Діни басқарма қорында статистикалық сипаттағы құжаттар өте көп

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 94 (574) 19+28-7
Қолжазба құқығында

АДИЛОВА ФАРИДА АУЕЛХАНОВНА

Қазақ қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен қызметі
(XVIII ғ. соңы – XX ғ. басы)

07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)

тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациясының

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Жұмыс Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық университетінің
Қоғамдық пәндер кафедрасында орындалған

Ғылыми жетекшісі: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Қойгелдиев М.Қ.

Ресми оппоненттері: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Садвокасова З.Т.

тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент Мұхтарова Г.Р.

Жетекші ұйым: Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік
университеті

Диссертация 2010 жылы 27 тамызда сағат 14.00 - де Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.15.09 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі, 25, мәжіліс залы.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Мекен – жайы: Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 35.

Автореферат 2010 жылы 26 шілдеде таратылды

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы,
профессор
М.К. Тулекова

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Орынбор діни
басқармасының (1789-1917 ж.ж.) қазақ қоғамының саяси өміріндегі орны мен
қызметін зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінде тарих ғылымы тәуелсіздік алған
жиырма жыл ішінде патшалық, кеңестік биліктің аяқ асты етіп, дөрекі
бұрмалаған, сондай-ақ назардан тыс қалған проблемаларға баса назар
аударуда. Осындай күрделі мәселелерге объективті, кешенді, толыққанды
бағасы берілуде. Бұл мемлекеттік түрлі бағдарламалар аясында іргелі зерттеу
жұмыстарының қарқынды жүргізілуі нәтижесінде іске асырылып келеді. Ол
қоғамдық өмірдің саяси, әлеуметтік, мәдени саласын сондай-ақ, рухани-діни
саласын қамтып отыр. Дегенмен қазіргі уақытта Ресей империясы бодандығында
болған қазақ халқының рухани - діни өмірі толық және жан-жақты
зерттелінді деген теориялық-ғылыми тұжырым жасауға әлі де болса ертерек дер
едік. Өйткені, Ресей империясы әлсіз мемлекеттерді жаулап алуда саяси,
әскери жолдармен қатар рухани діни институттарды қолданды, яғни, ХVІІІ
ғасырда қарқынды түрде қолға алына бастаған патшалықтың Орынборда мүфтилік
құруы, сол арқылы мұсылман халықтарын бір тізгінде ұстауы сияқты озбырлық
әрекеттері бүгінде тарихшылар назарынан тыс қалып келеді. Отаршыл
әкімшіліктің ғасырлық тарихы отандық тарихнамада күрделі ғылыми
ізденістерден тұратын мол еңбектер қатарын құрағанымен, нақ осы Орынбор
мүфтилігі (1789-1917 жж.) деп аталатын діни басқарманың қазақ елінің саяси
өміріне ықпалы зерттеу нысаны болған емес. Ал шын мәнінде дінді бетперде
тұтып, көздеген мақсатқа жету – агрессорлардың таңдаған басты жолы болды.
Сол арқылы мұсылмандардың өз ішінен отарлық әкімшілікке қызметшілер
даярлап, халықты түзу жолдан адастырды. Рухани жағынан тізгіндеп отыруға
күш салып, айлакерлік әрекеттерін іске асырды. Сол себептен, алға қойылған
мәселенің өзектілігінде күмән жоқ деп ойлаймыз.
70 жылға созылған кеңестік атеистік қоғам кезінде де КСРО аумағындағы
діндер мен олардың институттарына орасан зор материалдық және рухани шығын
келтірілді. Нәтижесінде рухани дағдарысқа түскен кеңес қоғамы ертелі-кеш
бәрібір саяси, әлеуметтік-экономикалық құлдырауға да ұрынатыны белгілі еді.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның экономикалық негіздері қаланып, жаңа
қоғамдық сана, идеология мен әлеуметтік құндылықтар жүйесі қалыптасты.
Діни, ұлттық құндылықтар қайтадан сұранысқа ие болды. Бұл жөнінде Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дін мен ұлттық құндылықтардың
қоғамдағы рөліне баға бере келе былай деп атап көрсеткен болатын: Барлық
халықтар үшін дін - жаулаудың тәсілі мен тәпсірі болғанын еске салудың
зияны жоқ. Әр түрлі себептерге байланысты мемлекеттік немесе ұлттық
тұтастық идеясы дағдарысқа ұшыраған шақта, елдің қоғамдық және саяси
өмірінің сахнасына бүкіл рухани идеяға ұйытқы болып дін шығады. Көп
жағдайда сенімнің біртұтастығы тарихтың тайғақ кешулерінде халық тағдырына
араша түсіп отырады. Алайда кейбір жағдайларда, мемлекет рөлі баяу да
басыңқы болғанда, өмірдің барлық саласында діннің бел алуы сайқымазақтық
сипат алып қана қоймайды, сонымен бірге қауіп-қатер төндіретін кездері бар.
Мұның өзі жеке адамдар мен халыққа ғана қауіп төндіріп қоймайды, кейде
тұтас адамзат үшін де қатерлі [1, 75-б.].
Сондықтан отандық тарихта өзіндік орны бар маңызды мәселе - Орынбор
мүфтилігінің құрамында болған кезеңдегі қазақ елінің рухани өмірі бүгінгі
күні де өзектілігін жойған жоқ. Ғылыми-зеттеу жұмысы - діни тарихымыздың
көптеген қырларын ашатынына сенімдіміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейін саралау үшін
тарихнамалық еңбектерді хронологиялық жағынан біздің зерттеуімізді үш топқа
бөліп қарастырдық: алғашқы топты империялық дәуірдің туындылары, яғни патша
әкімшілігі өкілдерінің, әскери шенеуніктердің, мүфтилердің жазбалары,
мерзімді басылым деректері, заңнамалық құжаттар құрайды; екінші топқа
кеңестік дәуірде дүниеге келген зерттеулер енгізілді; ал соңғы, үшінші
топқа тәуелсіздік жылдарында жарияланған қазақ және шет ел ғалымдарының
еңбектері топтастырылды. ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Ресей мұсылмандарының
қоғамдық-саяси өмірінде үлкен із қалдырған мұсылман мәдениетінің ірі өкілі,
ағартушы және дінтанушы Р. Фахретдин ислам дінінің және оның
институттарының тарихы жайында деректерді жинастыру мен оларды зерттеу
ісінде зор еңбек сіңірді. Екі томдық Асар (Естеліктер) мен Ресей Ғылым
Академиясының Уфа ғылыми орталығында сақтаулы тұрған қолжазбаларда татар
және башқұрт ұлт зиялылары туралы тарихи деректерге негізделген көптеген
бұрын жарық көрмеген материал бар. 1891-1906 жылдары Р. Фахретдин Діни
басқармада қадий қызметінде болып, басқарманың тарихы жайлы құнды ғылыми
еңбек даярлады. Орыс зерттеушісі А.
Василевтің татар және қазақ халықтарының қарым-қатынасына қатысты еңбегінің
орны ерекше. Татар миссионерлерінің қазақ даласына әсерінің тереңдеуін
қолдамаған автор бұл туралы өз пікірлерін ашық мәлімдеген болатын [2, 17-25-
бб.]. ХХ ғасырдың 20-40-шы жылдарында Ресей империясындағы ислам тарихына
арналған бірқатар зерттеулер жарық көрді. Бұл – Кеңес өкіметінің барлық
діндердің көзін жойып, тездетіп атеистік қоғам құруды ашық жариялаған
жылдары болатын. Осы орайда Л. Климович [3, 85-б.], М.
Вяткин [4, 27-б.], Д. Валиди [5, 71-б.] еңбектері ойға қонарлықтай
жазылған. Л. Климовичтің зерттеуінде Ресей империясы территориясындағы
мұсылман институттарының тарихы жайында тың деректер ғылыми айналымға
енгізілді, сондықтан да автордың еңбегі бүгінгі күнге өз құндылығын
жоғалтпай келеді. М. Вяткиннің зерттеулерінде Діни басқарманың тұңғыш
мүфтиіне ерекше көңіл бөлінеді. Автор Мұхаметжан Хұсейіновтың Кіші жүзге
жасаған сапарын сипаттайды және оның қазақ қоғамының жоғарғы тап
өкілдерімен кездесуі барысындағы позициясын сараптайды. Ол: М. Хұсейінов
өз көзқарастарын жоғарғы шенеуніктердің сұранысына икемдеп отырды - деп
есептейді. Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы болып жұмыс істеген,
әйгілі шығыстанушы В. Григорьевта (1816-1881 жж.) дәл осындай көзқарасты
ұстанды [6, 75-б.]. А. Добросмыслов татарлар мен башқұрттарды қазақ
өлкесіндегі делдалдық істерге тарту бағытындағы үкімет саясаты жөнінде
басқаша ойлады. Оның ойынша татар молдалары қазақ даласында орыстар енгізе
алмаған ықпалды түпкілікті орнатуға зор үлес қосты деп есептеді
[7, 170-б.].
Сталиндік тоталитарлық режимнің күшеюіне байланысты ХХ ғасырдың 20
жылдарында іргесі қаланған түркі тілді халықтардың өзара қарым-қатынас
тарихын зерттеу дәстүрі үзіліп қалды. Бұл құбылысты герман тарихшысы
Андреас Каппелердің зерттеулері жан-жақты ашып көрсетіп берді [8, 12-б.].
Ұлттық қозғалыстың көшбасшыларының бірі Ахмед Цаликовтың пікірінше, патша
үкіметі орыстандыру процесін жылдамдату және қарсыласу күшін әлсірету [9,
189-б.] мақсатында Ресей мұсылмандарын татарлардың ықпалынан күштеп тартып
алуға тырысты. Қ. Халидтың [10, 304-б.], С. Бабажановтың
[11, 80-б.] еңбектері аталмыш кезеңдегі қазақ даласындағы татар
молдаларының қызметі мен мектеп, медреселердің рөлін анықтауда өлшеусіз
үлес қосты. Орынбор мүфтилігіне діни басшыларды тағайындау мен олардың
қызметі жайында И.А. Ермаковтың [12, 280-б.] еңбегінде көрініс тапқан.
Жәдидизмнің әкесі И. Гаспринский мен оның Терджиман атты газеті
жөніндегі шындықты қалпына келтіруге тырысқан алғашқылардың бірі әйгілі
исламтанушы Л.И. Климович (1907-1989 жж.) болды.
ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясындағы исламды зерттеудің алғашқы
тәжірибесі Посткеңестік кеңістік пен КССРО-дағы ұлттық қозғалыстар атты
ғылыми жобаның шеңберінде орындалған Ислам и этническая мобилизация:
национальные движения в тюркском мире атты мақалалар жинағы болып
табылады. Исламтанушы Р. Ландтың Ислам в истории России атты көлемді
монографиясында Орынбор мүфтилігіне қатысты маңызды ой-пікірлер кездеседі.
Патшалық Ресейдің шоқындыру саясаты С.Қ. Жақыпбекің [13, 22-24-бб.]
еңбектерінде кеңінен талданған.
М.Қ. Қойгелдиев Біз қадір тұтқан құндылықтар атты мақаласында:
Түркістан халықтарын ресейлік отарлау жай экономикалық немесе саяси
отарлау ғана емес, ол өркениеттік отарлау. Алдымен патшалық, сонан соң
кеңестік биліктердің ислам дініне, исламдық құндылықтарға, жергілікті
халықтың тіліне, салт-дәстүріне қарсы мемлекеттік деңгейде жоспарлы және
жүйелі әрекеттерді іске асыруы соның айғағы - деп ашып көрсетеді. Сонымен
қатар М.Қ. Қойгелдиевтің Жетісудағы Ресей билігі (ХІХ – 1917 ж.) атты
монографиялық зерттеуі біздің зерттеуімізбен тығыз байланысып ұштасып жатыр
[14, 200-б.]. Соңғы жылдары диссертациялық ізденіс тақырыбы бойынша
жазылған Г.С. Султанғалиеваның [15, 26-б.], Г.Р. Мұхтарованың [16, 25-
б.], Л.З. Болатбаеваның [17, 24-б.] еңбектерін атауға болады.
З.Т. Садвокасованың Духовная экспанция царизма в Казахстане в
области образования и религии атты монаграфиялық зерттеуі біз қарастырып
отырған мәселемен тығыз байланысты [18, 126-б.]. Тойшыбек би және оның
заманы [19, 39-б.] атты А.Ш. Махаеваның монографиясын ерекше атауға
болады.
Тақырыпқа тарихнамалық шолу жасай келе, қорытатынымыз: патша үкіметінің
Орынбор мүфтилігіне қатысты саясаты туралы ешбір еңбекте арнайы
қарастырылмаған, олардың ислам дініне қатысты саясатын ішінара талдаған
көптеген еңбектерді атап көрсетуге болады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмысты даярлау
барысында мұрағат құжаттарын, баспасөз материалдарын, мәліметтерді ғылыми
айналымға кеңінен тарта отырып, дерек көздерін екі топқа бөліп қарастырдық.

Бірінші топты - мемлекеттік мұрағат қорлары, яғни Орынбор облыстық
мемлекеттік мұрағаты, Башқұртстан Республикасының Орталық мемлекеттік
тарихи мұрағаты, Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының
қорлары құрайды. Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағатының № 6-қоры Орынбор
әскери губернаторының кеңсесі, Губерниялық басқарма қорлары деректері
зерттеу жұмысымыздың мақсат-міндеттерінің орындалуына үлкен көмегін
тигізді.
Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағатының Губерниялық басқарма мен
Әскери губернатор қорларында Орынбор мұсылмандарының Діни басқармасы
тарихының алғашқы кезеңі бойынша материалдар жинақталған. Мұнда жергілікті
әкімшіліктің діни мекемені басқару механизмін көрсететін құжаттар
кездеседі. Мұхаметжан Хұсейінов, Габдесаллям Габдрахимов, Габдұлвахит
Сүлейманов сынды мүфтилердің министрлер, әскери және азаматтық
губернаторларға жазған хаттары және Ресей мұсылмандарының жетекшісі
лауазымына кандидаттарды іздестіруі жайында материалдары аса құнды дерек
көзі болып табылады. Қорларда діни мекемені қайта құру жөнінде көптеген
жобалар, діни басқарма мен орталық әкімшілік шенеуніктері жазысқан хаттар
бар. Бұл құжаттар, жоғарғы мәртебелі шенеуніктердің, бір жағынан,
мүфтилерді уысында ұстауға мақсатында болса, ал екінші жағынан, оларды
мақтай отырып, өз дегендеріне көндіруге бағытталған екі жүзді саясатын ашып
көрсетеді.
Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағатының қорларында Сенат, Ішкі
басқарма, Сенат мекемелері, Құпия кеңсе туралы құнды материалдар сақтаулы
тұр. Олар Орынбор мұсылмандарының Діни басқармасының құрылуының
алғышарттарын, бұл істегі кейбір мемлекет қайраткерлерінің қосқан үлесін
ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Алайда қордағы кездескен құжаттардың уақыт
өтуі салдарынан ескіруі, онда хронологиялық тәртіптің сақталмауы, сондай-
ақ, отарлық әкімшіліктің мақсат-мүддесінің қоғамдық пікірден жасырылуы,
өлкедегі дінге қатысты саяси істердің өрескел бұрмалануы зерттеу жұмысы
барысында қиыншылықтар туғызды.
Жалпы алып қарағанда, мұрағат құжаттарының басым көпшілігі ресми-
әкімшілік сипаттағы деректерге жатады. Олардың көпшілігінде ислам және оның
институттарына деген кемсітушілік, ал кейде тіпті антогонистік көзқарастар
байқалады. Діни басқарма материалдары болса Құран және діни кітаптардан
үзінділерге толы болып келеді.
Өкінішке орай, мұрағатта мүфтилер, ахундар мен имамдар арасындағы
хаттар аз кездеседі. Бұл өз кезегінде, төменгі дінбасылар мен жоғарғы
мұсылман мекемесі арасындағы қарым-қатынастар секілді маңызды мәселені
зерттеуге кедергі келтіреді.
Жұмыста түрліше жылдары жарық көрген деректер де қолданылды. 1902 және
1905 жылдары жарық көрген Сборник циркуляров и иных руководящих
распоряжений по округу Оренбургского магометанского собрания жинағында
діни мекеменің 1836-1903 жылдарды қамтитын ең маңызды құжаттары
жарияланған. Жинақ төменгі дінбасылардың күнделікті қолданысында
болғандықтан, оған жоғарғы инстанциялардың белгілі бір себеппен күшін
жойғызған үкімдері кірмеген. Бұл жинақтан басқа, патша әкімшілігінің дін
саясатына байланысты ережелері, жоғарғы рескриптері мен бұйрықтары
топтастырылған құжат жинақтары да көптеп пайдаланылды.
Башқұртстан Республикасының Орталық мемлекеттік тарихи мұрағатының И-
295-қоры Орынбор мұсылмандарының Діни басқармасы құжаттарының маңызы зор.
Кеңес дәуірінде мұрағат қорын сақтап қалу үшін мүфти
Р. Фахретдин көп күш-жігер жұмсаған. Діни басқарма қорында 1789-1917 жылдар
аралығын қамтитын 68250 мұрағат бірлігі сақтаулы тұр. Діни мекеменің
күнделікті жұмысы 1836 жылдан бастап жинақталған журналдардан көрініс
тапқан. Оларды жүргізу діни басқармада Ресей империясының басқа да
мемлекеттік мекемелердегідей болды. Алғашқыда хатшы мүфти мен қадийлердің
қарауына талқыланайын деп тұрған мәселе бойынша қысқаша мәліметтер береді.
Баяндамадан кейін діни мекеме соған сәйкес үкім шығаратын. Діни басқарманың
өз шешімін шығару үшін ондаған жылдар жұмсап, кейде оны қайта қарастырып
отырған кездері де жиі орын алған.
Діни басқарма қорында статистикалық сипаттағы құжаттар өте көп. ХІХ
ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап діни басқарма мешіттер мен ондағы бар діни
қызметкерлер саны жайлы мәліметтер жинай бастады. Бұл ақпаратты жинастыруға
әкімшілік те қомақты үлес қосты. 1839 жылдан бастап діни басқарма
мұсылмандар арасында туу және өлім, неке және ажырасу туралы статистика
жүргізіп отырды. Статистикалық мәліметтердің шынайылығы күдік туғызбайды.
Бірақ шынын айта кету керек, кантон бастықтары мен башқұрт-мещеряк
әскерінің старшындары мешіт санын азайтып көрсеткен. Бұл олардың жабылып
қалмауын қамтамасыз етуден шыққан шара еді. Зерттеу барысында
диссертациялық жұмыста Қазақстан мұрағаттарының қорлары негізгі дерек көзі
болғанын атап көрсетуіміз керек.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының № 4- қоры
Орынбор қырғыздарын облыстық басқару, № 6 қоры Орынбор генерал-
губернаторының кеңсесі, № 25 қоры Торғай облыстық басқармасы, № 44 қоры
Жетісу облыстық басқармасы, №78 қоры Ішкі қырғыз ордасын басқару туралы
уақытша кеңес. Осы қорлардан аса құнды мәліметтер алынды. Бірақ, басым
көпшілік құжаттар 1854-1906 жылдар аралығын қамтығандықтан, бұл қордағы
құжаттар Орынбор мүфтилігінің құрылуын толық анықтап бере алмайды.
Деректердің екінші тобын - кітапханалардағы және ондағы сирек
кездесетін қорлар бөліміндегі, тарихи-өлкетану мұражайындағы материалдар
құрайды. Жұмысымыздың алдына міндет етіліп қойған маңызды мәселе – Орынбор
мүфтилігінің қызметі және оның тарихын қалпына келтіру үшін өткен ғасырда
мерзімді басылым беттерінде жарық көрген мақалаларды пайдаландық. Н.К.
Крупская атындағы Орынбор облыстық әмбебаптық ғылыми кітапханасы мен
Орынбор облыстық мұрағатында сақталған мерзімді басылым материалдары
диссертациялық жұмыстың мазмұнын байытып, кеңейте түсті. Бұл орындардан
патша өкіметінің дін саясатына қатысты бұйырықтары, заң актілері, жарғылар,
естеліктер мен жазбаларда жарияланған материалдар нақты тарихи оқиғалар
туралы хабарлар алуымызға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің көпшілік кітапханасы, ҚР
Орталық Мемлекеттік музейінің ғылыми кітапханасы, мерзімдік баспасөз
мәліметтері дерек ретінде пайдаланылып, молынан қолданысқа түсті.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі – Орынбор діни басқармасының 1789-
1917 жылдар аралығындағы қызмет кезеңін қамтиды.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – Орынбор мүфтилігінің құрылуы.
Мүфтиліктің қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани өміріндегі алатын орны
мен қызметі.
Зерттеу жұмысының пәні. ХVІІІ ғ. соңы – ХХ ғ. бас кезіндегі Қазақ
қоғамының саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің орны мен тарихын айқындау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Орынбор мүфтилігінің тарихы
мен қызметін және оның қазақ қоғамының саяси және қоғамдық-рухани өмірінде
алатын орнының осы күнге дейін ғылыми айналымға түспеген мұрағат құжаттары
мен деректері негізінде талдау, оны ғылыми көзқарас тұрғысынан бағалау –
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсатынан туындайтын мынандай міндеттер
қойылып отыр:
- Патша үкіметінің отарлық саясатының кең етек алуы мен Орынбор
мүфтилігін ашуға алғышарт болған жағдайлардың себебін анықтау;
- ресей империясының қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігіне
қарату мақсатына талдау жасау;
- Орынбор мүфтилігінің қазақ даласындағы діни-ағартушылық қызметі мен
отаршылдық саясаттағы алатын орнына объективті баға беру;
- патша үкіметінің қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігі
қарамағынан шығарып тастауының себептері мен салдарын анықтау;
- қазақтарды Орынбор мүфтилігіне қайта қарату жолындағы әрекеттердің
себебін анықтау;
- қос төңкеріс тұсындағы діни басқарма мәселесін саралау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұрын ғылыми айналымға түспеген
көптеген құжаттар негізінде құрамына Ресей бодандығындағы қазақ халқы да
енгізілген Орынбор мүфтилігінің құрылуы мен қызметі және оның қазақ
қоғамының саяси өмірінде алатын орны, отандық тарихта тұңғыш диссертациялық
жұмыстың зерттеу объектісіне айналып, шынайы ғылыми тұрғыдан кешенді түрде
зерттелгендігін айта келіп, жұмыстың төмендегідей жаңалықтарын атап
көрсетуге болады:
- Орынбор мүфтилігін құру арқылы патша үкіметі Ресейлік мұсылман
дінбасыларын өз бақылауына алып, оларды Ресейдің ішкі және сыртқы
саясатының құралына айналдырғаны деректік негізде дәлелденді;
- патша әкімшілігіне мойынсынуды насихаттауда мүфти Мұхаметжан
Хұсейінов ерекше белсенділік танытқаны, қазақтардың Сырым Датұлы бастаған
ұлт-азаттық қозғалысын басып-жаншуда әкімшіліктің бас мүфти М.
Хұсейіновты шебер пайдаланғаны ашып көрсетілді;
- 1867-1868 жылдардығы саяси-әкімшілік реформаларға сәйкес қазақтардың
діни істерін Орынбор мүфтилігі қарамағынан шығарып, жергілікті отарлық
әкімшілікке тапсыруының астарында қазақтарды болашақта шоқындыру саясаты
жатқандығы дәлелденді;
- ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақтардың діни істерін Орынбор
мүфтилігіне қайта қарату жолында діни толқулардың өріс алғандығы жан-жақты
деректер негізінде баяндалды;
- қос төңкеріс тұсында мүфтилік мәселесі өз жалғасын тауып, нәтижесінде
Ішкі Орда қазақтары делегаттарының өтініші бойынша қазақтардың діни істері
Орынбор мүфтилігіне қайта қарату туралы шешім қабылданғандығы анықталды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі. Орынбор
мүфтилігінің құрылу тарихын, оның қызметін зерттеу барысында қазіргі
кезеңдегі отан тарихында кеңінен қолданылып жүрген жаңа методологиялық және
теориялық тұжырымдар мен көзқарастар негізге алынды. Зерттеу
методологиясында проблемалық, тарихилық, объективтілік сияқты ғылыми
принциптер мен жүйелеу, талдау, логикалық қорыту әдістерін қолдану
шынайылыққа жетудің басты шарттары ретінде саналып, еңбекте кеңінен
қолданылды.
Жұмыста қарастырылған мәселенің барлық тұстарын жан-жақты зерттеу және
қорытындылар беру арқылы тарихи объективті түрде, жаңаша көзқараспен
бейнеленуіне әрекет жасалды. Соған орай, диссертант соңғы уақытта
қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ой-тұжырымдар мен пікірлерге арқа
сүйеді.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысы - Орынбор
мүфтилігінің тарихы мен мүфтилік құрамында болған қазақ халқының рухани
өміріне қатысты арнайы жазылған кешенді еңбек ретінде келешекте осы
тақырып аясында даярланар басқа да жұмыстарға теориялық және методологиялық
негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми туынды рөлін атқаратын болады.
Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған негізгі қорытындыларды Қазақстан
тарихының патшалық Ресей империясы мен кеңестік кезеңдері бойынша іргелі
еңбектер, оқулықтар, оқу құралдарын дайындауда және жоғарғы оқу орындарының
тарих факультеті студенттеріне: дінтану пәнінің тарихы негізінде арнайы
курстар мен арнайы семинарлар, дәріс сабақтарына пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. 1789-1917 жылдар аралығындағы
Орынбор мүфтилігінің тарихы мен қызметін зерттеуге байланысты мына
мәселелер қорғауға ұсынылады:
- Орынбор мүфтилігінің қазақ қоғамындағы орны мен рөлі деректер
негізінде отандық тарихта тұңғыш рет ашып көрсетіледі;
- Орынбор мүфтилігі арқылы Ресей өз отаршылдық саясатын жүргізіп
отырды. Мұсылмандық діни жоралғылардың сақталуын қадағалады, мешіттер мен
медреселер салуға басшылық етті және т.б. міндеттер жүктелген мүфтилікті
қатаң бақылауда ұстап, олардың қызметі империя мүддесімен үндесіп жатуына
ерекше назар аударғандығы жан-жақты талданады;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысында патша үкіметінің ислам дініне
байланысты саясаты қазақ даласында мектептер мен медреселер салдыру, қазына
есебінен Құранды бастырып, оны қазақтар арасына тегін тарату сияқты шаралар
арқылы іске асырылды;
- мүфтиліктің қазақтар арасында ықпал ету ауқымын тарылта түсу
мақсатында патша үкіметі қазақтардың діни істерін Орынбор мүфтилігі
қарамағынан шығарып, оны жергілікті отарлық билік орындарының қолына берді;
- өлкедегі дінбасылары, қазақтың белсенді азаматтары қазақтардың діни
істерін Орынбор мүфтилігіне қайта қарату жөнінде үгіт-насихат жұмыстарын
жүргізді;
- 1917 жылы Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман съезінде қазақтардың
діни істері Орынбор мүфтилігіне қаратылсын деген шешім қабылданды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақалалар түрінде жарық көріп, бірнеше халықаралық
ғылыми конференцияларда баяндалды.
Зерттеу жұмысы Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық
университетінің Қоғамдық пәндер кафедрасында және Абай атындағы Қазақ
Ұлттық педагогикалық университетінің Магистратура және докторантура PhD
институтының Гуманитарлық мамандықтар кафедрасында орындалып, талқыланды
және қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әрқайсысы үш тармақшадан
құралаған екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеу бағытын талдау. Орынбор мүфтилігінің құрылуы мен қызметі, оның
қазақ халқының қоғамдық-саяси өміріндегі рөлін тарихи тұрғыдан талдап,
мәселені қарастыру барысында жалпыадамзаттық пен ұлттық мүдде принциптерін
ұштастыра отырып зерттеу жүргізілді.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, зерттелу деңгейі, деректік
негіздері, ғылыми жаңалықтары, мәселенің теориялық-методологиясы, мерзімдік
шегі мен қорғауға ұсынылатын тұжырымдары айқындалған. Патшалық Ресейдің
отарлық саясатының өрістеуі және Орынбор мүфтилігінің құрылуы мен қызметі
- деп аталатын бірінші тарауы үш тармақшадан тұрады:
1.1 Орынбор мүфтилігінің құрылуы атты тармақшада тарихи деректер
негізінде XVIII ғасырдың аяғы - XIX ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының
қоғамдық-саяси өміріндегі Орынбор мүфтилігінің қызметіне жан-жақты талдау
жасалынып, мүфтиліктің құрылуының алғышарттары айқындалған. Ресей отарына
айнала бастаған қазақ елі үшін Орынбор мүфтилігінің орны мен рөлі өте зор
болғаны белгілі. Орынбор мүфтилігін құру туралы мәселені алғаш Уфа және
Симбирск наместнигі барон О.А. Игельстром көтеріп, 1787 жылы Сенатқа ұсыныс
түсірген еді. Оның ұсынысы Сенат тарапынан да, ІІ Екатерина патшайым
тарапынан да қолдау тапты. 1788 жылы 22 қыркүйекте ІІ Екатерина патшайым
Орынбор мүфтилігін құру туралы жарлыққа қол қояды [20]. Жарлыққа сәйкес
ХVІІІ ғасырдың аяғынан ХІХ ғасырдың басына дейін, жарты ғасырдан астам
уақыт бойы қазақтардың діни істері Орынбор мүфтилігі қарамағында болды.
Орынбор мүфтилігіне дейін Ресей империясында Қырымда Таврия мүфтилігі,
Кавказда шииттер мен сунниттердің екі мүфтилігі құрылған болатын.
Отаршылдық саясатты қарқынды түрде жүргізіп, империяның орыс емес
халықтарын шоқындыруды жеделдете жүзеге асыруды мақсат еткен патша
әкімшілігі Ресей мұсылмандарына арнап орталық билікке бағынышты жағдайда
болатын діни басқармалар - мүфтиліктер құруды қолға ала бастады. Патша
әкімшілігінің бұл саясатына қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайлар үлкен
әсер еткен болатын.
Сыртқы жағдайлар қатарына негізінен, ХVІІІ ғасырдың соңына қарай
Ресей мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың шиеленісіп, соғысқа ұласуын
жатқызуға болады. Қалыптасқан жағдайда ІІ Екатерина патшайым Түркияның
Ресей мұсылмандарына ықпал ету мүмкіндіктерін барынша шектеуді көздеп,
қауіпсіздік шараларын ұйымдастырды. Өйткені, 1788 жылы Түркияның Бұхар
әмірлігіндегі елшісі Ресеймен соғыстың мақсаты мұсылмандарды орыс
үстемдігінен қорғау [20] деп мәлімдеген еді. Түрік сұлтанын жақтаған Бұхар
әмірі де өз тарапынан қаны мен діні бір Түркияны қолдау үшін Ресей
мұсылмандарын орыстарға қарсы күресуге шақырып, үндеу таратып жатты.
Жағдайдың шиеленісуінен сескенген патша үкіметі орыс қол астындағы
мұсылмандардың рухани сұраныстарына ізгі ниетте екендігін танытуға тырысып,
мұсылман діни басқармаларын, яғни мүфтиліктер құруды қолға алады.
Мүфтилікті ашуға әсер еткен ішкі жағдай мұсылмандардың отаршылдық
саясатқа деген қарсылықтарын бәсеңдетумен байланысты еді. Мұны қазақ
даласындағы орыс шенеуніктерінің орталық билік орындарына беріп отырған
мәлімдемелерінен де аңғаруға болады. Сыртқы істер министрлігінің Азия
департаменті директорының атына жіберілген осындай мәліметтердің бірінде
былай делінген: Біздің Даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси
мүддеміз қырғыздардың (қазақтардың) және Орта Азиядағы өзге де мұсылман
халықтардың діни істеріне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды
талап етті. Мұндай жағдай өз жағымызға хандар мен сұлтандарды және Даладағы
ықпалды адамдарды тартуға байланысты туындады. Соған орай үкімет орындары
алғашқыда исламға төзімділік танытып қана қойған жоқ, оған қамқорлық та
көрсетті [21, 82-85-б.].
Мұсылмандық діни рәсімдердің сақталуын қадағалау, мешіттер мен
медреселерді салуға басшылық ету және оларға имамдар мен мүдәрістер
тағайындау, неке қию істерін жүзеге асырып отыру, т.б. бірқатар міндеттер
жүктелген мүфтиліктерді патша үкіметі қатаң бақылауда ұстап, олардың
қызметі империя мүддесімен үндесіп жатуына ерекше назар аударды. Сөйтіп
мүфтиліктерді билік орындары отаршылдық саясат жолында барынша пайдалануға
тырысып бақты.
1.2 Отаршылдық саясаттағы Орынбор мүфтилігінің орны деген тармақшада
патшалық Ресейдің қазақ халқын отарлау, жаулап алу, бағындырудығы тетігі –
мүфтилік болғандығы мұрағат құжаттары негізінде зерттелген.
Орынбор мұсылмандары діни басқармасының қызметіне төраға (мүфти) және
үш кеңесші (қазылар) басшылық жасады. Мекеменің құрылуына басқа да
қызметкерлер мен хатшы өз үлестерін қосты. Мұсылман дінбасылары (ахундар,
имамдар, муэдзиндер) діни басқармаға бағынды. Тармақшада мүфтилікте қызмет
еткен дінбасылар және соның ішінде алғашқылардың бірі М. Хұсейінов қызметі
жан-жақты талданды. Мүфти отаршыл билеушілерге қызмет ете жүріп, оларға
қажет болып отырған мұсылмандар орталығының яғни, Орынбор мүфтилігінің
функциясын күшейтуге барлық күш-жігерін салған тұлға. М.
Хұсейіновтің мүфтиліктегі іс-әрекеттерін, әкімшілік үшін атқарған қызмет
барысын объективті бағалауға тырыстық. Өйткені, мүфти өмір сүрген уақыт
отарлық биліктің сан түрлі болып құбылып отырған саясатының шарықтау
кезеңімен сәйкес келеді.
Патша билігіне мойынсынуды насихаттауда муфти М. Хұсейінов ерекше
белсенділік танытып, қазақтар арасында Бұқар мен Хиуа дінбасыларының
ықпалын әлсіретуге айрықша мән берген тұлға. М. Хұсейінов Орынбор маңындағы
Сейіт татарларының арасынан шыққан еді. Саудагердің баласы, жас шағында оны
құпия мәліметтер жинау үшін Сыртқы істер коллегиясы Кабул мен Бұқарға
жібереді, одан қайтып келген соң офицер болып қызмет істейді. 1785 жылы
Орынбор ахундығына, 1787 жылы мүфтилікке тағайындалады. 1824 жылы Уфа
қаласында қайтыс болды.
Генерал-губернатор барон О.А. Игельстромның тұсында, яғни 1775, 1786,
1787 және 1790 жылдары мүфти М. Хұсейінов жауапты тапсырмалармен бірнеше
қайтара Кіші жүзге сапар шегеді. Старшын топтарына жақындығын пайдаланып
қазақтар туралы мол мәліметтер жинастырған М. Хұсейінов өзі шығарып отырған
журналдар мен хабаршыларда Кіші жүздің жағдайы, Сырым батырдың тобы, қазақ
қоғамының ішкі күресінің себептері, өзара жауласқан феодалдық топтар туралы
шынайы деректерге сүйенген тарихи материал қалдырған. М. Хұсейіновтың 1790
жылғы шығарған журналы осындай тарихи деректер мен мағлұматтарға толы.
Дегенмен мүфти өзіне мәлім болған істің бәрін бірдей айта бермеген
көрінеді. Мысалы, оның Кіші жүз ішіндегі әлеуметтік тартысты бәсеңдетіп
бергісі келгені көзге анық байқалады, мұның себебін мүфтидің өзі старшын
топтарын жақтайтын адам болғандықтан деп түсіну керек.
Қазақ халқының Ресейдің отарлық саясатына қарсы ұлт-азаттық күресінде
ерекше із қалдырған Сырым Датұлының қозғалысын басуда патша әкімшілігі бас
мүфти М. Хұсейіновтің қазақтар арасындағы беделін пайдалануды көздеп, оны
Сырым батырмен келіссөздер жүргізуде тиімді пайдалана білді.
Мұрағат құжаттарының бірінде Сырым батырды белсене жақтағандардың
қатарында бірқатар адамдардың аттары аталады. Молда Ғубайдолла Феткуллин
Наурызалы батырдың басшылығымен Кете руының жасағы аттанды деп хабар
береді. Табын руының Елекбай, Бармақ, Досыбарақ және Асау деген старшындары
Сырымды қолдау үшін 500 кісілік жасақ алып аттанады. Абдұлфатих
Абдулсалимов деген молданың мәліметіне қарағанда Сырым батырды қолдау үшін
Шеркеш руынан белгілі Жарқыбай батыр аттанған.
Ұзақ үзілістерден кейін мүфти Кіші жүзге сапарларын қайтадан
жалғастырады, оның ықпалымен 1797 жылы Хан кеңесі ұйымдастырылды.
М. Хұсейінов оны толықтай басқара отырып, қазақ сұлтандарына Ресейге
бейтарап Айшуақ сұлтанды хан етіп сайлауға кеңес береді. Хан кеңесі 1797
жылы 8 тамыз күні ашылады, кеңестің соғыс губернаторы тағайындаған құрамы
мынадай болды: төрағасы Айшуақ сұлтан, мүшелері: Әлімұлы әулетінен – Сары
Шоннай би, Байұлы әулетінен – Сұлтанбек би, Шақшақ би және Жетіру әулетінен
– Көшекбай би мен Бітік мырза. Хан кеңесіне патша үкіметінен уәкіл етіліп
мүфти М. Хұсейінов жіберіледі. Старшындардың өздері қайтарылуын талай рет
сұрап жүретін мүфти М. Хұсейіновтың Хан кеңесінің жұмысына қатынасуы Сырым
тобының жаңа өкімет орнына жөнді көзбен қарауына белгілі түрде кепілдік
береді. Старшындардан барлығы 7 өтініш түседі, бірақ өтініштердің бәрінің
мазмұны бір-біріне ұқсас. Бәрінің тілейтіні хандыққа Қаратай сұлтанның
бекітілуі және хан сайлауын Орынбордың Айырбас Сарайы жанындағы мешітте
өткізу болды.
1825 жылы 30 қыркүйекте І Александр патшаның тағайындауымен Габделсалям
Габдрахимов мүфтилікке отырды.
Г. Габдрахимов (1765-1845) Қарғалы ауылында және Орынбор медресесінде
діни білім алған адам. Сол жерде ол шетел тілдерін: араб, парсы, түрік
тілдерін жақсы меңгереді. Сондықтан болар, ол Орынбор шекаралық
комиссиясынан аудармалары үшін бағалы сыйлықтарға ие болған. Мүфти орыс
тілін жақсы білмеген. 1799 жылы қыркүйекте Г. Габдрахимов Орынбор бас
мешітінің имамы және ұстазы болып тағайындалады, ал 1805 жылы тамызда діни
басқармада сынақтан өтіп, ахун және мүдәріс деген лауазымдарға ие болады.
1826 жылы 15 ақпанда ол өз міндеттерін атқара бастады, ал наурыз айында үй
тұрғызуға немесе сатып алуға күміс ақшамен 4 мың сом көлемінде жәрдемақы
алады.
Мүфти Г. Габдрахимов дүниеден өткен соң оның орнына кандидатураны
таңдаумен Шетелдердің діни істер департаменті айналысты.
1840 жылы 10 маусымда І Николай Санкт-Петербург мешітінің имам-хатыб
қызметін атқарған тархан Габдулвахит Сүлейменовты мүфти қызметіне
тағайындау туралы бұйрық шығарды.
1835 жылы Г. Сүлейменов ұлы князь Михаил Павловичтің әскери-оқу
мекемесі бастығының көмегімен Царскосельск кадет корпусының мұсылмандық
тәрбие беру мұғалімінің қызметіне тағайындалды. 1826 жылы ол Ұлы жүз және
Орта жүз сұлтандарымен келіссөздерге қатысып, оларды Ресейге қосылуға
үгіттеген. 1864 жылдың аяғында үкімет діни басқарманың басшылығына адам
тағайындағанға дейін уақытша мүфтиді анықтау керек деп шешті. Жергілікті
әкімшілік 3 кандидатураны қарастырды, олар - Стерлитамак ахуны Камалетдин
Шарафетдин, подполковник Абдулла Даулетшин, Орынборлық помещик Сәлімгерей
Тевкелев. Енді мүфти міндеті діни емес, әкімшілік қызмет ретінде
қарастырылды. Діни қызметкерлер енді сыртқы саяси бағдарламаларға қатысқан
жоқ. 1885-1886 жылдары мүфти тағайындау барысында Ішкі істер министрлігі
прогрессивті деп есептелінген жәдидтік ілімді ұстанатын талапкер белгіледі.
Орталық және жергілікті билік органдары дамып келе жатқан мұсылман
халықтарының белсенді қарсылықтарынан қорғана бастады.
1.3 Орынбор мүфтилігінің қазақ даласындағы діни-ағартушылық қызметі
атты тармақшада Орынбор мүфтилігін құру арқылы патша үкіметі мұсылман
халықтары арасында ағартушылық саласында отарлау саясатын кең түрде қолдана
отырып, дін арқылы бағындыру, бірте-бірте шоқындыру, орыстандыруды
көздегені қарастырылған.
ІІ Екатерина патшайым 1785 жылы 25 қарашада және 1787 жылы 21 сәуірде
Сібір және Уфа генерал-губернаторы барон О.А. Игельстромға қазақ рулар
арасында татар молдаларын қызметке алу жөнінде жарлық береді. Жарлықты іске
асырудың міндеті мұсылман халықтарының арасынан Ресей империясының қол
астына басқалардан ертерек кірген, басқару аппаратында үлкен тәжрибелері
бар, Ресей саясатын іске асыру жолында өздерін талай рет жақсы қырларынан
көрсеткен, сенімділігімен, адалдығымен көзге түскен татар мен
башқұрттардың мұсылман дін басыларына жүктелген болатын. Татар және башқұрт
молдалары қазақ даласында ортаазиялық молдалардың әсеріне жол бермеу үшін
күрес жүргізді.
Сонымен қатар жарлықта бұл іске Қазан губерниясының молдаларын тарту,
оларға шекара аймағында жүрген қылмыскер қашқындарды ұстау міндеті де
жүктелді. Жарлықта Ресейге беріле қызмет еткен молдаларға үлкен сый-
сияпаттар көрсету керектігі ерекше атап көрсетілген.
Патша үкіметінің жоғарыдағы саясатты тезірек жүзеге асыруға ынтықтығы
сондай, 1800 жылғы 15 желтоқсандағы жарлық бойынша Шығыс баспаханасы
Петербордан Қазанға көшіріледі. 1800 жылы мұсылман әдебиетін шектеусіз
шығаруға рұқсат беріліп, бұл іспен Қазан университеті жанында құрылған
Азиат баспасы арнайы айналыса бастайды.
1716 жылы І Петрдің бұйрығымен Петерборда Алкоран о Магомете, или
Закон турецкий деген атпен Құранның француз тілінен аударылған орысша
толық нұсқасы жарық көреді. Бұдан кейін де Құранның бірнеше аудармасы
басылып шықты. 1787 жылы Петербордағы Ғылым Академиясының баспасынан ІІ
Екатерина патшайымның тапсыруымен Ресейде ең алғаш рет Құранның арабша
толық мәтіні басылып шығады. Арнайы құйма қалыптағы араб әріпімен терілген
осы Құранда белгілі ислам дінтанушысы Осман Ибрахимовтың түсіндірмесінің
қоса берілуі басылымның діни танымдық тағылымын ерекше арттыруға мұрындық
болды. Оның үстіне сол замандағы белгілі мұсылман көркем жазу шеберінің
жазу үлгісіндегі бұл шрифт бүкіл Еуропадағы араб әріпінің ішіндегі ең озығы
болды. Бұл басылым 1789-1798 жылдары бірнеше рет қайта басылды.
Патша үкіметі сайланған молдалардың қызметіне бақылау орнатуға,
мешіттер мен мектептер салыну ісін қадағалауға көп күш-жігер жұмсады.
Діни басқарманың бірқатар міндеттері болды, олардың ішінде молда
қызметіне үміткерлерден емтихан қабылдау, молдалардың арасынан сенімділерін
мешіттерге, басқарманың қызметіне таңдау міндеттері де кірді.
Қазақ балалары Сейітов посадының, Стерлитамактың, Уфаның, Қазанның
белгілі медреселерінде білім алды. Ішкі хан ставкасында ашылған татар
медресесі үлкен беделге ие болады.
Қазақстанның империяға жақын өлке болуы отарлау саясатын ойдағыдай
жүзеге асыруды жеңілдетті. Қазақ жастары орысша білім алу үшін алғашқы
кезде көп уақытқа дейін қазақ жерінен тыс, Ресей қалаларында оқиды. 1840
жылдан бастап Ішкі Бөкей ордасындағы ауқатты қазақтар балаларын Астрахань
қаласына орысша оқуға бере бастаған. Астраханьда әр бала жеке-жеке молда
жалдап оқуға мәжбүр болғандықтан, оқу қымбатқа түскен. Сондықтан да болуы
керек Жәңгір хан ордалықтарға білім беруді өз жерінде қолға алуды
ойластырды және білімнің нағыз бұлағы, жалғыз көзі ретінде Орынборға жол
ашуды қарастырды.
ХІХ ғасырдың ортасына қарай Ішкі Ордада 38 мұсылмандық мектептер
салынып, онда 400 оқушы оқыды, оның ішінде қазақтардан – 350, татарлардан -
50 шәкірт болды [20]. Нәтижесінде татар жазуы қазақ даласында кеңінен
тарап, татар тілін білмеген қазақ өз ортасында сауатсыз болып есептелді.

Осындай оқу орындарының Жетісу өңірінде де ашылуы жайында зерттеуші М.
Қойгельдиев былай дейді: Орталық билік орындарының орыстандыру саясаты
халық ағарту ісімен де ұштастырылды. Ресей империясының үстемдігі Жетісу
өңіріне орнаған бетте мұнда орыс тұрғындарына арналған оқу орындары ашылып,
қызмет ете бастаған-ды. Жетісу өңірінде ең алғашқы орыс оқу орны қазақтар
қоныстанған Сергирополь станциясында 1852 жылы ашылған еді. Отаршыл
әкімшілік жүйенің қолдауымен Жетісуда ашылған орыс оқу орындары приход
училищесі, алты станицалық мектеп (Кіші Алматы, Сергиополь, Үржар, Лепсі,
София, Қапал станцияларында) және бір поселкелік мектеп болды[14, 155-б.].

Сөйтіп патша үкіметі қазақтарға білім беру арқылы халықтың қоғамдық
санасын, мәдениетін көтеруді емес, қайта оларды ана тілінен, ата дінінен,
әдет-ғұрпы мен дәстүрлерінен айырып, рухани құлдықта, надандықта,
мәңгүрттікте ұстауды көздеді. Ашылған мектептер орыс саясатының
қолшоқпарына айналды.
Орынбор мүфтилігі және Қазақстандағы діни қозғалыс - деп аталатын
екінші тарау үш тармақшадан тұрады:
2.1 Қазақтардың Орынбор мүфтилігінің құрамынан шығарылуынан кейінгі
діни ахуал атты тармақшада ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
қазақтардың діни істерінің Орынбор мүфтилігінің қарамағынан шығарылуы,
патша үкіметінің қазақ даласындағы ислам дініне қысымшылық көрсету,
шоқындыру саясатына талдау жасалады.
Ислам дініне байланысты патша үкіметінің қазақ сахарасындағы ресми
саясатын екі кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең - ХІХ ғасырдың ортасына
дейін, яғни медреселер мен мешіттердің ашылып, діни кітаптарды басып
шығаруға арнайы қаржы жұмсалып, ислам дінінің таралуының бел алған кезеңі.
Бұл кезеңде патшалық биліктің осы мәселеге ерекше ден қойғаны соншалықты,
үкімет ашылған мектептердің әрқайсысына 500 сом қаржы бөліп тұрған
[22, 127-б.], екінші кезең - патша өкіметінің ислам дінін тарату
саясатынан бас тартып, 1862 жылдан кейін жергілікті халықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.