Түркия Республикасында жарық көрген түрікшілдердің еңбектері
ӘӨЖ 94 [(470-560) Қолжазба құқығында
ВЕЖИХИ СЕФА ФУАТ ХЕКИМОҒЛУ
Түркия және Ресей мен КСРО-да түрікшілдіктің даму тарихы
(1900-1930 жылдардың басы)
07.00.03 – Жалпы тарих (шығыс елдері)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Жалпы тарих кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Есмағамбетов К.Л.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Хафизова К.Ш.
тарих ғылымдарының кандидаты
Сманова А.М.
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы 29 сәуір күні сағат 14.30-да Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Р.Б. Сүлейменов
атындағы Шығыстану институты жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 55.40.03 Диссертациялық кеңесінің (050010,
Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) мәжілісінде
қорғалады.
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитетінің Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының
кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) танысуға
болады.
Автореферат 2010 жылы 29 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы Ә.Қ. Муминов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бергі
уақытта отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, оның сипаты,
қазақ зиялылары мен қоғам қайраткерлерінің қызметі жайлы бірқатар ғылыми
еңбектер дүниеге келді. Осыған қарамастан көптеген мәселелер, әсіресе
түрікшілдік қозғалысы, оның шығу себептері мен алғышарттары, барысы мен
нәтижесі, мәні мен мазмұны әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Осы орайда
Түркия мен Ресейдегі түрікшілдікті теориялық-методологиялық жағынан,
салыстырмалы түрде зерттесек қазақ тарихының жаңа қырлары ашылатынына
күмәніміз жоқ. Сондықтан түрікшілдік мәселесін тек қозғалыс ретінде
сипаттап қана қоймай, оны түркі халықтарының өзара ынтымағының дамуы және
империалистік мемлекеттердің үстемдігіне қарсы бағытталған аса маңызды
құбылыс қатарында қарастырған жөн.
Патшалық Ресей, оның орнын басқан Кеңес өкіметі жылдарында түрікшілдікті
империяның саясатына қауіп төндіретін әрекет ретінде бағаланды, сол
себепті ол құғын-сүргінге ұшырады. Кеңестік заманда бөлшектеу саясаты
мақсатында түркі халықтарының тарихы бір–бірінен бөлек, жеке-дара зерттеліп
келді, түрікшілдіктің мән–мағынасы бұрмаланып көрсетілді. Түрікшілдіктің
негізіне гуманизм мен мәдениет идеялары жатады, ол нәсілшілдікті
уағыздайтын славяншылдықтан мүлдем бөлек ағым болып табылады. ...
Түрікшілдік, исламшылдық ағымдары бір-бірімен өзара тығыз байланысты, бірі
– түрік халықтарының, екіншісі – бүкіл мұсылмандардың басын біріктіруге,
сол арқылы империалистік озбырлыққа қарсы тұруға тырысады. Одан шапқыншылық
сипат іздеу шындыққа жанаспайды, – деп К.Л. Есмағамбетов түрікшілдіктің
мақсат мұратын ерекше атап өткен [1, 346 б.].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында отандық тарих ғылымы әлі де
маркстік–лениндік методологияның ықпалында қалуына байланысты, түрікшілдік
тақырыбы объективті өз бағасын ала алмады. Кейінгі жылдары ұлттык
идеялардың дамуы нәтижесінде, түрікшілдік мәселелерін зерттейтін
зерттеушілердің қатары арта түсті. Бүгінгі кезеңде бұл тақырыптың отандық
тарих ғылымында өз орнын алуында Н.Ә. Назарбаевтың Түркия Республикасына
сапарында тұтас түркі халықтарының тарихын зерттейтін академияның ашылуын
егемен еліміздің күттірмейтін мақсаттарының бірі деп көрсетуі аса үлкен
маңызға ие [2].
ХІХ ғасырға дейін Османлы мемлекетінде жарық көрген жұмыстарда түрік
сөзі Анадолының надан ауыл тұрғыны деп, халықты қорлайтын мағынада
айтылатын [3, 24 б.] Соған байланысты елде өмір сүретін бүкіл ұлыстың діни
және этникалық өзгешеліктері есепке алынбай, азаматтық негізде Османлы
деп аталатын жаңа бір ұлттың қалыптасуы жоспарланған. Дегенмен бұл мақсат
Ататүріктің билік басына келуімен өз мәресіне жетпеді. Османлы мемлекеті
мен Орта Азияда біраз жылдар өмір сүрген мажар түркологы Арминий Вамбери,
түріктер мен монғолдар арасындағы тектік және тілдік байланыстарына
тоқталып: Ағылшын-саксон, славян және латын ұлттары бар болғаны сынды, ұлы
Тұран қауымы өркениеті де бар, және ол қауымның өзегі – түріктер.
Түріктердің болашағы көптеген ұлттарға қарағанда берік деп, түрік
халықтарының өзара мығым да, ықыласы күшті екендігін ашып берді [4, 74 б.].
Сондықтан, ХХ ғасырдың бірінші жартысында Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік
қозғалысын жан-жақты қарастыру Түркия мен бүгінгі Қазақстан, Өзбекстан,
Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресей Федерациясы құрамындағы түрік тілдес
халықтар үшін де маңызды тақырып болып табылатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінге дейін Түркия мен Ресей, сонан соң
Кеңес өкіметі құрылған алғашқы жылдарында түрікшілдік қозғалысының тарихы
тұтас, салыстырмалы түрде зерттеле қойған жоқ. Түрікшілдік мәселесінің
ұлттық тұрғыдан зерттелудің қарқыны КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Ресей Федерациясы
құрамындағы Татарстан, Башқұртстан т.б. елдерде күшейе түсті. Алайда
көптеген ғалымдар оны біржақты, өз мемлекетінің идеологиялық ұстанымы
тұрғыдан қарастыруда. Сол себепті тақырып тарихнамасын біз бірнеше сатыға
бөліп қарастыруды жөн көрдік: біріншісі – түрікшілдікті жан–жақты
қарастырған шетелдік тарихнама; екіншісі – Түркия Республикасында жарық
көрген түрікшілдердің еңбектері; үшіншісі – революцияға дейін Ресей
империясында отаршылдық мақсатта жазылған еңбектер; төртіншісі – Кеңес
өкіметі жылдарында дүниеге келген және маркстік-лениндік принциптер
негізінде жазылған еңбектер; бесіншісі – КСРО ыдырағаннан кейін
посткеңестік ауқымдағы жұмыстар; алтыншысы – Қазақстандағы ғалымдардың жаңа
тұрғыдағы ғылыми еңбектері.
Батыста түріктер тарихына қызуғышылық ХIX ғасырдан екі негізде бастау
алған: біріншісі, “Turquerie” – түріктерге деген сүйіспеншілік, яғни
Түркияда шыққан көркемөнер туындыларының еуропалық өнерсүйер қауымын
қызықтырған, екіншісі, батыстық суретшілердің түріктерді бейнелеуі мен
ақындардың, философтардың түрік этикасын дәріптейтін еңбектер. Олар Альфонс
де Ламартин, Пьер Лоти, Клауд Феррер сынды ғалымдардың достық пиғылдағы
түріктер туралы жазылған мақалалар [5, 5-6 бб.]. Батыс зерттеушілерінің
арасында Артур Люмлей Дэвидс тұңғыш түрік тілі грамматикасын жазған. Бұл
еңбекті негізге алған Фуат және Жевдет пашалардың Османлы тілі
грамматикасы (Kavaid-i Osmaniye) атты жумысын ерекше атауға болады. Али
Суави, Дэвидстің жұмысынан әсерленіп, Парижде Улум газетінің бірінші
санында Түрік атты мақаласын жариялайды. Леон Каэн болса, 1896 жылы
Парижде Азия тарихына кіріспе (Introductional Histoire de l’Asie)
еңбегінде батысқа өркениетті алып келген Тұран ұрпағы деген ойын
жұртшылыққа танытқан.
Батыспен тығыз байланыс орнатқан Османлы зиялылары ХVIII ғасырдан
бастап, қытай және араб–ислам деректеріне сүйеніп, исламнан бұрынғы түрік
тарихы төңірегінде зерттеу жүргізген батыстық шығыстанушылардан әсерленеді.
Олардың арасында Джозеф де Гинь және Тұран сөзін этникалық категорияға
жатқызған Арминий Вамбериді атауға болады [6, 96 б.].
Орталық Азия аумағы стратегиялық жағынан империалистік мемлекеттердің
қызығушылығын арттыратын аймақтарының бірі екендігі белгілі. Кезінде
әскери–саяси мақсатта бұл аймақты зерттейтін түрлі орталықтардың ашылуымен
қатар, батыс елдерінде арнайы зерттеу институттары да ғылыми ізденістерімен
танылған. Кеңес өкіметі құрамындағы халықтардың тарихын зерттейтін
институттардың бірі 1954 жылы Мюнхен қаласында ашылған. Онда эмиграцияға
ұшыраған талай ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Батыс елдерінің
ізденістерінің көбі Түркістандағы ұлттық мәселеге арналғаны байқалады.
Мәселен, Джэйкоб М. Ландау [7], Дэвид Кушнер [8], Уирел Хейд [9], С.А.
Зеньковский [10], Франсуа Джоржон [11], А. Беннигсен және Ш. Лемерсье-
Келькеже [12] Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік қозғалысы мен ұлттық
егемендігі үшін күресі туралы пікірлерін білдірген. Соңғы кездері түркі
халықтарының ұлт–азаттық күресі жайлы зерттеу жұмыстарының қарқыны арта
түсті. Орталық Азиядағы халықтардың қоныс аударуы салдары мен нәтижелері
туралы жапондық ғалым Комацу Хисао жазған [13].
Түрік тарихының түп тамырынан бастап жазған Дж. де Гиньнің, Артур Люмбей
Дэвидстің және Леон Каэннің жұмыстары Зия Гөкалптің түрікшілдік ойының
дамуына негіз болады. ІІ Абдулхамиттің басқаруының соңғы жылдарында жас
ұрпаққа Леон Каэннің еңбектері елеулі әсерін тигізіп, батыстың мәдениетіне
Тұран ұрпағының ықпалы болған деген ойы жалғасын табады [8, 14 б.]. Осы
тұрғыда Неджип Асым, Ахмет Вефик паша және Сулейман пашалардың ғылыми
түрікшілдіктің негізін қалауында және оладың көптеген еңбектерді жазуына
мұрындық болады [9, 104 б.].
Орталық Азия халықтарымен Османлылардың өзара бауырлас халықтар екендігі
жайлы Мехмет Атыф Қашғар тарихы еңбегінің кіріспесінде атап өткен. Ахмет
Митхат Эфенди болса, 1887 жылы жарияланған Жаңа ғасырлар ауқымды тарихы
(Mufassal Tarih-i Kurun-u Cedide) еңбегінде османлылардың түрік тобына
жататынын жалғастырған. Оның пайымдауынша түріктер тарихта терең із
қалдырған. Жас түріктер (младотурки) қозғалысы жетекшілерінің бірі Мизанджы
Мурат (1853-1914) Жалпы тарих (Tarih-i Umumi) еңбегінде түріктердің
исламнан бұрынғы тарихына назар аударады. Бұл бағытта Шемседдин Сами Түрік
үлкен сөздігі (Kamus-ı Türki) еңбегі арқылы Османлы тілі терминіне
қарсы шығып, Османлы атауы – мемлекет лауазымы және, ал, халықтың түрік
екенін, тілдерінің де түрік тілі екенін нық сеніммен айтқан [3, 79 б.].
Аталған жұмыстардың барлығы Түркияда түрікшілдік ойының қалыптасып, дамуына
негіз болады.
ХХ ғасырдың басында Түркияда Түрік ошақтарының ресми органы Түрік
жұрты (Türk Yurdu) журналында түрікшілдікке байланысты көптеген мақалалар
жарияланған. Онда Зия Гөкалп, Мехмет Эмин Юрдакул және Юсуф Ақшора т.б.
түрікшілдіктің шығу себептеріне, оның мәні мен мазмұнына байланысты құнды
мақалаларын жариялаған. Аталмыш журналдан тыс түрікшілдік мәселелерін
жариялап отырған баспалардың қатарына Нихал Атсыздың Орхон журналын
жатқызуға болады [14, 16 б.].
Зия Гөкалп пен Юсуф Ақшораны түрікшілдік бағытындағы аса ірі ғалымдардың
қатарына жатқыза отырып, олардың еңбектері тікелей түрікшілдікке арналғанын
атаған жөн. Олар әлемдік өзгерістер мен империалистік мемлекеттердің
саясатына бірігіп қана төтеп бере алатындықтарына сенім артқан. Мәселен,
Юсуф Ақшораның [15, 19 б.] Үш тәсілді саясат мен Зия Гөкалптың [16]
Түріктену, исламдану және жаңа заманға сай болу, Түрікшілдіктің
негіздері еңбектері бүгінгі таңда да құндылығын жоғалтпаған [17].
Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін ұлт–азаттық күресті басқарған қоғам
қайраткерлері қысымға ұшырады. Олардың арасында Түркияға қоныс аударған
башқұрт халқының көсемі Заки Уәлиди Тоғанның Естеліктер (Hatıralar) мен
Бүгінгі түрік елі және Түркістанның жаңа тарихы (Bugünkü Türk İli ve
Türkistan’ın Yakın Tarihі) және әзірбайжандық Мехмет Эмин Расулзаденің
Әзірбайжан Республикасы мен әзірбайжан жетекшілірінің бірі Мирза Бала
Мехметзаде Әзірбайжан ұлттық анты (Azerbaycan Misak-ı Millisi),
Әзірбайжан ұлттық қозғалысы (Milli Azerbaycan Hareketi) еңбектері
тікелей түрікшілдік тарихына арналған. Бұл жұмыстарда Түркістанның сол
уақыттағы әлеуметтік–экономикалық және саяси жағдайы туралы жазылған.
Әзірбайжандық зиялылар Стамбулда Әзери Түрік журналын шығарып, онда Кеңес
өкіметі құрамындағы әзірбайжандықтардың тағдырына байланысты да құнды
мақалалар жариялап тұрған.
Түрікшілдік мәселесін, соның ішінде жәдидшілдік әрекетінің өрістеуі мен
оның Қазақстан мен көрші елдерге таралу тарихы туралы жазған Баймырза
Хайыттың жұмыстары батыста, Түркияда жоғары бағаланады [18]. Баймырза
Хайыттың жұмыстарының басым бөлігі Түркістандағы басмашы әрекетіне
арналған, оны Б. Хайыт жалпы жергілікті халықтың жұдырықтай түйіліп, Ресей
империясының озбырлық саясатына қарсы бағытталған күресі ретінде
қарастырған.
Кеңес өкіметі шарықтаған жылдарда Түркияда түрікшілдік мәселесін зерттеу
жұмыстары жалғасын тапқан. Түрікшілдік тарихы мен түрікшілдікті зерттеу
бағытында құрылған ұйымдардың белсенділігін, сондай-ақ олардың баспа
беттерінде жарияланған құнды мақалаларына сараптама жасаған ғалымдардың
қатарына Хусейін Намык Оркунның жұмыстарын жатқызуға болады. Автор өз
еңбектерінде Ресейдегі және Түркиядағы түрікшілдіктің негізгі басымдықтарын
нақты материалдар незігінде қарастырған [19]. Соңғы кезеңдерде Түркиядағы
ғалымдар түрікшілдікке қызу мән беріп, құнды зерттеулер жүргізуде. Олардың
арасында Низам Өненнің [6], Юсуф Сарынайдың [3], Фусун Устелдің [20],
Рыдван Акынның [21] еңбектері Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік әрекеттер
турасында маңызды пікірлерін баян еткен. Аталған зерттеушілерден тыс
түрікшілдіктің негіздерін Ахат Андижан өз еңбектерінде нақты зерттей келе,
Түркістан халқының тәуелсіздік үшін күресінің сәтсіздікпен аяқталуын, бірақ
оның өзге елдерде де жалғасқандығын нақты құжаттарды пайдалана отырып
зерделеген [22].
Тікелей басмашы әрекетіне қатысып, кезінде Энвер Пашамен бірге
қозғалысқа аттанған Абдуллах Режеп Байсун өз естеліктерінде сол заманғы
жағдайды сипаттаған [23]. Басмашы әрекетінің соңғы уақыттарда атсалысқан
және Түркістан халқының ұлт-азаттық күресіне куә болған Энвер Пашаның бұл
күрестегі орны мен қызметі жайлы Шевкет Сүрейа Айдемир өз жұмыстарында
нақты айқындаған [24].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Түркістан толықтай Ресей империясының
отарына айналып, бұл жерде түрлі тәсілдермен орыстандыру және халқын
шоқындыру саясаты жүргізіледі. Осы сәтте түрікшілдікке байланысты
орыстық–шовинистік сипаттағы бірқатар еңбектер дүниеге келген. Олардың
қатарына С.М. Граменицкийді, Н.П. Остроумовты, А.Е. Алекторовты, И.Н.
Ильминскийді, А. Добросмысловты, И.А. Бобровниковты [25] жатқызуға болады.
Ұлт–азаттық күрес жолында және Ұлы Түркістанды құруды аңсаған қоғам
қайраткерлердің қатарында М. Шоқайдың орны ерекше. Түркістандағы халықтың
қиын жағдайға дұшар болғандығын, ондағы әлеуметтік–экономикалық, саяси
мәселелердің өзара шырмауықтанып кеткендігі жайлы М. Шоқай 1927 жылдан
бастап Стамбулда жарық көрген Йени Түркістан журналында мақалалар
жариялайды. Сонан соң ол 1929 жылдан бастап өзі шығарған Яш Түркістан
журналы арқылы батыс жұртшылығына Түркістандағы шынайы жағдайды танытқан.
Бұл журналдарда түрікшілдік қозғалысына байланысты көптеген ғылыми
мақалалар жарық көреді [26].
Кеңестік дәуірде түрікшілдік және түрік халықтарының ұлттық тәуелсіздік
жолындағы күресінің тарихы коммунистік идеология құрсауында қалғандығы
белгілі. Осыған байланысты оның шынайылығы біртарапты, кеңестік
концепцияның шеңберінде айқындалатын. Кеңестік дәуірде
түрікшілдікке–агрессивтік экспансияшыл, буржуазиялық-ұлтшыл қозғалыс деген
баға берілген, халқының азаттығы үшін күрес жүргізген көшбасшыларына болса
бүлікші және жікшіл деген орынсыз айыптар тағылатын. Д.Л. Голинков Орта
Азиядағы басмашылар қозғалысын ағылшындықтармен ауыз жаласқан, антикеңестік
қозғалыс ретінде қарастырған [27, 276-290 бб.]. Осы іспетті еңбектер Кеңес
өкіметі жылдарында көптеп жарыққа шықты. Олардың қатарына А.И. Зевелевтің,
Ю.А. Поляковтың, А.И. Чугановтың, Э.Ю. Юсуповтың, Б.В. Луниннің жұмыстарын
жатқызуға болады. Бұл авторлар өз еңбектерінде басмашы сөзін қарақшы,
зорлаушы және бандит сөздерімен теңестіреді [28].
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда ұлттық тәуелсіздік пен түрікшілдік
мәселесіне байланысты заман талабына сай бірқатар құнды еңбектер дүниеге
келді. Олардың арасында К.Н. Нұрпейістің [29], М.Қ. Қойгелдиевтің [30], Т.
Омарбековтың [31], О. Қоңыратбаевтың [32], И.В. Минеевтің [33], К.Л.
Есмағамбетовтың [1] еңбектері түрікшілдік қозғалысына байланысты құнды
мәлімтетерді ғылыми айналымға тартқан. Тұңғыш 1920 жылы жарық көрген Г.
Сафаровтың Отарлық революция атты еңбегі қайта басылып шықты [34]. Бұл
ғалымдардың арасында К.Л. Есмағамбетовтың М. Шоқайдың түрікшілдік идеясын,
оның бұл жолдағы қоғамдық-саяси және ғылыми күресін мұрағат құжаттары
негізінде ашқан Әлем таныған тұлға монографиясын ерекше атауға болады.
Ғалым М. Шоқайдың дүниетанымының қалыптасуынан бастап, тәуелсіздік үшін
жүргізген күресін, Түркістан Мұхтариятын құру жолындағы сіңірген еңбегін,
эммиграцияда жүрген кезінде Түркістан Ұлттық бірлігі ұйымының құрғанын
жан-жақты қарастырған. Түркішілдік, соның ішінде эмиграциядағы Ә.
Ибрагимовтың, Ю. Ақшораның, сондай-ақ Алашорда мен Еділ–Орал төңірегіндегі
зиялыларының өзара байланыстарын С.К. Рүстемов өз еңбектерінде нақты
мұрағат құжаттарының негізінде айқындаған [35]. Ол 1917 жылы Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылман съезінде башқұрт ұлттық саяси элитасы өкілдерінің
Ресейдің болашақ мемлекеттік құрылысы мәселесін талқылаған кезде ұлттық-
автономия идеясын қуаттап, Башқортстанның, Қазақстанмен және Түркістанмен
бірлесе территориялық автономия құруын жақтайтындықтарын жазған [36].
Сонымен қатар қазақ халқының ұлт-азаттық жолындағы түрікшілдік қозғалысының
орны мен роліне С. Шілдебай өз еңбектерінде оң баға беріп, осы жолда қызмет
еткен халықтың егемендігі мен құқықтары үшін күрес жүргізген зиялы
азаматтардың қызметіне ден қойып, зерделеген [37].
Түрікшілдік мәселесімен Өзбекстанда да бір қатар ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, Ресей империясының, сонан соң Кеңес өкіметі жылдарында
империяның отарлаған аймақтарында тұншықтырушы саясат жүргізгендігі жайлы
еңбектер шығарған. Олардың қатарына Х. Зияевтің [38], Р. Шамсутдиновтың
[39] және Д.А. Алимованың [40] редакторлығымен Өзбекстан Республикасы Ғылым
академиясының Тарих институтында шыққан ғылыми жұмыстарын жатқызуға болады.
Аталмыш ғалымдар Ресей империясының Түркістанда өз үстемдігін орнатудағы
жасаған реформаларынан бастап, оған қарсы жергілікті халықтың ұлттық
күресін сипаттай келе, Түркістанның жалпы ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-
экономикалық және ұлттық күресінің алғышарттарын, себептері мен барысын
айқындауға тырысқан. Бұл ғалымдардың арасында Р. Шамсутдиновтың еңбектерін
ерекше атауға болады. Автор Кеңес өкіметінің түрікшілдікке қарсы күресінің
қатерлі жәйттарын аша білген. Әсіресе, тәуелсіздік жолында құрбан болған
өзбек көшбасшылары – Латифжан Садықов, Абдурахим Юсуфзада, Хаққұл
Хусанбаев, Акбар Уразалиев т.б. өмір жолын мұрағат құжаттарының негізінде
зерттеген.
Түркістанда ұлт-азаттық идеологияның қалыптасуы, 1917 жылдың ақпан
айынан кейін Түркістандағы қоғамдық-саяси өмірдің өзгерілуі, Түркістан
автономиясы идеясының қалыптасуы, Түркістан аймақтық мусылман кеңесінің
қызметі мен бүкілтүркістан ұлттық қозғалысы және Түркістан мухтариятының
құрылуы туралы С. Ағзамходжаев көлемді зерттеу жұмыстарын жүрген [41].
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін түрікшілдікке байланысты Татарстанда да
елеулі зерттеулер жүргізілді. Р.Ф. Мухаметдинов тарапынан 1995 жылы Қазанда
жарияланған Зарождение и эволюция тюркизма атты еңбекте Юсуф Ақшораның
қызметі қарастырылып, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей
және Түркиядағы түрікшілдік қозғалысын, ХХ ғасырдың соңына таман
Түркиядағы, Ресейдегі және ТМД шеңберіндегі түрікшілдік әрекеттеріне көңіл
аударған [42]. Татарлардың ұлттық егемендігі үшін жүргізген күресі жайлы
құнды жұмыстарды дүниеге әкелген татар ғалымы Р. Амирханов, революцияға
дейін және Кеңес өкіметінің құрылуынан кейін татарлардың ұлттық күресі
туралы мәселелерді қолға алып, жіті қарастырған [43]. Кеңес өкіметінің
ыдырауының бастапқы кезінде татар ұлт–азаттық қозғалысының жетекшілерінің
бірі болған Аяз Исқақидің, Мұса Бигиевтің бірқатар еңбектерінде
түрікшілдіктің негіздері, сондай-ақ татарлар арасындағы бұл идеяның кең
таралуы, оның салдарлары айқын көрініс тапқан [44].
Посткеңестік ауқымда түрікшілдікке нақты баға беру мақсатында көптеген
халықаралық ғылыми–теориялық және практикалық конференциялар
ұйымдастырылды. Мәселен, Әзірбайжанның Баку қаласында 1998 жылы
Әзірбайжандағы түрікшілдік және әзірбайжандық мәселелер тақырыбында
конференцияда Әзірбайжандағы түрікшілдікдің қалыптасуы мен дамуының негізгі
аспектілері ортаға салынып, талқыланды [45]. Бұл сынды конференциялар
кейінгі жылдары, 2003 жылы ТҮРКСОЙ тарапынан Анкарада Ысмайыл Бей
Гаспыралы және Зия Гөкалп атымен ұйымдастырылып, оған Түркиядан тыс
жерлерден, Қазақстан, Татарстан және өзге түрік халықтары өмір сүретін
аймақтардан көптеген ғалымдар қатысты. Жалпы бұл конференцияда
түрікшілдіктің негізін қалаған және оның кең қанат жайылуына ат салысқан
көсемдердің қызметі зерделенді. 2005 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы
Түлкібас мекенінде Тұрар Рысқұловтың 110 жылдығына арналған халықаралық
ғылыми-теориялық конференциясы өтті. Онда Тұрар Рысқұловтың қызметі және
оның Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар түркі әлеміне сіңірген еңбегі
жайлы баяндамалар жасалып, тұлғалық ерекшелігі дәріптелді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Түркістанда ұлт-азаттық
идеялардың қалыптасуында мұсылмандықтың рөлі мен қызметіне байланысты
кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды [46]. Ресейдегі
мұсылмандық пен мектеп, медреселердің және мешіттердің түрікшілдік
бағытындағы қызметі туралы О.Н. Сенюткина зерттеу жұмыстарын жүргізген
[47].
Жалпы, түрікшілдік қозғалысы жайлы ғылыми, аналитикалық, саяси және
естеліктер түрінде жұмыстар алуан қырлы. Оларды диссертациялық жұмыста
барынша көрсетуге талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түрікшілдік әрекеті кезінде
агрессиялық сипатта қаралғаны белгілі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты – түрікшілдіктің шығуын, мәні мен мақсатын, салдары мен барысын
және оның түркі-мұсылман халықтарын біріктіріп, империалистік мемлекеттерге
бағытталған прогрессивті түрдегі күрес екендігін, сондай-ақ нақты мұрағат
құжаттары мен шетел ғалымдарының еңбектерін жүйелеу арқылы, Түркия және
Ресейдегі түрікшілдік қозғалысын салыстырмалы түрде сараптама жасап,
дәлелдеу. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді орындау алға
тартылды:
– Түрікшілдіктің түп тамырын, идеяның жүзеге асыру барысындағы түркі
халықтарының өзара байланыстарын анықтап, құқықтарын қорғау үшін жүргізген
күрес екендігін нақты құжаттар негізінде көрсету;
– Түркиядағы түрікшілдіктің пайда болуы тарихына тоқталып, оның Ресей түркі-
мұсылман халықтарына әсерін және эмигранттардың қызметіне шолу жасау
арқылы, сол замандағы тарихи оқиғаларға сараптама жасау;
– Түрікшілдік пікірінің қоғам арасында қолдау тауып, оның халық санасына
әсері мен ұйымдарының қызметін, сол заманда түрікшілдік көшбасшыларының
баспа беттеріне шығарған құнды мақалаларына және Ресейдегі түркі-мұсылман
халықтарының ұйымдарстырған құрылтайларының шешімдеріне талдау жасау;
– Түркия империалистік мемлекеттерінің ықпалынан құтылып, Республика құрған
тұсындағы түрікшілдіктің өрістеуін және ондағы түрікшілдіктің осы елде ғана
барынша дамығанына көз жеткізу;
– Революция әкелген мүмкіндіктерді пайдаланып, түркі-мұсылман халықтарының
дербес автономияларын жариялау барысын ашу, Энвер Пашаның басмашылар
әрекетіне қосылуын көрсету, М. Сұлтанғалиев пен Т. Рысқұловтың Түрік
бірлігі идеясының ұқсастықтары мен айрылмашылығына салыстырмалы талдау
жасау;
– Түрікшілдік қозғалысының бейбіт бағытты ұстанғанын, ұлттар арасындағы
кемісітушілікті қолдамайтынын, тек империалистік құрсаудан құтылу жолында
жұмыла күрес жүргізгенін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Диссертациялық жұмыс ХХ ғасырдың
басынан 1930 жылдардың бас кезіне дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл жылдарда
Ресей империясы жаңа даму сатысына аяқ басып, мұсылмандыққа қарсы ұстанымын
күшейтті, Осман империясы құлап, ұлттық негізде Түркия Республикасы
құрылды, Ресейдегі түркі-мұсылман халықтары бірігу жолында большевиктер
тарапынан қызыл тероррға ұшыраса, Түркиядағы халықтар өз бетінше даму
жолын таңдады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Зерттеу барысында түрікшілдік
әрекетінің нақты қай аумақта қарқынмен дамығандығы негізге алынды, оның
ішіне Түркияның қазіргі ұлттық аумағы, Қырым, Әзірбайжан, Еділ-Орал
төңірегі, Қазақстан мен Өзбекстан жерлері. Бұл таңдаудың жасалуының негізгі
себебі – аталмыш өңірлерде баста жәдидшілдік әрекетінің кең өріс алуы,
түрікшілдіктің теориялық негіздерінің пайда болуы, ұлт-азаттық күресінің ең
маңызды оқиғаларының осында өтуі, яғни автономиялардың жариялануы мен түрлі
саяси партиялардың белсенділігінің артуы.
Зерттеу жұмысының деректемелік негізі. Диссертациялық тақырыпты зерттеу
барысында Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының, Түркия
Республикасының Түрік тарихын зерттеу орталығының материалдары кеңінен
пайдаланылды. Сондай-ақ тақырыпқа байланысты осы уақытқа дейін ғылыми
айналымға тартылмай келген баспасөз материалдары мен шетел зерттеушілерінің
ғылыми еңбектері салыстырмалы түрде зерттелді.
Ғылыми жұмысты жазу барысында Ташкенттегі И–17 қордан (Сырдария уалаятын
басқару) түрікшілдікке байланысты бірқатар құжаттар ғылыми айналымға
тартылды. Түркістан генерал-губернаторлығының халық-ағарту ісіне тікелей
қатысты құжаттар 47–қордан (Түркістан өлкесі оқу орындарының Бас
басқармасы) пайдаланылды. 1–ші қорда (Түркістан генерал–губернаторы
кеңсесі) Түркістан генерал-губернаторы Духовскойдың Ислам в Туркестане
атты баяндамасы, Ферғанадағы көтерілістердің зерттелуі туралы есептер,
Түркістандағы исламның жағдайы, Түркістан халқының ой дербестігіне қарсы
патшалық әкімшіліктің жүргізген саясаты мен жәдидтік мектептердегі татар
мұғалімдерінің қызметіне байланысты құжаттар қарастырылып, ғылыми айналымға
тартылды.
Түркиядағы түрікшілдікке байланысты мұрағаттық құжаттар 1911–1918 жылдары
Стамбулда белсенділігімен танылған Түрік ошақтарында жинақталған. 1918
жылдың аяғында Ұлыбритания Түркияға аяқ басқанда Түрік ошақтарындағы
мұрағаттық құжаттарды өртеген. Алайда сол замандағы Түрік ошақтарының
органы қызметін атқарып келген Түрік жұрты журналында, оның мақсаты мен
міндеттері, Ошақтың құрылуының негізі мен көсемдерінің қызметі жарияланып
тұрған. Сондықтан Түркиядағы түрікшілдіктің түп тамырын айқындау барысында
басым бөлік құжаттық материалдар осы журналдан пайдаланылды. Сонымен қатар,
1927 жылдан бастап Стамбулда жарияланған Йени Түркістан журналында
жарияланып тұрған мақалалар да назардан тыс қалмады.
Кеңес өкіметінің қысымының нәтижесінде бірқатар түрікшіл көшбасшылар
эмиграцияға ұшырап, барған жерлерінде ұлт-азаттық күресін ғылым саласында
дәріптеуге тырысқан. Әзірбайжан ұлттық жетекшілері тарапынан Стамбулда
шыққан Әзери Түрік және М. Шоқайдың Яш Түркістан журналдарында
тақырыпқа байланысты шыққан мақалалар кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Түрікшілдік қозғалысы тарихының әлем
елдерінің біразында зерттеліп келе жатқанымен, аталмыш кезеңдегі Түркия мен
Ресей және КСРО-дағы түрік халықтары арасындағы өзара ынтымақтастықтағы
даму мәселелерін компаративтік әдіс тұрғысынан зерттеудің тұңғыш ұсынылып
отыруымен айқындалады. Осыған байланысты бұрын үстіріп, жалпылама
қарастырылып келген тақырыптар жаңа мағлуматтармен дәйектеледі. Сонымен
бірге отандық тарихнамаға бұрыннан белгісіз болып келген түрік, ағылшын,
француз тілдеріндегі соңғы деректер еңгізіледі. Тақырып түрікшілдік
қозғалысының бастауы және эволюциясы туралы жаңа ғылыми нәтижелер алуға
мүмкіндік береді. Өз тарапында бұл жағдай Түркия мен Қазақстан арасындағы
мемлекетаралық қатынастарды дамыта түсуде игі ықпалын тигізеді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– ХІХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия жерлері толығымен Ресей
империясының құрсауына түссе, Осман империясы ыдырай бастады, оған батыс
елдері қоқан-лоққы көрсете отырып, жаңа мемлекеттердің пайда болуына
мұрындық болуы: осының салдарынан түрікшілдік қажеттіліктен туындап,
ынтымақ пен мәдени бірлікті аңсаған ағым ретінде ортаға шығуы;
– Славяншылдық пен пангерманизмнің негізгі мақсаты кең тарап, өз ұлтының
өзге ұлттардан үстемдігін орнатуды көздегені баршаға аян. Осы екі ағыммен
салыстырғанда түрікшілдік әрекеті қорғану мақсатында пайда болып,
түркі–мұсылман халықтарының өзара ынтымағын күшейтуді және сол арқылы
ұлттық болмысын сақтап қалуды мұрат етуі;
– ХХ ғасырдың басында түрікшілдік әрекетінің көсемдері бірқатар ғылыми
жұмыстарын өз баспаларында көпшілік назарына ұсынған. Ол жұмыстарда тілде
бірлік ұранымен барлық түркі-мұсылман халықтарының өзара түсінісетін ортақ
тілде сөйлеуді алға тартуы, осы себепті мүмкіндігінше, тілді араб және
парсы кірме сөздерінен тазарту саясатының ұстанылуы;
– Түрікшілдік әрекетінің көшбасшылары әлемге тең құқықты ел ретінде енудің
жолын халық ағарту саласын қайта құру арқылы жүзеге асырылатынына сенуі,
соған байланысты аймақтарда жаңа әдісті мектептердің пайда болуы, бұл
мектептердің оқыту бағдарламасына діни дәрістермен қатар, дүнияуи
сабақтардың да енгізілуі, осылайша түркі-мұсылман халықтарының отарлық
саясатқа қарсы сауаттылықпен күрес жолына түсуі;
– Түрікшілдік әрекеті өрістей түскен сәтте Түркия мен Ресей түрікшілдері
ресми органы ретінде баспа қызметіне де көп мән берген. Атап айтсақ,
Тәржіман, Қазақ, Айқап, Түрік жұрты, Йени Түркістан,
Әзери–Түрік, Яш Түркістан, Ульфат т.б. газет-журналдарда көптеген
мақалалар түркі-мұсылман халықтарының мәселелеріне байланысты жария етіліп
тұрған. Түрікшілдер әлемге өздерін танытып қана қоймай, сонау қиын-қыстау
жылдарда осы газет-журналдар арқылы империалистік мемлекеттердің
әрекеттерін әшкерелеп, отырғанын да айқындау.
Зерттеу жұмысының теориялық–методологиялық негізі. Диссертацияда шетел
зерттеушілерінің көзқарастары мен тәуелсіздік жолында қалыптасқан жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған ғылыми жұмыстар, түрікшілдіктің негіздері мен
мақсат міндеттері туралы теориялық тұжырымдар басшылыққа алынады. Сондай-ақ
тарихи оқиғаларға салыстырмалы түрде жүйелілік, ғылыми-танымдық,
объективтік және тарихилық принциптер негізінде талдау жасауға бағыт
ұсталды. Пайдаланылған нақты фактілерді зерделеу жүйелендіру, салыстыру
тәсілдері негізінде жүргізілді. Әсіресе батыс елдері мен Түркия
зерттеушілерінің ғылыми жұмыстары ой елегінен өткізілді. Орыс ғалым-
миссионерлері мен шетел зерттеушілерінің еңбектері салыстырмалы түрде
қарастырылды. Диссертацияда тарихилық және объективтік принциптерді сақтау
негізге алынды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы және сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының
теориялық нәтижелерін, пайдаланылған әдебиеттерін Түркия мен отандық
тарихты жазу барысында кең көлемде пайдалануға болады. Жұмыстың негізгі
тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Түркия Республикасының тарихы,
Қазақстан тарихы, Өзбекстан тарихы, Әзірбайжан тарихы дәрістерінде, сонымен
қатар өлкетану, арнаулы курс сабақтарында да пайдалануға болады.
Диссертацялық жұмыстың негізгі қорытындылары, тұжырымдары мен ғылыми
нәтижелері ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі басылымдарда жарық көрді. Сонымен қатар ізденушінің тақырыпқа
байланысты ұсыныстар мен пікірлері халықаралық ғылыми-теориялық,
практикалық, аймақтық конференцияда баяндалып, конференциялар
материалдарының жинақтарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу
деңгейі, теориялық-методологиялық негізі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары, хронологиялық және
географиялық шеңбері анықталып, деректік негіздеріне талдау жасалынды.
1900–1917 жылдар арасындағы түрікшілдік қозғалысы деп аталатын бірінші
тарауда түрікшілдік ойының түп тамыры, дамуы мен қозғалыстың барысы, Осман
империясында түрікшілдіктің алғышарттары, қозғалысты негіздеп, дамытқан
тұлғалардың, саяси және қоғамдық қайраткерлердің қызметі туралы сөз
қозғалып, түрікшілдіктің қоғамдық өмірдердегі көрінісі мен ХХ ғасырдың
басында Бүкілресейлік мұсылмандар съездері деректер негізінде сараланып,
талданды.
Бірінші тараудың Ресейдегі түрік халықтарының ұлттық құқықтарын қорғау
жолындағы күресі, түрікшілдіктің алғышарттары деп аталатын бірінші бөлімде
татар, Әзірбайжан, Қазақ елі және Орта Азия халықтарының мұсылмандық туы
астында жиналып, біріге қорғанудың негізгі аспектілері, ХХ ғасырдың басында
олардың түрікшілдікке ден қойып, ұлттық болмысын қорғауының қырлары
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия мен Кавказ жерлері патшалық
Ресейдің отарына айналып, халықтардың салт-дәстүрлеріне, діни сенімдеріне,
жалпы ұлттық ерекшеліктері мен болмыстарына қолсұғушылық тереңдей түсті.
Оған қарсы түркі-мұсылман халықтарының көтерілісі аяусыз тұншықтырылды. Бұл
саясатқа қарсы ендігі күресін түркі-мұсылман халықтары сауаттылықпен
жүргізуге бет бұрды. Түркі-мұсылман халықтарын біріктіретін ұйымдар мен
баспа органдары, жаңа түрдегі халық ағарту орталықтары бой көтерді.
ХХ ғасырдың басындағы жалпытүрік ұлт-азаттық идеясының күш алуында қырым
және қазан татарлары мен башқұрт зиялылары сүбелі еңбек етті. Ысмайыл
Гаспыралы Тәржіман, Фатих Каримов Вақт газеттері арқылы түркі
халықтарының ұлт-азаттық санасының қалыптасуына, империялық саясатқа қарсы
оқу ағарту саласын қайта құрып, сауаттылықпен күрес жүргізуге шақырды.
Татарлардың ұлт-азаттық күрестің негізін Абдулнасыр Құрсави, Шихабуддин
Маржани, Хусеин Фейизхани және Қаюм Насыри қалаған. Статистикалық
мәліметтерге қарағанда, 1905 жылға дейін Қазанға шетелден 200–ден астам
мұсылман газеттері келіп тұрған. 1905 жылы Қазан мухбири атты газет шыға
бастайды, онда Юсуф Ақшора өз жұмысын жүргізеді.
Ресей империясы Қазанды отарлаған соң, мұнда ғылыми және діни ұйымдардың
белсенділігіне шек қояды. Бұл жағдай татарларға Түркістанды, әсіресе
Бұхараны орталық етіп алуына себеп болады. Татарлар Түркістан, Бұхара және
Хиуада сауда орталықтарын ашып, жаңа қоныстардың негізін қалайды. Аталған
мәселелердің арқасында бұл жерлерде жаңа әдісті мектептер бой көтереді.
Халық арасында бұл мектептерді татар мектептері деп те атаған. Реформашыл
бай татарларлардан шыққан Ахмет және Ғанибайлар Түркістанда өз
қаражаттарымен жаңа әдісті мектептер ашып, жергілікті халықтың балаларын
оқытуға кіріседі. Мұндай мектептер Ташкент, Әулие-Ата, Шымкент, Ферғана,
Қоқан, Бішкек және Алматыда кең тараған. 1895 жылы бай татарлардың
қаражатымен Қазалыда, 1898 жылы Самарқан мен Ақмешітте жаңа әдісті
мектептер ашылған. Татарлар мен Түркістан халықтары жақындасуынан мазасы
қашқан отарлық әкімшілік бұл жағдайдың алдын алу мақсатында татарлардың
өңірдегі белсенділіктеріне барынша тиым салуға кіріседі [48]. Осыған
қарамастан 1901 жылы Мүнаввар Қары Ташкент қаласында жаңа әдісті мектебін
ашып, Түркістан өңірінде осындай мектептердің көптеп ашылуына мұрындық
болды. Жыл өткен сайын жәдид мектептері көбейіп, 1905 жылға дейін тек
Түркістан өңірінде оның саны 35–ке жеткен [49].
ХХ ғасырдың басында Әзірбайжанда ұлт-азаттық қозғалыс сауатты түрде дами
бастады. Сол жылдары Әли-Мардан Топчибашы тарапынан Хаят газеті шығып,
онда Ахмет Ағаоғлу және Хусейнзаде Али Бейлер өз мақалаларын жариялап
тұрған. 1917 жылы патшалық биліктің жойылуы нәтижесінде Әзірбайжанда
ұлтжандылық әрекеті күшіне еніп, тек мәдени салада емес, сонымен қатар
саяси бағытта да белсенділігі артады.
Түрік бірлігі мен ислам бірлігі идеялары қазақ далаларында да кең
тараған. ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарынан 1917 жылдарына дейінгі кезеңде Қазан
университетінде 30-ға жуық қазақ баласы, Санкт-Петербург университетінде 20-
ға жуық қазақ жастары білім алды. Бұлардың арасында Б. Қаратаев, Б.
Құлманов, Б. Сыртанов, А. Тұрлыбаев, Ж. Досмұхамедов, М. Шоқай, А.
Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышпаев және т.б. бар. Қазақ балалары
Қазан қаласындағы Мухаммедия, Уфадағы Ғалия, Орынбордағы Хусайния
медреселерінде де білім алған. Уфадағы аталмыш медреседе 1907–1917 жылдар
аралығында білім алған 950 шәкірттің 154 қазақ болған [49, 54 б.; 29, 66
б.].
Ресей империясының құрамындағы түркі-мұсылмандары империалистік
мемлекеттердің отарлық саясатына қарсы шығып тұрған. ХІХ ғасырдың соңына
таман түркі-мұсылман халықтарын ислам діні біріктірген. Халық бірте-бірте
ұлттық ерекшеліктерін ұғына бастаған сәттен өзара жұмылуға тырысты. Алайда
Ресей империясының басшылары мен отарлық әкімшіліктің өкілдері қолынан
келгенше түркі-мұсылман халықтарын бір-бірінен ажырату жолдарын іздестіріп,
орыстандыру саясатын жүргізіп тұрды. Осыған байланысты ұлт-азаттық
жолындағы түркі-мұсылман халықтарының жаңа сатыдағы түрікшілдік әрекеті,
түрік бірлігі, түрік ынтымағы ұғымы халық санасына терең сіңіріліп,
тұтас құатты әрекетке айналды.
Бірінші тараудың Түркиядағы түрікшілдіктің негіздері атты екінші
бөлімде Түркиядағы түрікшілдіктің пайда болуы, дамуы мен оның түпкі мақсаты
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың соңында Осман империясында ұлттық тарих ұмытылғаны
соншалық, ұлт атауының өзі қолданыстан шығып, орнына дипломатиялық
лауазымнан өзге, мағынасыз османлы сөзі кең тараған-ды. Түріктер Османлы
еліндегі өзге халықтарды басқарып отырмыз деген ойда жүрген сәтте,
құрамындағы мұсылман емес бұлгарлар, армяндар, гректер, сербтер француз
төңкерісінің бүкіл әлемге жайған ұлт-азаттық идеяларының ықпалымен ұлттық
болмыстарын қалыптастыруда еді [50]. Стамбулдықтар өздерін қалалықтар деп
атаса, өзге халықтар жағрапиялық орналасуна қарай албан, курд, лаз, араб
деп атайтын. Түрік, Шығыс Анадолыда қызылбас, Стамбулда болса
мәдениетсіз, ауыл тұрғыны ретінде қабылданды [51]. Османлы түріктерінің
арасында түрікшілдік пікірі алғаш рет – Ибрагим Шинаси мен Зия Паша сөйлеу
және жазу тіліндегі түрлілікті жойып, түрік тілінің барынша қарапайым түрде
қолданылу қажеттілігі арқылы ортаға шығарады.
Османлы мемлекетіндегі алғашқы түрікшілдердің қатарынан саналатын Ахмет
Вефик Паша: Негізгі тіліміз – шамамен бүкіл Азия мен Батыс Еуропаға
жайылған ұлы тіл; Осман диалектісі, Шағатай диалектісі және т.б. бұл
тілдің бөлімдерінен, диалектілерінен тұрады – деген [17, 30–31 бб.]. Ал
Жас түріктер қозғалысының көсемі Мизанжи Мурат, Тарих-и Умуми (Жалпы
тарих) атты шығармасы арқылы түріктердің исламнан бұрынғы тарихына
тоқталып, 1886 жылы шығарған Мизан газетінде османшылық және ислам
бірлігі мен қатар түрікшілдік қозғалысына да үлкен мән берген. 1880-1890
жж. түрікшілдік әрекеттері арқылы таныла бастаған тұлғалардың барлығы
дерлік тарих, тіл, ғылым саласында қызмет еткен. 1912 жылы құрылған Түрік
ошақтары мен оның ресми органы болған Түрік жұрты ұлттық болмысқа
қауіп–қатер төнгенін сезініп, империядан гөрі, империялық қысымнан
түріктерді сақтап қалу үшін күрес жүргізген. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басында Түркияда түрікшілдік қозғалысын дамытқандар қатарына Юсуф
Ақшора, Зия Гөкалп, Ахмет Ағаоғлу, Хусеинзаде Али Туранды жатқызамыз.
Мәселен, Юсуф Ақшора 1904 жылы саяси мәндегі түрік бірлігінің әлемдегі
геосаяси маңызын меңзеп түсіндірген. ІІ Конституциялық басқару жүйесінен
кейін әлемде 45–50 миллион түрік өмір сүретінін баса айтқан Юсуф Ақшора,
түріктердің саяси мағынада оянып, мәдени бірігуге шақырған.
Түрікшілдіктің негізін қалаған тұлғалар атты бірінші тараудың үшінші
бөлімінде Ысмайыл Гаспыралының түрікшілдік бағытындағы ойлары мен Тонгуч,
Тәржіман газетіндегі қызметі, оның Парижде оқуын жалғастырғанда Юсуф
Ақшораға хат жолдап, бірнеше айдан соң газеттің 20 жылдығы болатыны туралы
сөз етіп, империялистік қысымға қарсы сауаттылықпен күресті жалғастыру
қажеттілігі туралы ойлары қарастырылған. Ысмайыл Гаспыралының 1881 жылы өзі
жинаған мәліметтеріне сүйенсек, сол жылдары Ресейде 16 мыңға жуық ауылдық
мектептері, 214 медреселер болғанын, ол жерлердегі жарты миллион
түркі–мұсылман халықтарының балаларының 5 жыл оқығанына қарамастан 5 қатар
оқып, жаза алмайтындықтарын көріп ашынғандығы, осы себептен білім саласында
шұғыл реформа жасау қажеттілігі туралы мәселелер кең қаралды. Бөлімнің
өзегіне айналған және түрікшілдік бағытында ерінбей қызметін жалғастырған
Юсуф Ақшора, Зия Гөкалптың қызметтері де кең қаралды.
Бірінші тарудың Түрікшілдік пікірінің қоғамдық өмірдегі көрінісі деп
аталатын төртінші бөлімде Түркиядағы түрікшілдік бағытында құрылғаналғашқы
Түрік қоғамы ұйымының қызметі қарастырылады. Қоғамның ережесі 1908 жылы
жарияланып, заңды мекемеге айналады [21, 52 б.]. Бұл қоғамды Түркияның
атақты түрікшілдері – Неджип Асым, Велед Челеби және Ю. Ақшора құрды. Оның
екінші мәжілісіне Эмруллах Эфенди, Ахмет Митхат Эфенди, Неджип Асым, Велед
Челеби, бурсалық Мехмет Тахир, Мехмет Ариф, Акйигитоғлу Муса, Юсуф Ақшора,
Фуат Раиф, Рыза Тевфик, Ферит және Агоп Бояджыйан қатысты. Бұл ғалымдар
түрікшілдік қозғалысының орнына, түркологияны дамытуға басым мән берген
[19, 95-96 бб.]. Осылайша басталған алғашқы жұмыстар, жылдың соңына таман
өткізілген жиналыста Түрік қоғамы ғылыми бағытта дамыды. Қоғамның
мақсатын білдіртетін ереженің екінші бабында Қоғамның мақсаты–түрік
аталатын барша түрік халықтарының қолданыстағы шығармалары мен жұмыстарын,
жағдайы мен қоршаған ортасын зерттеуге және нәтижелерін үйретуге тырысу,
тарихын, тілін, әдебиетін, этнографиясы мен этнологиясын, әлеуметтік
жағдайын, мәдениетін, түрік мемлекеттерінің көне және жаңа жерлерін
зерттеп, әлемге таныту мен тіліміздің ашық, қарапайым, көркем, ғылыми тіл
дәрежесіне жеткізу үшін қызмет ету, грамматикасын зерттеу – делінген.
Түрік қоғамының мақсатын үлестіріп тарату үшін газеттер, брошюралар,
кітаптар жарияланып, жалпы сабақтарда баяндамалар оқу ұйымдастырылды.
Неджип Асым Бейдің Түріктердің ежелгі отаны мен бурсалық Тахир Бейдің
Түріктердің ғылым мен білімге қызметі атты брошюралары басылып шықты.
Кейінен Түрік қоғамы атты түрікшілдікке қатысты зерттеулерді қамтыған
айына бір рет шығатын журнал жарияланды. 1911 ж. басылып шыға бастаған
журналдың 7 саны ғана жарық көрген [17, 165–166 бб.].
1911 жылдың тамыз айында түрікшілдік бағытында қызмет еткен Стамбулда
Түрік жұрты ұйымы құрылды. Түрік жұрты немесе Түрік білімгерлер жұрты
Швеция, Франция және Алманиядағы түрік білімгерлері құрған білім алушылар
ұйымы негізінде қаланады [7, 62 б.]. осылайша түрікшілдік ағымы батысқа
білім алуға кеткен жастар арасында да тарала бастайды. Түрік жұрты
ережесіне сай, түрік балаларына арналған пансионаттар ашып, Түріктердің
сана–сезімі мен білімін жетілдіруге, табыс пен іскерлікке ие болулары үшін
қызмет ететін бір журнал шығарады (4–бап). Ұйымның мақсаты–түріктердің
мәдени деңгейін көтеру деп белгіленген. Түрікшілдік ағымының даму жолында
ең маңызды өзгеріс кезеңінің болып Түрік жұрты журналының құрылуы еді.
Ресей түріктері ұйымдастырған құрылтайлар атты бірінші тараудың бесінші
бөлімде Ресей империясының ішіндегі саяси өзгерістері мен орыс–жапон
соғысының салдарлары және осы саяси-экономикалық жағдайды пайдаланған,
сондай–ақ тәуелсіздікке қол жеткіземіз деген үмітпен ұйымдастырылған
Бүкілресейлік мұсылман съездерінде алынған шешімдері қарастырылады.
1905 жылдың 15 мамырында Нижний Новгородта мұсылмандардың бірінші
Бүкілресейлік мұсылмандар съезі өтеді. Оған Қазан, Әзірбайжан және Қырымнан
150–ден астам өкіл қатысып, империяның саясаты сынға алынады және ұлттық
болмысты қорғайтын бірқатар шешімдер қабылданады. Екінші бүкілресейлік
мұсылмандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ВЕЖИХИ СЕФА ФУАТ ХЕКИМОҒЛУ
Түркия және Ресей мен КСРО-да түрікшілдіктің даму тарихы
(1900-1930 жылдардың басы)
07.00.03 – Жалпы тарих (шығыс елдері)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Жалпы тарих кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Есмағамбетов К.Л.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Хафизова К.Ш.
тарих ғылымдарының кандидаты
Сманова А.М.
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы 29 сәуір күні сағат 14.30-да Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Р.Б. Сүлейменов
атындағы Шығыстану институты жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 55.40.03 Диссертациялық кеңесінің (050010,
Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) мәжілісінде
қорғалады.
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитетінің Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының
кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) танысуға
болады.
Автореферат 2010 жылы 29 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы Ә.Қ. Муминов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бергі
уақытта отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, оның сипаты,
қазақ зиялылары мен қоғам қайраткерлерінің қызметі жайлы бірқатар ғылыми
еңбектер дүниеге келді. Осыған қарамастан көптеген мәселелер, әсіресе
түрікшілдік қозғалысы, оның шығу себептері мен алғышарттары, барысы мен
нәтижесі, мәні мен мазмұны әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Осы орайда
Түркия мен Ресейдегі түрікшілдікті теориялық-методологиялық жағынан,
салыстырмалы түрде зерттесек қазақ тарихының жаңа қырлары ашылатынына
күмәніміз жоқ. Сондықтан түрікшілдік мәселесін тек қозғалыс ретінде
сипаттап қана қоймай, оны түркі халықтарының өзара ынтымағының дамуы және
империалистік мемлекеттердің үстемдігіне қарсы бағытталған аса маңызды
құбылыс қатарында қарастырған жөн.
Патшалық Ресей, оның орнын басқан Кеңес өкіметі жылдарында түрікшілдікті
империяның саясатына қауіп төндіретін әрекет ретінде бағаланды, сол
себепті ол құғын-сүргінге ұшырады. Кеңестік заманда бөлшектеу саясаты
мақсатында түркі халықтарының тарихы бір–бірінен бөлек, жеке-дара зерттеліп
келді, түрікшілдіктің мән–мағынасы бұрмаланып көрсетілді. Түрікшілдіктің
негізіне гуманизм мен мәдениет идеялары жатады, ол нәсілшілдікті
уағыздайтын славяншылдықтан мүлдем бөлек ағым болып табылады. ...
Түрікшілдік, исламшылдық ағымдары бір-бірімен өзара тығыз байланысты, бірі
– түрік халықтарының, екіншісі – бүкіл мұсылмандардың басын біріктіруге,
сол арқылы империалистік озбырлыққа қарсы тұруға тырысады. Одан шапқыншылық
сипат іздеу шындыққа жанаспайды, – деп К.Л. Есмағамбетов түрікшілдіктің
мақсат мұратын ерекше атап өткен [1, 346 б.].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында отандық тарих ғылымы әлі де
маркстік–лениндік методологияның ықпалында қалуына байланысты, түрікшілдік
тақырыбы объективті өз бағасын ала алмады. Кейінгі жылдары ұлттык
идеялардың дамуы нәтижесінде, түрікшілдік мәселелерін зерттейтін
зерттеушілердің қатары арта түсті. Бүгінгі кезеңде бұл тақырыптың отандық
тарих ғылымында өз орнын алуында Н.Ә. Назарбаевтың Түркия Республикасына
сапарында тұтас түркі халықтарының тарихын зерттейтін академияның ашылуын
егемен еліміздің күттірмейтін мақсаттарының бірі деп көрсетуі аса үлкен
маңызға ие [2].
ХІХ ғасырға дейін Османлы мемлекетінде жарық көрген жұмыстарда түрік
сөзі Анадолының надан ауыл тұрғыны деп, халықты қорлайтын мағынада
айтылатын [3, 24 б.] Соған байланысты елде өмір сүретін бүкіл ұлыстың діни
және этникалық өзгешеліктері есепке алынбай, азаматтық негізде Османлы
деп аталатын жаңа бір ұлттың қалыптасуы жоспарланған. Дегенмен бұл мақсат
Ататүріктің билік басына келуімен өз мәресіне жетпеді. Османлы мемлекеті
мен Орта Азияда біраз жылдар өмір сүрген мажар түркологы Арминий Вамбери,
түріктер мен монғолдар арасындағы тектік және тілдік байланыстарына
тоқталып: Ағылшын-саксон, славян және латын ұлттары бар болғаны сынды, ұлы
Тұран қауымы өркениеті де бар, және ол қауымның өзегі – түріктер.
Түріктердің болашағы көптеген ұлттарға қарағанда берік деп, түрік
халықтарының өзара мығым да, ықыласы күшті екендігін ашып берді [4, 74 б.].
Сондықтан, ХХ ғасырдың бірінші жартысында Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік
қозғалысын жан-жақты қарастыру Түркия мен бүгінгі Қазақстан, Өзбекстан,
Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресей Федерациясы құрамындағы түрік тілдес
халықтар үшін де маңызды тақырып болып табылатыны сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінге дейін Түркия мен Ресей, сонан соң
Кеңес өкіметі құрылған алғашқы жылдарында түрікшілдік қозғалысының тарихы
тұтас, салыстырмалы түрде зерттеле қойған жоқ. Түрікшілдік мәселесінің
ұлттық тұрғыдан зерттелудің қарқыны КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Ресей Федерациясы
құрамындағы Татарстан, Башқұртстан т.б. елдерде күшейе түсті. Алайда
көптеген ғалымдар оны біржақты, өз мемлекетінің идеологиялық ұстанымы
тұрғыдан қарастыруда. Сол себепті тақырып тарихнамасын біз бірнеше сатыға
бөліп қарастыруды жөн көрдік: біріншісі – түрікшілдікті жан–жақты
қарастырған шетелдік тарихнама; екіншісі – Түркия Республикасында жарық
көрген түрікшілдердің еңбектері; үшіншісі – революцияға дейін Ресей
империясында отаршылдық мақсатта жазылған еңбектер; төртіншісі – Кеңес
өкіметі жылдарында дүниеге келген және маркстік-лениндік принциптер
негізінде жазылған еңбектер; бесіншісі – КСРО ыдырағаннан кейін
посткеңестік ауқымдағы жұмыстар; алтыншысы – Қазақстандағы ғалымдардың жаңа
тұрғыдағы ғылыми еңбектері.
Батыста түріктер тарихына қызуғышылық ХIX ғасырдан екі негізде бастау
алған: біріншісі, “Turquerie” – түріктерге деген сүйіспеншілік, яғни
Түркияда шыққан көркемөнер туындыларының еуропалық өнерсүйер қауымын
қызықтырған, екіншісі, батыстық суретшілердің түріктерді бейнелеуі мен
ақындардың, философтардың түрік этикасын дәріптейтін еңбектер. Олар Альфонс
де Ламартин, Пьер Лоти, Клауд Феррер сынды ғалымдардың достық пиғылдағы
түріктер туралы жазылған мақалалар [5, 5-6 бб.]. Батыс зерттеушілерінің
арасында Артур Люмлей Дэвидс тұңғыш түрік тілі грамматикасын жазған. Бұл
еңбекті негізге алған Фуат және Жевдет пашалардың Османлы тілі
грамматикасы (Kavaid-i Osmaniye) атты жумысын ерекше атауға болады. Али
Суави, Дэвидстің жұмысынан әсерленіп, Парижде Улум газетінің бірінші
санында Түрік атты мақаласын жариялайды. Леон Каэн болса, 1896 жылы
Парижде Азия тарихына кіріспе (Introductional Histoire de l’Asie)
еңбегінде батысқа өркениетті алып келген Тұран ұрпағы деген ойын
жұртшылыққа танытқан.
Батыспен тығыз байланыс орнатқан Османлы зиялылары ХVIII ғасырдан
бастап, қытай және араб–ислам деректеріне сүйеніп, исламнан бұрынғы түрік
тарихы төңірегінде зерттеу жүргізген батыстық шығыстанушылардан әсерленеді.
Олардың арасында Джозеф де Гинь және Тұран сөзін этникалық категорияға
жатқызған Арминий Вамбериді атауға болады [6, 96 б.].
Орталық Азия аумағы стратегиялық жағынан империалистік мемлекеттердің
қызығушылығын арттыратын аймақтарының бірі екендігі белгілі. Кезінде
әскери–саяси мақсатта бұл аймақты зерттейтін түрлі орталықтардың ашылуымен
қатар, батыс елдерінде арнайы зерттеу институттары да ғылыми ізденістерімен
танылған. Кеңес өкіметі құрамындағы халықтардың тарихын зерттейтін
институттардың бірі 1954 жылы Мюнхен қаласында ашылған. Онда эмиграцияға
ұшыраған талай ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Батыс елдерінің
ізденістерінің көбі Түркістандағы ұлттық мәселеге арналғаны байқалады.
Мәселен, Джэйкоб М. Ландау [7], Дэвид Кушнер [8], Уирел Хейд [9], С.А.
Зеньковский [10], Франсуа Джоржон [11], А. Беннигсен және Ш. Лемерсье-
Келькеже [12] Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік қозғалысы мен ұлттық
егемендігі үшін күресі туралы пікірлерін білдірген. Соңғы кездері түркі
халықтарының ұлт–азаттық күресі жайлы зерттеу жұмыстарының қарқыны арта
түсті. Орталық Азиядағы халықтардың қоныс аударуы салдары мен нәтижелері
туралы жапондық ғалым Комацу Хисао жазған [13].
Түрік тарихының түп тамырынан бастап жазған Дж. де Гиньнің, Артур Люмбей
Дэвидстің және Леон Каэннің жұмыстары Зия Гөкалптің түрікшілдік ойының
дамуына негіз болады. ІІ Абдулхамиттің басқаруының соңғы жылдарында жас
ұрпаққа Леон Каэннің еңбектері елеулі әсерін тигізіп, батыстың мәдениетіне
Тұран ұрпағының ықпалы болған деген ойы жалғасын табады [8, 14 б.]. Осы
тұрғыда Неджип Асым, Ахмет Вефик паша және Сулейман пашалардың ғылыми
түрікшілдіктің негізін қалауында және оладың көптеген еңбектерді жазуына
мұрындық болады [9, 104 б.].
Орталық Азия халықтарымен Османлылардың өзара бауырлас халықтар екендігі
жайлы Мехмет Атыф Қашғар тарихы еңбегінің кіріспесінде атап өткен. Ахмет
Митхат Эфенди болса, 1887 жылы жарияланған Жаңа ғасырлар ауқымды тарихы
(Mufassal Tarih-i Kurun-u Cedide) еңбегінде османлылардың түрік тобына
жататынын жалғастырған. Оның пайымдауынша түріктер тарихта терең із
қалдырған. Жас түріктер (младотурки) қозғалысы жетекшілерінің бірі Мизанджы
Мурат (1853-1914) Жалпы тарих (Tarih-i Umumi) еңбегінде түріктердің
исламнан бұрынғы тарихына назар аударады. Бұл бағытта Шемседдин Сами Түрік
үлкен сөздігі (Kamus-ı Türki) еңбегі арқылы Османлы тілі терминіне
қарсы шығып, Османлы атауы – мемлекет лауазымы және, ал, халықтың түрік
екенін, тілдерінің де түрік тілі екенін нық сеніммен айтқан [3, 79 б.].
Аталған жұмыстардың барлығы Түркияда түрікшілдік ойының қалыптасып, дамуына
негіз болады.
ХХ ғасырдың басында Түркияда Түрік ошақтарының ресми органы Түрік
жұрты (Türk Yurdu) журналында түрікшілдікке байланысты көптеген мақалалар
жарияланған. Онда Зия Гөкалп, Мехмет Эмин Юрдакул және Юсуф Ақшора т.б.
түрікшілдіктің шығу себептеріне, оның мәні мен мазмұнына байланысты құнды
мақалаларын жариялаған. Аталмыш журналдан тыс түрікшілдік мәселелерін
жариялап отырған баспалардың қатарына Нихал Атсыздың Орхон журналын
жатқызуға болады [14, 16 б.].
Зия Гөкалп пен Юсуф Ақшораны түрікшілдік бағытындағы аса ірі ғалымдардың
қатарына жатқыза отырып, олардың еңбектері тікелей түрікшілдікке арналғанын
атаған жөн. Олар әлемдік өзгерістер мен империалистік мемлекеттердің
саясатына бірігіп қана төтеп бере алатындықтарына сенім артқан. Мәселен,
Юсуф Ақшораның [15, 19 б.] Үш тәсілді саясат мен Зия Гөкалптың [16]
Түріктену, исламдану және жаңа заманға сай болу, Түрікшілдіктің
негіздері еңбектері бүгінгі таңда да құндылығын жоғалтпаған [17].
Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін ұлт–азаттық күресті басқарған қоғам
қайраткерлері қысымға ұшырады. Олардың арасында Түркияға қоныс аударған
башқұрт халқының көсемі Заки Уәлиди Тоғанның Естеліктер (Hatıralar) мен
Бүгінгі түрік елі және Түркістанның жаңа тарихы (Bugünkü Türk İli ve
Türkistan’ın Yakın Tarihі) және әзірбайжандық Мехмет Эмин Расулзаденің
Әзірбайжан Республикасы мен әзірбайжан жетекшілірінің бірі Мирза Бала
Мехметзаде Әзірбайжан ұлттық анты (Azerbaycan Misak-ı Millisi),
Әзірбайжан ұлттық қозғалысы (Milli Azerbaycan Hareketi) еңбектері
тікелей түрікшілдік тарихына арналған. Бұл жұмыстарда Түркістанның сол
уақыттағы әлеуметтік–экономикалық және саяси жағдайы туралы жазылған.
Әзірбайжандық зиялылар Стамбулда Әзери Түрік журналын шығарып, онда Кеңес
өкіметі құрамындағы әзірбайжандықтардың тағдырына байланысты да құнды
мақалалар жариялап тұрған.
Түрікшілдік мәселесін, соның ішінде жәдидшілдік әрекетінің өрістеуі мен
оның Қазақстан мен көрші елдерге таралу тарихы туралы жазған Баймырза
Хайыттың жұмыстары батыста, Түркияда жоғары бағаланады [18]. Баймырза
Хайыттың жұмыстарының басым бөлігі Түркістандағы басмашы әрекетіне
арналған, оны Б. Хайыт жалпы жергілікті халықтың жұдырықтай түйіліп, Ресей
империясының озбырлық саясатына қарсы бағытталған күресі ретінде
қарастырған.
Кеңес өкіметі шарықтаған жылдарда Түркияда түрікшілдік мәселесін зерттеу
жұмыстары жалғасын тапқан. Түрікшілдік тарихы мен түрікшілдікті зерттеу
бағытында құрылған ұйымдардың белсенділігін, сондай-ақ олардың баспа
беттерінде жарияланған құнды мақалаларына сараптама жасаған ғалымдардың
қатарына Хусейін Намык Оркунның жұмыстарын жатқызуға болады. Автор өз
еңбектерінде Ресейдегі және Түркиядағы түрікшілдіктің негізгі басымдықтарын
нақты материалдар незігінде қарастырған [19]. Соңғы кезеңдерде Түркиядағы
ғалымдар түрікшілдікке қызу мән беріп, құнды зерттеулер жүргізуде. Олардың
арасында Низам Өненнің [6], Юсуф Сарынайдың [3], Фусун Устелдің [20],
Рыдван Акынның [21] еңбектері Түркия мен Ресейдегі түрікшілдік әрекеттер
турасында маңызды пікірлерін баян еткен. Аталған зерттеушілерден тыс
түрікшілдіктің негіздерін Ахат Андижан өз еңбектерінде нақты зерттей келе,
Түркістан халқының тәуелсіздік үшін күресінің сәтсіздікпен аяқталуын, бірақ
оның өзге елдерде де жалғасқандығын нақты құжаттарды пайдалана отырып
зерделеген [22].
Тікелей басмашы әрекетіне қатысып, кезінде Энвер Пашамен бірге
қозғалысқа аттанған Абдуллах Режеп Байсун өз естеліктерінде сол заманғы
жағдайды сипаттаған [23]. Басмашы әрекетінің соңғы уақыттарда атсалысқан
және Түркістан халқының ұлт-азаттық күресіне куә болған Энвер Пашаның бұл
күрестегі орны мен қызметі жайлы Шевкет Сүрейа Айдемир өз жұмыстарында
нақты айқындаған [24].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Түркістан толықтай Ресей империясының
отарына айналып, бұл жерде түрлі тәсілдермен орыстандыру және халқын
шоқындыру саясаты жүргізіледі. Осы сәтте түрікшілдікке байланысты
орыстық–шовинистік сипаттағы бірқатар еңбектер дүниеге келген. Олардың
қатарына С.М. Граменицкийді, Н.П. Остроумовты, А.Е. Алекторовты, И.Н.
Ильминскийді, А. Добросмысловты, И.А. Бобровниковты [25] жатқызуға болады.
Ұлт–азаттық күрес жолында және Ұлы Түркістанды құруды аңсаған қоғам
қайраткерлердің қатарында М. Шоқайдың орны ерекше. Түркістандағы халықтың
қиын жағдайға дұшар болғандығын, ондағы әлеуметтік–экономикалық, саяси
мәселелердің өзара шырмауықтанып кеткендігі жайлы М. Шоқай 1927 жылдан
бастап Стамбулда жарық көрген Йени Түркістан журналында мақалалар
жариялайды. Сонан соң ол 1929 жылдан бастап өзі шығарған Яш Түркістан
журналы арқылы батыс жұртшылығына Түркістандағы шынайы жағдайды танытқан.
Бұл журналдарда түрікшілдік қозғалысына байланысты көптеген ғылыми
мақалалар жарық көреді [26].
Кеңестік дәуірде түрікшілдік және түрік халықтарының ұлттық тәуелсіздік
жолындағы күресінің тарихы коммунистік идеология құрсауында қалғандығы
белгілі. Осыған байланысты оның шынайылығы біртарапты, кеңестік
концепцияның шеңберінде айқындалатын. Кеңестік дәуірде
түрікшілдікке–агрессивтік экспансияшыл, буржуазиялық-ұлтшыл қозғалыс деген
баға берілген, халқының азаттығы үшін күрес жүргізген көшбасшыларына болса
бүлікші және жікшіл деген орынсыз айыптар тағылатын. Д.Л. Голинков Орта
Азиядағы басмашылар қозғалысын ағылшындықтармен ауыз жаласқан, антикеңестік
қозғалыс ретінде қарастырған [27, 276-290 бб.]. Осы іспетті еңбектер Кеңес
өкіметі жылдарында көптеп жарыққа шықты. Олардың қатарына А.И. Зевелевтің,
Ю.А. Поляковтың, А.И. Чугановтың, Э.Ю. Юсуповтың, Б.В. Луниннің жұмыстарын
жатқызуға болады. Бұл авторлар өз еңбектерінде басмашы сөзін қарақшы,
зорлаушы және бандит сөздерімен теңестіреді [28].
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда ұлттық тәуелсіздік пен түрікшілдік
мәселесіне байланысты заман талабына сай бірқатар құнды еңбектер дүниеге
келді. Олардың арасында К.Н. Нұрпейістің [29], М.Қ. Қойгелдиевтің [30], Т.
Омарбековтың [31], О. Қоңыратбаевтың [32], И.В. Минеевтің [33], К.Л.
Есмағамбетовтың [1] еңбектері түрікшілдік қозғалысына байланысты құнды
мәлімтетерді ғылыми айналымға тартқан. Тұңғыш 1920 жылы жарық көрген Г.
Сафаровтың Отарлық революция атты еңбегі қайта басылып шықты [34]. Бұл
ғалымдардың арасында К.Л. Есмағамбетовтың М. Шоқайдың түрікшілдік идеясын,
оның бұл жолдағы қоғамдық-саяси және ғылыми күресін мұрағат құжаттары
негізінде ашқан Әлем таныған тұлға монографиясын ерекше атауға болады.
Ғалым М. Шоқайдың дүниетанымының қалыптасуынан бастап, тәуелсіздік үшін
жүргізген күресін, Түркістан Мұхтариятын құру жолындағы сіңірген еңбегін,
эммиграцияда жүрген кезінде Түркістан Ұлттық бірлігі ұйымының құрғанын
жан-жақты қарастырған. Түркішілдік, соның ішінде эмиграциядағы Ә.
Ибрагимовтың, Ю. Ақшораның, сондай-ақ Алашорда мен Еділ–Орал төңірегіндегі
зиялыларының өзара байланыстарын С.К. Рүстемов өз еңбектерінде нақты
мұрағат құжаттарының негізінде айқындаған [35]. Ол 1917 жылы Мәскеуде өткен
Бүкілресейлік мұсылман съезінде башқұрт ұлттық саяси элитасы өкілдерінің
Ресейдің болашақ мемлекеттік құрылысы мәселесін талқылаған кезде ұлттық-
автономия идеясын қуаттап, Башқортстанның, Қазақстанмен және Түркістанмен
бірлесе территориялық автономия құруын жақтайтындықтарын жазған [36].
Сонымен қатар қазақ халқының ұлт-азаттық жолындағы түрікшілдік қозғалысының
орны мен роліне С. Шілдебай өз еңбектерінде оң баға беріп, осы жолда қызмет
еткен халықтың егемендігі мен құқықтары үшін күрес жүргізген зиялы
азаматтардың қызметіне ден қойып, зерделеген [37].
Түрікшілдік мәселесімен Өзбекстанда да бір қатар ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, Ресей империясының, сонан соң Кеңес өкіметі жылдарында
империяның отарлаған аймақтарында тұншықтырушы саясат жүргізгендігі жайлы
еңбектер шығарған. Олардың қатарына Х. Зияевтің [38], Р. Шамсутдиновтың
[39] және Д.А. Алимованың [40] редакторлығымен Өзбекстан Республикасы Ғылым
академиясының Тарих институтында шыққан ғылыми жұмыстарын жатқызуға болады.
Аталмыш ғалымдар Ресей империясының Түркістанда өз үстемдігін орнатудағы
жасаған реформаларынан бастап, оған қарсы жергілікті халықтың ұлттық
күресін сипаттай келе, Түркістанның жалпы ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-
экономикалық және ұлттық күресінің алғышарттарын, себептері мен барысын
айқындауға тырысқан. Бұл ғалымдардың арасында Р. Шамсутдиновтың еңбектерін
ерекше атауға болады. Автор Кеңес өкіметінің түрікшілдікке қарсы күресінің
қатерлі жәйттарын аша білген. Әсіресе, тәуелсіздік жолында құрбан болған
өзбек көшбасшылары – Латифжан Садықов, Абдурахим Юсуфзада, Хаққұл
Хусанбаев, Акбар Уразалиев т.б. өмір жолын мұрағат құжаттарының негізінде
зерттеген.
Түркістанда ұлт-азаттық идеологияның қалыптасуы, 1917 жылдың ақпан
айынан кейін Түркістандағы қоғамдық-саяси өмірдің өзгерілуі, Түркістан
автономиясы идеясының қалыптасуы, Түркістан аймақтық мусылман кеңесінің
қызметі мен бүкілтүркістан ұлттық қозғалысы және Түркістан мухтариятының
құрылуы туралы С. Ағзамходжаев көлемді зерттеу жұмыстарын жүрген [41].
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін түрікшілдікке байланысты Татарстанда да
елеулі зерттеулер жүргізілді. Р.Ф. Мухаметдинов тарапынан 1995 жылы Қазанда
жарияланған Зарождение и эволюция тюркизма атты еңбекте Юсуф Ақшораның
қызметі қарастырылып, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей
және Түркиядағы түрікшілдік қозғалысын, ХХ ғасырдың соңына таман
Түркиядағы, Ресейдегі және ТМД шеңберіндегі түрікшілдік әрекеттеріне көңіл
аударған [42]. Татарлардың ұлттық егемендігі үшін жүргізген күресі жайлы
құнды жұмыстарды дүниеге әкелген татар ғалымы Р. Амирханов, революцияға
дейін және Кеңес өкіметінің құрылуынан кейін татарлардың ұлттық күресі
туралы мәселелерді қолға алып, жіті қарастырған [43]. Кеңес өкіметінің
ыдырауының бастапқы кезінде татар ұлт–азаттық қозғалысының жетекшілерінің
бірі болған Аяз Исқақидің, Мұса Бигиевтің бірқатар еңбектерінде
түрікшілдіктің негіздері, сондай-ақ татарлар арасындағы бұл идеяның кең
таралуы, оның салдарлары айқын көрініс тапқан [44].
Посткеңестік ауқымда түрікшілдікке нақты баға беру мақсатында көптеген
халықаралық ғылыми–теориялық және практикалық конференциялар
ұйымдастырылды. Мәселен, Әзірбайжанның Баку қаласында 1998 жылы
Әзірбайжандағы түрікшілдік және әзірбайжандық мәселелер тақырыбында
конференцияда Әзірбайжандағы түрікшілдікдің қалыптасуы мен дамуының негізгі
аспектілері ортаға салынып, талқыланды [45]. Бұл сынды конференциялар
кейінгі жылдары, 2003 жылы ТҮРКСОЙ тарапынан Анкарада Ысмайыл Бей
Гаспыралы және Зия Гөкалп атымен ұйымдастырылып, оған Түркиядан тыс
жерлерден, Қазақстан, Татарстан және өзге түрік халықтары өмір сүретін
аймақтардан көптеген ғалымдар қатысты. Жалпы бұл конференцияда
түрікшілдіктің негізін қалаған және оның кең қанат жайылуына ат салысқан
көсемдердің қызметі зерделенді. 2005 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы
Түлкібас мекенінде Тұрар Рысқұловтың 110 жылдығына арналған халықаралық
ғылыми-теориялық конференциясы өтті. Онда Тұрар Рысқұловтың қызметі және
оның Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар түркі әлеміне сіңірген еңбегі
жайлы баяндамалар жасалып, тұлғалық ерекшелігі дәріптелді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Түркістанда ұлт-азаттық
идеялардың қалыптасуында мұсылмандықтың рөлі мен қызметіне байланысты
кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды [46]. Ресейдегі
мұсылмандық пен мектеп, медреселердің және мешіттердің түрікшілдік
бағытындағы қызметі туралы О.Н. Сенюткина зерттеу жұмыстарын жүргізген
[47].
Жалпы, түрікшілдік қозғалысы жайлы ғылыми, аналитикалық, саяси және
естеліктер түрінде жұмыстар алуан қырлы. Оларды диссертациялық жұмыста
барынша көрсетуге талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Түрікшілдік әрекеті кезінде
агрессиялық сипатта қаралғаны белгілі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты – түрікшілдіктің шығуын, мәні мен мақсатын, салдары мен барысын
және оның түркі-мұсылман халықтарын біріктіріп, империалистік мемлекеттерге
бағытталған прогрессивті түрдегі күрес екендігін, сондай-ақ нақты мұрағат
құжаттары мен шетел ғалымдарының еңбектерін жүйелеу арқылы, Түркия және
Ресейдегі түрікшілдік қозғалысын салыстырмалы түрде сараптама жасап,
дәлелдеу. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді орындау алға
тартылды:
– Түрікшілдіктің түп тамырын, идеяның жүзеге асыру барысындағы түркі
халықтарының өзара байланыстарын анықтап, құқықтарын қорғау үшін жүргізген
күрес екендігін нақты құжаттар негізінде көрсету;
– Түркиядағы түрікшілдіктің пайда болуы тарихына тоқталып, оның Ресей түркі-
мұсылман халықтарына әсерін және эмигранттардың қызметіне шолу жасау
арқылы, сол замандағы тарихи оқиғаларға сараптама жасау;
– Түрікшілдік пікірінің қоғам арасында қолдау тауып, оның халық санасына
әсері мен ұйымдарының қызметін, сол заманда түрікшілдік көшбасшыларының
баспа беттеріне шығарған құнды мақалаларына және Ресейдегі түркі-мұсылман
халықтарының ұйымдарстырған құрылтайларының шешімдеріне талдау жасау;
– Түркия империалистік мемлекеттерінің ықпалынан құтылып, Республика құрған
тұсындағы түрікшілдіктің өрістеуін және ондағы түрікшілдіктің осы елде ғана
барынша дамығанына көз жеткізу;
– Революция әкелген мүмкіндіктерді пайдаланып, түркі-мұсылман халықтарының
дербес автономияларын жариялау барысын ашу, Энвер Пашаның басмашылар
әрекетіне қосылуын көрсету, М. Сұлтанғалиев пен Т. Рысқұловтың Түрік
бірлігі идеясының ұқсастықтары мен айрылмашылығына салыстырмалы талдау
жасау;
– Түрікшілдік қозғалысының бейбіт бағытты ұстанғанын, ұлттар арасындағы
кемісітушілікті қолдамайтынын, тек империалистік құрсаудан құтылу жолында
жұмыла күрес жүргізгенін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Диссертациялық жұмыс ХХ ғасырдың
басынан 1930 жылдардың бас кезіне дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл жылдарда
Ресей империясы жаңа даму сатысына аяқ басып, мұсылмандыққа қарсы ұстанымын
күшейтті, Осман империясы құлап, ұлттық негізде Түркия Республикасы
құрылды, Ресейдегі түркі-мұсылман халықтары бірігу жолында большевиктер
тарапынан қызыл тероррға ұшыраса, Түркиядағы халықтар өз бетінше даму
жолын таңдады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Зерттеу барысында түрікшілдік
әрекетінің нақты қай аумақта қарқынмен дамығандығы негізге алынды, оның
ішіне Түркияның қазіргі ұлттық аумағы, Қырым, Әзірбайжан, Еділ-Орал
төңірегі, Қазақстан мен Өзбекстан жерлері. Бұл таңдаудың жасалуының негізгі
себебі – аталмыш өңірлерде баста жәдидшілдік әрекетінің кең өріс алуы,
түрікшілдіктің теориялық негіздерінің пайда болуы, ұлт-азаттық күресінің ең
маңызды оқиғаларының осында өтуі, яғни автономиялардың жариялануы мен түрлі
саяси партиялардың белсенділігінің артуы.
Зерттеу жұмысының деректемелік негізі. Диссертациялық тақырыпты зерттеу
барысында Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының, Түркия
Республикасының Түрік тарихын зерттеу орталығының материалдары кеңінен
пайдаланылды. Сондай-ақ тақырыпқа байланысты осы уақытқа дейін ғылыми
айналымға тартылмай келген баспасөз материалдары мен шетел зерттеушілерінің
ғылыми еңбектері салыстырмалы түрде зерттелді.
Ғылыми жұмысты жазу барысында Ташкенттегі И–17 қордан (Сырдария уалаятын
басқару) түрікшілдікке байланысты бірқатар құжаттар ғылыми айналымға
тартылды. Түркістан генерал-губернаторлығының халық-ағарту ісіне тікелей
қатысты құжаттар 47–қордан (Түркістан өлкесі оқу орындарының Бас
басқармасы) пайдаланылды. 1–ші қорда (Түркістан генерал–губернаторы
кеңсесі) Түркістан генерал-губернаторы Духовскойдың Ислам в Туркестане
атты баяндамасы, Ферғанадағы көтерілістердің зерттелуі туралы есептер,
Түркістандағы исламның жағдайы, Түркістан халқының ой дербестігіне қарсы
патшалық әкімшіліктің жүргізген саясаты мен жәдидтік мектептердегі татар
мұғалімдерінің қызметіне байланысты құжаттар қарастырылып, ғылыми айналымға
тартылды.
Түркиядағы түрікшілдікке байланысты мұрағаттық құжаттар 1911–1918 жылдары
Стамбулда белсенділігімен танылған Түрік ошақтарында жинақталған. 1918
жылдың аяғында Ұлыбритания Түркияға аяқ басқанда Түрік ошақтарындағы
мұрағаттық құжаттарды өртеген. Алайда сол замандағы Түрік ошақтарының
органы қызметін атқарып келген Түрік жұрты журналында, оның мақсаты мен
міндеттері, Ошақтың құрылуының негізі мен көсемдерінің қызметі жарияланып
тұрған. Сондықтан Түркиядағы түрікшілдіктің түп тамырын айқындау барысында
басым бөлік құжаттық материалдар осы журналдан пайдаланылды. Сонымен қатар,
1927 жылдан бастап Стамбулда жарияланған Йени Түркістан журналында
жарияланып тұрған мақалалар да назардан тыс қалмады.
Кеңес өкіметінің қысымының нәтижесінде бірқатар түрікшіл көшбасшылар
эмиграцияға ұшырап, барған жерлерінде ұлт-азаттық күресін ғылым саласында
дәріптеуге тырысқан. Әзірбайжан ұлттық жетекшілері тарапынан Стамбулда
шыққан Әзери Түрік және М. Шоқайдың Яш Түркістан журналдарында
тақырыпқа байланысты шыққан мақалалар кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Түрікшілдік қозғалысы тарихының әлем
елдерінің біразында зерттеліп келе жатқанымен, аталмыш кезеңдегі Түркия мен
Ресей және КСРО-дағы түрік халықтары арасындағы өзара ынтымақтастықтағы
даму мәселелерін компаративтік әдіс тұрғысынан зерттеудің тұңғыш ұсынылып
отыруымен айқындалады. Осыған байланысты бұрын үстіріп, жалпылама
қарастырылып келген тақырыптар жаңа мағлуматтармен дәйектеледі. Сонымен
бірге отандық тарихнамаға бұрыннан белгісіз болып келген түрік, ағылшын,
француз тілдеріндегі соңғы деректер еңгізіледі. Тақырып түрікшілдік
қозғалысының бастауы және эволюциясы туралы жаңа ғылыми нәтижелер алуға
мүмкіндік береді. Өз тарапында бұл жағдай Түркия мен Қазақстан арасындағы
мемлекетаралық қатынастарды дамыта түсуде игі ықпалын тигізеді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– ХІХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия жерлері толығымен Ресей
империясының құрсауына түссе, Осман империясы ыдырай бастады, оған батыс
елдері қоқан-лоққы көрсете отырып, жаңа мемлекеттердің пайда болуына
мұрындық болуы: осының салдарынан түрікшілдік қажеттіліктен туындап,
ынтымақ пен мәдени бірлікті аңсаған ағым ретінде ортаға шығуы;
– Славяншылдық пен пангерманизмнің негізгі мақсаты кең тарап, өз ұлтының
өзге ұлттардан үстемдігін орнатуды көздегені баршаға аян. Осы екі ағыммен
салыстырғанда түрікшілдік әрекеті қорғану мақсатында пайда болып,
түркі–мұсылман халықтарының өзара ынтымағын күшейтуді және сол арқылы
ұлттық болмысын сақтап қалуды мұрат етуі;
– ХХ ғасырдың басында түрікшілдік әрекетінің көсемдері бірқатар ғылыми
жұмыстарын өз баспаларында көпшілік назарына ұсынған. Ол жұмыстарда тілде
бірлік ұранымен барлық түркі-мұсылман халықтарының өзара түсінісетін ортақ
тілде сөйлеуді алға тартуы, осы себепті мүмкіндігінше, тілді араб және
парсы кірме сөздерінен тазарту саясатының ұстанылуы;
– Түрікшілдік әрекетінің көшбасшылары әлемге тең құқықты ел ретінде енудің
жолын халық ағарту саласын қайта құру арқылы жүзеге асырылатынына сенуі,
соған байланысты аймақтарда жаңа әдісті мектептердің пайда болуы, бұл
мектептердің оқыту бағдарламасына діни дәрістермен қатар, дүнияуи
сабақтардың да енгізілуі, осылайша түркі-мұсылман халықтарының отарлық
саясатқа қарсы сауаттылықпен күрес жолына түсуі;
– Түрікшілдік әрекеті өрістей түскен сәтте Түркия мен Ресей түрікшілдері
ресми органы ретінде баспа қызметіне де көп мән берген. Атап айтсақ,
Тәржіман, Қазақ, Айқап, Түрік жұрты, Йени Түркістан,
Әзери–Түрік, Яш Түркістан, Ульфат т.б. газет-журналдарда көптеген
мақалалар түркі-мұсылман халықтарының мәселелеріне байланысты жария етіліп
тұрған. Түрікшілдер әлемге өздерін танытып қана қоймай, сонау қиын-қыстау
жылдарда осы газет-журналдар арқылы империалистік мемлекеттердің
әрекеттерін әшкерелеп, отырғанын да айқындау.
Зерттеу жұмысының теориялық–методологиялық негізі. Диссертацияда шетел
зерттеушілерінің көзқарастары мен тәуелсіздік жолында қалыптасқан жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған ғылыми жұмыстар, түрікшілдіктің негіздері мен
мақсат міндеттері туралы теориялық тұжырымдар басшылыққа алынады. Сондай-ақ
тарихи оқиғаларға салыстырмалы түрде жүйелілік, ғылыми-танымдық,
объективтік және тарихилық принциптер негізінде талдау жасауға бағыт
ұсталды. Пайдаланылған нақты фактілерді зерделеу жүйелендіру, салыстыру
тәсілдері негізінде жүргізілді. Әсіресе батыс елдері мен Түркия
зерттеушілерінің ғылыми жұмыстары ой елегінен өткізілді. Орыс ғалым-
миссионерлері мен шетел зерттеушілерінің еңбектері салыстырмалы түрде
қарастырылды. Диссертацияда тарихилық және объективтік принциптерді сақтау
негізге алынды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы және сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының
теориялық нәтижелерін, пайдаланылған әдебиеттерін Түркия мен отандық
тарихты жазу барысында кең көлемде пайдалануға болады. Жұмыстың негізгі
тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында Түркия Республикасының тарихы,
Қазақстан тарихы, Өзбекстан тарихы, Әзірбайжан тарихы дәрістерінде, сонымен
қатар өлкетану, арнаулы курс сабақтарында да пайдалануға болады.
Диссертацялық жұмыстың негізгі қорытындылары, тұжырымдары мен ғылыми
нәтижелері ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі басылымдарда жарық көрді. Сонымен қатар ізденушінің тақырыпқа
байланысты ұсыныстар мен пікірлері халықаралық ғылыми-теориялық,
практикалық, аймақтық конференцияда баяндалып, конференциялар
материалдарының жинақтарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу
деңгейі, теориялық-методологиялық негізі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары, хронологиялық және
географиялық шеңбері анықталып, деректік негіздеріне талдау жасалынды.
1900–1917 жылдар арасындағы түрікшілдік қозғалысы деп аталатын бірінші
тарауда түрікшілдік ойының түп тамыры, дамуы мен қозғалыстың барысы, Осман
империясында түрікшілдіктің алғышарттары, қозғалысты негіздеп, дамытқан
тұлғалардың, саяси және қоғамдық қайраткерлердің қызметі туралы сөз
қозғалып, түрікшілдіктің қоғамдық өмірдердегі көрінісі мен ХХ ғасырдың
басында Бүкілресейлік мұсылмандар съездері деректер негізінде сараланып,
талданды.
Бірінші тараудың Ресейдегі түрік халықтарының ұлттық құқықтарын қорғау
жолындағы күресі, түрікшілдіктің алғышарттары деп аталатын бірінші бөлімде
татар, Әзірбайжан, Қазақ елі және Орта Азия халықтарының мұсылмандық туы
астында жиналып, біріге қорғанудың негізгі аспектілері, ХХ ғасырдың басында
олардың түрікшілдікке ден қойып, ұлттық болмысын қорғауының қырлары
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия мен Кавказ жерлері патшалық
Ресейдің отарына айналып, халықтардың салт-дәстүрлеріне, діни сенімдеріне,
жалпы ұлттық ерекшеліктері мен болмыстарына қолсұғушылық тереңдей түсті.
Оған қарсы түркі-мұсылман халықтарының көтерілісі аяусыз тұншықтырылды. Бұл
саясатқа қарсы ендігі күресін түркі-мұсылман халықтары сауаттылықпен
жүргізуге бет бұрды. Түркі-мұсылман халықтарын біріктіретін ұйымдар мен
баспа органдары, жаңа түрдегі халық ағарту орталықтары бой көтерді.
ХХ ғасырдың басындағы жалпытүрік ұлт-азаттық идеясының күш алуында қырым
және қазан татарлары мен башқұрт зиялылары сүбелі еңбек етті. Ысмайыл
Гаспыралы Тәржіман, Фатих Каримов Вақт газеттері арқылы түркі
халықтарының ұлт-азаттық санасының қалыптасуына, империялық саясатқа қарсы
оқу ағарту саласын қайта құрып, сауаттылықпен күрес жүргізуге шақырды.
Татарлардың ұлт-азаттық күрестің негізін Абдулнасыр Құрсави, Шихабуддин
Маржани, Хусеин Фейизхани және Қаюм Насыри қалаған. Статистикалық
мәліметтерге қарағанда, 1905 жылға дейін Қазанға шетелден 200–ден астам
мұсылман газеттері келіп тұрған. 1905 жылы Қазан мухбири атты газет шыға
бастайды, онда Юсуф Ақшора өз жұмысын жүргізеді.
Ресей империясы Қазанды отарлаған соң, мұнда ғылыми және діни ұйымдардың
белсенділігіне шек қояды. Бұл жағдай татарларға Түркістанды, әсіресе
Бұхараны орталық етіп алуына себеп болады. Татарлар Түркістан, Бұхара және
Хиуада сауда орталықтарын ашып, жаңа қоныстардың негізін қалайды. Аталған
мәселелердің арқасында бұл жерлерде жаңа әдісті мектептер бой көтереді.
Халық арасында бұл мектептерді татар мектептері деп те атаған. Реформашыл
бай татарларлардан шыққан Ахмет және Ғанибайлар Түркістанда өз
қаражаттарымен жаңа әдісті мектептер ашып, жергілікті халықтың балаларын
оқытуға кіріседі. Мұндай мектептер Ташкент, Әулие-Ата, Шымкент, Ферғана,
Қоқан, Бішкек және Алматыда кең тараған. 1895 жылы бай татарлардың
қаражатымен Қазалыда, 1898 жылы Самарқан мен Ақмешітте жаңа әдісті
мектептер ашылған. Татарлар мен Түркістан халықтары жақындасуынан мазасы
қашқан отарлық әкімшілік бұл жағдайдың алдын алу мақсатында татарлардың
өңірдегі белсенділіктеріне барынша тиым салуға кіріседі [48]. Осыған
қарамастан 1901 жылы Мүнаввар Қары Ташкент қаласында жаңа әдісті мектебін
ашып, Түркістан өңірінде осындай мектептердің көптеп ашылуына мұрындық
болды. Жыл өткен сайын жәдид мектептері көбейіп, 1905 жылға дейін тек
Түркістан өңірінде оның саны 35–ке жеткен [49].
ХХ ғасырдың басында Әзірбайжанда ұлт-азаттық қозғалыс сауатты түрде дами
бастады. Сол жылдары Әли-Мардан Топчибашы тарапынан Хаят газеті шығып,
онда Ахмет Ағаоғлу және Хусейнзаде Али Бейлер өз мақалаларын жариялап
тұрған. 1917 жылы патшалық биліктің жойылуы нәтижесінде Әзірбайжанда
ұлтжандылық әрекеті күшіне еніп, тек мәдени салада емес, сонымен қатар
саяси бағытта да белсенділігі артады.
Түрік бірлігі мен ислам бірлігі идеялары қазақ далаларында да кең
тараған. ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарынан 1917 жылдарына дейінгі кезеңде Қазан
университетінде 30-ға жуық қазақ баласы, Санкт-Петербург университетінде 20-
ға жуық қазақ жастары білім алды. Бұлардың арасында Б. Қаратаев, Б.
Құлманов, Б. Сыртанов, А. Тұрлыбаев, Ж. Досмұхамедов, М. Шоқай, А.
Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышпаев және т.б. бар. Қазақ балалары
Қазан қаласындағы Мухаммедия, Уфадағы Ғалия, Орынбордағы Хусайния
медреселерінде де білім алған. Уфадағы аталмыш медреседе 1907–1917 жылдар
аралығында білім алған 950 шәкірттің 154 қазақ болған [49, 54 б.; 29, 66
б.].
Ресей империясының құрамындағы түркі-мұсылмандары империалистік
мемлекеттердің отарлық саясатына қарсы шығып тұрған. ХІХ ғасырдың соңына
таман түркі-мұсылман халықтарын ислам діні біріктірген. Халық бірте-бірте
ұлттық ерекшеліктерін ұғына бастаған сәттен өзара жұмылуға тырысты. Алайда
Ресей империясының басшылары мен отарлық әкімшіліктің өкілдері қолынан
келгенше түркі-мұсылман халықтарын бір-бірінен ажырату жолдарын іздестіріп,
орыстандыру саясатын жүргізіп тұрды. Осыған байланысты ұлт-азаттық
жолындағы түркі-мұсылман халықтарының жаңа сатыдағы түрікшілдік әрекеті,
түрік бірлігі, түрік ынтымағы ұғымы халық санасына терең сіңіріліп,
тұтас құатты әрекетке айналды.
Бірінші тараудың Түркиядағы түрікшілдіктің негіздері атты екінші
бөлімде Түркиядағы түрікшілдіктің пайда болуы, дамуы мен оның түпкі мақсаты
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың соңында Осман империясында ұлттық тарих ұмытылғаны
соншалық, ұлт атауының өзі қолданыстан шығып, орнына дипломатиялық
лауазымнан өзге, мағынасыз османлы сөзі кең тараған-ды. Түріктер Османлы
еліндегі өзге халықтарды басқарып отырмыз деген ойда жүрген сәтте,
құрамындағы мұсылман емес бұлгарлар, армяндар, гректер, сербтер француз
төңкерісінің бүкіл әлемге жайған ұлт-азаттық идеяларының ықпалымен ұлттық
болмыстарын қалыптастыруда еді [50]. Стамбулдықтар өздерін қалалықтар деп
атаса, өзге халықтар жағрапиялық орналасуна қарай албан, курд, лаз, араб
деп атайтын. Түрік, Шығыс Анадолыда қызылбас, Стамбулда болса
мәдениетсіз, ауыл тұрғыны ретінде қабылданды [51]. Османлы түріктерінің
арасында түрікшілдік пікірі алғаш рет – Ибрагим Шинаси мен Зия Паша сөйлеу
және жазу тіліндегі түрлілікті жойып, түрік тілінің барынша қарапайым түрде
қолданылу қажеттілігі арқылы ортаға шығарады.
Османлы мемлекетіндегі алғашқы түрікшілдердің қатарынан саналатын Ахмет
Вефик Паша: Негізгі тіліміз – шамамен бүкіл Азия мен Батыс Еуропаға
жайылған ұлы тіл; Осман диалектісі, Шағатай диалектісі және т.б. бұл
тілдің бөлімдерінен, диалектілерінен тұрады – деген [17, 30–31 бб.]. Ал
Жас түріктер қозғалысының көсемі Мизанжи Мурат, Тарих-и Умуми (Жалпы
тарих) атты шығармасы арқылы түріктердің исламнан бұрынғы тарихына
тоқталып, 1886 жылы шығарған Мизан газетінде османшылық және ислам
бірлігі мен қатар түрікшілдік қозғалысына да үлкен мән берген. 1880-1890
жж. түрікшілдік әрекеттері арқылы таныла бастаған тұлғалардың барлығы
дерлік тарих, тіл, ғылым саласында қызмет еткен. 1912 жылы құрылған Түрік
ошақтары мен оның ресми органы болған Түрік жұрты ұлттық болмысқа
қауіп–қатер төнгенін сезініп, империядан гөрі, империялық қысымнан
түріктерді сақтап қалу үшін күрес жүргізген. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басында Түркияда түрікшілдік қозғалысын дамытқандар қатарына Юсуф
Ақшора, Зия Гөкалп, Ахмет Ағаоғлу, Хусеинзаде Али Туранды жатқызамыз.
Мәселен, Юсуф Ақшора 1904 жылы саяси мәндегі түрік бірлігінің әлемдегі
геосаяси маңызын меңзеп түсіндірген. ІІ Конституциялық басқару жүйесінен
кейін әлемде 45–50 миллион түрік өмір сүретінін баса айтқан Юсуф Ақшора,
түріктердің саяси мағынада оянып, мәдени бірігуге шақырған.
Түрікшілдіктің негізін қалаған тұлғалар атты бірінші тараудың үшінші
бөлімінде Ысмайыл Гаспыралының түрікшілдік бағытындағы ойлары мен Тонгуч,
Тәржіман газетіндегі қызметі, оның Парижде оқуын жалғастырғанда Юсуф
Ақшораға хат жолдап, бірнеше айдан соң газеттің 20 жылдығы болатыны туралы
сөз етіп, империялистік қысымға қарсы сауаттылықпен күресті жалғастыру
қажеттілігі туралы ойлары қарастырылған. Ысмайыл Гаспыралының 1881 жылы өзі
жинаған мәліметтеріне сүйенсек, сол жылдары Ресейде 16 мыңға жуық ауылдық
мектептері, 214 медреселер болғанын, ол жерлердегі жарты миллион
түркі–мұсылман халықтарының балаларының 5 жыл оқығанына қарамастан 5 қатар
оқып, жаза алмайтындықтарын көріп ашынғандығы, осы себептен білім саласында
шұғыл реформа жасау қажеттілігі туралы мәселелер кең қаралды. Бөлімнің
өзегіне айналған және түрікшілдік бағытында ерінбей қызметін жалғастырған
Юсуф Ақшора, Зия Гөкалптың қызметтері де кең қаралды.
Бірінші тарудың Түрікшілдік пікірінің қоғамдық өмірдегі көрінісі деп
аталатын төртінші бөлімде Түркиядағы түрікшілдік бағытында құрылғаналғашқы
Түрік қоғамы ұйымының қызметі қарастырылады. Қоғамның ережесі 1908 жылы
жарияланып, заңды мекемеге айналады [21, 52 б.]. Бұл қоғамды Түркияның
атақты түрікшілдері – Неджип Асым, Велед Челеби және Ю. Ақшора құрды. Оның
екінші мәжілісіне Эмруллах Эфенди, Ахмет Митхат Эфенди, Неджип Асым, Велед
Челеби, бурсалық Мехмет Тахир, Мехмет Ариф, Акйигитоғлу Муса, Юсуф Ақшора,
Фуат Раиф, Рыза Тевфик, Ферит және Агоп Бояджыйан қатысты. Бұл ғалымдар
түрікшілдік қозғалысының орнына, түркологияны дамытуға басым мән берген
[19, 95-96 бб.]. Осылайша басталған алғашқы жұмыстар, жылдың соңына таман
өткізілген жиналыста Түрік қоғамы ғылыми бағытта дамыды. Қоғамның
мақсатын білдіртетін ереженің екінші бабында Қоғамның мақсаты–түрік
аталатын барша түрік халықтарының қолданыстағы шығармалары мен жұмыстарын,
жағдайы мен қоршаған ортасын зерттеуге және нәтижелерін үйретуге тырысу,
тарихын, тілін, әдебиетін, этнографиясы мен этнологиясын, әлеуметтік
жағдайын, мәдениетін, түрік мемлекеттерінің көне және жаңа жерлерін
зерттеп, әлемге таныту мен тіліміздің ашық, қарапайым, көркем, ғылыми тіл
дәрежесіне жеткізу үшін қызмет ету, грамматикасын зерттеу – делінген.
Түрік қоғамының мақсатын үлестіріп тарату үшін газеттер, брошюралар,
кітаптар жарияланып, жалпы сабақтарда баяндамалар оқу ұйымдастырылды.
Неджип Асым Бейдің Түріктердің ежелгі отаны мен бурсалық Тахир Бейдің
Түріктердің ғылым мен білімге қызметі атты брошюралары басылып шықты.
Кейінен Түрік қоғамы атты түрікшілдікке қатысты зерттеулерді қамтыған
айына бір рет шығатын журнал жарияланды. 1911 ж. басылып шыға бастаған
журналдың 7 саны ғана жарық көрген [17, 165–166 бб.].
1911 жылдың тамыз айында түрікшілдік бағытында қызмет еткен Стамбулда
Түрік жұрты ұйымы құрылды. Түрік жұрты немесе Түрік білімгерлер жұрты
Швеция, Франция және Алманиядағы түрік білімгерлері құрған білім алушылар
ұйымы негізінде қаланады [7, 62 б.]. осылайша түрікшілдік ағымы батысқа
білім алуға кеткен жастар арасында да тарала бастайды. Түрік жұрты
ережесіне сай, түрік балаларына арналған пансионаттар ашып, Түріктердің
сана–сезімі мен білімін жетілдіруге, табыс пен іскерлікке ие болулары үшін
қызмет ететін бір журнал шығарады (4–бап). Ұйымның мақсаты–түріктердің
мәдени деңгейін көтеру деп белгіленген. Түрікшілдік ағымының даму жолында
ең маңызды өзгеріс кезеңінің болып Түрік жұрты журналының құрылуы еді.
Ресей түріктері ұйымдастырған құрылтайлар атты бірінші тараудың бесінші
бөлімде Ресей империясының ішіндегі саяси өзгерістері мен орыс–жапон
соғысының салдарлары және осы саяси-экономикалық жағдайды пайдаланған,
сондай–ақ тәуелсіздікке қол жеткіземіз деген үмітпен ұйымдастырылған
Бүкілресейлік мұсылман съездерінде алынған шешімдері қарастырылады.
1905 жылдың 15 мамырында Нижний Новгородта мұсылмандардың бірінші
Бүкілресейлік мұсылмандар съезі өтеді. Оған Қазан, Әзірбайжан және Қырымнан
150–ден астам өкіл қатысып, империяның саясаты сынға алынады және ұлттық
болмысты қорғайтын бірқатар шешімдер қабылданады. Екінші бүкілресейлік
мұсылмандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz