелденген әдебиетін айтамыз. Еділ-Орал (татар), Башқұрт
жұрты да өзін және әдебиетін Түркістаннан бөлек деп есептемеген. Осы
аталған жағрафияның жеке-жеке ұлттық әдебиеті ретінде қалыптасқан Қазақ
әдебиеті, Қырғыз әдебиеті т.б. іспетті сөз өнері тұтас Түркістан
әдебиетінің тармағы болып табылады. Мұны тұтас Түркістан әдебиетін тамыры
терең, биік бәйтерек десек, ұлттық әдебиеттерді оның бұтақтары ретінде
түсіндіре аламыз.

Түркістан әдебиетінің өкілдері деп ауыз әдебиетінен кейінгі авторлық
танылудан бастап, шамамен VІ ғасырдан бүгінге дейінгі Хазар теңізі, Ресей,
Қытай мен Ауғанстан аралығындағы түріктердің мекен еткен көлемді жерінен
шыққан жыраулар, сал-серілер мен ақын-жазушыларды атаймыз. Біздің зерттеу
нысанамыздың межесі ХХ ғасыр басындағы Түркістан әдебиеті. Бұл кездің
тарихи жағдайына байланысты барлық әдебиет өкілдері күрескерлік қасиетімен
ерекшеленеді.

ХХ ғасыр басында Түркістан әдебиеті саяси-тарихи жағдайға байланысты
отаршылдыққа қарсы азатшыл сипат алды. Мұны сол кездегі қалам иелерінің
өзекті тақырыбы азаттық аясында болғандығымен түсіндіреміз. Түркістан атауы
түріктерді біріктіретін күш болғандықтан, оның мағынасы басып алушылар
тарапынан бұрмаланды, кішірейтілді, тіпті ауызға алуға тыйым салынды. Ахмет
Байтұрсынұлының, Абдулла Авлони, Міржақып Дулатұлы, Абдурауф Фитрат, Мағжан
Жұмабай, Абдулхамид Сүләймани т.б. жалпы түрік әдебиетінің өкілдері елдік
пен бірлік қасиетінің ұйытқысы болған Түркістан мағынасынан елдің көзін
ашатын, тарихқа зер салатын, ұлттық болмысты сақтайтын идея іздеді. Бұл
ізденіс оларды жәдитшілдік ағымы төңірегіне жинады. А.Байтұрсынұлының
Масасынан кейін Түркістанда ояту бағыты шығармашылық бірлік ретінде
көрініс берді. Авлони Тұран тұжырымдамасын негіздеді. Дулатұлы ұзақ
әңгіме (роман) түрін қалыптастырды. Фитрат жәдитшілдік құбылысының мәнін
көркем бейнелей алды. Мағжан түрікшілдіктің табиғатын тереңінен түсіндірді.
Чулпан бірігу ұранын әдемі жалғастыра білді.

Түркістанның азатшыл әдебиеті өкілдерінің отаршылдыққа қарсы әрекеттері
тудырған жаңашылдықты төмендегідей жинақтап айтуға болады:

- Поэзиядағы көркемдік ізденісте бейнелеудің тың үлгілері мен намыс
қайрау мазмұнды өлең түрі пайда болды;
- Идеяны жанама тақырыппен жеткізу әдісі кең тарады;
- Проза жанры ілгерілеп, халыққа ой салатын ұзақ әңгіме түрі қалыптасты;
- Түркістан драматургиясының алғашқы іргетасы қаланды;
- Түркістанның баспа ісі қарқынды дамыды;
- Ресей патшалығының зұлымдығы заманында туған шығармаларда, олардың
қай жанрда жазылғанына қарамай, отаршылдықтың барлық сипаты көрініс тапты.

Тіл және ортақ тіл мәселесінің Түркістан әдебиетіне әсері атты үшінші
тараушада әдебиеттің күретамыры болып саналатын тілдің ортақтығына деген
түрлі көзқарастар салыстырылып, ХХ ғасыр басындағы түрік әлемінде тілдерді
жақындастыру мен үйлестірудің бастамалары қалыптасқандығы көрсетіледі. Бұл
тіл таласының Түркістан әдебиетінің өркендеуіне, түрік халықтарының
көнеден келе жатқан әдеби байланысының жақындай түсуіне тигізген әсері
дәлелді қарастырылады.

Ұлтты ұлт ретінде танытатын негізігі категориялардың бірі – тіл. Елдің
ең асыл рухани қазынасы саналатын әдебиет ұлттық тіл негізінде тіршілік
етеді. Тілінен айырылған ұлт жеке ұлт ретінде өмір сүруін де тоқтатпақ.
Отаршылдар бодандағы елді түбегейлі сіңіру үшін ұлттық тілді тоздыратын тіл
саясатын жүргізді. Тіл – отарланудың ахуалын қалай айқын бейнелесе,
отарлықсызданудың жағдайын да сондай дәл ашып береді. Мұны тіл мәселесі
төңірегіндегі күрес толық айқындайды.

Тіл мәселесі – әдебиетке, әдеби үдеріске тікелей қатысы бар құбылыс.
Бұл барлық түрік халқы үшін өзекті тақырып. Сондай-ақ бірліктің тұғырын
қалайтын тарихи, мәдени, этникалық, тілдік, діни, т.б. алғышарттардың
ішінде тіл факторы түрік әдебиетінде түрліше өрбіді. Әдебиетте түрік тілін
жалпы бір тіл, ал түрік халықтарының жеке тілдерін оның аймақтық
диалектілері деген түсініктермен бірге (татар, түрік түрікшілдері), түрік
тілі кезінде бір тіл болған, бірақ қазіргі кезде ол түрлі тілдерге бөлінген
деген тұжырымдар (түркістандықтар) да болды. Алғашқылары диалектілерімізді
жақындастыруымыз керек десе, кейінгілері ортақ тіл жасауды құптады. Яғни
түрік әлемі ортақ тіл мұқтаждығын сезінді.

Мәселені күн тәртібіне қойған И.Гаспыралының көксеген ортақ тілі,
әрине, татар тілі емес еді. Бұл жөнінде белгілі академик Р.Бердібайдың
пікірі сөзімізге айғақ болады. Ол жәдит көсемі Исмайылдың Тәржіман
газетінің тілі туралы: Қырым татар лексикасына негізделгенмен, онда
османдық түрік тілінің элементтері де жиі қолданылатын еді, қыпшақ және
оғыз тілдерінің заңдылықтарын біріктіруден туған осы бір құрама тіл жалпы
түрік оқушыларына түсінікті болатын. Түбі бірге туысқан делінгенмен, тарихи
замандарда бір-бірінен қонысы алшақтап, тілдік күрделі заңдылықтары пайда
болған түрік халықтарының көпшілігі оқып, түсінерлік жазба, ортақ тіл жасау
тәжірибесі осылай сәтті басталып еді [10, 141 б], -дейді. И.Гаспыралы
аңсаған тіл Стамбұл бұғазындағы қайықшыдан Қашғардағы түйешіге дейін
түсінетін тіл еді. Мұны дұрыс түсінбеген немесе біржақты түсінген оғыз
түріктері мен татар түріктерінің кейбір зиялылары ортақ тілді Түркия
(Стамбұл) тілі немесе татар тілі болуын алға тартты. Олардың бұл ұсыныстары
негізсіз де емес еді. Түркия сол дәуірдегі егемендігі еркінде болған бірден-
бір түрік мемлекеті болса, татарлар баспа, ағарту істерінде көш басында
келетін.

Түркістаннан ерте енші алған оғыз түріктері қашан да қара шаңырақтан
әсерленіп, әрі ықпалын да тигізіп отырды. Сондықтан да тіл мәселесіндегі
олардың ұстаным-пікірлері түркістандықтарды бей-жай қалдырмады. ХІХ
ғасырдың соңында Шемсседдин Сами, Нежип Асим, Ахмет Митхат, Ахмет Хикмет,
Рыза Тевфик, Жүсіп Акчора, Мехмет Емин Йурдақұлдар түрік әлемінде тіл мен
мәдениет бірлігіннің ортақтығын ең маңызды мәселе деп қарады. Мысалы тегі
түрік болмаса да болмысы түрік Ш.Сами Камус-и Түрки еңбегінде: Шығыс
түрікшесі мен Батыс түрікшесі арасындағы айырмашылық итальянша мен латын
тілі сияқты алшақ емес, Мысыр арабшасы мен Маракко арабшасы сияқты
өзгешелігі ғана бар, яғни олар бір тіл. Мен осы екі диалектіні бірлестіру
қызметіндемін [11, 53 б], – деп онсыз да түріктердің ортақ тілге ие
екендіктерін мақтанышпен айтты.

Жылдар өтіп жатты, отаршылдық саясат та өрши түсті. Ресей мұсылмандары
мен Түркия түріктері арасындағы тіл мәселесі диалогы әлі де бір шешімге
келе алмады. Петерборда 1914 жылы 6-10 желтоқсанда өткен мұсылмандар
съезінде Ресей қарамағандағы түріктер мұсылмандар бірлігін одан әрі арттыру
үшін ортақ тіл болу қажеттілігін жаңадан күн тәртібіне қойып, бастапқы
мәселені терең қарастыра бастады. Бұл мәртебеге көпшілік дауыспен тағы да
татар-түрік тілі ұсынылды. Бірақ басқа да түрік халықтары бұл шешімді толық
мақұлдай қоймады. Себебі әрқайсысы осы мәртебеге өз тілін лайықты деп
білді. Мысалы Ә.Бөкейхан: Анық түрік затты халық тілі біздің қазақта [12,
188 б], – десе, А.Байтұрсынұлы да: ХХ ғасырға шейін түріктің тілін
аздырмай асыл қалпында алып келген, тіл турасындағы абырой мен алғыс
қазаққа тиісті [2, 147 б], – деп түрік халқын біріктіруші тілді қазақ
тілінің еншісіне артты. Қазақ тілінің тазалығын басқа түріктер мен өзге ұлт
өкілдері де мойындаған екен. Мысалы, татар ғалымы А.Сағди: Қазір ең таза,
ең бай, ең табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталынып қалған бір тіл
болса, ол – қазақ тілі және қазақ әдебиеті. Шын ғылым үшін біз мұны ашық
айтуымыз керек [13, 47-48 б], – десе, В.В. Радлов: Ислам дініне сырттай
илану нәтижесінде қазақ тілі исламның іріткіш ықпалынан аман сақталып,
өзінің бастапқы таза түріктік сипатында қалды [14, 17 б], – деп тіпті
кірме элементтердің де қазақыланып кеткенін айтты. Ортақ тіл таласына Зәки
Уәлиди Тоған өз Хатырасында: Болашағы бар түрік тілі – қазақ тілі. Араб-
парсы сөздері мен сөз тіркестерін бауырына жинаған шағатай тілі енді осман
әдебиетінің диван кезеңінің тілі ретінде тарих қойнауына кетеді [2, 148
б], – деп қазақ тіліне деген жоғары бағасын беріпті.

Азатшыл әдебиеттегі біріктіруші түрік тіліне деген түрлі көзқарастарды
саралай келе, мұның түрік дүниесінде көкейкесті мәселе болғандығына
көзжеткіземіз. Тіл таласы Түркістан әдебиетінің өркендеуіне көлеңкесін
түсірген жоқ, керісінше бұл әдеби диолог түбі бір түрік халықтарының
көнеден келе жатқан әдеби байланысын жақындата түсті әрі әдебиетте бір
тұлғаның түрік тілдерінде тең жазатын әдемі дәстүрінің аясын кеңейтіп,
жалғастырды.

ХХ ғасыр басында түрік әлемінде тілдерді жақындастыру мен біріктірудің
мынадай бес бастамасы қалыптасты:

1. Ы.Гаспыралының бүкіл түрік халықтарының тілін жақындастыру әрекеті;

2. М. Шоқайдың өлкелік Түркістан түрік жазба тілін қолдануы;

3. З. Гөкалптың Стамбұл тілін жаппай қолданысқа енгізу бастамасы;

4. С.Максуди сынды татар зиялыларының ортақ тіл төңірегіндегі
ізденістері;

5. Әр түрік халқы үшін жеке-жеке түрік жазба тілдерін қолдану.

Жәдитшілдік (дін факторы, білім жүйесі және баспа ісі) деген төртінші
тараушада Түркістан (және түрік әлемі) зиялыларының отаршылдыққа қарсы
күресі мен ізденістері әдебиет пен қоғамдық ойлауда дінмен терең
байланыстағы жәдитшілдік ағымын тудырғандығы және жәдитшілдік туралы
ғалымдар тұжырымы сарапталады. Түрлі аядағы жәдитшілдік пікірлер негізінде
аталған ағымның Түркістан әдебиетіндегі тарихи орны бажайланады.

Жәдитшілдік құбылысы – жақсы зерттелген тақырыптардың бірі. Бұл қазақ
әдебиетінде Алаш қозғалысымен сабақтастырыла зерделенсе [15], өзбек
ғылымында жәдит қозғалысы аясында қарастырылды [16]. Бұл құбылыс бірқатар
түркиялық ғалымдардың да зерттеулеріне арқау болды [17]. Жәдитшілдік
құбылысының Ресей мұсылмандарын түгел қамтыған ағым болғанын сеніммен айта
отырып, жекелеген сипаттарын келесідей белгілеуге болады: жәдитшілдік –
ислам құндылықтарын басшылыққа алған, отаршылдыққа қарсы құрылған, білім
беру жүйесін реформалауды мақсат еткен Ресей империясына тәуелді түрік
мұсылмандарының мәдени-саяси және әдеби бірлігі.

Жәдитшілдік қоғамдық қозғалыс ретінде Ресей отары болған барлық
мұсылмандардың отаршылдыққа қарсы қорғаныс күші ретінде қалыптаса бастады.
Әдебиетте Жәдит деген термин ХІХ ғасырда әл-Курсави, А.Дониш және
Ш.Маржанидің исламдық танымды қасаңдықтан тазалау мен мұсылмандық оқу
жүйесін заман талабына сәйкестендіріп қайта құру туралы көзқарастары
негізінде пайда болды. Бұл ағымның екі сипаты бар: біріншісі, әрі негізгісі
– ағартушылық идеяларға сүйенген саяси сипаты болса, екіншісі – әдебиетте
ерекше орын алған рухани сипаты. Жәдитшілдіктің саяси сипаты қазақ пен
қырғыз жерінде – Алаш, өзбек елінде – Жадид, әзірбайжанда – Мусават,
татарда – әл-Муслимин мен Милли-фирқа, оғыз түріктерінде – Танзимат пен
Бірлік пен даму сияқты қозғалыстарды тудырса, ал ағартушылық идеяларды
дамытқан тұжырымдама ретінде отаршылдардың тамырсыздандыру әрекетіне қарсы
ұлттық болмысқа сай тәлім-тәрбие ошақтарын ұйымдастырды.

Жәдитшілдік, бір ауыз сөзбен айтқанда, отаршылдардың шоқындыру,
орыстандыру саясатына қарсы туған құбылыс. Жәдітшілдер: Ислам әлемінде
енді отаршылдықты тыю үшін мұсылман қауымдарның намысын күшейтуден басқа
шара жоқ [18, 59 б], - деп барша түрік мұсылмандарын бірлікке үндеді.
Діндегі ақсақтықтар мен діндес әрі туыс түріктердің ауызбіршілігінің
жоқтығын сынаған және ислам танымының ақиқаттығын, оқу-білімнің
артықшылығын мадақтаған Түркістан әдебиеті өкілдерінің шығармаларынан
көптеген мысалдар келтіре беруге болады. Өйткені осындай мәселелерді
көтерген жәдитшілдік ағымына барлық ақын-жазушылар үн қосты.

Жәдитшілдік ағымы қалыптастырған білім беру жүйесі мен баспа ісі, театр
өнері, әдебиет пен мәдениеттің әлемдік дамуға ілесуіне өлшеусіз қызмет
етті. Түркістандағы жәдитшілдікке қатысты бағдарды жинақтап, төмендегідей
тұжырымдарды айтуға болады:

- Түркістан (және түрік әлемі) зиялыларының отаршылдыққа қарсы
күресі мен ізденістері әдебиетте дінмен терең байланыстағы
жәдитшілдік ағымын тудырды;

- Жәдитшілдік – ағартушылық идеялар негізінде дамыған және Ресей
құрамындағы барлық түріктерге тән ағым. Оның біріктірушілік
сипаты айқын;

- Жәдитшілдер араласқан әрбір іс, мысалы, діни танымды тазалау,
мектептер ашу, білім беру, оқулықтар даярлау, газет-журналдар
шығару, саяси күрес ұлтқа қызмет етудің жолы еді.

Зерттеу жұмысының екінші бөлімі Кеңес тұсындағы отаршылдыққа қарсы
Түркістан әдебиеті деп аталып, іштей төрт тараушадан тұрады. Болшевиктік
билікке қарсы Түркістан бірлігі және оны сипаттайтын көсемсөздер мен тарихи-
деректік жазбалар атты бірінші тараушада көсемсөздер мен тарихи-деректік
жазбалар аясында осы кезеңдегі әдебиетте түрік бірлігі мен ұлттық мүддеге
сай бағыттар жіктеліп, Түркістан әдебиетінің қандай бағыттар бойынша
дамығандығы көрсетіледі.

1917 жылы 27 ақпанда патша өкіметі құлатылды. Ресейді үш жүз жыл
билеген Романовтар әулеті ресми тарих сахнасынан кетті. Осы бір елеулі
оқиғадан кейін Ресей және оның қарамағындағы халықтардың өмірінде шым-
шытыр, қым-қиғаш жағдайлар белең алды. Әсіресе түрік халықтарының
еркіндікке деген сенімі күшейе түсті. Кеңес өкіметі орнағанға дейінгі
уақытша жылымық кезеңде түрік халықтарының тарихында негізінен екі жарыспа
беталыс байқалады: бірі – тұтас Түркістан одағын қалыптастыру; екіншісі –
жеке ұлттық мемлекеттікке ұмтылу. Бірінші бағыттағы әрекеттер түрік
халықтарының бірлігін күшейтсе, екінші бағыттағы тегеуірін ұлттық
республикаларды тарихи шындыққа шығарды.

Түркістандағы отаршылдыққа қарсы күрес ұйымдасқан түрде болмағандықтан
олардың құрған түрлі саяси партиялары мен қоғамдық ұйымдарына қарағанда
жеке тұлғалар белсенділігі басым болды. Әлемдегі отаршылдық тағдырын бастан
өткерген басқа да елдер тәжірибесінде де дәл осы құбылыс байқалады.
Түркістан зиялыларының негізгі мақсаты Ресейдің отарлық саясатын әшкерелеп,
халыққа түсіндіру және түрікті ұлт ретінде сақтап қалу еді. Олардың осы
мақсаттағы ізденістерінің сан-салалығынан ұлттық мүддеге негізделген күрес
жолдары да түрліше дамыды.

Тараушада әңгіме еткен көсемсөздер мен тарихи-деректік жазбалар
негізінде жасаған тұжырымдарымызды жинақтай келе, Кеңестік отаршылдыққа
қарсы Түркістан әдебиетінде түрік бірлігі мен ұлттық мүддеге негізделген
күрес жолдары төмендегідей бес бағытта көрініс тапқанын айтуға болады:

1. тұтас Түркістан бірлігін қалыптастыру;

2. Түркістан мұхтарияты (1917-1918) идеясын толық жүзеге асыру;

3. Бұрынғыға балама ретінде жаңа жағдайды есептеген коммунистік Түрік
республикалары конфедерациясын құру;

4. Большевизмге қарсы басмашылдық әрекетті қолдау;

5. Азаттық аңсарды мұғажырлық күрес жолымен жалғастыру.

Әдебиеттің тарихи-заңды қозғалысы өз кезеңінің әлеуметтік, идеологиялық
әрі эстетикалық ой-талғамына тәуелді десек, отаршылдыққа қарсы кеңес
тұсындағы Түркістан әдебиеті жоғарыда келтірілген бес бағытқа сәйкес
дамыды.

Азатшыл әдебиеттің жалғасы атты екінші бөлімнің екінші тараушасында
Түркістан әдебиеті өкілдері, олардың шығармашылық көзқарасы мен ұстанған
қағидатына қарай екі бағытта өрістегені қарастырылады. Бірінші бағытты
бастапқы беталысын өзгертпей, елшілдігін ашық жалғастырған ақын-жазушылар
деп, олардың қатары Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Абдурауф Фитрат,
Мағжан Жұмабай және Қасым Тыныстанұлы сынды тұлғалармен көрсетіледі. Ал
кеңестік биліктің теңдік уәделеріне иланып, ұлтшылдығын кеңестік шындықпен
жалғаған екінші бағыттағы қаламгерлер қатарында Абдулла Авлони, Абдулхамид
Сүләймани (Чулпан), Сыдык Карачев т.б. сияқты қаламгерлер болғаны
дәлелденеді. Кеңестік билікке қарсы Түркістан әдебиетін ғылыми сипаттауда
оның осы кезеңде аты аталған өкілдерінің шығармалары жеке-жеке талданады.

Азатшылдар Ресейдің отаршыл саясаты патша билігімен бірге күйреп,
еліміз азаттық алады деп үміттенді. Сондықтан да Түркістан әдебиеті жаңа
дәуірге тәтті үміт пен үлкен сенім тудырған бостандық таңын жырлаумен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.