Екі белдеулі әлем жағдайында екі ірі мемлекеттің бір бірінің саяси ахуалына, сыртқы саясатына қызығушылығы - заңды табиғи құбылыс
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда ХХ ғасырдың 60-90-шы
жылдарындағы Таяу Шығыста орын алған соғыстар тарихына талдау
жасалынады. Таяу Шығыстағы мемлекеттерге алып империялар тарапынан
жасалған саяси қысымдармен қоса, соғыстардың шығу себептері мен барысы
қарастырылып, оның нәтижелері мен қортындылары айқындалынады. Мұнда
болған бірнеше соғыстар кешенді түрде тұтастай зерттеліп, олардың өзара
байланыстарына баға беріледі, ұлттар арасындағы қарулы қақтығыстар мен
жанжалдардың негізгі себептері ашылады. Зерттеу жұмсы 1967-ші жылғы араб-
израиль соғсынан басталады, себебі бұл араб жерлері есесінен маңызды түрде
Израиль территориясының кеңеюі басталғанын айқындайтын негізгі кезең болып
есептеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қуаныш пен қайғы, табыс пен жеңіліс
кезектесе келетін адамзат тарихында әрбір соғыс өз ізінiң ұмытылмас
беттерін, шешуші күрделі сауалдарын, түйіткілі көп мәселелерін қалдырып
отырғандығы белгілі. Қазіргі кезеңде Таяу Шығыстағы мемлекетаралық
қайшылықтардың өсуінің, ұлттық экономикалардың қарқынды дамуының және
халықтың әлеуметтік жағдайының көтерілуінің маңызды көрсеткіші болып
-аймақтың ірі мұнай қорларымен бірге жергілікті мемлекеттердің мұнай
долларынан түсірген жоғары үстеме табыстары саналады. Бұл әрине, аймақтағы
басымдылық бәсекесіне, жаппай қарулану жарысына итермелеп, саяси жағдай мен
мемлекетаралық қатынастардың сипатына өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Халықаралық қатынастарға өз әсерін тигізген басқа да маңызды көрсеткіштер
болып осы мемлекеттердің саяси құрылымдарының әртүрлілігі (республика,
монархия, диктатура т.б.); мұндағы дінаралық қайшылықтар (сунниттер мен
шииттер арасында); жергілікті басқарушылардың мансапқорлығы; шекара
мәселелері бойынша қайшылықтар және т.б. саналады.
Мұндай қайшылықтардың бүкіл жиынтығы жергілікті елдердің өміріндегі
саяси арнада ауыр жүк болып, 60-шы - 70-ші жылдары ол мемлекетаралық
қатынастарды қалыпты жағдай аясында ұстап тұрды. Бірақ, көп ұзамай, 70-ші
жылдардың соңында Орта Шығыстағы мемлекеттік құрылымдарда бұрын орнаған
тәртіптердің бұзылуына әкеліп соққан оқиғалар да орын алып жатты (Ауғанстан
мен Ирандағы революциялар, т.б.). Мұндай оқиғалар бұл кезде тек Парсы
шығанағында емес, сонымен қатар Таяу Шығыста да ірі саяси зардаптар туғызуы
мүмкін еді. Жалпы алғанда шығыс бөлік, яғни Орта Шығыс пен Парсы шығанағы –
ең соғысшыл және қантөгісті аймаққа айналды деуге болады. Айта кететін бір
жайт, бұл шиеленістер мен соғыстар тек қана осы елдердің өз ішіндегі
мұсылман қоғамдарының арасында ғана емес, сонымен қатар мұсылман
мемлекеттері арасында да болып өтіп, бұл олардың өз болашағына байланысты
өзінің саяси тағдырының шешіміне өз аймақтық саяси мақсаттарын көздеген
ірі мемлекеттерді еріксіз тартты.
Республикада Таяу Шығыс елдерінің тарихы мәселелерін зерттеу -
Қазақстанның араб елдері және Израильмен тарихи байланыстарына арналған
зерттеу жұмыстарында жүргізіледі. Алайда, аталмыш аймақта әскери
қақтығыстар мен мемлекетаралық шиеленістер әлі де тоқтаған жоқ. Сондықтан
ХХ ғасырдың 60-шы – 90-шы жылдары болған Таяу Шығыстағы соғыстардың
тарихы мен оған қатысты көтеріліп отырған мәселелер жиынтығын арнайы
дербес тақырып ретінде зерттеу ғылыми-танымдық тұрғыдан да, қолданбалы
бағыты бойынша да өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе шетелдік
және отандық зерттеушілердің еңбектерінде азды-көпті өз көрінісін тапқан.
Сөз болып отырған мәселені көтерген, оқиғаларға өзіндік бағдарларын берген
бірқатар ресейлік және кеңестік зерттеушілер бар. Олардың ішінде ең
бірінші Таяу Шығыс дағдарысының анатомиясы, Отарлық жүйенің құлдырауынан
кейінгі Шығыс, Бір келісімнің тарихы: 70-80-ші жылдардың басындағы АҚШ-
тың Таяу Шығыстағы саясаты тәрізді ірі зерттеулерді жариялаған Е.М.
Примаковты атап өтуге болады [1].
Сонымен қатар, осындай іргелі зерттеулер қатарындағы У.З. Шариповтың
[2] монографиясында халықаралық қатынастар мен Шығанақтағы болып өткен
мемлекетаралық әскери қақтығыстарға салихалы талдау жасалады, дегенмен, ол
аталмыш аймақпен ғана шектеледі. Сол себепті бүкіл Таяу Шығыстық
шиеленістерді қамтитын бұл еңбек, біз үшін, аталған мәселеге тек бағдар
беруші зерттеу ретінде ғана қызмет атқарады.
Сондай-ақ, Шығыстану институтының Мұнай доллары мен Таяу және Орта
Шығыс елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуы атты РАН мақалалар жинағы
тек қана ХХ-ғасырдың 60-70-ші жылдарын сипаттаса да, аталған онжылдықта
Таяу Шығыстағы алдыңғы қатарлы елдердің экономикалық және саяси дамуының,
олардың сыртқы саяси аясының табиғатын аңғаруға көмектеседі [3].
Тақырыпқа қатысты кейбір мәселелер А.И. Осиповтың [4],
П.П.Тимохиннің [5], И.Д. Звягельскаяның [6], В.А. Соловьевтың [7],
сонымен қатар тағы басқалардың еңбектерінде кездеседі. Айта кететін бір
жайт, бұл ғылыми ізденістердің барлығында кеңестік идеология басымдық
танытты. Сонда да болса, зерттеушілер Таяу Шығыстың кез келген мемлекет
үшін маңызын, адамзаттың бұдан кейінгі даму тарихындағы орнын нақты
көрсетіп берді. Парсы шығанағындағы араб елдерінің қазіргі кездегі саяси
өмірінің өзіндік ерекшелігін, аймақтық қарым-қатынастарының табиғатын
сипаттайтын Е.С. Мелкумянның [8] монографияларының да маңызы зор.
Аталған аймақтың тарихы бойынша бірқатар арнайы диссертациялық
зерттеулерді де атап көрсетуге болады. Олардың ішінде В.И. Кузьминнің Таяу
Шығыстағы (1990-2002-ші жылдардағы) аймақтық қауіпсіздік, Э.А. Таировтың
Парсы шығанағындағы араб елдері мен Ирак арасындағы саяси қарым-
қатынастар атты еңбектерін атаған жөн.
Ресейлік тарихнама АҚШ-тың тарихына, оның сыртқы саясатына, сонымен
қатар Джордж Буштың президенттік кезеңіне де ерекше көңіл бөледі. Екі
белдеулі әлем жағдайында екі ірі мемлекеттің бір бірінің саяси ахуалына,
сыртқы саясатына қызығушылығы - заңды табиғи құбылыс. Кеңес дәуірінде КСРО-
да АҚШ-ты зерттейтін күшті тарихи мектеп қалыптасып, одан әрбір президент
өзіне лайықты бағасын алып отырды. Президенттердің жүргізген саясаттары
кеңестік Таяу Шығысқа қатысты мәселелерде ішінара көтерілді.
Ресейлік зерттеушілер президент Дж.Буш үлкенінің жеке тұлғасына, оны
сайлау барысына, президенттің орынбасары Д. Куэйлаға, осы кезеңдегі
американдық сыртқы саясат өкілдерінің негізгі тұлғаларының сипаттамасына
зор көңіл бөлді. Иракқа, соның ішінде, Кувейттік дағдарыс кезеңіне қатысты
АҚШ-тың сыртқы саясатының бағытын ресейлік ғалымдар жеткілікті түрде терең
талдады.
Шөлдегі дауыл операциясының дипломатиялық тарихы жайлы В.
Софрончуктың [9] еңбегі қызықты болып табылады. Мұнда автор дағдарыс
барысын сипаттап, бұл ретте Иракқа қарсы көпұлтты күштерді құрудағы АҚШ
дипломатиясының жетістіктері жайлы айтады.
Л.И. Медведконың [10] еңбегі елеулі түрде қызығушылық тудырып, мұнда
автор Парсы шығанағындағы соғыс Вашингтонда саяси және стратегиялық салалар
бойынша алдын-ала жоспарланып қойылған деген пікірге келеді. Бұған дәлел
ретінде Шөлдегі дауыл операциясының басталысы жайлы нұсқауға Дж. Буш
Иракқа қойылған соңғы ультиматум мерзімінің аяқталуынан үш күн бұрын қол
қойған және өзінің шынайы ниетін жасыру үшін, Вашингтон ауқымды түрде теріс
ақпарат беретін операциялар жүргізді дейді.
Қазақстандық зерттеушілердің арасында Таяу Шығыс тарихының
мәселелерімен К.Қ. Қожахметов [11]сияқты ғалымдар мен А.М. Шыңғысбаев
[12], А.К. Ізбайыров [13] және т.б. зерттеушілер айналысады. Таяу Шығыс
соғыстарының мәселесін олар ұлт-азаттық қозғалыстар, Мысыр Араб
Республикасының сыртқы саясаты және осы аймақтағы мемлекетаралық
қатынастардағы исламның орны мен рөлі сынды проблемалармен астарстырып,
салиқалы терең ой елегінен өткізіп қарастырады.
Бұл еңбектермен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қайраткерлерінің ізденістері де ерекше назар аудартады. Олардың ішінде,
бірінші кезекте Н.Ә. Назарбаевтың [14], Қ.К. Тоқаевтың [15] еңбектерін
атап өткен жөн. Олардың еңбектерінде Қазақстанның сыртқы саяси үдерістері
талданып, кейбір аймақтардағы, оның ішінде, Таяу Шығыстағы халықаралық
жағдайға баға беріледі.
Американдық зерттеушілердің еңбектерінен С. Коэннің [16], Дж. Найдың
[17], Дж. Виланның [18], Р. Пайостың [20], М. Манделбаум [21]
зерттеулерін атап өтуге болады. Американдық зерттеушілердің, мысалы
реалистердің көзқарастары бойынша жаңа әлемдік тәртіптің енгені рас,
ешбір күмәнсіз, бірақ ол Шығанақтағы соғыс кезінде енген жоқ деген ойға
сайып, олар Иракқа қарсы соғыстағы жеңістен кейін, жаңа әлемдік тәртіптің
енгені жайлы жазады.
Ал, A Concise History of the Arab-Israeli Conflicts монографиясының
авторлары араб-израиль шиеленісінің қысқаша тарихын өрбітіп, ХХ ғасырдағы
Таяу Шығыста орын алған жағдайды түсінуге талпыныс білдіреді. Авторлар
хронологиялық бірізділікпен сионизм мен палестиналық ұлтшылдықтың тууының
салдары, ірі соғыстардың зардаптары, ірі мемлекеттердің өзара бәсекелестігі
және бейбіт үрдістің белгісіз мәні секілді аса маңызды проблемаларды
түсіндіреді. Я. Биккертон мен К.Л. Клауснер [21] Таяу Шығыстағы соғыстардың
діни, этникалық және идеологиялық негізін түсінудің ақпараттық қажеттілігін
дәлелдеуге тырысады. Ал Ш. Перестің Жаңа Таяу Шығыс [22] және М. Аббастың
(Әбу Мазен) Ослоға сапар [23] атты шығармалары Таяу Шығыс қайшылықтары
шумағын бейбіт жолмен реттеу үрдісін ашуға тырысады.
Бұл мәселе бойынша араб елдерінің мерзімді баспасөз басылымдары да
ерекше назар аударуды талап етеді. Халықаралық саясат атты журналдың
беттерінде Махмуд Халиль [24], Мухаммад Хасанейн Хайкәл [25], Усама әл-
Ғазали Харб [26], профессор Мұстафа Аләуи [27] сияқты және т.б. авторлар
өз мақалаларын жариялаған. Араб зерттеушілері 1967-ші, 1973-ші жылдардағы
соғыстардың алдыңғы кездеріндегі және бұл соғыстардың барысындағы саяси
және әскери күштердің бөлінуіне талдау беріп, Таяу Шығыстағы
тұрақсыздандырушы үрдістерге қатысты кінәлардың бәрін Израильдің мойнына
таңады.
Бұл еңбектер мен мақалалар ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы Таяу
Шығыстағы соғыстар тарихының кейбір қырларынан мәліметтер бергеніне
қарамастан, біздің тақырыбымызды тұтастай аша алмайды. Сондықтан да ол
жан-жақты, кешенді түрде зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты 1960-
1990-шы жылдардағы Таяу Шығыстағы соғыстардың тарихына жан-жақты талдау
берумен анықталады. Аталған мақсатқа жету барысында автор төмендегідей
міндеттерді алға қояды:
- Таяу Шығыстағы мемлекеттердің ішкі және халықаралық қайшылықтарының
пісіп жетілу себептерін айкындау;
- 1967-ші жылғы араб-израиль соғысына, оқиғалардың әскери шырмауындағы
маңызды буын ретінде талдау жасау;
- 1973-ші жылғы араб-израиль соғысының тарихын қарастыру;
- ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдарындағы Таяу Шығыстағы саяси жағдайдың
өршуіне сипаттама беру;
- ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдарындағы Парсы шығанағындағы АҚШ пен НАТО-
ның әскери қатысының маңызы мен рөлін көрсету;
- Кувейттегі Ирак басқыншылығының тарихы мен Шөлдегі дауыл әскери
операциясын қарастыру және т.б.
Зерттеудің деректік негізі болып ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Таяу
Шығыс тарихы бойынша анықталған құжаттар мен материалдардан тұратын дерек
көздер алынады. Ғылыми құндылығына қарай оларды бірнеше топқа жіктеуге
болады. Бірінші топтағы дерек көздерді араб елдері мен ұйымдарының
басшылары және жетекшілерінің көзқарастары мен шешімдері өз көрінісін
тапқан материалдармен қатар, әскери әрекеттерге дейінгі және олардан соңғы
кездегі Израильдің көзқарастары мен шешімдері қамтылған материалдар
құрайды. Бұған байланысты келесі құжаттарды атап өтуге болады: Мысырдың
ұлттық ассамблеясының мүшелері алдында Гәмәл Абдәл Насырдың сөйлеген
сөздері (29-шы мамыр 1967-ші ж.), Қауіпсіздік Кеңесінде Израильдің Сыртқы
істер министрі Абба Ебаның соғысты жалғастырудағы Израильдің себептері
жайлы шығып сөйлеулері (6-шы маусым 1967 ж.), Израильдің премьер-министрі
Ешколдың Мәлімдемесі (9-шы тамыз 1967 ж.), Я. Арафат пен И. Рабиннің
алысқан хаттары т.б. Бұл дерек көздер Таяу Шығыс үрдісіне тікелей
қатысушылардың көзқарасын анықтайтын материалдар жиынтығын құрайды. Екінші
топтағы дерек көздерге келіссөздер мен араб-израиль қайшылықтарының
проблемалары қозғалатын халықаралық келісімдердің хаттамалары кіреді: Араб-
израиль шиеленісінің деректі тарихы, Хартум конференциясының Қарары (1-ші
қыркүйек 1967 ж.), Уақытша өзін-өзі басқару үрдістері жөніндегі Мәлімдеме,
1994-ші жылғы Ғаза мен Иерихонның автономиясы туралы Келісім және т.б.
Дерек көздердің арасында Таяу Шығысқа қатысты аталған мәселе бойынша
БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі қарарларының белгілі бір маңызы бар [28].
Халықаралық саясат, Саясат, Сұқбат, Полис, Жаңа заман, Foreign
Affairs сияқты қоғамдық-саяси басылымдарда жарияланған материалдардың
маңыздылығы сөзсіз.
Зерттеліп отырған мәселенің нақты маңызын ашуға елеулі әсер еткен -
естелік-еңбектер. 1989-шы жылы Дж. Буш үлкенінің Болашаққа қарайлап атты
автобиографиясы жарық көрді, онда Буш американдық-кеңестік қатынастардағы
АҚШ-тың сыртқы саясаты жөніндегі өз көзқарасын жазады. 1991-ші жылы
көрнекті ресейлік қайраткер, бұрынғы сыртқы істер министрі және премьер-
министрі Е. Примаковтың Болмауы да мүмкін болған соғыс атты кітабы жарық
көрді. Онда автор Кувейт дағдарысы жайлы айта келіп, Парсы шығанағындағы
дағдарысты реттеу жайлы келіссөздерде Е. Примаков КСРО Президентінің арнайы
өкілі болып, оның себептері, барысы, берген сабақтары жайлы үлкен ойға
түсіреді. Автордың көптеген кездесулерден, сонымен қатар, басшылармен және
АҚШ, Еуропа, Таяу Шығыстық көрнекті саяси қайраткерлермен жүргізілген
келіссөздерден алған әсерлері кітаптың негізіне жатады. 2003-ші жылы
Ресейде Клинтон президенттігі кезіндегі АҚШ-тың мемлекеттік хатшысының
орынбасары Строуба Тэлботтың әйгілі аты шулы болған естеліктері орыс
тілінде басылып шықты. Оның соңғы естеліктері Билл және Борис.
Президенттік дипломатия жайлы қысқа хаттар деп аталып, егжей-тегжейлі
түрде американдық-ресейлік қатынастардағы қайшылықтардың барлық
проблемаларын, келіссөздерді және Дж. Буш үлкені дәуірін егжей-тегжейлі
түрде көзге елестетеді. Негізінен, Дж. Буш үлкенінің президенттігі
тұсындағы АҚШ-тың сыртқы саяси проблемалары Дж. Буш үлкені мен оның ұлттық
қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Брент Скоукрофтың Дүние өзгеше болып
кетті атты естелігінде баяндалады.
Израильдің бұрынғы премьер-министрі Голда Мейрдің Менің өмірім атты
автобиографиялық кітабы ерекше назар аудартады. Өз естеліктерінде Голда
Мейр 1967-ші жылғы және 1973-ші жылғы соғыстар тарихына Еврей мемлекетінің
өмір сүруі мен еврей халқының өз құқықтарын қорғау үрдісі арқылы талдау
береді.
Диссертациялық жұмыстағы негізгі пайдаланылған және анықталған
мұрағаттар мен дерек көздерге жасалған қысқаша шолу осындай.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізін аталмыш ғылыми
зерттеуде отандық тарих ғылымына тән осы заманғы дәстүрлі принциптер -
тарихилық, жан-жақтылық, объективтілік және бұдан да басқа дидактикалық,
тарихи-салыстырмалық және т.б. әдістер құрайды.
Бұл жерде тарихилық пен обьективтілік секілді маңызды әдістемелік
принциптер мейлінше ескеріледі. Тарихилық принципі құбылыстарды, олардың
нақты тарихи жағдайларына байланысты қарастыру мағынасын білдіреді. ХХ
ғасырдың 90-шы жылдарындағы Таяу Шығыстағы соғыстар өзіне саяси, әскери,
экономикалық, этникалық және конфессионалдық салаларды қамтиды. Сол
себепті де зерттеудің осы принциптеріне басым бағыт берілді. Дәстүрлі
түрде ғылыми зерттеулерде маңызды әдістемелік принцип ретінде оның ғылыми
обьективтілігі мойындалады. Әрине, таным сол орта мен дәуірдің қалдырған
ізі мен оны жеке өзіндік қабылдау өрісін көрсетсе, аталған принципті
қолдануға талпыну сөзсіз ғылыми зерттеу табысының маңызды шарты болып
есептеледі. Зерттеудің әртүрлі тарихи-салыстырмалы, проблемалы-
хронологиялық әдістерін қолдану қарастырып отырған нысан жайлы, оның
заңдылығы мен қызметінің ерекшелігі жайлы шүбәсіз ғылыми білім алуға өз
септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1960-1990-шы жылдардағы Таяу
Шығыстағы соғыстар тарихын қамтиды. ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап,
Таяу Шығыстағы әскери-саяси теңдестікке өзгеріс енеді. Өз ұстанымдарына
беки түскен еврей мемлекеті, араб елдерінің алдында өзінің әскери
басымдылығын пайдалана отырып, палестиндіктер мен арабтарды өз отырықшылдық
жерлерінен ысырып шығарып, жаңа территорияларды басып алуға талпынды. Бұл
қайшылық Таяу Шығыс елдері үшін тұрақсыз жағдай енгізізіп, 1967-ші және
1973-ші жылдардағы соғыстар тікелей араб-израиль қайшылықтарын көрсетеді.
Бұның ізінше жүргізілген Кэмп-Дэвидтік келісімдер араб әлемінің күйреуіне,
Мысырдың арабтар тарапынан саяси оқшаулануына әкеліп соқтырады. 1990-1991-
ші жылдардағы соғыс АҚШ пен НАТО-ның осы аймақта белсенді іс-әрекеттер
жасауына жол ашады. Бұл тарихи-мәдени өңірде орын алған соғыстардың
тарихын дұрыс талдау үшін кейде хронологиялық шегіністер жасалынады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қазіргі кезеңде
қазақстандық тарих ғылымда бірінші рет тұтас арнайы түрде бұл аймақтың
әскери-саяси жағдайын анықтаған ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы Таяу
Шығыста орын алған ірі соғыстар жайлы зерттеу жұмысы жүргізілгендігімен
анықталады:
- тұңғыш рет Таяу Шығыстағы ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы соғыстар
тарихы өзара байланыстырылып қарастырылады;
- шетелдік тарихнамадағы осы соғыстар жайлы айтылған тұжырымдамаларға
талдау жасалады;
- диссертацияда қарастырылған әрбір соғыстың шығу себептері, оқиғалар
барысы мен қорытындылары талданады;
- соғыстарға қатысқан адамдардың, мемлекеттік қайраткерлердің
естеліктері, мемлекетаралық жеделхаттар, әртүрлі деректік құжаттар ғылыми
талдаудан өтеді;
- арабтар мен еврейлер арасындағы өшпенділікке, алауыздықтардың
себептеріне пайымдаулар жасалынып, олар жаңа қырынан танытылады;
- Таяу Шығыста өз мүдделерін көздеген ірі мемлекеттер саясатының қыр- сыры
анықталып, олардың аймақта болған соғыстардағы рөлі ашып көрсетіледі;
- Таяу Шығыста тоғысқан кеңестік және американдық екі жүйенің теке-
тіресіне баға беріледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қорғауға жұмыстың төмендегідей
негізгі тұжырымдары ұсынылады:
1. ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы кезең Таяу Шығыста араб-израиль
шиеленісіне және арабтардың өз арасындағы қайшылықтарға негізделген
тұрақсыздану кездерімен сипатталады;
2. 1967-ші, 1973-ші жылдардағы Таяу Шығыстағы соғыстар тарихы өзін-
өзі таныту секілді күрделі үрдісті және бір-біріне қас болған араб
ортасындағы еврей мемлекетінің мемлекеттік ұстанымдарын нығайту үрдісін
сипаттайды;
3. ХХ ғасырдың екінші жартысы, әсіресе, 60-шы жылдардың бастапқы
кезеңі әлемнің ұлы державаларының, атап айтқанда, АҚШ пен бұрынғы КСРО-ның
белсенді сыртқы саяси ұстанымдарының және осы аймақтағы НАТО-ның әскери
қатысының күшеюін айқындайды;
4. Саддам Хусейннің саяси режимі Таяу Шығыс аймағының әлсіз әскери-
саяси әлуетіне тұрақсыздандырушы элемент енгізді. 1990-1991-ші жылдардағы
соғыс араб әлеміндегі саяси күштердің өзара бөлінулері мен олардың сыртқы
саяси бағдарын көрсетті. Бұл соғыс американдық мемлекеттің бұл аймақтағы
әскери-саяси бақылауды біртіндеп өз қолына алған әскери басымдылығын
сипаттайды;
5. 1967-ші, 1973 және 1990-1991-ші жылдардағы соғыстардың тарихи
зардаптары араб әлемінің еврей мемлекетінің өмір сүруі және дамуын
мойындауымен және палестина халқының өзін-өзі анықтауға және өз
мемлекеттігіне құқығымен анықталады;
6. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғы Палестинаны азат ету ұйымының
басшылығы мен Израиль арасындағы өзара қатынастардың орнығуындағы елеулі
табыстармен және олардың бейбіт бастамаларын әлемдік қауымдастықтың
қолдауымен анықталады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Ғылыми ізденіс Таяу Шығыстағы өткен ғасырдың 60-90-шы жылдарында
болған бірнеше соғыстардың мәселелерін саралап, ақтаңдақ беттерін ашып,
оны тың деректермен толықтырады. Сондықтан зерттелген мәселе, оның
тарихнамалық талдануы, деректік құндылығы тек тарихшылар үшін ғана емес,
басқа сала (саясаттану, шығыстану, психология, заң, т.б) мамандары үшін де
аса қажет. Оның мәліметтерін, қортындыларын пайдалануға болады. Осы
зерттеу бірнеше мемлекеттердің жарты ғасырлық сыртқы саясатын айқындайды,
сол себептен жұмыс дипломатиялық өкілдіктер қызметкерлеріне, сыртқы қарым-
қатынасты зерттейтін ғалымдарға жаңа көкжиектер ашуда өз септігін тигізері
шүбәсіз.
Таяу Шығыстағы соғыстар тарихы мәселелерін жалпы тарих бойынша арнайы
курстар дайындауда, Таяу Шығыс елдерінің қазіргі заманғы тарихы бойынша оқу
құралдарын дайындап жазуда пайдалануға болады. Көптеген араб, ағылшын,
кеңестік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерін талдаған бұл іденіс
шығыс деректануы бойынша еңбектер дайындауда да пайдалануға жарайды және
жұмыстан бірқатар мемлекеттік қайраткерлердің өмірі мен қызметінің
белгісіз беттерін толықтыратын деректер алуға болады деген пікірдеміз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институтының Таяу және Орта Шығыс елдері бөлімінің мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі мазмұны ізденушінің
жариялаған ғылыми мақаларында сонымен қатар, халықаралық және республикалық
конференцияларға ұсынылған тезистерінде қамтып көрсетілген. Жалпы
диссертация тақырыбы бойынша 7 жарияланым бар.
Диссертация құрылымы. Жұмыс қысқарған сөздер мен терминдер
түсініктемесінен, кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
деректер тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, мұнда
оның мақсаттары мен міндеттері, тарихнамалық зерттелу нысаны, хронологиялық
шеңбері, әдістемелік және теориялық негіздері, пайдаланылған негізгі дерек
көздері, ғылыми жаңалығы, оның тәжірибелік маңызы мен құрылымы және сыннан
өтіп талқыланулары көрсетіледі.
ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Таяу Шығыстағы араб-
израиль қарулы шиеленістері - деп аталатын бірінші тарауда Таяу Шығыс
елдерінің өз арасында туындаған ішкі мемлекетаралық және халықаралық
қайшылықтары, сонымен қатар 1967-ші және 1973-ші жылдардағы араб-израиль
соғыстары қарастырылады.
XX ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Таяу Шығыстағы мемлекеттердің өз
ішіндегі және халықаралық қайшылықтары толыққанды пісіп жетілді. Араб
мемлекеттері жүргізген ішкі-сыртқы саясат асқына түсті. Оның бір жағында өз
экономикасын көздеген Батыс елдері тұрса, екінші жағында түбі, діні мен
тілі ортақ араб елдері тұрды. Әрқайсысы өз мүддесі үшін күрес жүргізді. Жиі-
жиі үкіметтердің ауысуы, сыртқы саясаттағы тұрақсыздық Таяу Шығыстағы
қарулы шиеленістерді өршітті.
Израиль басшылығы ең бірінші Мысырға соққы беруді ұйғарған болатын.
Израиль армиясының қару-жарақтың жаңа түрлерімен жапа-тармағай жабдықталуы
тек қана әскерлерді емес, сонымен қатар елдің тұрғын халқын да күшейтілген
психологиялық електен өткізу шараларымен қатар жүріп жатты. Күннен күнге
сионистік үгіт-насихат оларды араб елдерінің армиялары Израильге қарсы
соғыс ашқалы жатыр деген қауесеттермен қорқытып бақты. Әскери үрей өз
шегіне 1967-ші жылдың жазында жетті. 1967-ші жылдың маусым айында Израиль
батыс елдерінің, ең алдымен, АҚШ-тың және халықаралық сионизмнің қолдауымен
Мысырға, сонымен қатар Сирия мен Иорданияға әскери шапқыншылық жасады.
1967-ші жылдың 1-ші маусымында Израильдің жаңа қорғаныс министрі
болып сол кездегі елдегі мықты саяси күшке айналған армияның қысымы бойынша
генерал Моше Даян тағайындалды. Үш күннен соң-ақ Израиль көршілес араб
елдеріне кең ауқымды көтеріліс бастады. Израиль авиациясы тез арада әуедегі
басымдылықты жеңіп алды. Сөйтіп, мысыр армиясын талқандап, кейін Иордания
мен Сирияға соққы беруге жол ашты.
1967-ші жылғы маусым айында соғыс аяқталғаннан кейін екі жақ
әскерлерінің тыныштық сақтаулары басталысымен-ақ, Мысыр жағы Израильмен
кезекті соғыс жүргізу үшін әзірліктеріне кірісті. Титықтатушы соғыс деген
атауға ие болған соғыс қимылдарын жүргізудің қажеттілігі сол кезде
туындаған еді. Титықтатушы соғыс күтпеген бастау болды. Ол екі жарым
жылдай уақытқа созылды. Осы кезеңде Қарулы Күштер өздеріне жүктелген
тапсырмаларды мүлтіксіз орындады. Олар мұнымен қоса, өте маңызды нұсқауды
жүзеге асырды. Ол – Жер-Әуе зымырандарының бекетін салу болатын. Құрылыс
кезінде инженерлер, жұмысшылар мен жауынгерлер қоян-қолтық жұмыс істеп,
ынтымақтықтың тамаша үлгісін көрсете білді.
Соғысқа әзірлік туралы стратегиялық жоспар құру 1967-ші жылғы маусым
айындағы соғыстан кейін, президент Гәмәл Абдәл Насыр басшылық етуімен
басталды. Бұл жоспарлау әрі қарай жалғасып, іс жүзінде оның алғашқы
қадамдары жасалды. Ал, президент Әнуар ас-Садаттың кезінде соғысқа әзірлік
жұмыстары дереу басталып кетті. Бұл стратегиялық жоспар бір-бірімен тығыз
байланысты кешенді жұмыстардан құралды. Оның стратегиялық бағыттары
титықтатушы соғыс кезінде нақтыланып, айқындала түсті. Ал, соғыс
басталардан бұрын ол өз мәресіне жетіп, іске асырылуға дайын күйде еді.
Абдәл Насыр заманындағы жоспарлар мен ой-пікірлер жиынтығы соғысқа
дайындық және жоспарлауға әзірлік пен қорғаныс кезеңін аяқтау туралы
дайындық ретіндегі стратегиялық идеяны айқындаудан әрі аспады. Алайда,
Әнуар ас-Садат дәуіріндегі бұл әрекеттердің бәрі іс жүзінде жүзеге асып,
осы жоспарлар мен тактикалардың өзіндік бір дамуын көрсетті.
Сөйтіп, қорыта айтқанда 1967-ші жылғы маусым айында соғыс бітті.
Соғыспен бірге Таяу Шығыста бейбітшілік орнатудың тиімді жағдайына себін
тигізетін саяси және дипломатялық әрекеттер де бітті. Әрине бұл
әрекеттермен бірге, араб-израиль шиеленістерін реттеу үшін, көптеген басқа
да бастамалар мен талпыныстар жүзеге асырылды. Алайда бұл тырысулардың
ешқайсысы өздерін ақтамады. Олардың бәрі Израиль саясатынан күйреп отырды.
1973-ші жылғы тамыз айында Мысыр Араб Республикасының президенті Әнуар
ас-Садат екі айдан кейін, Израильге қарсы соғыс жариялау туралы шешім
қабылдады. Әнуар ас-Садат Израильге қарсы соғысты жалпы араб елдерінің
халықтары тарапынан егеменді және ұлттық мемлекеттік құқықтарын қайтару
үшін әділетті соғыс ретінде ұғынатын еді. Әнуар ас-Садат бұл соғыста ішкі
және сыртқы саясаттың мақсаттарын жүзеге асыру мүмкіндігін көрген болатын,
бірақ соғыстың алдыңғы кезеңінде бұлардың орындалуы мүмкін емес еді. Бұл –
деп жазады 1973-ші жылғы қазан соғысының араб зерттеушісі Магди Кәмәл әл-
Мысри – Мысыр тәртібінің осы шектеулі соғыс арқасында ел ішінде туындаған
дағдарысты жағдайдан шығуға жасаған талпынысы еді [29]. Тамыз бен қыркүйек
айларында Мысырдың әскери дайындықтары дереу белсенді түрде жүргізіле
бастады. Қазан айындағы соғыс қарсаңында жүргізілген кеңестік-мысырлық
байланыстарды кейбір зерттеушілер кеңес басшылығы Мысыр мен Сирияның әскери
жоспарларынан хабардар еді деп қарастырады [30].
1973-ші жылғы 6-шы қазанда мысырлық және сириялық әскерлер Израильге
қарсы әскери қимылдар бастады. 1973-ші жылғы соғыстың қарсаңындағы Мысырдың
әскери жоспарлары Суэц каналының қорғаныс жолдарынан өтіп, Барлевтегі
Израиль шебін жоқ ету және каналдың шығыс жағынан 10-15 км жерде өздерінің
қорғаныс шебін құру болатын. Бұл операцияны бітірген соң, мысырдың қарулы
күштері Синай, Митла және Гиддидағы тау асуларын басып алуды жүзеге асыруға
кірісулері тиіс еді. Соғыс басталар алдында жауды адастырудың жолдарына
арналған әскери және саяси шаралардың бүкіл жиынтық легі жасалып,
жүргізілді.
1973-ші жылғы 6-шы қазанда мысырлық әскерлер Суэц каналын басып өтті.
Барлев жолы қорғанысының бір құрамы болып саналатын құмдықты брандспойттар
атты өрт сөндіргіш насостар арқылы сумен атқылап, мысырлықтар қарсы жағаға
танкілер мен жаяу әскерлерді алып өтетін қалқымалы көпірлер жүргізді.
Сөйтіп, 1948-ші жылғы соғыстан кейін, арабтар бірінші рет аяқ астынан
шабуыл жасау басымдылығына ие болды.
Соғыстың алғашқы күндері мысырлық және сириялық одақ үшін табысты
болды. Бастапқы мақсат – Синай түбегі ішіне 10 километрге дейін кіру,
орындалған еді. 8-ші қазанда израиль әскерлері қарсы шабуылға шығуға
тырысқанымен, жеңіліске ұшырады. Әрі қарай не істеу қажеттігі жайлы мысыр
армиясына басшылық еткен генералдар арасында әртүрлі қарама-қайшы
көзқарастар туды.
14-ші қазанда мысыр әскерлері шабуылға шығу жайлы бұйрық алды. Сол
күні Израиль премьер-министрі Г.Мейр әскери қолбасшылар мен кабинеттің
төтенше жиналысын шақырды. Израильдіктер Садат қателігін тез арада
пайдаланып, шабуылға шыққан Мысыр әскерлеріне күшті соққы берді. Мұнда 100-
ден аса мысырлық танкілер жойылды.
Осы уақытта израильдік генерал Шарон барлаудан екінші және үшінші
мысыр армиялары орналасқан жерлердің арасында қорғалмаған саңылау бар екені
жайлы мағлұмат алды. Ол дереу осы саңылау арқылы жеті танкімен өтіп, Суэц
каналын жаулап алды. Ал Мысырдың әскерлері бұл кезде Митла және Гиди
асуларына жақындаған еді Олар Шарон отрядының соңынан қуып жете алмады. Ал
бұл отряд көп ұзамай қосымша күшке ие болды.
Сөйтіп, 16-шы қазан күні таңертең президент Садат келіссөздер жайлы
өтінуге мәжбүр болды. Өз сөзінде ол Израильге келісім жасауды ұсынды, ол
егер Израиль келіссөздерге келіп, олардың басып алған территорияларын
қайтарып берсе, соғысты тоқтататыны туралы айтты [31, 12 б.]. Бірақ бұл
ұсыныс дәл бір күнге кешіккен еді, себебі бұл кезде ұсыныс жасау енді
Израиль армиясының қолына түскен болатын. Сондықтан Шарон Каирға қарай
жылжуға бұйрық алған еді. БҰҰ оқ атуды дереу тоқтатуға шақырды.
1973-ші жылдың 22-ші қазанында БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі №338-ші
Қарарды қабылдады. Онда аталған проблеманы реттеудің қажеттілігі
тұжырымдалып, соғыстың Таяу Шығыс халықтары үшін шамадан тыс ауыртпалықтар
мен зардаптар тудыратыны айтылды. Ол 12 сағаттан кешіктірмей, әскери
қимылдарды тоқтатып, Таяу Шығыста әділдік пен бейбітшілік орнату үшін
келіссөздерге кірісуге шақырды.
1973-ші жылғы қазан соғысы үш мемлекет қана қатысқан жай аймақтық
дағдарыстан ірі бес аймақтық мемлекет, екі ірі держава қатысқан ғұлама
дағдарысқа ұласты. Бұл дағдарыс қырық бір күнге созылып, аймақта ірі
күштердің шоғырлануына байланысты үлкен өзгерістерге алып келді.
Араб әлемі Садаттың стратегияларын қабылдаған жоқ. Кэмп-Дэвидтегі
кездесу арабтардың наразылығын тудырды. Атап айтқанда, М. Қаддафи
Триполидегі шығып сөйлеген сөзінде: Жауымен бірге тіршілік етудің амалын
іздеген адам, араб ұлтының жүрегіне уланған қанжар сұққысы келетін жан -
деп тұжырымдады
Дегенмен, Кэмп-Дэвид Садат дипломатиясының ең биік шыңы болды. Ол
өзінің қандай теңдесі жоқ шешімге барғанын және бұл араб әлемінде қандай
реакция тудыратынын алдын-ала түсінген еді. Кездесу барысына кеңестер
жағының тигізуі мүмкін әсерінен қашу мақсатында КСРО-дан да келіссөздердің
мазмұнын жасыру қажет болды. Нәтижесінде, 1978-ші жылдың 17-ші қыркүйегінде
келіссөздер: Таяу Шығыстағы бейбітшілік аясы және Мысыр мен Израиль
арасындағы бейбіт келісім орнату аясы деген екі маңызды құжатқа қол қоюмен
аяқталды.
Таяу Шығыстағы бейбітшілік аясы құжатына сай, Израиль Иордан
өзенінің батыс жағалауына, Ғаза аймағына егемендік беруден бас тартты. Ал
бес жылдық өтпелі кезеңнен соң, ол басып алған территорияларда тұрып жатқан
палестиндіктерге өз иелігін сақтай отырып автономия беруді уәде етті.
Бес жыл ішінде Мысыр, Иордания және Израиль бұл территориялардың
түпкілікті статусы жайлы келісулері қажет болды. Вашингтонның қамқорлығы
арқасында жасалған Мысыр мен Израиль арасындағы Кэмп-Дэвид келісімі
Садаттың КСРО-мен ынтымақтастық пайдасы үшін таңдау жасамағанын көрсетті.
Садат пен Бегин келісімінің мағынасы Мәскеу қатысқан Таяу Шығыс мәселесін
реттеу схемасының бұзылғанын білдірді. 1979-шы жылдың 26-шы наурызында
Вашингтонда Мысыр Араб Республикасы мен Израиль арасында Кэмп-Дэвидтік
құжаттар негізінде бейбіт келісімге қол қойылды.
1973-ші жылғы қазан соғысының барысы мен нәтижесін бағалай келіп,
зерттеушілердің - неге мысырлық әскерлер Суэц каналының қорғаныс шебін
бұзып өтіп, әскери табысын Синайдағы тау асуларын басып ала отырып, әрі
қарай дамытпады? – деген әділ сұрағы туады.
Мысыр басшылығына АҚШ пен Израильдің өзіне деген көзқарасын өзгерту
үшін бір талпыныс жасауы қажет еді. Сол үшін Садат жеңісті соғыс жолымен
аймақтағы жағдайды одан әрі шиеленістіруді және жоғарыда аталған елдерді
Мысырмен санасуға мәжбүрлетуді қарастырды. Алайда ол соғыстың табысты
болатынына айтарлықтай сенген жоқ, сондықтан тек кішкентай операциямен ғана
шектелгісі келді. Кейінірек өзі жазғанындай, оның әскери операциясының
жоспары тек соғыстың бастапқы кезеңіне ғана арналған белсенді әскери
әрекеттерден тұрды. Ол басып алынған жерлердегі маңызды емес бөліктердің
өзі де кейін дипломатиялық келіссөздерде оның ұстанымын шешуші түрде
жақсартады деп есептеді. Соғыс басталған күннің ертесіне-ақ, Садаттың
бұйрығы бойынша Х. Исмаил Киссенджерге Мысыр Израильге қарсы әскери
әрекеттер ауқымын кеңейтуді ойлап отырған жоқ деген хат жолдады. Мысыр
басшылығының әскери операцияларды жүргізуге батылсыздығы, оның шиеленісті
бейбіт жолмен реттеу жайлы келіссөздер кезінде тез көнушілік танытуы осымен
түсіндіріледі.
Қазан соғысының нәтижесі болып Израильдің араб территориясынан кетуі
емес, оқ атудың тоқтатылуы саналады. Палестиндіктердің құқықтары сол
күйінде қалпына келтірілмеді. Бұл жерде американдық зерттеуші Бейкердің
қазан соғысы арабтардың басып алынған жерлерді қайтару үшін емес, Израильге
олардың үстінен орнатқан үстемдігінің құны өз сазайын жеткілікті түрде
тартатынын көрсету үшін басталды деген пікірмен келісуге болады.
1974-ші жылдың 18-ші қаңтарында Каир-Исмаилия жол торабының 101-ші
километрінде Мысыр мен Израиль өкілдері Синай майданындағы әскерлердің
ажыратылуы жайлы алғашқы келісімге қол қойды. Ол бойынша қазан соғысында
Израиль басып алған Суэц каналының батыс жағасындағы жер телімдер Мысыр
бақылауына қайтарылуы көзделген еді. Екі жақтың аралығындағы
территорияларда (буферлік аймақ деп аталатын) БҰҰ-ның әскерлері
шоғырланды. Келісім-шартта БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің №338-ші қарарына сай
мұны түпкілікті реттеу емес, әділ де бекем бейбітшілік жолындағы бірінші
қадам ретінде қарастыру айқындалды.
1975-ші жылғы 4-ші қыркүйекте АҚШ-тың белсенді түрде араласуы
негізінде Синайдағы мысырлық және израильдік әскерлерді ажырату жайлы
екінші келісім жасалды. Бұл келісім бойынша израильдік әскерлер Суэц
каналынан шығысқа қарай 30-40 км жерде орналасқан Митла және Гидди таулы
асуларына шығарылды. Ал Мысырға Әбу-Рудайс мұнайлы жерлері берілді. Жалпы
көлемде Мысырдың бақылауына бар болғаны Синай территориясының 5,5%-ы (ал
мысырлық және израильдік әскерлерді ажыратып тұрған территорияның 7%-ы
дәнекер аймаққа қосылды) кірді. Каирдың иемденгендері осымен шектелді.
Мысырлықтар Израильге қарсы күш қолдануға немесе күшпен қысым жасаудан
бас тарту жайлы өзіне міндеттеме алды. Араб территорияларын басып алу
жалғастырылып жатқан жағдайда және Палестина мәселесінің реттелмеген
қалпында, бұл Мысырдың Израиль басқыншылығына қарсы жалпыарабтық майданнан
кетуімен барабар еді, оның үстіне бұл келісімде не Тель-Авивте қалған араб
жерлері жайлы, не палестиндіктердің заңды ұлттық құқықтары жайлы ештеңе де
айтылған жоқ.
Әнуар ас-Садат Израильге қарсы ешқандай үгіттеу жұмыстарын жүргізбеу,
араб елдері жағынан Израильге жарияланған экономикалық бойкоттың
тоқтатылуына көмек көрсету, Суэц каналы арқылы Израильдің әскери емес
кемелерінің өтуіне рұқсат етуге келісті.
Келісімнің бір тарауында дәнекер аймақта американдық тұлғалар қызмет
көрсететін бірнеше радиолокациялық станциялардан тұратын алдын ала
құлақтандыру жүйесін құру жайлы айтылады.
Келісімде Мысыр жағының да Израиль жағының да бақылауы астында болып
табылатын аудандарда екі жақтың да шектеулі әскер саны мен шектеулі қару-
жарағы негізінде ортадан танап жүргізу қарастырылды. Бірақ Мысырда бұл
танап Израильдікіне қарағанда екі есеге кең болды.
1973-ші жылғы қазан соғысы үлкен жаңғырыққа ие болды. Бұл Израильге
жасаған әлемдік қоғамдық пікірдің соғысты тоқтатуды және араб халықтарының
заңды құқықтарын сыйлауды талап еткен қысымы негізінде, араб әлемінде
ұлттық патриоттық күштердің қарқынды түрде өсуінен айқын көрініс тапты.
Шиеленісті реттеудің бейбіт жолдарын іздестірудің қажеттілігі туды, себебі
Женева конференциясы түріндегі механизм сол үшін де құрылған еді. Аймақтағы
жағдайды дамытатын жаңа фактор да пайда болды - бұл өздерінің соғысқа
қабілеттігін дәлелдеген мысырлық және сириялық армиялардың өскелең әскери
қуаты еді.
Садаттың қол жеткізген жалғыз нәрсесі – бұл Мысырды АҚШ-пен одан әрі
қарай жақындастыруы еді. Осылай 1974-ші жылдың 14-ші маусымында президент
Никсонның Каирға сапары кезінде мысырлық экономиканың іс жүзінде барлық
салаларын қамтыған ынтымақтастық қызметі бойынша біріккен комиссия құруды
көздейтін, Мысыр мен АҚШ арасындағы қатынастар мен ынтымақтастықтың
принциптері деп аталатын құжатқа қол қойылды.
1978-ші жылғы қыркүйекте Кэмп-Дэвидте жасалған келісімнің Бейбітшілік
аясы деп аталуы тегін емес болатын. Ол араб-израиль бейбітшілік үрдісінің
әмбебап формуласы болуы тиіс еді. Бейбітшілік аясы ынтымақтастықтың
әртүрлі сауда-экономикалық салаларына қатысты болып, араб елдерін мысырлық-
израильдік келіссөздерге қосылуға шақырды және бұл үшін бейбітшілікке
жетудің реттелген кезеңдерін ұсынды, ал бұл жалғыз Американың жеке
қорғанысы астында ғана болуы тиіс еді.
АҚШ-тың жоғарыда аталған бейбіт келіссөздердің жалғыз ұйымдастырушы-
қорғаушысы ретіндегі рөлі, сол кезде Таяу Шығыста болып жатқан екі
үрдістің нәтижесі болды: біріншіден, бұл Генри Киссенджердің саудалы
дипломатиясының даусыз жетістіктері, олардың нәтижесінде еріскен Синай
келісімдері, Голан қыратындағы әскерлерді ажырату жайлы сириялық-израильдік
келісім; екіншіден, КСРО-ның Мысырдан кетуінің салдарынан аймақтағы
кеңестік ұстанымдардың елеулі түрде әлсіреуі.
Келісімнің Палестина мәселесін шешуге арналған бөлімінде тек қана
Мысыр, Израиль және Иордания ескеріледі, себебі құжат авторлары
Палестинаның құрылуы тек қана Иорданиямен конфедерация негізінде қалыптасуы
мүмкін дегенге сүйенді. Израильге қатысты өз ұстанымының қаталдығы
салдарынан келіссөздерге қатысушы елдер қатарынан Сирия шығарылып тасталды.
Тағы да ескерілетін бір факт – Палестина халқының жалғыз заңды өкілі
ретінде барлық араб мемлекеттерімен мойындалған, Палестинаны азат ету ұйымы
жайлы келісімде мүлдем ештеңе айтылмайды.
Кэмп-Дэвидте жасап шығарылған келісімдер 1979-шы жылдың 26-шы
наурызында Вашингтонда Бегин, Садат және Картер қол қойған Израиль мен
Мысыр арасындағы бітімгер келісім-шарттың негізіне алынды.
Мысыр мен Израиль арасында бейбітшілікті орнату, араб-израиль
шиеленісінің барлық салаларында реттеуге қол жеткізу үшін аймақта бәрін
тегіс қамтитын бейбітшілікті іздестірудегі маңызды қадам болып есептеледі
деп сенім білдірген тараптар келісімнің 1-ші бабына аталған мемлекеттер
арасында соғыс тоқтатылғаны жайлы фактіні енгізді. Келісім бабы Синай
түбегінен Израиль қарулы күштері мен азаматтық тұлғаларды шығару жайлы
ережені қамтыды. Эвакуация үш жылдың ішінде белгілі-бір кезеңдермен
жүргізіліп, 1982-ші жылдың сәуірінде аяқталуы қажет еді. Осылай, заңды күш
беретін ратификациялық грамоталармен алмасқан күннен бастап бірінші тоғыз
ай ішінде израильдіктер әл-Аришадан шығысқа қарай жүретін Раас-Мухаммадқа
дейінгі шепке өз әскерлерін шығаруға міндеттенді. Бұл кезең біте салысымен
қарым-қатынастардың дұрыстығын, экономикалық бойкоттарды және адамдар мен
тауарлардың еркін қозғалыстарына кедергі болатын тосқауылдарды жоюды
қарастырған келесі 3-ші бабтың 3-ші тармағы күшіне енуі тиіс болатын.
Келісім-шартта Синай түбегіндегі Мысырдың егемендігі жайлы да айтылды.
Алайда іс жүзінде бұл шектеулі ғана егемендік болатын. Мысыр жағынан
Израиль шекарасын бойлай және Акаб бұғазын жағалай ені 20-дан 40 километрге
дейін қарусыздану аймағы құрылды. Түбектің қалған бөлігінде Мысыр өзінің
қарулы күштерінің шектеулі санын ғана ұстай алатын болды. Ал Израильдің
салған аэродромдарын мысырлықтар тек қана азаматтық мақсаттарда пайдалана
алатын. Мұның негізінде бүкіл Синай қарусыздану аймағына айналды.
Сөйтіп, ұзақ тартыстан кейін екі жақ келісімге келді. Мысыр бәрінен де
бұрын, келісім-шарттың Синайдан Израиль әскерлерін шығаруға қатысты
бөлімінің іс жүзіне асырылуымен тынышсызданып, израильдіктермен қатынасты
асқындырмауға тырысты, Палестина автономиясы бойынша келіссөздер барысына
өздерінің тәуелсіз келісім-шарттарын ұстанатынын көрсетті. Мұнымен қатар,
Мысырмен бітімгер келісім-шартқа қол қойылған соң, Израиль ұстанымы одан да
бетер қатал бола бастады. Сол үшін, келіссөздерде автономия жайлы мәселе
бойынша делегация басқарушыларына өз көзқарастарын таңа бастады, ақырында
төртінші талпыныстан кейін тараптардың нақты қадамдар жайлы келісуге сәті
түсті. 1979-шы жылдың шілде айында, Александриядағы кездесуде, Мысыр мен
Израиль басып алынған территорияларда сайлау жүргізу жайлы барлық
мәселелерді қарастыру бойынша комиссия құрды, және бұл аймақтың құзыретін
анықтау бойынша да комиссия құру жайлы келісті. 1979-шы жылдың қазанында
сайлау барысына азаматтық тұлғалармен қатар жергілікті палестиндіктердің
бақылауы жайлы да келісімге қол жеткізілді. Израильдің ең ымыраға келмейтін
жауларының бірі болып - Палестинаны Азат Ету Ұйымы (ПАЕҰ) саналды. Ол ХХ
ғасырдың 80-ші жылдарының басына қарай халықаралық сахнада танымал болып,
басып алған араб территорияларындағы тұрғындар арасындағы ең әйгілі және ең
беделді ұйым болды. Кэмп-дэвидтік келісімдер маңызды тарихи үрдіске бастама
берді. Олардан кейін араб-израиль шиеленісін шешуде, негізінен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда ХХ ғасырдың 60-90-шы
жылдарындағы Таяу Шығыста орын алған соғыстар тарихына талдау
жасалынады. Таяу Шығыстағы мемлекеттерге алып империялар тарапынан
жасалған саяси қысымдармен қоса, соғыстардың шығу себептері мен барысы
қарастырылып, оның нәтижелері мен қортындылары айқындалынады. Мұнда
болған бірнеше соғыстар кешенді түрде тұтастай зерттеліп, олардың өзара
байланыстарына баға беріледі, ұлттар арасындағы қарулы қақтығыстар мен
жанжалдардың негізгі себептері ашылады. Зерттеу жұмсы 1967-ші жылғы араб-
израиль соғсынан басталады, себебі бұл араб жерлері есесінен маңызды түрде
Израиль территориясының кеңеюі басталғанын айқындайтын негізгі кезең болып
есептеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қуаныш пен қайғы, табыс пен жеңіліс
кезектесе келетін адамзат тарихында әрбір соғыс өз ізінiң ұмытылмас
беттерін, шешуші күрделі сауалдарын, түйіткілі көп мәселелерін қалдырып
отырғандығы белгілі. Қазіргі кезеңде Таяу Шығыстағы мемлекетаралық
қайшылықтардың өсуінің, ұлттық экономикалардың қарқынды дамуының және
халықтың әлеуметтік жағдайының көтерілуінің маңызды көрсеткіші болып
-аймақтың ірі мұнай қорларымен бірге жергілікті мемлекеттердің мұнай
долларынан түсірген жоғары үстеме табыстары саналады. Бұл әрине, аймақтағы
басымдылық бәсекесіне, жаппай қарулану жарысына итермелеп, саяси жағдай мен
мемлекетаралық қатынастардың сипатына өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Халықаралық қатынастарға өз әсерін тигізген басқа да маңызды көрсеткіштер
болып осы мемлекеттердің саяси құрылымдарының әртүрлілігі (республика,
монархия, диктатура т.б.); мұндағы дінаралық қайшылықтар (сунниттер мен
шииттер арасында); жергілікті басқарушылардың мансапқорлығы; шекара
мәселелері бойынша қайшылықтар және т.б. саналады.
Мұндай қайшылықтардың бүкіл жиынтығы жергілікті елдердің өміріндегі
саяси арнада ауыр жүк болып, 60-шы - 70-ші жылдары ол мемлекетаралық
қатынастарды қалыпты жағдай аясында ұстап тұрды. Бірақ, көп ұзамай, 70-ші
жылдардың соңында Орта Шығыстағы мемлекеттік құрылымдарда бұрын орнаған
тәртіптердің бұзылуына әкеліп соққан оқиғалар да орын алып жатты (Ауғанстан
мен Ирандағы революциялар, т.б.). Мұндай оқиғалар бұл кезде тек Парсы
шығанағында емес, сонымен қатар Таяу Шығыста да ірі саяси зардаптар туғызуы
мүмкін еді. Жалпы алғанда шығыс бөлік, яғни Орта Шығыс пен Парсы шығанағы –
ең соғысшыл және қантөгісті аймаққа айналды деуге болады. Айта кететін бір
жайт, бұл шиеленістер мен соғыстар тек қана осы елдердің өз ішіндегі
мұсылман қоғамдарының арасында ғана емес, сонымен қатар мұсылман
мемлекеттері арасында да болып өтіп, бұл олардың өз болашағына байланысты
өзінің саяси тағдырының шешіміне өз аймақтық саяси мақсаттарын көздеген
ірі мемлекеттерді еріксіз тартты.
Республикада Таяу Шығыс елдерінің тарихы мәселелерін зерттеу -
Қазақстанның араб елдері және Израильмен тарихи байланыстарына арналған
зерттеу жұмыстарында жүргізіледі. Алайда, аталмыш аймақта әскери
қақтығыстар мен мемлекетаралық шиеленістер әлі де тоқтаған жоқ. Сондықтан
ХХ ғасырдың 60-шы – 90-шы жылдары болған Таяу Шығыстағы соғыстардың
тарихы мен оған қатысты көтеріліп отырған мәселелер жиынтығын арнайы
дербес тақырып ретінде зерттеу ғылыми-танымдық тұрғыдан да, қолданбалы
бағыты бойынша да өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе шетелдік
және отандық зерттеушілердің еңбектерінде азды-көпті өз көрінісін тапқан.
Сөз болып отырған мәселені көтерген, оқиғаларға өзіндік бағдарларын берген
бірқатар ресейлік және кеңестік зерттеушілер бар. Олардың ішінде ең
бірінші Таяу Шығыс дағдарысының анатомиясы, Отарлық жүйенің құлдырауынан
кейінгі Шығыс, Бір келісімнің тарихы: 70-80-ші жылдардың басындағы АҚШ-
тың Таяу Шығыстағы саясаты тәрізді ірі зерттеулерді жариялаған Е.М.
Примаковты атап өтуге болады [1].
Сонымен қатар, осындай іргелі зерттеулер қатарындағы У.З. Шариповтың
[2] монографиясында халықаралық қатынастар мен Шығанақтағы болып өткен
мемлекетаралық әскери қақтығыстарға салихалы талдау жасалады, дегенмен, ол
аталмыш аймақпен ғана шектеледі. Сол себепті бүкіл Таяу Шығыстық
шиеленістерді қамтитын бұл еңбек, біз үшін, аталған мәселеге тек бағдар
беруші зерттеу ретінде ғана қызмет атқарады.
Сондай-ақ, Шығыстану институтының Мұнай доллары мен Таяу және Орта
Шығыс елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуы атты РАН мақалалар жинағы
тек қана ХХ-ғасырдың 60-70-ші жылдарын сипаттаса да, аталған онжылдықта
Таяу Шығыстағы алдыңғы қатарлы елдердің экономикалық және саяси дамуының,
олардың сыртқы саяси аясының табиғатын аңғаруға көмектеседі [3].
Тақырыпқа қатысты кейбір мәселелер А.И. Осиповтың [4],
П.П.Тимохиннің [5], И.Д. Звягельскаяның [6], В.А. Соловьевтың [7],
сонымен қатар тағы басқалардың еңбектерінде кездеседі. Айта кететін бір
жайт, бұл ғылыми ізденістердің барлығында кеңестік идеология басымдық
танытты. Сонда да болса, зерттеушілер Таяу Шығыстың кез келген мемлекет
үшін маңызын, адамзаттың бұдан кейінгі даму тарихындағы орнын нақты
көрсетіп берді. Парсы шығанағындағы араб елдерінің қазіргі кездегі саяси
өмірінің өзіндік ерекшелігін, аймақтық қарым-қатынастарының табиғатын
сипаттайтын Е.С. Мелкумянның [8] монографияларының да маңызы зор.
Аталған аймақтың тарихы бойынша бірқатар арнайы диссертациялық
зерттеулерді де атап көрсетуге болады. Олардың ішінде В.И. Кузьминнің Таяу
Шығыстағы (1990-2002-ші жылдардағы) аймақтық қауіпсіздік, Э.А. Таировтың
Парсы шығанағындағы араб елдері мен Ирак арасындағы саяси қарым-
қатынастар атты еңбектерін атаған жөн.
Ресейлік тарихнама АҚШ-тың тарихына, оның сыртқы саясатына, сонымен
қатар Джордж Буштың президенттік кезеңіне де ерекше көңіл бөледі. Екі
белдеулі әлем жағдайында екі ірі мемлекеттің бір бірінің саяси ахуалына,
сыртқы саясатына қызығушылығы - заңды табиғи құбылыс. Кеңес дәуірінде КСРО-
да АҚШ-ты зерттейтін күшті тарихи мектеп қалыптасып, одан әрбір президент
өзіне лайықты бағасын алып отырды. Президенттердің жүргізген саясаттары
кеңестік Таяу Шығысқа қатысты мәселелерде ішінара көтерілді.
Ресейлік зерттеушілер президент Дж.Буш үлкенінің жеке тұлғасына, оны
сайлау барысына, президенттің орынбасары Д. Куэйлаға, осы кезеңдегі
американдық сыртқы саясат өкілдерінің негізгі тұлғаларының сипаттамасына
зор көңіл бөлді. Иракқа, соның ішінде, Кувейттік дағдарыс кезеңіне қатысты
АҚШ-тың сыртқы саясатының бағытын ресейлік ғалымдар жеткілікті түрде терең
талдады.
Шөлдегі дауыл операциясының дипломатиялық тарихы жайлы В.
Софрончуктың [9] еңбегі қызықты болып табылады. Мұнда автор дағдарыс
барысын сипаттап, бұл ретте Иракқа қарсы көпұлтты күштерді құрудағы АҚШ
дипломатиясының жетістіктері жайлы айтады.
Л.И. Медведконың [10] еңбегі елеулі түрде қызығушылық тудырып, мұнда
автор Парсы шығанағындағы соғыс Вашингтонда саяси және стратегиялық салалар
бойынша алдын-ала жоспарланып қойылған деген пікірге келеді. Бұған дәлел
ретінде Шөлдегі дауыл операциясының басталысы жайлы нұсқауға Дж. Буш
Иракқа қойылған соңғы ультиматум мерзімінің аяқталуынан үш күн бұрын қол
қойған және өзінің шынайы ниетін жасыру үшін, Вашингтон ауқымды түрде теріс
ақпарат беретін операциялар жүргізді дейді.
Қазақстандық зерттеушілердің арасында Таяу Шығыс тарихының
мәселелерімен К.Қ. Қожахметов [11]сияқты ғалымдар мен А.М. Шыңғысбаев
[12], А.К. Ізбайыров [13] және т.б. зерттеушілер айналысады. Таяу Шығыс
соғыстарының мәселесін олар ұлт-азаттық қозғалыстар, Мысыр Араб
Республикасының сыртқы саясаты және осы аймақтағы мемлекетаралық
қатынастардағы исламның орны мен рөлі сынды проблемалармен астарстырып,
салиқалы терең ой елегінен өткізіп қарастырады.
Бұл еңбектермен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қайраткерлерінің ізденістері де ерекше назар аудартады. Олардың ішінде,
бірінші кезекте Н.Ә. Назарбаевтың [14], Қ.К. Тоқаевтың [15] еңбектерін
атап өткен жөн. Олардың еңбектерінде Қазақстанның сыртқы саяси үдерістері
талданып, кейбір аймақтардағы, оның ішінде, Таяу Шығыстағы халықаралық
жағдайға баға беріледі.
Американдық зерттеушілердің еңбектерінен С. Коэннің [16], Дж. Найдың
[17], Дж. Виланның [18], Р. Пайостың [20], М. Манделбаум [21]
зерттеулерін атап өтуге болады. Американдық зерттеушілердің, мысалы
реалистердің көзқарастары бойынша жаңа әлемдік тәртіптің енгені рас,
ешбір күмәнсіз, бірақ ол Шығанақтағы соғыс кезінде енген жоқ деген ойға
сайып, олар Иракқа қарсы соғыстағы жеңістен кейін, жаңа әлемдік тәртіптің
енгені жайлы жазады.
Ал, A Concise History of the Arab-Israeli Conflicts монографиясының
авторлары араб-израиль шиеленісінің қысқаша тарихын өрбітіп, ХХ ғасырдағы
Таяу Шығыста орын алған жағдайды түсінуге талпыныс білдіреді. Авторлар
хронологиялық бірізділікпен сионизм мен палестиналық ұлтшылдықтың тууының
салдары, ірі соғыстардың зардаптары, ірі мемлекеттердің өзара бәсекелестігі
және бейбіт үрдістің белгісіз мәні секілді аса маңызды проблемаларды
түсіндіреді. Я. Биккертон мен К.Л. Клауснер [21] Таяу Шығыстағы соғыстардың
діни, этникалық және идеологиялық негізін түсінудің ақпараттық қажеттілігін
дәлелдеуге тырысады. Ал Ш. Перестің Жаңа Таяу Шығыс [22] және М. Аббастың
(Әбу Мазен) Ослоға сапар [23] атты шығармалары Таяу Шығыс қайшылықтары
шумағын бейбіт жолмен реттеу үрдісін ашуға тырысады.
Бұл мәселе бойынша араб елдерінің мерзімді баспасөз басылымдары да
ерекше назар аударуды талап етеді. Халықаралық саясат атты журналдың
беттерінде Махмуд Халиль [24], Мухаммад Хасанейн Хайкәл [25], Усама әл-
Ғазали Харб [26], профессор Мұстафа Аләуи [27] сияқты және т.б. авторлар
өз мақалаларын жариялаған. Араб зерттеушілері 1967-ші, 1973-ші жылдардағы
соғыстардың алдыңғы кездеріндегі және бұл соғыстардың барысындағы саяси
және әскери күштердің бөлінуіне талдау беріп, Таяу Шығыстағы
тұрақсыздандырушы үрдістерге қатысты кінәлардың бәрін Израильдің мойнына
таңады.
Бұл еңбектер мен мақалалар ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы Таяу
Шығыстағы соғыстар тарихының кейбір қырларынан мәліметтер бергеніне
қарамастан, біздің тақырыбымызды тұтастай аша алмайды. Сондықтан да ол
жан-жақты, кешенді түрде зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты 1960-
1990-шы жылдардағы Таяу Шығыстағы соғыстардың тарихына жан-жақты талдау
берумен анықталады. Аталған мақсатқа жету барысында автор төмендегідей
міндеттерді алға қояды:
- Таяу Шығыстағы мемлекеттердің ішкі және халықаралық қайшылықтарының
пісіп жетілу себептерін айкындау;
- 1967-ші жылғы араб-израиль соғысына, оқиғалардың әскери шырмауындағы
маңызды буын ретінде талдау жасау;
- 1973-ші жылғы араб-израиль соғысының тарихын қарастыру;
- ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдарындағы Таяу Шығыстағы саяси жағдайдың
өршуіне сипаттама беру;
- ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдарындағы Парсы шығанағындағы АҚШ пен НАТО-
ның әскери қатысының маңызы мен рөлін көрсету;
- Кувейттегі Ирак басқыншылығының тарихы мен Шөлдегі дауыл әскери
операциясын қарастыру және т.б.
Зерттеудің деректік негізі болып ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Таяу
Шығыс тарихы бойынша анықталған құжаттар мен материалдардан тұратын дерек
көздер алынады. Ғылыми құндылығына қарай оларды бірнеше топқа жіктеуге
болады. Бірінші топтағы дерек көздерді араб елдері мен ұйымдарының
басшылары және жетекшілерінің көзқарастары мен шешімдері өз көрінісін
тапқан материалдармен қатар, әскери әрекеттерге дейінгі және олардан соңғы
кездегі Израильдің көзқарастары мен шешімдері қамтылған материалдар
құрайды. Бұған байланысты келесі құжаттарды атап өтуге болады: Мысырдың
ұлттық ассамблеясының мүшелері алдында Гәмәл Абдәл Насырдың сөйлеген
сөздері (29-шы мамыр 1967-ші ж.), Қауіпсіздік Кеңесінде Израильдің Сыртқы
істер министрі Абба Ебаның соғысты жалғастырудағы Израильдің себептері
жайлы шығып сөйлеулері (6-шы маусым 1967 ж.), Израильдің премьер-министрі
Ешколдың Мәлімдемесі (9-шы тамыз 1967 ж.), Я. Арафат пен И. Рабиннің
алысқан хаттары т.б. Бұл дерек көздер Таяу Шығыс үрдісіне тікелей
қатысушылардың көзқарасын анықтайтын материалдар жиынтығын құрайды. Екінші
топтағы дерек көздерге келіссөздер мен араб-израиль қайшылықтарының
проблемалары қозғалатын халықаралық келісімдердің хаттамалары кіреді: Араб-
израиль шиеленісінің деректі тарихы, Хартум конференциясының Қарары (1-ші
қыркүйек 1967 ж.), Уақытша өзін-өзі басқару үрдістері жөніндегі Мәлімдеме,
1994-ші жылғы Ғаза мен Иерихонның автономиясы туралы Келісім және т.б.
Дерек көздердің арасында Таяу Шығысқа қатысты аталған мәселе бойынша
БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі қарарларының белгілі бір маңызы бар [28].
Халықаралық саясат, Саясат, Сұқбат, Полис, Жаңа заман, Foreign
Affairs сияқты қоғамдық-саяси басылымдарда жарияланған материалдардың
маңыздылығы сөзсіз.
Зерттеліп отырған мәселенің нақты маңызын ашуға елеулі әсер еткен -
естелік-еңбектер. 1989-шы жылы Дж. Буш үлкенінің Болашаққа қарайлап атты
автобиографиясы жарық көрді, онда Буш американдық-кеңестік қатынастардағы
АҚШ-тың сыртқы саясаты жөніндегі өз көзқарасын жазады. 1991-ші жылы
көрнекті ресейлік қайраткер, бұрынғы сыртқы істер министрі және премьер-
министрі Е. Примаковтың Болмауы да мүмкін болған соғыс атты кітабы жарық
көрді. Онда автор Кувейт дағдарысы жайлы айта келіп, Парсы шығанағындағы
дағдарысты реттеу жайлы келіссөздерде Е. Примаков КСРО Президентінің арнайы
өкілі болып, оның себептері, барысы, берген сабақтары жайлы үлкен ойға
түсіреді. Автордың көптеген кездесулерден, сонымен қатар, басшылармен және
АҚШ, Еуропа, Таяу Шығыстық көрнекті саяси қайраткерлермен жүргізілген
келіссөздерден алған әсерлері кітаптың негізіне жатады. 2003-ші жылы
Ресейде Клинтон президенттігі кезіндегі АҚШ-тың мемлекеттік хатшысының
орынбасары Строуба Тэлботтың әйгілі аты шулы болған естеліктері орыс
тілінде басылып шықты. Оның соңғы естеліктері Билл және Борис.
Президенттік дипломатия жайлы қысқа хаттар деп аталып, егжей-тегжейлі
түрде американдық-ресейлік қатынастардағы қайшылықтардың барлық
проблемаларын, келіссөздерді және Дж. Буш үлкені дәуірін егжей-тегжейлі
түрде көзге елестетеді. Негізінен, Дж. Буш үлкенінің президенттігі
тұсындағы АҚШ-тың сыртқы саяси проблемалары Дж. Буш үлкені мен оның ұлттық
қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Брент Скоукрофтың Дүние өзгеше болып
кетті атты естелігінде баяндалады.
Израильдің бұрынғы премьер-министрі Голда Мейрдің Менің өмірім атты
автобиографиялық кітабы ерекше назар аудартады. Өз естеліктерінде Голда
Мейр 1967-ші жылғы және 1973-ші жылғы соғыстар тарихына Еврей мемлекетінің
өмір сүруі мен еврей халқының өз құқықтарын қорғау үрдісі арқылы талдау
береді.
Диссертациялық жұмыстағы негізгі пайдаланылған және анықталған
мұрағаттар мен дерек көздерге жасалған қысқаша шолу осындай.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізін аталмыш ғылыми
зерттеуде отандық тарих ғылымына тән осы заманғы дәстүрлі принциптер -
тарихилық, жан-жақтылық, объективтілік және бұдан да басқа дидактикалық,
тарихи-салыстырмалық және т.б. әдістер құрайды.
Бұл жерде тарихилық пен обьективтілік секілді маңызды әдістемелік
принциптер мейлінше ескеріледі. Тарихилық принципі құбылыстарды, олардың
нақты тарихи жағдайларына байланысты қарастыру мағынасын білдіреді. ХХ
ғасырдың 90-шы жылдарындағы Таяу Шығыстағы соғыстар өзіне саяси, әскери,
экономикалық, этникалық және конфессионалдық салаларды қамтиды. Сол
себепті де зерттеудің осы принциптеріне басым бағыт берілді. Дәстүрлі
түрде ғылыми зерттеулерде маңызды әдістемелік принцип ретінде оның ғылыми
обьективтілігі мойындалады. Әрине, таным сол орта мен дәуірдің қалдырған
ізі мен оны жеке өзіндік қабылдау өрісін көрсетсе, аталған принципті
қолдануға талпыну сөзсіз ғылыми зерттеу табысының маңызды шарты болып
есептеледі. Зерттеудің әртүрлі тарихи-салыстырмалы, проблемалы-
хронологиялық әдістерін қолдану қарастырып отырған нысан жайлы, оның
заңдылығы мен қызметінің ерекшелігі жайлы шүбәсіз ғылыми білім алуға өз
септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1960-1990-шы жылдардағы Таяу
Шығыстағы соғыстар тарихын қамтиды. ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап,
Таяу Шығыстағы әскери-саяси теңдестікке өзгеріс енеді. Өз ұстанымдарына
беки түскен еврей мемлекеті, араб елдерінің алдында өзінің әскери
басымдылығын пайдалана отырып, палестиндіктер мен арабтарды өз отырықшылдық
жерлерінен ысырып шығарып, жаңа территорияларды басып алуға талпынды. Бұл
қайшылық Таяу Шығыс елдері үшін тұрақсыз жағдай енгізізіп, 1967-ші және
1973-ші жылдардағы соғыстар тікелей араб-израиль қайшылықтарын көрсетеді.
Бұның ізінше жүргізілген Кэмп-Дэвидтік келісімдер араб әлемінің күйреуіне,
Мысырдың арабтар тарапынан саяси оқшаулануына әкеліп соқтырады. 1990-1991-
ші жылдардағы соғыс АҚШ пен НАТО-ның осы аймақта белсенді іс-әрекеттер
жасауына жол ашады. Бұл тарихи-мәдени өңірде орын алған соғыстардың
тарихын дұрыс талдау үшін кейде хронологиялық шегіністер жасалынады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қазіргі кезеңде
қазақстандық тарих ғылымда бірінші рет тұтас арнайы түрде бұл аймақтың
әскери-саяси жағдайын анықтаған ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы Таяу
Шығыста орын алған ірі соғыстар жайлы зерттеу жұмысы жүргізілгендігімен
анықталады:
- тұңғыш рет Таяу Шығыстағы ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы соғыстар
тарихы өзара байланыстырылып қарастырылады;
- шетелдік тарихнамадағы осы соғыстар жайлы айтылған тұжырымдамаларға
талдау жасалады;
- диссертацияда қарастырылған әрбір соғыстың шығу себептері, оқиғалар
барысы мен қорытындылары талданады;
- соғыстарға қатысқан адамдардың, мемлекеттік қайраткерлердің
естеліктері, мемлекетаралық жеделхаттар, әртүрлі деректік құжаттар ғылыми
талдаудан өтеді;
- арабтар мен еврейлер арасындағы өшпенділікке, алауыздықтардың
себептеріне пайымдаулар жасалынып, олар жаңа қырынан танытылады;
- Таяу Шығыста өз мүдделерін көздеген ірі мемлекеттер саясатының қыр- сыры
анықталып, олардың аймақта болған соғыстардағы рөлі ашып көрсетіледі;
- Таяу Шығыста тоғысқан кеңестік және американдық екі жүйенің теке-
тіресіне баға беріледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қорғауға жұмыстың төмендегідей
негізгі тұжырымдары ұсынылады:
1. ХХ ғасырдың 60-90-шы жылдарындағы кезең Таяу Шығыста араб-израиль
шиеленісіне және арабтардың өз арасындағы қайшылықтарға негізделген
тұрақсыздану кездерімен сипатталады;
2. 1967-ші, 1973-ші жылдардағы Таяу Шығыстағы соғыстар тарихы өзін-
өзі таныту секілді күрделі үрдісті және бір-біріне қас болған араб
ортасындағы еврей мемлекетінің мемлекеттік ұстанымдарын нығайту үрдісін
сипаттайды;
3. ХХ ғасырдың екінші жартысы, әсіресе, 60-шы жылдардың бастапқы
кезеңі әлемнің ұлы державаларының, атап айтқанда, АҚШ пен бұрынғы КСРО-ның
белсенді сыртқы саяси ұстанымдарының және осы аймақтағы НАТО-ның әскери
қатысының күшеюін айқындайды;
4. Саддам Хусейннің саяси режимі Таяу Шығыс аймағының әлсіз әскери-
саяси әлуетіне тұрақсыздандырушы элемент енгізді. 1990-1991-ші жылдардағы
соғыс араб әлеміндегі саяси күштердің өзара бөлінулері мен олардың сыртқы
саяси бағдарын көрсетті. Бұл соғыс американдық мемлекеттің бұл аймақтағы
әскери-саяси бақылауды біртіндеп өз қолына алған әскери басымдылығын
сипаттайды;
5. 1967-ші, 1973 және 1990-1991-ші жылдардағы соғыстардың тарихи
зардаптары араб әлемінің еврей мемлекетінің өмір сүруі және дамуын
мойындауымен және палестина халқының өзін-өзі анықтауға және өз
мемлекеттігіне құқығымен анықталады;
6. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғы Палестинаны азат ету ұйымының
басшылығы мен Израиль арасындағы өзара қатынастардың орнығуындағы елеулі
табыстармен және олардың бейбіт бастамаларын әлемдік қауымдастықтың
қолдауымен анықталады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Ғылыми ізденіс Таяу Шығыстағы өткен ғасырдың 60-90-шы жылдарында
болған бірнеше соғыстардың мәселелерін саралап, ақтаңдақ беттерін ашып,
оны тың деректермен толықтырады. Сондықтан зерттелген мәселе, оның
тарихнамалық талдануы, деректік құндылығы тек тарихшылар үшін ғана емес,
басқа сала (саясаттану, шығыстану, психология, заң, т.б) мамандары үшін де
аса қажет. Оның мәліметтерін, қортындыларын пайдалануға болады. Осы
зерттеу бірнеше мемлекеттердің жарты ғасырлық сыртқы саясатын айқындайды,
сол себептен жұмыс дипломатиялық өкілдіктер қызметкерлеріне, сыртқы қарым-
қатынасты зерттейтін ғалымдарға жаңа көкжиектер ашуда өз септігін тигізері
шүбәсіз.
Таяу Шығыстағы соғыстар тарихы мәселелерін жалпы тарих бойынша арнайы
курстар дайындауда, Таяу Шығыс елдерінің қазіргі заманғы тарихы бойынша оқу
құралдарын дайындап жазуда пайдалануға болады. Көптеген араб, ағылшын,
кеңестік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерін талдаған бұл іденіс
шығыс деректануы бойынша еңбектер дайындауда да пайдалануға жарайды және
жұмыстан бірқатар мемлекеттік қайраткерлердің өмірі мен қызметінің
белгісіз беттерін толықтыратын деректер алуға болады деген пікірдеміз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институтының Таяу және Орта Шығыс елдері бөлімінің мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі мазмұны ізденушінің
жариялаған ғылыми мақаларында сонымен қатар, халықаралық және республикалық
конференцияларға ұсынылған тезистерінде қамтып көрсетілген. Жалпы
диссертация тақырыбы бойынша 7 жарияланым бар.
Диссертация құрылымы. Жұмыс қысқарған сөздер мен терминдер
түсініктемесінен, кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
деректер тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, мұнда
оның мақсаттары мен міндеттері, тарихнамалық зерттелу нысаны, хронологиялық
шеңбері, әдістемелік және теориялық негіздері, пайдаланылған негізгі дерек
көздері, ғылыми жаңалығы, оның тәжірибелік маңызы мен құрылымы және сыннан
өтіп талқыланулары көрсетіледі.
ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Таяу Шығыстағы араб-
израиль қарулы шиеленістері - деп аталатын бірінші тарауда Таяу Шығыс
елдерінің өз арасында туындаған ішкі мемлекетаралық және халықаралық
қайшылықтары, сонымен қатар 1967-ші және 1973-ші жылдардағы араб-израиль
соғыстары қарастырылады.
XX ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Таяу Шығыстағы мемлекеттердің өз
ішіндегі және халықаралық қайшылықтары толыққанды пісіп жетілді. Араб
мемлекеттері жүргізген ішкі-сыртқы саясат асқына түсті. Оның бір жағында өз
экономикасын көздеген Батыс елдері тұрса, екінші жағында түбі, діні мен
тілі ортақ араб елдері тұрды. Әрқайсысы өз мүддесі үшін күрес жүргізді. Жиі-
жиі үкіметтердің ауысуы, сыртқы саясаттағы тұрақсыздық Таяу Шығыстағы
қарулы шиеленістерді өршітті.
Израиль басшылығы ең бірінші Мысырға соққы беруді ұйғарған болатын.
Израиль армиясының қару-жарақтың жаңа түрлерімен жапа-тармағай жабдықталуы
тек қана әскерлерді емес, сонымен қатар елдің тұрғын халқын да күшейтілген
психологиялық електен өткізу шараларымен қатар жүріп жатты. Күннен күнге
сионистік үгіт-насихат оларды араб елдерінің армиялары Израильге қарсы
соғыс ашқалы жатыр деген қауесеттермен қорқытып бақты. Әскери үрей өз
шегіне 1967-ші жылдың жазында жетті. 1967-ші жылдың маусым айында Израиль
батыс елдерінің, ең алдымен, АҚШ-тың және халықаралық сионизмнің қолдауымен
Мысырға, сонымен қатар Сирия мен Иорданияға әскери шапқыншылық жасады.
1967-ші жылдың 1-ші маусымында Израильдің жаңа қорғаныс министрі
болып сол кездегі елдегі мықты саяси күшке айналған армияның қысымы бойынша
генерал Моше Даян тағайындалды. Үш күннен соң-ақ Израиль көршілес араб
елдеріне кең ауқымды көтеріліс бастады. Израиль авиациясы тез арада әуедегі
басымдылықты жеңіп алды. Сөйтіп, мысыр армиясын талқандап, кейін Иордания
мен Сирияға соққы беруге жол ашты.
1967-ші жылғы маусым айында соғыс аяқталғаннан кейін екі жақ
әскерлерінің тыныштық сақтаулары басталысымен-ақ, Мысыр жағы Израильмен
кезекті соғыс жүргізу үшін әзірліктеріне кірісті. Титықтатушы соғыс деген
атауға ие болған соғыс қимылдарын жүргізудің қажеттілігі сол кезде
туындаған еді. Титықтатушы соғыс күтпеген бастау болды. Ол екі жарым
жылдай уақытқа созылды. Осы кезеңде Қарулы Күштер өздеріне жүктелген
тапсырмаларды мүлтіксіз орындады. Олар мұнымен қоса, өте маңызды нұсқауды
жүзеге асырды. Ол – Жер-Әуе зымырандарының бекетін салу болатын. Құрылыс
кезінде инженерлер, жұмысшылар мен жауынгерлер қоян-қолтық жұмыс істеп,
ынтымақтықтың тамаша үлгісін көрсете білді.
Соғысқа әзірлік туралы стратегиялық жоспар құру 1967-ші жылғы маусым
айындағы соғыстан кейін, президент Гәмәл Абдәл Насыр басшылық етуімен
басталды. Бұл жоспарлау әрі қарай жалғасып, іс жүзінде оның алғашқы
қадамдары жасалды. Ал, президент Әнуар ас-Садаттың кезінде соғысқа әзірлік
жұмыстары дереу басталып кетті. Бұл стратегиялық жоспар бір-бірімен тығыз
байланысты кешенді жұмыстардан құралды. Оның стратегиялық бағыттары
титықтатушы соғыс кезінде нақтыланып, айқындала түсті. Ал, соғыс
басталардан бұрын ол өз мәресіне жетіп, іске асырылуға дайын күйде еді.
Абдәл Насыр заманындағы жоспарлар мен ой-пікірлер жиынтығы соғысқа
дайындық және жоспарлауға әзірлік пен қорғаныс кезеңін аяқтау туралы
дайындық ретіндегі стратегиялық идеяны айқындаудан әрі аспады. Алайда,
Әнуар ас-Садат дәуіріндегі бұл әрекеттердің бәрі іс жүзінде жүзеге асып,
осы жоспарлар мен тактикалардың өзіндік бір дамуын көрсетті.
Сөйтіп, қорыта айтқанда 1967-ші жылғы маусым айында соғыс бітті.
Соғыспен бірге Таяу Шығыста бейбітшілік орнатудың тиімді жағдайына себін
тигізетін саяси және дипломатялық әрекеттер де бітті. Әрине бұл
әрекеттермен бірге, араб-израиль шиеленістерін реттеу үшін, көптеген басқа
да бастамалар мен талпыныстар жүзеге асырылды. Алайда бұл тырысулардың
ешқайсысы өздерін ақтамады. Олардың бәрі Израиль саясатынан күйреп отырды.
1973-ші жылғы тамыз айында Мысыр Араб Республикасының президенті Әнуар
ас-Садат екі айдан кейін, Израильге қарсы соғыс жариялау туралы шешім
қабылдады. Әнуар ас-Садат Израильге қарсы соғысты жалпы араб елдерінің
халықтары тарапынан егеменді және ұлттық мемлекеттік құқықтарын қайтару
үшін әділетті соғыс ретінде ұғынатын еді. Әнуар ас-Садат бұл соғыста ішкі
және сыртқы саясаттың мақсаттарын жүзеге асыру мүмкіндігін көрген болатын,
бірақ соғыстың алдыңғы кезеңінде бұлардың орындалуы мүмкін емес еді. Бұл –
деп жазады 1973-ші жылғы қазан соғысының араб зерттеушісі Магди Кәмәл әл-
Мысри – Мысыр тәртібінің осы шектеулі соғыс арқасында ел ішінде туындаған
дағдарысты жағдайдан шығуға жасаған талпынысы еді [29]. Тамыз бен қыркүйек
айларында Мысырдың әскери дайындықтары дереу белсенді түрде жүргізіле
бастады. Қазан айындағы соғыс қарсаңында жүргізілген кеңестік-мысырлық
байланыстарды кейбір зерттеушілер кеңес басшылығы Мысыр мен Сирияның әскери
жоспарларынан хабардар еді деп қарастырады [30].
1973-ші жылғы 6-шы қазанда мысырлық және сириялық әскерлер Израильге
қарсы әскери қимылдар бастады. 1973-ші жылғы соғыстың қарсаңындағы Мысырдың
әскери жоспарлары Суэц каналының қорғаныс жолдарынан өтіп, Барлевтегі
Израиль шебін жоқ ету және каналдың шығыс жағынан 10-15 км жерде өздерінің
қорғаныс шебін құру болатын. Бұл операцияны бітірген соң, мысырдың қарулы
күштері Синай, Митла және Гиддидағы тау асуларын басып алуды жүзеге асыруға
кірісулері тиіс еді. Соғыс басталар алдында жауды адастырудың жолдарына
арналған әскери және саяси шаралардың бүкіл жиынтық легі жасалып,
жүргізілді.
1973-ші жылғы 6-шы қазанда мысырлық әскерлер Суэц каналын басып өтті.
Барлев жолы қорғанысының бір құрамы болып саналатын құмдықты брандспойттар
атты өрт сөндіргіш насостар арқылы сумен атқылап, мысырлықтар қарсы жағаға
танкілер мен жаяу әскерлерді алып өтетін қалқымалы көпірлер жүргізді.
Сөйтіп, 1948-ші жылғы соғыстан кейін, арабтар бірінші рет аяқ астынан
шабуыл жасау басымдылығына ие болды.
Соғыстың алғашқы күндері мысырлық және сириялық одақ үшін табысты
болды. Бастапқы мақсат – Синай түбегі ішіне 10 километрге дейін кіру,
орындалған еді. 8-ші қазанда израиль әскерлері қарсы шабуылға шығуға
тырысқанымен, жеңіліске ұшырады. Әрі қарай не істеу қажеттігі жайлы мысыр
армиясына басшылық еткен генералдар арасында әртүрлі қарама-қайшы
көзқарастар туды.
14-ші қазанда мысыр әскерлері шабуылға шығу жайлы бұйрық алды. Сол
күні Израиль премьер-министрі Г.Мейр әскери қолбасшылар мен кабинеттің
төтенше жиналысын шақырды. Израильдіктер Садат қателігін тез арада
пайдаланып, шабуылға шыққан Мысыр әскерлеріне күшті соққы берді. Мұнда 100-
ден аса мысырлық танкілер жойылды.
Осы уақытта израильдік генерал Шарон барлаудан екінші және үшінші
мысыр армиялары орналасқан жерлердің арасында қорғалмаған саңылау бар екені
жайлы мағлұмат алды. Ол дереу осы саңылау арқылы жеті танкімен өтіп, Суэц
каналын жаулап алды. Ал Мысырдың әскерлері бұл кезде Митла және Гиди
асуларына жақындаған еді Олар Шарон отрядының соңынан қуып жете алмады. Ал
бұл отряд көп ұзамай қосымша күшке ие болды.
Сөйтіп, 16-шы қазан күні таңертең президент Садат келіссөздер жайлы
өтінуге мәжбүр болды. Өз сөзінде ол Израильге келісім жасауды ұсынды, ол
егер Израиль келіссөздерге келіп, олардың басып алған территорияларын
қайтарып берсе, соғысты тоқтататыны туралы айтты [31, 12 б.]. Бірақ бұл
ұсыныс дәл бір күнге кешіккен еді, себебі бұл кезде ұсыныс жасау енді
Израиль армиясының қолына түскен болатын. Сондықтан Шарон Каирға қарай
жылжуға бұйрық алған еді. БҰҰ оқ атуды дереу тоқтатуға шақырды.
1973-ші жылдың 22-ші қазанында БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі №338-ші
Қарарды қабылдады. Онда аталған проблеманы реттеудің қажеттілігі
тұжырымдалып, соғыстың Таяу Шығыс халықтары үшін шамадан тыс ауыртпалықтар
мен зардаптар тудыратыны айтылды. Ол 12 сағаттан кешіктірмей, әскери
қимылдарды тоқтатып, Таяу Шығыста әділдік пен бейбітшілік орнату үшін
келіссөздерге кірісуге шақырды.
1973-ші жылғы қазан соғысы үш мемлекет қана қатысқан жай аймақтық
дағдарыстан ірі бес аймақтық мемлекет, екі ірі держава қатысқан ғұлама
дағдарысқа ұласты. Бұл дағдарыс қырық бір күнге созылып, аймақта ірі
күштердің шоғырлануына байланысты үлкен өзгерістерге алып келді.
Араб әлемі Садаттың стратегияларын қабылдаған жоқ. Кэмп-Дэвидтегі
кездесу арабтардың наразылығын тудырды. Атап айтқанда, М. Қаддафи
Триполидегі шығып сөйлеген сөзінде: Жауымен бірге тіршілік етудің амалын
іздеген адам, араб ұлтының жүрегіне уланған қанжар сұққысы келетін жан -
деп тұжырымдады
Дегенмен, Кэмп-Дэвид Садат дипломатиясының ең биік шыңы болды. Ол
өзінің қандай теңдесі жоқ шешімге барғанын және бұл араб әлемінде қандай
реакция тудыратынын алдын-ала түсінген еді. Кездесу барысына кеңестер
жағының тигізуі мүмкін әсерінен қашу мақсатында КСРО-дан да келіссөздердің
мазмұнын жасыру қажет болды. Нәтижесінде, 1978-ші жылдың 17-ші қыркүйегінде
келіссөздер: Таяу Шығыстағы бейбітшілік аясы және Мысыр мен Израиль
арасындағы бейбіт келісім орнату аясы деген екі маңызды құжатқа қол қоюмен
аяқталды.
Таяу Шығыстағы бейбітшілік аясы құжатына сай, Израиль Иордан
өзенінің батыс жағалауына, Ғаза аймағына егемендік беруден бас тартты. Ал
бес жылдық өтпелі кезеңнен соң, ол басып алған территорияларда тұрып жатқан
палестиндіктерге өз иелігін сақтай отырып автономия беруді уәде етті.
Бес жыл ішінде Мысыр, Иордания және Израиль бұл территориялардың
түпкілікті статусы жайлы келісулері қажет болды. Вашингтонның қамқорлығы
арқасында жасалған Мысыр мен Израиль арасындағы Кэмп-Дэвид келісімі
Садаттың КСРО-мен ынтымақтастық пайдасы үшін таңдау жасамағанын көрсетті.
Садат пен Бегин келісімінің мағынасы Мәскеу қатысқан Таяу Шығыс мәселесін
реттеу схемасының бұзылғанын білдірді. 1979-шы жылдың 26-шы наурызында
Вашингтонда Мысыр Араб Республикасы мен Израиль арасында Кэмп-Дэвидтік
құжаттар негізінде бейбіт келісімге қол қойылды.
1973-ші жылғы қазан соғысының барысы мен нәтижесін бағалай келіп,
зерттеушілердің - неге мысырлық әскерлер Суэц каналының қорғаныс шебін
бұзып өтіп, әскери табысын Синайдағы тау асуларын басып ала отырып, әрі
қарай дамытпады? – деген әділ сұрағы туады.
Мысыр басшылығына АҚШ пен Израильдің өзіне деген көзқарасын өзгерту
үшін бір талпыныс жасауы қажет еді. Сол үшін Садат жеңісті соғыс жолымен
аймақтағы жағдайды одан әрі шиеленістіруді және жоғарыда аталған елдерді
Мысырмен санасуға мәжбүрлетуді қарастырды. Алайда ол соғыстың табысты
болатынына айтарлықтай сенген жоқ, сондықтан тек кішкентай операциямен ғана
шектелгісі келді. Кейінірек өзі жазғанындай, оның әскери операциясының
жоспары тек соғыстың бастапқы кезеңіне ғана арналған белсенді әскери
әрекеттерден тұрды. Ол басып алынған жерлердегі маңызды емес бөліктердің
өзі де кейін дипломатиялық келіссөздерде оның ұстанымын шешуші түрде
жақсартады деп есептеді. Соғыс басталған күннің ертесіне-ақ, Садаттың
бұйрығы бойынша Х. Исмаил Киссенджерге Мысыр Израильге қарсы әскери
әрекеттер ауқымын кеңейтуді ойлап отырған жоқ деген хат жолдады. Мысыр
басшылығының әскери операцияларды жүргізуге батылсыздығы, оның шиеленісті
бейбіт жолмен реттеу жайлы келіссөздер кезінде тез көнушілік танытуы осымен
түсіндіріледі.
Қазан соғысының нәтижесі болып Израильдің араб территориясынан кетуі
емес, оқ атудың тоқтатылуы саналады. Палестиндіктердің құқықтары сол
күйінде қалпына келтірілмеді. Бұл жерде американдық зерттеуші Бейкердің
қазан соғысы арабтардың басып алынған жерлерді қайтару үшін емес, Израильге
олардың үстінен орнатқан үстемдігінің құны өз сазайын жеткілікті түрде
тартатынын көрсету үшін басталды деген пікірмен келісуге болады.
1974-ші жылдың 18-ші қаңтарында Каир-Исмаилия жол торабының 101-ші
километрінде Мысыр мен Израиль өкілдері Синай майданындағы әскерлердің
ажыратылуы жайлы алғашқы келісімге қол қойды. Ол бойынша қазан соғысында
Израиль басып алған Суэц каналының батыс жағасындағы жер телімдер Мысыр
бақылауына қайтарылуы көзделген еді. Екі жақтың аралығындағы
территорияларда (буферлік аймақ деп аталатын) БҰҰ-ның әскерлері
шоғырланды. Келісім-шартта БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің №338-ші қарарына сай
мұны түпкілікті реттеу емес, әділ де бекем бейбітшілік жолындағы бірінші
қадам ретінде қарастыру айқындалды.
1975-ші жылғы 4-ші қыркүйекте АҚШ-тың белсенді түрде араласуы
негізінде Синайдағы мысырлық және израильдік әскерлерді ажырату жайлы
екінші келісім жасалды. Бұл келісім бойынша израильдік әскерлер Суэц
каналынан шығысқа қарай 30-40 км жерде орналасқан Митла және Гидди таулы
асуларына шығарылды. Ал Мысырға Әбу-Рудайс мұнайлы жерлері берілді. Жалпы
көлемде Мысырдың бақылауына бар болғаны Синай территориясының 5,5%-ы (ал
мысырлық және израильдік әскерлерді ажыратып тұрған территорияның 7%-ы
дәнекер аймаққа қосылды) кірді. Каирдың иемденгендері осымен шектелді.
Мысырлықтар Израильге қарсы күш қолдануға немесе күшпен қысым жасаудан
бас тарту жайлы өзіне міндеттеме алды. Араб территорияларын басып алу
жалғастырылып жатқан жағдайда және Палестина мәселесінің реттелмеген
қалпында, бұл Мысырдың Израиль басқыншылығына қарсы жалпыарабтық майданнан
кетуімен барабар еді, оның үстіне бұл келісімде не Тель-Авивте қалған араб
жерлері жайлы, не палестиндіктердің заңды ұлттық құқықтары жайлы ештеңе де
айтылған жоқ.
Әнуар ас-Садат Израильге қарсы ешқандай үгіттеу жұмыстарын жүргізбеу,
араб елдері жағынан Израильге жарияланған экономикалық бойкоттың
тоқтатылуына көмек көрсету, Суэц каналы арқылы Израильдің әскери емес
кемелерінің өтуіне рұқсат етуге келісті.
Келісімнің бір тарауында дәнекер аймақта американдық тұлғалар қызмет
көрсететін бірнеше радиолокациялық станциялардан тұратын алдын ала
құлақтандыру жүйесін құру жайлы айтылады.
Келісімде Мысыр жағының да Израиль жағының да бақылауы астында болып
табылатын аудандарда екі жақтың да шектеулі әскер саны мен шектеулі қару-
жарағы негізінде ортадан танап жүргізу қарастырылды. Бірақ Мысырда бұл
танап Израильдікіне қарағанда екі есеге кең болды.
1973-ші жылғы қазан соғысы үлкен жаңғырыққа ие болды. Бұл Израильге
жасаған әлемдік қоғамдық пікірдің соғысты тоқтатуды және араб халықтарының
заңды құқықтарын сыйлауды талап еткен қысымы негізінде, араб әлемінде
ұлттық патриоттық күштердің қарқынды түрде өсуінен айқын көрініс тапты.
Шиеленісті реттеудің бейбіт жолдарын іздестірудің қажеттілігі туды, себебі
Женева конференциясы түріндегі механизм сол үшін де құрылған еді. Аймақтағы
жағдайды дамытатын жаңа фактор да пайда болды - бұл өздерінің соғысқа
қабілеттігін дәлелдеген мысырлық және сириялық армиялардың өскелең әскери
қуаты еді.
Садаттың қол жеткізген жалғыз нәрсесі – бұл Мысырды АҚШ-пен одан әрі
қарай жақындастыруы еді. Осылай 1974-ші жылдың 14-ші маусымында президент
Никсонның Каирға сапары кезінде мысырлық экономиканың іс жүзінде барлық
салаларын қамтыған ынтымақтастық қызметі бойынша біріккен комиссия құруды
көздейтін, Мысыр мен АҚШ арасындағы қатынастар мен ынтымақтастықтың
принциптері деп аталатын құжатқа қол қойылды.
1978-ші жылғы қыркүйекте Кэмп-Дэвидте жасалған келісімнің Бейбітшілік
аясы деп аталуы тегін емес болатын. Ол араб-израиль бейбітшілік үрдісінің
әмбебап формуласы болуы тиіс еді. Бейбітшілік аясы ынтымақтастықтың
әртүрлі сауда-экономикалық салаларына қатысты болып, араб елдерін мысырлық-
израильдік келіссөздерге қосылуға шақырды және бұл үшін бейбітшілікке
жетудің реттелген кезеңдерін ұсынды, ал бұл жалғыз Американың жеке
қорғанысы астында ғана болуы тиіс еді.
АҚШ-тың жоғарыда аталған бейбіт келіссөздердің жалғыз ұйымдастырушы-
қорғаушысы ретіндегі рөлі, сол кезде Таяу Шығыста болып жатқан екі
үрдістің нәтижесі болды: біріншіден, бұл Генри Киссенджердің саудалы
дипломатиясының даусыз жетістіктері, олардың нәтижесінде еріскен Синай
келісімдері, Голан қыратындағы әскерлерді ажырату жайлы сириялық-израильдік
келісім; екіншіден, КСРО-ның Мысырдан кетуінің салдарынан аймақтағы
кеңестік ұстанымдардың елеулі түрде әлсіреуі.
Келісімнің Палестина мәселесін шешуге арналған бөлімінде тек қана
Мысыр, Израиль және Иордания ескеріледі, себебі құжат авторлары
Палестинаның құрылуы тек қана Иорданиямен конфедерация негізінде қалыптасуы
мүмкін дегенге сүйенді. Израильге қатысты өз ұстанымының қаталдығы
салдарынан келіссөздерге қатысушы елдер қатарынан Сирия шығарылып тасталды.
Тағы да ескерілетін бір факт – Палестина халқының жалғыз заңды өкілі
ретінде барлық араб мемлекеттерімен мойындалған, Палестинаны азат ету ұйымы
жайлы келісімде мүлдем ештеңе айтылмайды.
Кэмп-Дэвидте жасап шығарылған келісімдер 1979-шы жылдың 26-шы
наурызында Вашингтонда Бегин, Садат және Картер қол қойған Израиль мен
Мысыр арасындағы бітімгер келісім-шарттың негізіне алынды.
Мысыр мен Израиль арасында бейбітшілікті орнату, араб-израиль
шиеленісінің барлық салаларында реттеуге қол жеткізу үшін аймақта бәрін
тегіс қамтитын бейбітшілікті іздестірудегі маңызды қадам болып есептеледі
деп сенім білдірген тараптар келісімнің 1-ші бабына аталған мемлекеттер
арасында соғыс тоқтатылғаны жайлы фактіні енгізді. Келісім бабы Синай
түбегінен Израиль қарулы күштері мен азаматтық тұлғаларды шығару жайлы
ережені қамтыды. Эвакуация үш жылдың ішінде белгілі-бір кезеңдермен
жүргізіліп, 1982-ші жылдың сәуірінде аяқталуы қажет еді. Осылай, заңды күш
беретін ратификациялық грамоталармен алмасқан күннен бастап бірінші тоғыз
ай ішінде израильдіктер әл-Аришадан шығысқа қарай жүретін Раас-Мухаммадқа
дейінгі шепке өз әскерлерін шығаруға міндеттенді. Бұл кезең біте салысымен
қарым-қатынастардың дұрыстығын, экономикалық бойкоттарды және адамдар мен
тауарлардың еркін қозғалыстарына кедергі болатын тосқауылдарды жоюды
қарастырған келесі 3-ші бабтың 3-ші тармағы күшіне енуі тиіс болатын.
Келісім-шартта Синай түбегіндегі Мысырдың егемендігі жайлы да айтылды.
Алайда іс жүзінде бұл шектеулі ғана егемендік болатын. Мысыр жағынан
Израиль шекарасын бойлай және Акаб бұғазын жағалай ені 20-дан 40 километрге
дейін қарусыздану аймағы құрылды. Түбектің қалған бөлігінде Мысыр өзінің
қарулы күштерінің шектеулі санын ғана ұстай алатын болды. Ал Израильдің
салған аэродромдарын мысырлықтар тек қана азаматтық мақсаттарда пайдалана
алатын. Мұның негізінде бүкіл Синай қарусыздану аймағына айналды.
Сөйтіп, ұзақ тартыстан кейін екі жақ келісімге келді. Мысыр бәрінен де
бұрын, келісім-шарттың Синайдан Израиль әскерлерін шығаруға қатысты
бөлімінің іс жүзіне асырылуымен тынышсызданып, израильдіктермен қатынасты
асқындырмауға тырысты, Палестина автономиясы бойынша келіссөздер барысына
өздерінің тәуелсіз келісім-шарттарын ұстанатынын көрсетті. Мұнымен қатар,
Мысырмен бітімгер келісім-шартқа қол қойылған соң, Израиль ұстанымы одан да
бетер қатал бола бастады. Сол үшін, келіссөздерде автономия жайлы мәселе
бойынша делегация басқарушыларына өз көзқарастарын таңа бастады, ақырында
төртінші талпыныстан кейін тараптардың нақты қадамдар жайлы келісуге сәті
түсті. 1979-шы жылдың шілде айында, Александриядағы кездесуде, Мысыр мен
Израиль басып алынған территорияларда сайлау жүргізу жайлы барлық
мәселелерді қарастыру бойынша комиссия құрды, және бұл аймақтың құзыретін
анықтау бойынша да комиссия құру жайлы келісті. 1979-шы жылдың қазанында
сайлау барысына азаматтық тұлғалармен қатар жергілікті палестиндіктердің
бақылауы жайлы да келісімге қол жеткізілді. Израильдің ең ымыраға келмейтін
жауларының бірі болып - Палестинаны Азат Ету Ұйымы (ПАЕҰ) саналды. Ол ХХ
ғасырдың 80-ші жылдарының басына қарай халықаралық сахнада танымал болып,
басып алған араб территорияларындағы тұрғындар арасындағы ең әйгілі және ең
беделді ұйым болды. Кэмп-дэвидтік келісімдер маңызды тарихи үрдіске бастама
берді. Олардан кейін араб-израиль шиеленісін шешуде, негізінен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz