Коммунистік Кеңестік Партиясы Орталық комитеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 902:323. 23 (574) 19561991
Қолжазба құқығында

МУСАГУЛОВА АЙГҮЛЬ БОЛАТОВНА

Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы
(1956-1991 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)

тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясының

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
магистратура және докторантура PhD институты гуманитарлық пәндер
кафедрасында орындалған.

Ғылыми жетекшісі: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Қойгелдиев М.Қ.

Ресми оппоненттері: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Кұдайбергенов Ә. Н.

тарих ғылымдарының кандидаты
доцент Қалыбекова М.Ч.

Жетекші ұйым: М.Х. Дулати атындағы
Тараз мемлекеттік университеті

Диссертация 2010 жылы 26 мамырда сағат 14.00 - де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.15.09 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі, 25, мәжіліс залы.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университеттің кітапханасында танысуға болады.
Мекен – жайы: Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 35.

Автореферат 2010 жылы 26 сәуірде таратылды

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы,
профессор
М.К. Тулекова

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация цензураның
міндеттері мен қызметінің тарихын Хрущевтік жылымық атты кезеңнен осы
уақытқа дейінгі мерзімді қамтыған кезін зерттеуден туындады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Саяси - идеологияның
ерекшелігіне орай жабық есік саясатын ұстанған кеңестік тоталитарлық жүйе
тұсындағы қазақ тарихын қайта ой елегінен өткізу арқылы жан -жақты
зерделеу, тәуелсіздік алған дербес ел мүддесіне сәйкес келетін көзқарастар
қалыптастыру, бұрын айтуға, жазуға рұқсат бермеген тұстарын екшелеп,
ақиқатын ашып көрсету зерттеу жұмысының өзекті мәселесіне айналды.
Сталиндік тоталитарлық модель Кеңестер Одағында билік құрып, ондағы
халықтарды қорқытып-үркітіп, үрейлендіріп, ұлттардың табиғи бейнесін жоюға
тырысқан казармалық социализмді өмірге әкелді. Бұл тәртіп кезінде идеология
басты рөл атқарды. Тоталитаризм кезінде саяси институттар тарапынан өндіріс
пен экономикаға дара билік орнатылады. Осындай билік мемлекеттің барлық
саласын, ағарту білім беру, ақпарат құралдарының тетіктерін де, өз қол
астарына қаратып мықтап ұстады, оларға қатаң бақылау (цензура) орнатты.
Жалған интернационалистік қағидалармен қаруланған әміршіл жүйе өз
саясатын жүргізуге лайықты, оны қолдап-қолпаштайтын жасанды идеологияның
қызметіне сүйенді. Кеңестер заманында қазақ халқының ұлттық бет-бейнесі жан
дүниесі, психологиясы өзгертіліп алғашқы рухани байлықтарынан, болмысынан
ажыратыла бастады. Қазақ халқының дүниетанымына жат пиғылға толы
"жаңалықтар" енгізіліп зиян келтірілді. Ұлттың табиғи болмысын еріксіз
өзгертетін, оны біртіндеп білдіртпей тоздыратын әккі саясаттың
идеологиясының күшімен халық санасына улы сына қағылды. Қазақ ұлтының
тұтастығына дәнекер болып келген тіл мен дінге шабуыл жасалды. Ғасырлар
бойы өмірлеріне рухани азық етіп келген мұсылмандарды дінінен аластату
мақсатымен Кеңес үкіметі "Құдайсыздар қоғамын" құрып бұрын - соңды тарихта
болмаған қиянатқа барды.
Цензураның қызметінің тарихын зерттеу тоталитарлық жүйеден
демократиялық кезеңге өту кезінде, әсіресе бұрынғы КСРО-дан шыққан
мемлекеттер үшін ерекше маңызды. Қазіргі демократиялық қоғамның дамып
өркендеуі үшін цензура мәселесін зерттеудің саяси - құқықтық тұрғыдан
алғанда үлкен маңызы бар. Бұған дейін тарихшылар өз еңбектерінде еліміздің
әдеби-ғылыми дамуындағы саяси басшылықтың жеке қырларын ғана зерттеп
келді. Жалпы алғанда, цензурамен айналысатын мекемелердің қызметі
Қазақстанда әлі жан-жақты зерттелген жоқ. Сондықтан да бұл тақырыпты жаңа
құжаттар негізінде кеңінен саралай отырып еліміздегі цензураның қызметін,
тарихын зерттеудің маңызы ерекше.
Зерттеудің мақсаты - мемлекет құпияларын сақтайтын цензураның қоғам
дамуының субъективтік-волюнтаристік және тоқырау мен қайта құру
жылдарындағы қызметінің мәнін ашу, цензураның Кеңестік тоталитарлық
(әміршіл-әкімшіл) жүйенің идеологиясын жүзеге асырудағы басты тетік
болғандығын саралау.
Бұл тақырыпты зерттеудің негізгі қиындығы цензуралық мұрағаттардың
жаппай құпиялануы. Бұған қоса баспасөз туралы заңға сәйкес Главлит
цензуралық құжаттардың орасан зор көлемін жойып жіберуі. 1990 жылы Бас
Басқарманың (Главлит) мұрағаттары туралы құпия бұйрығы бойынша
Республиканың (өлкенің, облыстардың) партиялық және мемлекеттік
органдармен іс-қағаз алмасуға байланысты барлық істі тұрақты сақталуға
тиіс істер тізімдемесінен шығаруға рұқсат етіліп, мерзімі үш жылдан
артық сақтамау туралы уақытша мерзім бекітіліп, жергілікті органдардың
басшыларына бұл істерді өз қалауы бойынша жоюға құқық берілді [1].
Осындай әрекеттің кесірінен тарих пен әдебиетке байланысты көптеген құнды
құжаттардың басым бөлігі жойылып кетті.
Кеңестік цензура басынан бастап екі жақты саясат ұстанды. Бір
жағынан заң бұзып шектен шығып кеткен жеке адамдар мен мекемелерді сот-
әкімшілік жүйесі бойынша тәртіпке салатын заңдық өкілетті жол арқылы әрекет
етсе, екінші жағынан жеке тұлғаларға қарсы аса шебер идеологиялық қысым
мен күш көрсету арқылы арандату мен адам құқығын аяқ асты ететін қылмыстық
жол да таңдап алынды. Кеңестік дәуірдің 70-жылдарына дейін созылған
қудалау болмаса нұсқауға жүгіну [2] дәуірі халықтың ой-пікір
бостандығы мен баспасөз бостандығының тұрпайы түрде бұзылуына әкелді.
Қазіргі уақытта цензура мәселесін көтерудің теориялық және саяси-
практикалық маңызы ерекше екендігі кездейсоқ емес. Зерттеушілердің
алдындағы ең басты міндет ғылыми - әдеби ойдың дамуына қажетті билік пен
шығармашылық интеллигенция арасындағы қажетті жікті анықтап, ажыратып беру.
Бүгінде халқымыз басынан кешірген заман тарихының қатпарларын қалт
жібермей, келешек ұрпаққа жеткізу тәуелсіздікке ие болған еліміздің
тарихшыларының басты міндеті. Кеңес дәуірінде қалыптасқан цензуралық жүйе
тоталитарлық режимге қызмет етіп, партиялық, мемлекеттік элитаның бір ғана
мақсатын - өзінің өмір сүру кезеңін шексіз ұзарту және үнемі өсіп отыратын
қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана жұмыс істеп келді [3]. Әрине,
мұндай қалыпты жағдайда шығармашылық өркендеу мен еркіндіктің болмауы
табиғи құбылыс еді. Сондықтан да кеңестік кезеңдегі цензураның табиғатын
айқындау үшін, біздің зерттеу үшін таңдап алған тақырыбымыз аса өзекті
мәселенің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Автор үшін негізгі
әдістемелік бағыттар тарихилық, нақтылық және логикалық бірізділік
қағидалары болды. Зерттеу әдістемесінің іргесі мәдениеттің гуманистік,
ақпараттық байыпталуы және саясатты адамдар мен институттардың өмір сүруі
мен өзара қызметін реттейтін күш ретінде ғылыми - тарихи тұрғыдан социум
аясында түсіндіру тәжірибесінде қаланады. Бұл құбылыстың күрделілігін
есепке ала отырып, жұмыс барысында жүйеліліктің, қызметтің, институттану
мен феноменологияланудың жалпы ғылыми қырларынан келу әдісі пайдаланылды.
Тарихи - хронологиялық әдіс цензураның кеңестік механизмін қалыптастырудың
негізгі деңгейлері мен заңға сыйымдылығын нақтылауға мүмкіндік берді.
Салыстырмалы – тарихи тәсілді пайдалану мемлекеттік бақылау жүйесі түзілген
Кеңестер Одағындағы цензура институтының қалыптасуының жалпы үрдісін
талдауға көмектесті.
Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің жұмыс барысында кең қолданылуы
зерттеуде алға қойған мақсаттардың сәтті шешілуін мүмкін етті.
Тарихи және объективтік принциптер, жалпы ғылыми және тарихи талдаудың
жиынтығы ретіндегі жүйелі көзқарас болып табылады. Диссертант үшін
идеологияны адами тұрғыдан зерттеу, басты бағыт болып табылды. Жалпы
алғанда автор тарихи ғылымның және тарихи жүйелілік тәсілдерін қолдана
отырып зерттелуге тиісті тақырыпты тереңірек ашуға тырысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Аталған мәселенің
өзектілігін, ғылыми практикалық маңызын және отандық тарихта толық
зерттелмегенін ескере келіп, автор алдына цензураның әлеуметтік саяси
құбылыс ретіндегі қоғамдық құрылысқа ықпалын, жеке ақын-жазушылар мен
ғылыми интелигенция өкілдерінің еркіндігін шектеген әрекеттерін саралай
отырып, оның қалыптасу тетігін анықтауды міндет етіп қойды. Цензураны
әміршіл-әкімшіл жүйе тудырған идеологияның қолшоқпары екендігіне, оның
қызметін талдау барысында айқындап, тарихи баға беру. Сонымен қатар жалпы
ғылымдағы зиялы қауым қызметіне әсерін әрі оның зардаптарын ашу, яғни 1956
- 1991 жылдардағы цензуралық қысым тетіктерінің зияндылығын фактілермен
дәлелдеу. Дінге сенушілерге қарсы жүргізген ымырасыз атеистік саясатының
шектен шыққан үлгісін көрсеткенін дәлелдеу болды. Осы мақсатқа байланысты
төмендегідей зерттеу міндеттері қойылды:
- кеңестік цензураның Қазақстандағы 1956-1991 жылдар аралығындағы
қалыптасу ерекшеліктері мен еліміздің рухани өміріне ықпалын саралау;
- цензураның қоғамдық өмірге тигізген ықпалын оның негізгі жұмысының
мазмұнын ашып көрсету;
- цензураның іс-әрекеттерінің негізгі түрлері мен атқарған
қызметтерін талдау;
- Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің идеологиялық бөлімінің
әдебиет пен ғылым саласындағы жүргізген саясатының зиянын саралап көрсету;
- Орталық комитеттің, Дін істері жөніндегі уәкілдіктің дін
қызметкерлеріне, сенушілерге қарсы жүргізген саясатына баға беру.
Зерттеу жұмысының нысаны - саяси цензураның қызметі - республика
тарихындағы осы уақытқа дейін сыңаржақ көзқараста болып келген күрделі
мәселе. Бұл зерттеу кеңес өкіметі жүргізген цензуралық қасаң саясаттың
сырын ашуға арналған. Мемлекеттің цензуралық қызметін жүргізуде халыққа
жасалған қиянаттар мұрағат деректері негізінде жан-жақты зерттелген.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеу
барысы бізді көбінесе мұрағат құжаттарын мұқият талдауды және оны үнемі
өзара салыстыруды қажет етті. Мұрағатта қалған құжаттардың көпшілігі біз
зерттеп отырған кезеңнің шынайы оқиғаларды айғақтайтын фактілерді "құпия"
маңызын сақтап берілмей отырған жайты бар. Осындай деректердің тапшылығына
қарамастан зерттеу, уақыт талабына сай болуы үшін тиісті міндеттерді шешуде
тарихи оқиғалардың шынайы бет – пердесін ашуға көмектесетін тәсілдер
арқылы, деректердің мол қоры кеңінен қолданылып, ғылыми айналымға
енгізілді.
Дереккөзі ретінде еліміздегі ірі мұрағат орталықтарының материалдары,
ғылыми зерттеулер, мемуарлар мен естеліктер жеке адамдардың күнделіктері,
зерттеліп отырған кезеңдегі одақ және республика басшылығында жауапты
қызметте болған адамдардың партия съездерінде, конференциялар мен
пленумдарда сөйлеген сөздері пайдаланылды.
Көркем әдебиеттер, жеке авторлардың естеліктері, хаттары мен
шығармалары, өлеңдері және т.б. осы кезеңге қатысты құжаттар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бір тобын сол кездегі мерзімді
баспасөз материалдары құрайды.
Республика материалдары негізінде жазған – тарих ғылымдарының
докторы А. Қапаеваның, тарих ғылымдарының кандидаты Б. Каипованың ғылыми
зерттеуін ерекше атап айтуға болады.
Кеңестік Қазақстанның саяси цензура органдарының қалыптасуы мен
сталиндік кезеңдегі қызметін зерттеген Б. Каипова өзінің Қазақстанның
саяси цензурасының тарихы (1929-1956 жж.) деген зерттеу еңбегінде, [4]
цензураның КСРО - дағы саяси жүйенің ажырамас бөлігі болғанын, сол
кезеңдегі цензураның барлық басылым өнімдеріне, әдебиетке, өнер мен ғылымға
жасаған науқандық сауықтыру шараларының қалай жүргізілгендігін ашып
көрсетеді. Автор цензураның большевиктік үлгілерінің Қазақстанда 1920-1929
жылдары тәжірибе ретінде қолданылғанын көрсеткен. 1930-1956 жылдар
аралығындағы сталиндік цензураның мемлекеттік билікті бір адамның қолына
яғни әміршіл-әкімшіл жүйені қалыптастыруға қызмет еткені сөз болады. Бұл
ғылыми зерттеуде біз мақсат етіп қойған мәселелер қарастырылмаған, өйткені
біздің зерттеу объектісі болған мерзім 1956-1991 жылдарды қамтиды.
Қазақстандағы кеңестік цензураның 50-80 жылдардағы қызметін, ұлттық
шығармашылық интеллигенцияның тағдырын, жалпы мәдениет саласында
жүргізілген мемлекеттік саясатты ғалым А.Т. Қапаева Саясат және мәдениет
атты монографиясында [5] жан-жақты зерттейді. Автор өзіндік ерекшеліктерге
толы әдебиет, баспасөз, өнер, ғылым қайраткерлерінің қызметін мүмкіндігінше
жүйелі, обьективті, сыни тұрғыдан саралайды. Кеңестік Қазақстандағы
шығармашылық интеллигенцияның қиын тағдыры деректі мысалдар арқылы
сипатталған.
Академик М. Қозыбаев Тарих зердесі атты кітабында цензураға баға
бере отырып: Ленинизм өзі үстем болған замана туралы жазғанды қадағалап
отырды, большевизм рухы тарихшылар әулетін де, ғылымды да өзіне тәнті етті,
өз идеологиясына бағындырды да табындырды - деген тұжырым жасайды [6].
1992 жылы алғашқылардың бірі болып жазған Ақтаңдақтар ақиқаты деген
кітабында академик М. Қозыбаев қоғамдық ғылымдардың Кеңес өкіметі кезіндегі
қызметіне тоқтала келе, жартылай шындықтың жалғасуына сол кездегі саяси
биліктің ықпалы өте жоғары болғандығы туралы жазады [7].
Патшалық Ресей тұсындағы яғни, 1865 жылы құрылған Баспасөз жөніндегі
Бас Басқарма деп аталатын, отарлық империяға теріс пиғылмен қарайтындардың
тіліне кісен салу мақсатында құрылған арнайы мекеменің жұмысын туралы Ж.
Шалғынбаева мен Ш. Елеукеновтің Ақтаңдақтар ақиқаты монографиясы жарық
көрді [8]. Аталған монографияда патшалық Ресейдің отар елдердің мың жылдық
діни наным сеніміне қарсы, діни бағытта жазылған әдебиетіне қарсы жүргізген
саясаты мен зорлап шоқындыру науқанының себептері мен салдарлары да
деректік көздер арқылы көрсетілген.
Шетелдік авторлардың қазіргі заманғы зерттеулерінде бұрынғы құпия
болған құжаттар кеңінен пайдалануда. Цензураның негізгі белгісі ретінде
оның билікпен байланысын атай отырып, шетелдік авторлар бұл мәселеге саяси
құқықтық тұрғыдан қарады. Цензураны зерттеудегі әлеуметтік бағытты
ұстанғандар П. Бурдье [9], С. Коэн [10], А. Миллтс [11] еңбектерінде
көрсетілген қоғамдық пікірдің цензуралық қызметі этикалық жағы және зор
күшке ие, араласпайтын жері жоқ, барлығынан құлағдар цензура деп аталатын
ерекше бағыттары қаралды.
Зерттеуде жаңа концептуалдық мазмұн берген, сыни көзқараста жазылған
Ресей авторларының соңғы жылдары жарық көрген осы тақырыптағы еңбектеріне
де жүгіндік. Цензураның әлеуметтік-мәдени табиғаты мен оның қоғамдық
пікірдегі және идеологиялық саяси күрестегі орны К.С. Гаджиевтің [12], П.С.
Гуревичтің [13], В.В. Дубиннің [14], Ю.М. Лотманның [15],
Г. В. Жирковтың [16], және басқа да ғалымдардың еңбектерінде ашылып
көрсетілген. ТМД елдеріндегі цензура тарихын түпкілікті зерттеген
еңбектердің қатарында Т.М. Горяеваның Кеңестік саяси цензура тарихы (1917-
1991 жж.) [17] құжаттар жинағының маңызы ерекше.
Цензураның, Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты жайында белгілі
дінтанушы, мәдениеттанушы ғалым Мұртаза Бұлытайдың тарих, дін, мәдениет
туралы жазылған еңбегін атап өтуге тұрарлық. Мұртаза Бұлытайдың Ата-баба
діні. Түркілер неге мұсылман болды?, Дін және ұлт [18] еңбектерінде
Еуразияда ғұмыр кешкен, қазақ халқының қалыптасуына ықпал еткен қауымдардың
наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары, мәдениеттері сарапталады.
Осы секілді шетелдік және Ресей ғылымындағы көптеген материалдарға
қарамастан, Қазақстан ғылымында цензураның өзіндік тарихи тұжырымдасы әлі
қалыптаспаған. Сондықтан еңбек төл тарихымызға деген жанашырлықпен,
отандық, ұлтшылдық рухта жазылып Қазақстан тарихнамасын толықтыра түседі
деген сенім білдіргіміз келеді.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – Қазақстандағы идеологиялық
цензураның 1956-1991 жж. қызметі. Нақтылап айтқанда диссертацияда
цензураның аталған мерзімдегі Главлит (Мемлекет құпияларын баспасөзде
сақтау жөніндегі Бас Басқарма), ҚКП Орталық комитетінің Үгіт-насихат
бөлімі, Баспа бөлімі, Ғылым және мәдениет бөлімі, Еңбекшілер бұқарасының
хаттары бөлімімен және Ұлттық Қауіпсіздік Комитетімен бірігіп жасаған
қызметі және Қазақстан баспасы Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасы,
Қазақстан Сазгерлер Одағы, Қазақ КСР Кеңес суретшілер Одағының, Қазақ
КСР Министрлер Кеңесі жанындағы радиохабарлар және телевидение жөніндегі
Комитетінің, Шелелдермен мәдени байланыс жасайтын Қазақстан қоғамының, Дін
істері жөніндегі Кеңес, Каз ОГИЗ (Қазақтың біріккен мемлекет баспасы)
сол сияқты осы мекемелердің облыстық бөлімшелері қызметі алынды. Зерттеудің
субъектілері – Орталық комитет хатшылары, мекеме басшылары, цензорлар, дін
істері жөніндегі уәкілдер, қатардағы коммунистер мен қызметкерлер, партия
және мемлекет қызметкерлері, жазушылар мен өнер қайраткерлері, ғалымдар мен
ақындар, өнер қайраткерлері.
Зерттеудің жұмысының хронологиялық шегі 1956-1991жылдар кезеңімен
анықталады. Зерттеудің уақыт шеңберін осылайша алудың себебі нақ осы 50-ші
жылдардың басында кеңестік партиялық - мемлекеттік элитаның хрущевтік
жылымық кезеңі басталып енді тұйыққа тірелуі жүрді, цензуралық қысымның
түрлері мен тәсілдерінің алмасу үрдісі басталып, шарықтау деңгейіне жетті.
Осы мазмұндамадан шығатыны, зерттеудің негізгі нысаны КОКП-ның ХХ
съезінен басталып, 1991 жылға дейінгі ықпал ету тетіктері болып табылады.
Зерттеу тақырыбының негізгі нысаны идеологиялық цензураның қызметі мен
құрылымының тарихы болғанмен бұл зерттеуде жалпы цензуралық үштіктің
(Главлит, ҰҚК, КОКП Орталық комитеті оның ішінде үгіт - насихат бөлімі, Дін
істері жөніндегі Уәкілдік, Кеңес) қызметтеріне де толық шолу жасалған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияның басты ғылыми
жаңалығы – цензураның тарихын кешенді түрде зерттелуі. Зерттеу жұмысының
негізіне – Главлит (Мемлекет құпияларын баспасөзде сақтау жөніндегі Бас
Басқарма), КОКП Орталық комитеті оның ішінде үгіт - насихат бөлімі, Дін
істері жөніндегі Уәкілдік, Кеңес) құрылуы мен қызметінің тарихы ғылыми
негізде талдауға алынып, мұрағаттық қорлардағы көптеген құжаттар сараланып,
оның басым бөлігі ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отыр. Зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалықтарына төмендегі мәселелерді жатқызуға болады:
- цензураның белгілі бір кезеңдегі қалыптасуының негізгі белгілері
анықталды;
- цензураның әкімшілдік-әміршілдіктен жариялылыққа көшу кезіндегі
ауыспалылық тұжырымдамасы алғаш рет деректер арқылы айқындалды;
- Қазақстандағы Бас Басқарма қызметі арқылы Кеңестік цензураның
қарама-қайшылықтары мұрағат құжаттары арқылы талдауға алынды;
- саяси цензураны атқару барысындағы 1956-1991 жж. аралығындағы жұмыс
істеу тетіктері кезеңдерге бөлініп, тыңғылықты түрде, нақты мәліметтермен
тұжырымдалды;
- Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің мәдени-әдеби саладағы
саясатының көлеңкелі жақтары деректік негізде терең талданып, ашылып
көрсетілді;
- кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты, оның ішінде цензураның рухани
өмірге қарсы әрекетінің зор саяси мәнге ие болғандығы деректер арқылы
дәлелденді;
- шығармашылық интеллигенцияның-жазушылардың, ғалымдардың цензураға,
партия саясатына қатысты көзқарастары құжаттар арқылы ашылып көрсетілді.
Осы мақсаттарды орындау барысында мұрағаттық көздер, Отандық және шетелдік
әдебиеттің материалдары кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын тұжырымдары.
- 1956-1991 жж. аралығындағы Қазақстандағы Кеңестік дәуірдегі
цензураның құрылымы мен қызметін мұрағат құжаттары арқылы ғылыми айналымға
енгізіп, оның болашақ үшін сабақ болатынын ескерту;
- қоғамдағы қиын жағдайға қарамастан өздерінің шығармашылық жұмысын
тоқтатпаған зиялы қауым өкілдерінің әрекеттеріне ғылыми тұрғыдан баға беру;

- шығармашылық - қайраткер интеллигенцияның қазақ кітабының,
өнерінің, сақталып қалуына қосқан үлесін нақты мұрағат деректері арқылы
айқындап, оның нәтижелеріне өзіндік тұжырымдар жасау;
- халықтың діни-наным сеніміне қарсы қолданған Кеңес өкіметінің
күштеп жүргізілген саясатына баға беру.
Диссертациялық зерттеу жұмысының дереккөздері. Әдебиет саласында
жариялауға рұқсат алынған не жарияланбай қалған мұрағат материалдары
бойынша құжаттардың негізгі дереккөздері ретінде Республикалық Орталық
Мемлекеттік Мұрағатындағы (ҚРОММ), Қазақстан Республикасы Президентінің
мұрағатындағы (ҚРПМ) Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Главлиттің,
Қазақстан Жазушылар Одағының және т.б. көптеген мәліметтері пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының 1740 - қорының 1-ші,
2-ші, 2-ші қосымша тізбесінде Мемлекет құпияларын баспасөзде сақтау
жөніндегі Бас Басқарманың КСРО Орталық комитетімен, Ұлттық Қауіпсіздік
Комитетімен (КГБ) бірігіп жүргізген жұмысы жөніндегі құжаттар
диссертациялық еңбектің негізгі дереккөзін құрайды. Осы мәліметтерден бұл
мекеменің аталған уақытта үштік одақ арқылы қазақ мәдениеті мен ғылымының
дамуына қосқан үлесін көруге болады.
929 - қор. Қазақстан баспасы деген қорда - баспасөз, баспаханаға
қатысты цензуралық жұмыстардың, 1873 - қор Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті, құжаттары қарастырылды. Келесі
бір мәліметтер көзі 1778 - қор Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасы
деректерінен алынды. Әсіресе Жазушылар Одағының Қазақ КСР Орталық
комитетінің Үгіт-насихат бөлімімен, Қазақстан журналистер Одағымен,
Қазақстан Сазгерлер Одағымен, Қазақстан Журналистер Одағымен хат алмасуы,
сыни пікірлері қаралып, Жазушылар Одағы сьездерінің дыбысты жазбалары
тыңдалды. Осы мұрағаттың 1840 - қорынан Қазақстан Сазгерлер Одағы
басқармасының жеке істері (правления Союза композиторов Казахстана, личных
дел композиторов) хаттамалары, кеңейтілген отырыстардың стенограммалары,
Сазгерлер Одағына түсірілген арыз-шағымдар қарастырылды. Оның ішінде өнер
ұйымдарымен хат алмасуы, одақтың басқару жұмысы туралы, коллегияның
қаулыларының көшірмесі, басқарманың мәжілісінің хаттамалары, мәліметтер,
Сазгерлер Одағының КОКП ХХ съезінен кейінгі жұмысы туралы Орталық комитетке
жіберген ұсыныстары пайдаланылды.
Қазақ КСР Суретшілер Одағы мен Қазақстан кинематография
қызметкерлерінің одағының Орталық партия комитетімен хат алмасуы, партия
жиналыстарының қаулылары қаралды.
Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы радиохабарлар және теледидар
жөніндегі Комитетінің құжаттары қаралды.
Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының 708 қоры Қазақстан
Коммунистік Кеңестік Партиясы Орталық комитеті; Үгіт-насихат бөлімі,
Баспа бөлімі, Ғылым және мәдениет бөлімі, Еңбекшілер бұқарасының
хаттары бөлімінің қордағы сақтаулы құжаттары сараланды. Осы бөлімдердің
ішінде біздің тақырыбымызға жақын жұмыс атқарған Үгіт насихат бөлімінің Бас
Басқармамен хат алмасуы, 1956-1991 жж. аралығындағы партия ұйымдарының
халықпен жаппай саяси жұмыс жүргізген есебі, КОКП Орталық комитетінің
қаулылары, халыққа атеистік тәрбие берудегі үгіт-насихат жүргізудің
деңгейі, Дін істері жөніндегі Кеңестің Қазақ КСР Министрлер Кеңесі
жанындағы Уәкілінің есебі, Дін басыларының Кеңес өкіметінің дін туралы
заңды бұзуын болдырмау шаралары, қасиетті орындарға мінәжат етіп баруды
тоқтату туралы шаралары, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы орыс
православие шіркеуі ісі уәкілінің жұмысы жайындағы мәліметтері ерекше
қарастырылды.
Сонымен қатар шетелдермен мәдени байланыс жасайтын Қазақстан
қоғамының, Қазақ КСР мәдениет министрлігі, Қазақстан Республикалық халық
творчествосы үйі, Білім қоғамының, Бүкілодақтық Акционерлік Интурист
қоғамының жағдайы туралы мәліметтер, құжаттар қарастырылды. Маңызды
деректердің келесісі Кеңестік саяси цензурасы тарихы атты Ресей тарихшысы
(Т.М.Горяеваның басшылық етуімен) құрастырған құжаттық жинақтарынан алынды.

Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық ғылыми
кітапханасының сирек кітаптар қоры бөлімінен алынған кітаптар мен
журналдар. Оның ішінде оқиғаларға қатысушы әдебиетшілердің естеліктері мен
күнделіктері, жазушылар мен ғалымдардың жазбалары пайдаланылды. Мәдениет
пен әдебиеттегі қайраткерлердің естеліктері жұмыс барысында үлкен рөл
атқарды. Түрлі дәрежедегі зиялы қауым туралы жазбалардан олардың күрделі
тағдырларын ашып көрсететін, жаңа қырларын танытатын қызықты айғақтар мол
пайдаланылды. Әдебиетшілер мен мәдениет қайраткерлерінің төл шығармалары
маңызды дереккөздерінің қызметін атқарды.
Зерттеу жұмысының барысында жекелеген (туған –туысқандары қарауға
рұқсат берген қорлар) Мұқағали Мақатаевтың, Асанбай Асқаровтың жеке қорлары
қаралды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасынан, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың көпшілік кітапхана қорынан тақырыпқа байланысты ғылыми
зерттеулер, мерзімдік баспасөз деректері (мысалы, Ақиқат, Жұлдыз,
Простор, Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті, Қаз МҰУ хабаршысы
(тарих, филология, химия, физика сериясы) пайдаланылып, молынан қолданысқа
түсті. Діни әдебиетке байланысты, атеистік үгіт-насихатқа байланысты дерек
көздері Үгітші блокнотынан алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданбалық құндылығы. Ұсынылып отырған
диссертация – кеңестік кезеңнің 50 - 90-шы жылдарындағы Қазақстандағы құпия
қызмет атқарған цензураның қызметі мен тарихына қатысты арнайы зерттеу
ретінде оның теориялық және методологиялық негізін жасауға мүмкіндік
беретін ғылыми еңбек.
Зерттеу барысында келтірілген мәліметтер мен жасалған тұжырымдар
Қазақстан тарихын жете тануға, оның бұрын жазылмаған құпия тұстарын ұғынуға
ерекше мән беретін көпшілік оқырмандарға да өткенімізді саралауға септігін
тигізеді. Қазақстан тарихын танып-білгісі келетіндерге, тарихшы мамандарға,
зерттеудің негізгі қорытындылары мен нәтижелері Қазақстан тарихы курсының
сабақтарында да, арнаулы курстар мен кеңестер өткізу аясында да баспасөз,
ғылым мен әдебиет аймағындағы партия саясатын талдау барысында да пайдалана
алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу жұмысының
негізгі тұжырымдамалары үш халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес бес ғылыми мақала Білім
және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміне енген
журналдарда жарық көріп, сыннан өткен.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, алты
параграфтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеудің бағытын талдау 1956-1991 жж. аралығындағы Қазақстандағы
идеологиялық цензураның құрылымы мен қызметінің тарихын айқындауға
негізделген.
Диссертацияның кіріспе бөлімі жұмыстың жалпы сипаттамасы, тақырыптың
өзектілігі, зерттеу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, дерек көздері,
теориялық және методологиялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен қорғауға
ұсынылатын тұжырымдары, қолданыстық маңызы, диссертацияның сыннан өтуі және
құрылымынан тұрады.
Зерттеудің бірінше бөлімі Қазақстандағы мемлекет құпияларын сақтайтын
цензураның қалыптасуы және қызметі деген атаумен берілген. Бөлімнің
бірінші тараушасында Қазақстанның мемлекет құпияларын сақтайтын цензура
органдарының құрылымы мен негізгі міндеттері жан-жақты қарастырылады.
Қоғамдық өмірдің барлық салаларында шексіз бақылауды жүзеге асыратын,
биліктің тоталитарлық кезеңдерінде тыйым салулардың мақсаттары мен
міндеттері өзгеше болды. Цензура саяси мақсаттарға пайдаланатын билік
формасының бір тармағы, екіншіден ол өзінің қызмет әрекеттерімен
(мемлекеттік, әскери, экономикалық құпияларды қорғау) қоғамның басқару
құрылымының ажырағысыз бөлігі және мемлекеттің қауіпсіздігінің кепілі болып
табылды. Сөйтіп азаматтарға ненің керек, ненің керек емес екендігін
айқындап беретін бақылау функциясын атқаратын мекемелер өмірге келді. Біз
саяси цензураны биліктің мүдделерін қамтамасыз ету мен оған қызмет етуге
бағытталған әрекеттері мен шараларының бір жүйесі ретінде білеміз. Ал
республикада, Одақ көлеміндегідей цензура мекемелерінің пайда болуымен
бірге (әскери, шет елдік) ең алдымен идеологиялық бақылау жүргізу үшін
құрылған мәдениетті мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы қатар жүрді.
Атап айтқанда тарихи түрде цензураның мынадай түрлері қалыптасты алдын-ала
және кейінгі (жазалаушы цензура). Осы екі деңгейдегі жүйе кейбір шығармалар
мен мәтіндердің әртүрлі жағдайлармен баспасөз бетінде жарияланса, оларды
осы алдын ала бақылайтын жүйе анықтауға тиіс болды. Сонымен бірге олардың
одан әрі таралуына жол бермеуі, сондай-ақ бұл мәселедегі кінәлілерді
жазалау шараларын анықтауы тиісті еді. Бұл цензураның жазалаушылық сипатқа
ие болғандығын көрсетеді.
Цензураның құрамындағы тазарту ісімен тізбелік эксперттік
комиссиялар құрылып, 1991 жылдың тамызына дейін жұмыс жасады. Комиссиялар
басып шығаруға, халыққа жариялауға тыйым салынған әдебиет, өнер және т.б.
шығармалардың тізімдерін жасап, кітапханалар мен дүкендерден алғызып
отырды. Нәтижесінде, сыртқы дүниеге есігі жабық, тек бір жақты ғана ақпарат
алуға негізделген қоғам өмір сүре бастады. Бірпартиялық жүйе еркін
шығармашылыққа, ой-пікір бостандығына тосқауыл қойып, мәдениетті
идеологияға тәуелді етіп басқаратын құқыққа ие болды. Әдебиет, өнер, ғылым
және оның қайраткерлері тек өмір сүріп отырған үкіметтің мүддесіне,
идеологиясына оның нығайып, күшеюіне ғана қызмет етуге тиіс болды. Цензура
мемлекет пен оның идеологиясының нығаюына қызмет ететін бірден-бір
механизмге айналды. Осылайша қоғамдық өмірдің барлық жаңа салаларына саяси
цензура біртіндеп ене бастады. Тоталитарлық жүйеге тән бұл құбылыс әлем
жұртшылығына мәлім болды.
Қалыпты жүйедегі цензураның ең басты қызметтері төмендегідей болып
келді: 1) әлеумет қабылдаған нормаларға сәйкес әлеуметтік ақпараттарды
жүйелі түрде таңдау, сұрыптау, бағалау, барлау, бақылау қызметтері; 2)
ақпарат айналымының тәртібін нұсқаулар, ұсынымдар, ұйғарымдар, тыйым салу
т.б. арқылы орнатуға, оның межелерін анықтау мен уақыт шеңберін реттеуге
бағытталған қызметтер; 3) мемлекеттік, әскери және басқа да маңызды
құпияларды жасырын сақтау және күзетке алу қызметі; 4) цензура ережелері
тыйым салған ақпараттарды қолданушылар, сақтаушылар, таратушылар мен
өндірушілерге қарсы бағытталған жазалау қызметтері; 5) белгілі бір
ақпаратты жеке тұлғалардың қабылдау және өңдеу механизмдеріне тікелей әсер
ету мақсатындағы қызметтер; 6) әлеуметтік-саяси тұрақтылықты нығайту және
қауымдағы қарама-қайшылық факторын болдырмаудың алдын-алу қызметі; 7)
цензура салдарынан өзгеріске ұшыраған немесе керісінше бұрмаланбаған
ақпараттардың қоғамда айналысқа түсуіне жол ашушы санкция қызметі; 8)
ғылым, өнер мен мәдениеттің т.б. пайда болуына және оның үлгілерін
орнықтыруға арналған эталондық қызметі. Бұл жерде цензураның қашан да қол
жетпейтін шектеулі нәрсенің бәріне деген халық арасында аса қызығушылық
тудыратын тыйым салынған жеміс - әрдайым тәтті келеді қағидасына
негізделген өзіндік сипатқа ие қосымша қызметінің де қоғамда
қызығушылықты жандандыра түсетіні ерекше көрсетіледі.
Бөлімнің екінші тараушасы Цензураның қоғам дамуының субъективтік-
волюнтаристік кезеңіндегі қызметі деп аталады. 1957 жылғы қаңтар айынан
бастап КОКП Орталық Комитеті жергілікті партия органдарына өзінің Партия
ұйымдары мен көпшілік арасына кеңестерге қарсы жаулық көзқарастағы
элементтердің енуіне жол бермеу үшін саяси жұмысты күшейту жөнінде хатын
жолдап, жөнсіздіктер әртүрлі кеңестер мен конференцияларда жасалған
баяндамаларда, жарыссөздерде, жекелеген азаматтардың қолжазба материалдарын
немесе қызметтік басылымдарды шет елдерге өз тарапынан жіберілген
кездерінде де анықталатынын айтты. Осыдан кейін коммунистер бастаған
тыңшыларға, бұқара арасында айтылған әрбір сөз бен жиналыстардағы өзге
пікірлерге тыйым салу міндетімен де айналысу тапсырылды. Әрине,
цензорлардың берген анықтамаларына талдау жасау барысында байқалғандай
құпиялығы жоқ, ұсақ мәселелерге де тыйым салынып олардың тарапынан көбінесе
асыра сілтеуге үнемі орын берілгенін байқаймыз. 1957 жылдың 6 айында
республика цензорларының баспа өнімдерін алдын-ала бақылаудың нәтижесінде
біздің мемлекетіміздің құпияларын құрайтын мәліметтерді жария етудің 741
оқиғасының алдын алғаны атап көрсетілді. Қазақ КСР Баспасөз жөніндегі Бас
басқарманың алдын-ала бақылайтын цензорлары жарты жылда кәсіпорындардың
қуаты және өндірістік жоспарлары, жасырын нысандардың құрылысы, әскери
бөлімдердің орналасуы, стратегиялық маңызы бар пайдалы қазбалардың жаңа
кеніштерінің ашылуы туралы құпия және өте құпия 274 мәліметтің баспасөзге
еніп кетуінің алдын алған. Ақтөбе және Қарағанды облыстарының газеттерінде
қателер көп жіберілетіні сөз болды.
КСРО Баспасөзде мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі Бас
Басқармасының 1959 жылғы 12 мамырдағы Тегін әдебиетті басып шығаруды
азайту туралы № 15 құпия бұйрығын алысымен баспалардың жоспарлары қайта
қаралды. Барлық тегін басылымдар басып шығаруға тек қана Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің рұқсатымен ғана рәсімделетін болды [19].
Орталық аппараттағы алдын ала тексеру бөлімінде 17 цензор болды. Бұл бөлім
қызметкерлері сол кезде Алматыдағы 7- мемелекеттік баспаны және 11
мекемелердегі баспаларға тексеру жүргізді. Жалпы 1960 жылы алдын ала
бақылаушы цензорлар 17.284 баспа табақтан тұратын кітаптарды, журналдарды,
радио және телевизия хабарларын тарату жөніндегі комитеттің микрофондық
материалдарын тексерген. Осы тексерілген материалдардан 444-бетті құпия
ретінде сызған, Республикада 246 полиграфиялық кәсіпорын болды, олардың
Алматыда - 27, облыстарда – 21, қалалар мен аудандарда – 198 орналасқан.
1961 жылы 58 полиграфиялық кәсіпорын тексерілді, Қазақ КСР Тұтынушылар
одағының басқармасы төрағасының орынбасары Х. Жұмаділов 1962 жылғы 13
ақпанда 11303 кітапты жойғандығын жариялайды [20]. Қазақ КСР Мәдениет
министрі 1960 жылғы 14 ақпанда 1,5 млн. дана кітаптың Қазақ КСР Баспасөзде
мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі Бас Басқармасының бұйрығына сәйкес
жойылғанын хабарлады.
Кеңестік цензура институты жұмыс істеген ұзақ уақытқа қарамастан оның
қызметіндегі құқықтық және нормативтік базаның болмауы ұдайы байқалып
отырылды. Цензорлық басшылықтың нақ осы жағдайы кеңестік цензураның іс
жүзіндегі қызметі барысында көрініп, нақты өлшемдерін анықтау мәселесінде
қиыншылық тудырып отырды. Соғыстан кейінгі кезеңдегі цензураның құрылымын,
қызметін реттеу барысында, ізденістердің нәтижесінде Баспасөз жөніндегі Бас
Басқарманың басып шығарылатын барлық әдебиеттерді алдын-ала және одан кейін
де тиісті бақылау үшін, партиялық және жазалау органдарымен өзара бірігіп
іс-әрекет жасаудын жүйелі тетігі жасалды.
Бірінші бөлімнің Цензураның тоқырау және қайта құру жылдарындағы
қызметі атты үшінші тараушасында 1964-1970 жылдары қоғамның дамуы
бірқалыпты болмағаны, бірақ әлеуметтік-экономикалық ахуалды жаңғырту
жолдарын іздеу кейінгі жылдарға қарағанда ширақтау болып, әкімшілік-
әміршілдіктің тамырына балта шабу керек деген ұраннан да ештеме шықпаған
билік жүйесінің өзіндік табиғаты жайында баяндалады. Осы кезде цензура
идеологиялық және саяси сипаттағы кемшіліктерге ерекше назар аударып,
кеңестік шындықтың бұрмалануына, біздің халқымыздың табыстары мен
жетістіктерін кемсітуге, ауыртпалықтар мен кемшіліктерді әсірелеп
көрсетуге жол бермеу мақсатында жұмыс жүргізді. Яғни сол кездегі оқиғалар
мен фактілерді еркін түрде өз қалауынша баяндауға қарсы белсенді шабуыл
басталған болатын.
Бас Басқарманың 1968 жылғы 15 шілдедегі алдынала бақылау
қорытындылары туралы анықтамасында цензорлық араласулардың көлемі әлі де
жоғары деңгейде тұр деп көрсетілді. Алдыңғы екі жарым жылдың ішінде Бас
Басқарма мен жергілікті жерлерде жариялауға тыйым салынған 72 мыңнан аса
мәліметтер, оның ішінде: әскери бөлімдерді, жабық кәсіпорындар мен
мекемелерді орналастыру туралы мәліметтер; Кеңес Әскерінің және Әскери-
Теңіз Флотының әскери жағдайын және саяси дайындығын, қарулануын, әскери
техникасын сипаттайтын материалдар; ғарыш кеңістігін, атом энергиясын,
радио және электронды техника туралы мәліметтер; жаңалықтар мен өнертапқыш
туындылары ретінде танылуы мүмкін ғылыми-техникалық жетістіктер туралы
ақпараттар; өнеркәсіп өнімдерінің маңызды түрлерін шығару туралы деректер
жойылып тасталды. Тіпті келіп түскен киносценарийлер мен пьесаларда да
жариялауға тыйым салынған әскери сипаттағы және өндірістің маңызды
қорғаныс салаларының дамуын бұрмалап баяндаулар туралы мәліметтер
анықталды. Құқық бұзушылықтар түрлі жиындар мен конференцияларда оқылған
баяндамалар мен сөз сөйлеулерде, сондай-ақ қолжазба материалдарын немесе
қызметтік басылымдарды шет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.