Ежен ханның елшілері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1. 1. XVIII ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ хандығы

1. 2. XVIII ғасырдың ІІ жартысындағы елеулі оқиғалар

1. 3. Абылай хан тұсындағы қазақ хандығы

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

XVIII ғасырдың басынан бастап-ақ қазақ хандықтары сыртқы саяси жағдайдың одан әрі шиеленісуінен туындаған ауыр күйзелістерге ұшырады. Тәуке хан ықпалы күшейе түскен билерге арқа сүйеп, феодалдық өзара тартыстарды уақытша тыйып, үш жүздің үшеуіне де тыныштықты қалпына келтіріп, осы арқылы қазақ руларының қоныстарын сыртқы шапқыншылықтардан қауіпсіздендіре алған еді. Алайда ол өлгеннен кейін сұлтандар арасындағы билік үшін тайталас және оқшауланған ұмтылыс қазақ халқының бірлігін бұзды, оны көршілестері сол мезетте пайдалана білді: оңтүстігіндегі ортаазиялық хандықтар - Бұқара мен Хиуа - қазақтарды ығыстырды; оңтүстік-батысындағы Жайық қазақтарына арқа сүйеген Еділ қалмақтары жорықтарын жиілетті; солтүстігінде - Сібір қазақтары шабуыл жасады, ал башқұрттар Жайықтың арғы жағындағы қоныстарды талап етті.

Бірақ қазақ халқына бұрынғысынша жоңғарлардың феодалдық хандығы күшті қауіп төндірген. Қазақ және Жоңғар билеушілері арасындағы күрес жүз жылдан астам уақытқа созылды, оның негізі жайылымдар үшін талас болатын. Мал басының көбеюіне байланысты көшпелілер жайылымдыктарды ұлғайтуға ұмтылған. Бұл тұста күшейіп алған монғолдар да қарап жатпай, қазақ хандықтары бірігіп біртұтас мемлекет құру мақсатымен Сырдария алқабына жиналғанын пайдаланып, олардың Ертістің, Шідертінің, Қамыстының, Есілдің бойындағы уақытша тастап кеткен жайылымдық жерлерін басып алып, Еділге дейін жетті. Мұның өзі бос жатқан жайылымдықты жай ғана пайдалану емес, басқа елдің жерін басып алудың нағыз өзі және империяны ұлғайтуды көздеген күні бұрын жасалған жоспарды жүзеге асыру еді.

XVIII ғасырдың елуінші жылдарының орта шенінде, Орта Азия жағдайында орасан ірі оқиға болды. Жұңгоны билеген Ежен ханның (Шин патшалығының) армиясы жоңғарларды бағындырып, Орта Азия өңіріне келді. Қазақтың ханы Абылай 1757 жылы Ежен ханға бағынды. Орыс тарихшысы Левшиннің жазбаларына және Ежен ханның жылнамаларындағы деректерге қарағанда, осы кезде кіші жүздің Нұралы ханы мен Батыр сұлтаны да Абылай ханға ілесіп, Бежінге өз елшілерін жіберген екен, ол деректердің айтуынша: 1762 жылы кіші жүздің Нұралы ханы Абылайдан өнеге алып, Бежіндегі хан ордасымен қарым - қатынас орнатуды шешім етті. Осы 1762 жылы өкілдер жіберді. Бұл өкілдер Батыр сұлтанның өкілдерімен және орта жүз ханы Әбілмәмбеттің баласы Әбілпейіздің өкілдерімен бірге Бежінге барды.

1783 жылы Нұралыхан өзінің баласы Абылайды Бежінге жіберді. Шиялұң патша қонақасы беріп қабылдады және оған сый-сипат берді.

Кіші жүз Нұралы ханның Ежен ханға елші жібергеніне азуын басып, ашуын шашқан орыс патшасы Екатерина кіші жүз қазақтарының Оралдан (Жайықтан) өтіп қыстауына тыйым салды. «Кіші орданың қырғыздары (қазақтарды айтады) шекарадан өтетін болса, дереу оқ атылсын!»- деп Орынбордағы орыс әскерлеріне, сонымен бірге башқұрттарға және жайық казак-орыстарына бұйрық берді. 1767 жылы орыс әскерлері кіші жүзге шабуыл жасады, оларды кіші жүз мекендеген жердің орта бөліміне қарай ығыстырды.

1771 жылы Еділ бойындағы қалмақтар Жұңгоға қарай көшу бастады, Еділ бойындағы қалмақтар (торғауыттар) бұрынғы кезде Жұңгоның батыс бөлегінде көшіп-қонып жүрген тайпалардың бірі еді. 17-ғасырда жоңғарлардың шапқыншылығына ұшырап, батысқа қарай ауып барып, Еділ өзенінің алқабын қоныстанған. Ежен хандығы жоңғарларды тыныштандырған соң, олар өзінің атамекеніне қайтуды жоспарлады. 1771 жылы 5 қаңтарда 30 мың үйлік торғауыт Еділ өзенінен өтіп, шығысқа қарай үдере көшті.

Қалмақтар Жайық өзеніне жақындағанда, Ресейдің Орынбордағы губернаторы дереу Нұралы ханға хабар жіберіп: «Қалмақтар қазақтармен соғысқалы келе жатыр, сендер дереу аттанып, олармен соғысыңдар. Олардың керекке жарайтын нәрсесінің бәрін олжалап алыңдар. Оларды тек орыс шекарасына қайтарып жіберсеңдер болды» деді. Қазақтардың сенімін арттыру үшін 1771 жылы 27 қаңтарда «Нұралыға және барлық қазақтарға патшаның куәлік хатын берді, олардан торғауыттардың жолын кесуді талап етті». Нәтижеде қалмақ халқы ауыр апатқа тап болды. 1784-1785 жылдарда, кіші жүз қазақтары мен орыс әскерлері арасында болған қақтығыстарда қазақтар орыстардан 351 адамды тұтқынға алды, олардың бір ханшасын өлтірді. Орыс патша үкіметі қазақтарды жазалау үшін екі отряд әскер жіберді. Бірнеше дүркін қалың қар жауып, әскерлер бөгеліп жүре алмағандықтан, олар ойлаған мақсатына жете алмай, қазақтардың қолындағы орыс тұтқындарын ауыстырып алу үшін 213 әйел мен жас баланы ұстап алып қайтты.

XVIII ғасырда «Қазақ феодалдары орыс қамалдары мен селеньелеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырды. Бұл жағдайлар Орынбор губернаторы И. И. Неплюев жүргізген патша үкіметінің отарлау саясатынан, қазақ феодалдарының өзара тартыстарынан, олардың бәсекелесуінен туған еді».

Чин патшалығы дәуіріндегі тарихи құжаттарында қазақ және Қазақ хандығы туралы деректер 1741-1742 жылдан бастап мәлім болған. 1750 жылдардағы деректерде «қазақтың ханы Абылай» «Абылай хан» деп аталады. Тіпті Ежен ханның Абылай хан жөніндегі жарлығында: «Ол бұрыннан хан болып келген екен, оның хандығы қабылдансын» деп айқын айтылады. XVIII ғасырдың 40-жылдарының ортасында жоңғар феодалдары арасында туған феодалдық қырқыстар жоңғар елін мейлінше әлсіретіп, ойрат халқын аса ауыр күйзелісшілерінің қасында монғол тілі мен жазуын жетік білетін аудармашылар бар еді. Абылай хан өзінің Ежен ханға жолдаған хатында: Жұңго үкіметінің қамқорлығын көптен көксеп келген арманын айтты. Жоңғар билеушілерінің кесе көлденең болуы әсерінен ата-бабамыз Есім хан мен Жәңгір ханның заманынан бері Жұңгоның қамқорлығына қолымыз жетпей келіп еді, міне, бүгін ұлы мәртебелі патшаның мейіріне бөлініп отырмыз. Мен, Абылай, барлық қазақ халқымен бірге, өмір бақи Жұңгоның қол астына қарауды тілеймін деді. Ол: «Өз елінің шеткері аймақтарын мекендеген біздің ұлттарымызға рақымын жаудырған Ежен ханның әмірін біз енді ғана ала бастадық. Өзім және қол астымдағылар қуанышы мен шаттығын тілімен айтып жеткізе алар емес. Біздің таң қалатынымыз - тек қана Ежен ханның құдіреттілігі. Мен, Абылай, барлық қазақты бастап мәңгі-бақи Жұңгоның қол астында болуды шын жүректен тілеймін», деп жазды.

1757 жылы 7-маусым күні Балқаш көлінің шығысындағы Аякөз өзенінің жағасында Ежен ханның елшілері алғаш рет қазақтың Абылай ханымен кездесті. Абылай барлық қазақ халқымен бірге Ежен ханға бағынғандығын баяндап хат тапсырды, оларға төрт сәйгүлік тарту етті, Ханжығар бастаған жеті елішіні Ежен ханға жолығу үшін Бежінге жіберетінін айтты. Ежен ханның елшілері Абылайдың бағынуын қабылдады. Ежен ханның жарлық-құжаттарында қазақ хандығы бейне аннам, сиям сияқты Жұңғо мемлекетіне бодандық тәуелділіктегі ел есептелді. Онда былай дейді: «Қолбасшы Жау Хұй және уәзір Фудыннің мәлімдемесінде: «Қазақ ханы Абылай бізге ел болып, тарту тартып, елші жіберіп отыр, бұл олардың ақ көңіл, адал ниеті. Біз қорғаушы қосып, ол елшілерді Бежінге жібердік», делінген. Он мың шақырым алыстағы ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақтар өз еркімен ел болып, бағыну хатын жолдап, сәйгүліктерін тарту етіп, елші жіберді. Бізге тәуелді аннам, сиям, лиушу елдері қатарында бұларды (қазақтарды) аспан әулетінің саясына алсақ болды, бұларға (қазақтарға) аймақ, аудан сияқты жергілікті әкімшілік басқару жүйесін қолданып әкімдер тағайындаудың да, қалқа тайпалары тәрізді беліп, нояндар белгілеп жатудың да қажеті жоқ . . . Енді қазақ ханы Абылайдың хатын аударып, елдің іш-сыртына жариялап, бұл істі күллі жұртқа әйгілеу керек.

Бұл Жұңго үкіметінің қазақ халқы және Қазақ хандығы жөнінде заң-жарлығы еді.

1757 жылы жазда Қазақ хандығының елшілері Хан-жығар, Өміртай, Долан, Аранжы, Танаш, Бекентайлар Бежінге барып, Ежен хан ордасына тарту тартып қайтты. Бұл қазақ елшілерінің алғаш рет Бежінге баруы еді. Осы 1757 жылдан 1830 жылға дейінгі жетпіс неше жыл ішінде қазақ хан-сұлтандарының елшілері жыл сайын, кейде жыл аралап Бежінге барып Ежен ханға жолығып тарту тартып отырды. Ежен хандығының хандары қазақ -елшілерін киіз үй тіккізіп, салқын жерде салтанатпен қабылдап, сый-сияпат, шен-шекпен беріп қайтарып отырды. Бұл елшілердің барып қайтатын жолы, оларға лау дайындайтын өртең, бұларды бастап жүру, қорғау тәртіптері арнаулы бұйрық арқылы белгіленді.

1757 жылы 22-маусым күні Абылай хан Ежен хандығының әскери бастығы Жау Хұймен кездескенде, қазақтардың сауда-саттық жасауы үшін Ұлыңгір жарасына сауда жәрмеңкесін ашуды ұсыныс етті. Бірақ Жау Хұй: Ұлыңгір алыс, саудаға қолайсыз, жәрмеңке ендігі жылы (1758 жылы) шілдеде Еренқабырғада және Үрімжіде ашылсын, қазір Үрімжіде әскери егіншілік жұмысы жүргізіліп отыр, бұл сауда-саттық істеуге тиімді жағдай деп жауап берді. 1758 жылдан бастап үш орында - Тарбағатай (Шәуешек), Іле (Құлжа) және Үрімжіде қазақтарға арналған сауда жәрмеңкесі ашылды. Бұл жәрмеңкеге қазақтар көбінесе ат әкеліп сатты. Өйткені Ежен ханның әскеріне және әскери егіншілік ісіне ат аса қажет еді. Одан басқа сиыр және қой әкеліп өткізіп отырды. Ал қазақтар көбінесе торғын-торқа, мақта-мата, тағы басқа тұрмыс бұйымдарын алып отырды. Бұл сауда үкімет қазақ феодалдары арасындағы, сауда сипатында болды. Мысалы: мыңдаған аттар Абылай хан атымен келіп саудаланып отырды. 1758 жылы 17 қыркүйек күні Қабанбай Үрімшіге үш жүз ат әкеліп сатты. Үкімет жағынан сатылатын жануарлардың сапасы, бағасы, сауда тәртібі туралы қатаң белгілеме жан салды.

Бұл сауда жәрмеңкелерінің ашылуы, екі жақтың іс жжүзіндік қажетінен туылған еді. Қазақ халқы үшін күнделікті тұрмысқа тұтынатын қолөнер бұйымдары әсіресе пұл (торғын-торқа, мақта-мата) қажет болды. Ал Ежен хан үкіметі үшін аскерге керекті ат және жұмыс көлігі, сойыс малы керек еді, жәрмеңкенің ашылуы екі жақтың қажетін бірдей қамтып отырды. Сонымен қатар экономиканың өркендеуіне дем берді. Үрімжі, Құлжа, Шәуешек қалалары қазақтың сауда орталығына айналды, бұл қалалар бірте-бірте өсіп, саяси, шаруашылық және мәдениет орталығы болды.

Жұңго үкіметінің Жоңғариядағы аласапыранды аяқтатып, батыс-солтүстік өңірде бейбітшілік орнатуы және мемлекеттің бірлігін нығайтуы бұл өңірде ұзақ мезгіл өмір сүрген үркін-қорқынды, өзара жауласу мен талан-таражды тыйды. Абылай хан бастаған қазақ халқының Жұңгоның қол астына қарауы, «ақтабан шұбырынды» апатын бастан кешіріп, азып-тозған қазақ халқының қайтадан ес жиып, етек жауып, экономикалық өмірін оңалтып, ел санатына қосылуы үшін жақсы жағдай жасады. Бейне Бұқар жырау айтқандай: «Қайғысыз ұйқы ұйқтайтын, қайырусыз жылқы бағатын» бейбіт өмір орнады. Мұның үлкен маңызы болды.

Қазақтың ақырғы ханы Абылай - қажырлы қаһарман, батыл қолбасшы, шебер ұйымдаетыруіііы, дарынды дипло-мат, ақылды да айлалы, өз Отанын, өз халқын сүйген қа-жырлы қайраткер болды.

Өз заманының жыраулары мен одан кейінгі ақындар Абылайдың осы қасиеттерін дастан етіп жырлады, Абылай хан Жұңго мен Ресейдей екі ірі ел арасында алма-кезек әрекет істеп, өз үкіметін нығайтуға, өз позициясын күшейтуге ұмтылды. Төңірегіндегі көрші елдермен - Орта Азия хандықтармен де, орыс мемлекетімен де сауда-саттық байланыс, мәдени қарым-қатынас жасады. Экономиканы, сауданы өркендетуге көңіл бөлді.

Орыс тарихшысы Левшиннің айтуына қарағанда, орыс патша үкіметі Абылайды хан деп таныған. 1778 жылы 22-қазанда Ресей патшасының Абылайды хандыққа бекіткен куәлік хаты, оған қоса ханға арналған тон, тәжі және әскери қылыш дайындалады. Сонымен бірге, Абылайды бұл заттарды Орынборға келіп алуға және Орынбор, Троицк яки Сібір шекара шебіне келіп Ресейге ант беруге шақрыда. Абылай бұл ұсыныстан бас тартады дайындалған куәлік пен шен-шекпендерді алмайды. Бұдан соң орыс патша үкіметі Абылайдың бұларды өз ордасында қарсы алып, Ресей елшісінің алдында ант беруін ұсыныс етеді. Абылай бұл ұсынысқа да тойтарыс береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.