Ортақ белгіні іздеу
Бүгінде оқушыларға әлемдік деңгейде өркениетті негізінде білім мен
тәрбие беру, ұлттық құндылықтарды жастар бойына сіңіру ғаламдық мәні бар
проблемаға айналып отыр.
Тіпті бүгінгі қоғамның талабы, адам тәрбиесіне мазмұнмен қарауды
керек етеді. Яғни, мектепте оқушының шығармашылық қабілетін дамытатын
мүмкіндіктерді жасауды қажет етеді. Сынып жетекшісі үшін ерекше маңызды
мәселе оқушылармен қарым-қатынас орнату және қарым-қатынасты үйлестіре
білу.
Оқушылардың әлеуметтік жағдайларын жақсарту іс-шаралары, ұжымға
бірігу мен бос уақытын тиімді пайдалану мәселелері де сыныпта жүзеге асады.
Мұғалім ерекше оқушымен дұрыс қарым-қатыныс орнату негізінде тұлғаның
санасындағы және іс-әрекетіндегі теріс ұғымдармен түсініктерді жойып,
қоғамдық талаптарға сай мінез-құлық қалыптастырады.
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін жалпы психологиялық
зерттеулер жүргізілді. Онда балаларға байланысты мәселелерге басты назар
аударылған. Оқушылармен қарым-қатынасты жақсарту үшін мынадай бағытта
жұмыстар жүргізілді;
1.Сөз бен іс-әрекет арқылы, тікелей немесе жанама қарым-қатынас орнату.
Басты мақсат тәрбиеге ықпал ету және қарым-қатынас орнату қағидасын ескеру.
2.Қарым-қатынас тек қана педагогикалық мақсатта емес, сонымен бірге
баланың қызығушылығын ескеру.
3.Қарым-қатынас бір балаға ма, топқа ма, соның бағдарын анықтау.
4.Баланы тең дәрежеде ұстау.
5.Оқушы құқығын аяққа таптамау, тағы да басқа қағидалар. Мұғалім міндеті;
- оқушының ақыл-парасат күшін тәрбиелеу, оған отан сүйгіштік, имандық,
рухани түсініктер тағы басқа ұғымдарды сіңіру;
- оқушыны жеке тұлға ретінде дамытуға арналған іс-шаралар жүргізу;
- оқушылардың отбасы мүшелерін, айналысатын кәсіптерін және тұрмыс
деңгейін білу. Мектепте осы бағыт бойынша жасалынып жатқан іс-шаралар аз
емес. Мысалы, әр түрлі пән апталықтарындағы кештер, өнер сайысы, мерекелік
іс- шараларды және спорттық ойындарды ұйымдастыру барысында оқушылардың
қарым-қатынас деңгейі арта түседі. Олардың бойындағы бауырмалдық,
жолдастық, ауызбірлік сиақты қасиеттерін анық көрсете алады және өз
мүмкіндігін көріп біле алады.
Егер мектептегі сыныпқа жанадан келген оралман оқушылардың
сыныппен қарым-қатынасы араласуы көптеген қиындықтар туғызуы мүмкін.Ол үшін
бұл сыныппен психо-педагогикалық іс-шаралар жүргізілуі тиіс.
1.Ата-анамен тығыз байланысты орнату.
2.Оқушының ұжыммен байланысын нығайту.
3.Баланың зейінін, қабілетін, белсенділігін арттыру мақсатында жұмыс
жасау.
Ал, сыныптағы оралман оқушылармен;
Достаса білесінбе?, сыныбыңдағы сенің орның,Адам-адамға дос-
бауыр,сен өз құқығынды білесің бе?, тағы басқа тақырыпта
кеңестер,әңгімелер өткізілп,олардың сынып оқушыларымен қарым-қатынасы
анықтау керек.
Ұжымды,ізгілікті қарым-қатынас деңгейі адами сипатта
ұйымдастырылса,онда сол ұжымда моральдық-психологиялық ахуал жақсара
түседі.
Адамның қарым-қатынас мәдениеті,оның мінез-құлқын зерттейді.
Қарым-қатынас әрекеттері адамның сөйлеген сөзінен,сәлемдесуінен,сабырлылық
сақтаудан,аманатқа қиянат жасамау,тағы басқа көрінеді. Қарым-қатынасты
жетілдіру факторын зерттеу екі бағыттан тұрады:
1.Оқу арқылы тәрбие беру.
2.Тәрбие үрдісі арқылы тәрбиелеу.
Оқушының қарым-қатынасын жетілдіру және балалардың жеке ерекшеліктерімен
санасу-ұстаз парызы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. "Педагогика" Ж.Әбиев,С.Бабаев, А. Құдиярова
2. "Педагогика" дәріс курсі Н. Д. Хмель
3. "Мектептегі психология" журналдары
Психикалық дамуды дианостикалау және орташа мектеп жасындағы балаларға
арналған ойындар. ( 10-15 ЖАС )
Ата-аналардың осы жас шамасын күрделі деп санап одан қорқатыны
негіссіз емес. Алайда кітаптың алғашқы беттерінде айтылғандай егер бұл
қиындықтарды алдын-ала болжай алсаңыз және пайда болғанда дұрыс әсер
корсетіңіз оларды айналып өтуге болады. Сіздің балаңыз әледе ойындарды
ұнатады бірақ мәні бұрынғыдай болып қалғанымен олар күрделене түскен. Бірақ
жаңа құбылыстарда пайда болады. Осы өте маңызды кезеңде ол қоршаған әлемнің
және ондағы өзінің орнының мәнін түсіну де алғашқы қадамдарды жасауға
ұмтыла отырып өзіне және сізге байсалды сұрақтар қоя бастайды: Мен
кіммін? Мен қандаймын? Есейген соң қандай боламын?. Нақ осы шақта оған
сіздің назарыңыз бен қолдауыңыз қажет.
Импульсивтік пен Рефлексивтікті диагностикалау
Қос фигураны таңдап алу
Материал: 20 кішкентай суреттер.
Нұсқау:
Сен қазір бір және оған ұқсас бірнеше сурет көресің. Осы суретке қарап
жоғарғы жағанда тұрған суретке ұқсасын тауып алып көрсеткіш
Нәтижелерін өңдеу
Нәтижелерін санап шығару үшін дұрыс жауаптар тізімін пайдаланыңыз.
Тапсырманың нөмер Дұрыс жауап Тапсырманың нөмеріДұрыс жауап
1 5 11 5
2 1 12 1
3 3 13 4
4 6 14 6
5 5 15 5
6 1 16 1
7 4 17 4
8 3 18 3
9 6 19 6
10 2 20 2
Орташа нормативтік уақыттан ұзақ уқыт жауап берген және қателіктерінің
саны аз болған жасөспірім – рефлексивті ал көп қате жіберіп аз уқыт
жұмсаған жасөспірім -импульсивті болып саналады. Сонымен бірге
жасөспірімнің ойлау стилі жылдам ( ықшамды, дәл ) және баяу( дәл емес )
болуы мүмкін.
Нормативтер:
Типі Жауап беру уақыты Қателер саны
Рефлексивті 13 48
Импульсивті 6 29
Дәл 6 29
Баяу дәл емес 13 18
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға арналған ойындар
Ойын сабақтары 5-12 баладан құралған топпен өткізіледі.Оларды жеке-
жеке де өткізуге болады,бірақ ондай жағдайда баламен өзіңіз жұмыс
істеуіңізге тура келеді. Бір сабақтың ұзақтығы-45 минут. Өткізу жиілігі
аптасына 1-2 рет.Әр ойын әртүрлі материялмен және бірнеше сабақ бойы
бірнеше рет қайталанады.Ойыншылардың қызығушылығын тудыру үшін,мыналарды
баса көрсетуге болады: а) сөз нақ шығармашылық,ойлау қабілеті туралы болып
отыр.; ә) сөз мұндай ойдың қалыптасуы туралы емес(оның сізде бары
сөзсіз),оның белсендірілуі туралы болып отыр б) мұндай ой көбінесе
үлгеріммен байланысты емес болады в) мұндай ойдың белсенділігі-
қиын,бірақ,жүзеге асыру мүмкін іс,және күрделі ойға апарар жол оның
қарапайым белгілеріне қатысты бастау алады.
Сөйлем құру
Жорамалдап кез келген мәндері әртүрлі үш сөз алынады КӨЛ,ҚАЛАМ және
АЮ.Осы үш сөз міндетті құрамына кіретін барынша көп сөйлем құрау қажет (
етістігшін өзгертуге және басқа сөздерді пайдалануға болады).Жауаптар
қарапайым (Аю қаламды көлге салды),күрделі,үш сөзбен белгіленген жағдайдан
тыс шыққан жәнке жаңа нысаналар енгізілген (Бала қаламды алып,көлге шомылып
жатқан аюдың суретін салды), және осы заттар стандартты емес байланыста
қолданылған шығармашылық болуы мүмкін.
Ортақ белгіні іздеу
Байланысы аз кез -келген екі сөз жорамалдап алынады,мысалы ТӘРЕЛКЕ
және ҚАЙЫҚ.Осы заттарға ортақ барынша көп белгілерді жазып алу керек.
Жауаптар стандартты болуы мүмкін (адамды қолымен жасалынған
заттар,тереңідігі бар(,бірақ осы заттарды мүлдем басқа тұстан көруге
мүмкіндік беретін әдеттен тыс,кездейсоқ жауаптар әсіресе жрғары
бағаланады;олар біз ойлағандай аз емес.Ортақ белгілер тізімі ұзын ойыншы
жеңіске жетеді.Сапалық критерийлерді де енгізууге болады-ерекшелігі үшін
қосымша бал қосу.
Кейіннен келіп түскен жауаптар ондағы ашылып жатқан заттар арасындағы
байланыстарды мәніне қарай белгілі бір иерархияда орналастырылады (мұндай
жұмыс балалардың мәнді және мәнсіз белгілердің не екенін меңгеруі үшін
қажет)
Бұл ойын байланыссыз материялдағы көптеген ортақ
белгілерін,сәкестіктерін табуды және белгілердің мәнділік дәрежесі туралы
нақты түсінік алуды үйретеді.
Артық сөзді шегеріп тастау
Кез келген үш сөз алынады, мысалы, ИТ, ҚЫЗАНАҚ, КҮН.Ұқсастықтары бар
заттарды білдіретін сөздерді қалдырып, ұқсас белгісі жоқ сөздерді шегеріп
тастау керек. Артық сөздерді шегерудің барынша көп нұсқасын тауып алу
қажет.Ең бастысы, қалған әрбір жұп сөзді біріктіретін және шегерілген артық
сөзге тән емес барынша көп белгі табу керек.Бірден көзге түсетін жолдарын
да ескеріп стандартты емес,және оның үстіне өте дәл шешімдерді іздестірген
жөн.Жауабы көп ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын байланыссыз құбылыстардың арасындағы кездейсоқ байланыстарды
белгілі қабілетін ғана емес,сонымен қатар бір байланыстардан екіншісіне
оңай көшу қабілетін де дамытады.Сондай-ақ,бұл ойын ойлау өрісінде бірден
бірнеше заттарды ұстап тұруды және оларды бір-бірімен салыстыруды
үйретеді.Мұның үстіне ол белгілі бір заттар тобын біріктірудің және бөлудің
мүлде әртүрлі әдістері болуы мүмкін деген ұстанымды да қалыптастыратыны
маңызды,және сондықтанда жалғыз бір ғана дұрыс шешіммен шектелмей басқа
да,көптеген жолдарын іздеу қажет.
Баламаларды іздестіру
Белгілі-бір зат емес құбылыс алынады,мысалы ТІКҰШАҚ.Оның барынша көп
баламаларын яғни әртүрлі маңызды белгілері бойынша ұқсас басқа заттардың
атауларын жазып алу қажет.Сонымен қатар берілген заттың қай қасиетін
ескеріліп , іріктелгендігіне қарай,сол баламаларды топтар бойынша
жүйелендірген жөн.Мысалға алған жағдайда,құс көбелек (ұшып
қонады):автобус,пойыз және т.б аталуы мүмкін.Ең көп баламалар топтарын
атаған ойыншы жеңіскер болып саналады.
Бұл ойын заттың алуан түрлі қасиеттерін бөліп шығарып олардың
әрқайсысымен әрекет жасауды үйретеді.Құбылыстарды олардың белгілері бойынша
жіктеу қабілетін қалыптастырады.
Қарама-қарсы заттарды іздестіру
Мысалға,ҮЙ сөзі алынады.Берілген затқа қарама – қарсы басқа заттарды
атау қажет.Бұл жағдайда әртүрлі белгілерге бағдарлану және қайшылықтарды
топтар бойынша жүйелендіру керек.Мысалы,аталған жағдайда мыналар айтылуы
мүмкін: САРАЙ, ӨРІС, ВОКЗАЛ және т.б.Жауаптарын анық дәлелдеп барынша көп
қарама-қарсы заттар топтарын атаған ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын заттан оның әртүрлі қасиеттерін қарпып алу және оларды
басқа заттарды іздестіру үшін қолдану қабілетін қалыптастырады,бірнеше
заттарға ортақ және әртүрлі қасиеттерін бөле отырып оларды өзара
салыстыруды үйретеді.
Берілген белгілер бойынша заттарды іздестіру.
Мынандай міндет қойылады-берілген белгілер жиынтығын иеленген және
осы мағынада сурет ретінде көрсетілген екі-үш затқа ұқсас барынша көп
заттарды атау.Мысалы,былай айтылады: екі қарама-қарсы қызметтерді
біріктіріп орындайтын заттарды атаймыз,мысалы ЕСІК,СӨНДІРГІШ.Жауаптар
қарапайым,күрделі,сонымен қатар мүлде кездейсоқ болуы мүмкін.Қарапайым емес
жауапты барынша көп берген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын әртүрлі ұқсас емес заттарды ішінен баламаларды оңай табуды,
берілген белгілердің бар-жоғына қарай заттарды жылдам бағалауды,ойды бір
нысаннан екіншісіне тез аударуды үйретеді.
Жалғастырғыш буындарды іздестіру
Екі зат беріледі,мысалы КҮРЕК және АВТОМОБИЛЬ.Біріншісіне екіншісіне
қарай көшу жолы болып табылатын,берілген екі затпен де анық қисынды
байлданысы бар заттарды атау қажет.Мысалы,аталған жағдайда
ЭКСКАВАТОР,ЖҰМЫСШЫ болуы мүмкін.Екі – үш жалғастырғыш буындарды (КҮРЕК-АРБА-
ТІРКЕМЕ-АВТОМОБИЛЬ) қолдануға рұқсат етіледі.Тізбектің көршілес
элементтерінің арасындағы әр байланыс мазмұнының анық негізделуіне және
ашылуына ерекше көңіл бөлінеді.Шешімнің ең көп анық дәлелденген нұсқаларын
берген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын бастапқыда бір-бірінен алшақ болып көрінетін құбылыстардың
арасындағы байланысты оңай және тез орнату,сондай-ақ, ортақ белгілері бар
заттарды табу қабілетін қалыптастырады.
Затты қолдану әдістері
Бала жақсы танитын заттың атауы аталады, мысалы КІТАП. Оны
қолданудың барынша көп әртүрлі әдістерін көрсету қажет: кітапты
киножобалағыштың астына қоятын тіреуіш ретінде қолдануға болады, онымен
үстелдің үстіндегі қағаздарды жат көзден жасырып жабуға болады және т.б.
Затты қолданудың адамгершілікке жатпайтын,жат әдістерін айтуға тиым
салынады. Заттың әртүрлі қызметтерінің барынша көп атаған ойыншы жеңіскер
болып табылады.
Бұл ойын ойды бір затқа шоғырландырну қабілетін, оны алуан түрлі
жағдайларға және өзара байланыстарға енгізу,қарапайым заттың күтпеген
мүмкіндіктерін ашу машығын дамытады. Сонымен қатар ол адамгершілік туралы
пікір сайыс үшін орынды негізболуы мүмкін.
Анықтаманы құру
Барлығына таныс зат аталады.Оған маңызсыз емес, барлық маңызды
белгілері бар барынша анық анықтама беру керек.Анықтамасы аталған затты
нақты сипаттаған ойыншы жеңіске жетеді (яғни бұл заттың кез-келген басқа
түрі міндетті түрде осы анықтамамен қамтылады).
Бұл ойын анық және дәл ойлауды, маңызды белгілерді маңызсыз
белгілерден айыра білуді, сонда-ақ оймен бір рет шолу жасағаннан-ақ бір
заттың алуан түрлерін қамтуды үйретеді.Әсіресе бұл ойын анықтамаларды
құруда немесе есте сақтауда қиналатын балалар үшін өте пайдалы.
Сипатталып жатқан ойындардың басым бөзлігі сияқты,бұл ойын міндетті
түрде ұжымдықты талвап етеді: қатысушылар бір-бірінің анықтамаларын тексере
алады,оларды қарама – қарсы мысалдармен теріске шығара алады немесе,
керісінше, баламаларды келтіріп мақұлдай алады.
Анықталып жатқан ұғымдарды арнайы іріктеген жағдайда (мысалы, ДОС,
ҚОРҚЫНЫШ, КӨМЕК...) бұл ойын этикалық тақырыптарға пікірсайыстарға алып
келуі мүмкін.
Ойды басқа сөздермен білдіру
Қарапайым сөз тіркесі келтіріледі, мысалы: Биыл жаз өте жылы
болады. Осы ойды басқа сөздермен білдірудің бірнеше нұсқаларын ұсыну
қажет. Бұл жағдайда осы сөйлемнің ешбір сөзі басқа сөйлемдерде қолданылмауы
тиіс.Айтылған сөйлемнің мағынасы өзгермеу керек.Барынша көп нұсқасын
ұсынған келтірген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын өз ойын анық білдіріп, өзгенің ойын жеткізе отырып, сөдерді
оңай пайдалану қабілетін дамытуға бағытталған. Қандай да бір ойды түсіну
критерийі оны білдіру формасының еркіндігі болып табылатыны белгілі : біз
өзіміз жақсы түсінетін ойды әртүрлі сөздерді пайдалана отырып, оңай жеткізе
аламыз. Бірақ бұл байланысты кері білдіруге де болады, біз түсініксіз сөз
тіркесін басқа сөзбен білдіре алған,өз тілімізге аударған сәтте өзгенің
түсінуі мүмкін.
Бұл ойын әлеуметтік ойды қалыптастыру үшін де пайдалы: ойын әртүрлі
сөзбен оңай жеткізе алатын адам нақты жағдайдың ерекшеліктерін ескере
отырып,сөздерді іріктеп ала алады.
Болуы ықтимал себептердің тізімі
Белгілі-бір ерекше жағдай суреттеледі, мысалы: Дүкеннен
оралғанда,сіздің пәтеріңіздің ашық тұрғанын байқадыңыз. Осы фактінің,оның
ықтимал түсіндірмелерінің барынша көп себептерін атау қажет. Себептер
қарапайым (есікті бекітуді ұмытып кетті, урылар кіріп кетті) болуы
мүмкін, алайда мүмкін емес, оғаш себептерді де елеусіз қалдырмау
керек.Барынша көп себептерді атаған ойыншы жеңіске жетеді, олардың әртүрлі
болуына ұпай қосылады.
Бұл ойын кез – келген проблеманы шешу немесе кез- келген құбылысты
мазмұндау кезінде себептерін кең шеңберін іздестіру қабілетін
дамытады.Себебі, олардың барлығын қарастыруға,әртүрлі нұсқаларын өңдеуге
мүмкіндік болған соң ғана шешім қабылданады.
Себептер жүйесін құру
Кез-келген оқиға берілееді, мысалы: Бір кісі кенеттен өзгенің
сұрағын.а дөрекі жауап береді. Себепті түсіндірменің берілген (немесе
бірлесіп топта құрылған) алгоритімін пайдаланып, барынша көп себептерін
атапшүығу қажет.Алгоритмдер әртүрлі болуы мүмкін.Мысалы, оқиғаның себептері
әрекеттің субъектісінде (бұл әрекетті жасаған адамда), оның объектісінде
(бұл әрекеттің кімге қатысты жасалғанында) және жағдайдың өзінде болуы
мүмкін.Бұл жіктеме әртүрлі бағыттарда себеп іздеуге итермелейді. Сонымен
бірге осы жағдайлардың әрқайсысында себептер алдын – ала ниеттелген және
алдын-ала ниеттелмеген тұрақты немесе уақытша жақын арада немесе
алшақтанған және т.б. Болуы мүмкін. Осы әртүрлі жіктемелердің барлық
ықтимал қиысуларын қарастыру және (мүмкін болса) әрбір түрінің ең
болмағанда бір себебін атау қажет. Бастапқыда бұл алгоритм картогчкамен
(бағандары мен жолдары белгіленген, бірақ ұяшықтары бос кесте түрінде)
берілуі мүмкін бара-бара ол автоматизм деңгейіне дейін меңгерілуі мүмкін
және оқушы танысып жатқан кез-келген құбылыстың сенімді жұмыс істейтін ішкі
тәсіліне айналады.
Бұл ойын қандай да б ір құбылысты түсіну кезінде жағдайда жан –
жақты талдауға ұстанымды қалыптастырады. Ол ықтимал себептердің бүкіл
спектрін іздестірудің нақты құралдарын береді. Оның үстіне бұл ойын
құбылыстың жіктемелерімен әр тү\рлі негіздер бойынша тиімді жұмыс істеуді
және оның ан түрлірін жылдам табуды үйретеді. Берілген жағдайлар ерекшк
әдіспен іріктелген жағдайда бұл ойын тиянақтылық пен моральжді
жауапкершілік тақырыптарына пікірсайыстардың өткізілуіне алып келуі мүмкін.
Әңгіме атауларының тізімі
Шағын әңгіме немесе хабарлама беріледі. Мысалы: Кейбір балалардың
оқуға да, серуендеуге де ынтасы жоқ- олар бар уақытын теледидар алдында
өткізеді. Вашингтонда екі баланың әкесі теледидар қызуғышылығымен күресудің
ерекше әдісін ойлап тапты. Ол теледидарды жеңілден ажыратып оны велесипет
рамасына отырып қажетті кернеуді тұрақты деңгейде ұстап туру үшін аяқпен
жұмыс істегеннен қозғалатын шағын динамо-машинасына қосты. Осыдан кейін
балардың теледидарға деген қызуғышылығы азайды.
осы әңгімеге оның мазмұнын білдіретін барынша көп атау келтіру
керек. Атаулар қатаң қисынды (Балаларды теледидарға қараудан бас тартқызу
әдісі) немесе формальды яғни мәні бойынша дұрыс бірақ басты мағынасын (
Әке мен балалар) қамтымайтын немесе бейнелі ашық эмоциялы
(Велотеледидар) болуы мүмкін. Кез-келген жауаптар мақұлданады. Сосын әр
ойыншы біреуін немесе ең үздік бірнешеуін іріктеп алады.
Бұл ойын мәтін үзіндісінің мәнін бір сөзбен білдіру қабілетін
дамытады.
Әңгімені қысқарту
Жоғарыда келтірілген әңгімеге ұқсас қысқаша әңгімен қағазға басылған
күйде беріледі немесе оқылады. Оның мазмұны тек бір екі сөйлемді қолдана
отырып барынша ықшамды түрде жеткізу керек олардың ішінде бірде бір артық
сөз болмау керек. Бұл жағдайда әңгіменің негізгі мазмұны сақталуы тиіс,
мәнсіз тұстарымен егжей текжейлерін алап тастау керек. Әңгімесі барынша
қысқа (бірақ негізгі мазмұны сақталған ) болып шыққан ойыншы жеңіске
жетеді. Ең сәтті жауапты бірлесіп өңделуі мүмкін.
Бұл ойын ойы анық емес және ұйымдасу қабілеті төмен, бастысына жетпей ұсақ
түйеке көңіл бөлетін немесе негізгіні маңызы жоқ нәсемен араластыратын
балалар үшін пайдалы. Ол оқиғаның тек мәнін ғана анық белгіліеуді үйретеді.
Хабарламаны алгоритм бойынша тұрғызу
Ойынға қатысушылар жүргізуші ұсынған немесе өздері таңдап алған
қандай да бір белгілі оқиғалар туралы айта отырып белгілі-бір барлығын
ортақ алгоритмді ұстанатыны жөнінде келіседі.
Алгоритмдер әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, мыналарды пайдаланған
ыңғайлы: дерек (орын алған оқиға) – себепші оқиғалар- баламалар мен
салыстырулар – салдар. Бұл сөз не туралы болса да, әңгіме айтушы барлық
белгіленген тұстарды міндетті түрде осы ретпен қоюы тиіс екендігін
білдіреді.
Бұрынырақ Цицерон ұсынған алгоритмді де қолдануға болады: кім- не-
қайда-неге- қалай- қашан. Келтірілген алгоритмдерге ұқсатып өз алгоритмін
жасауға да болады. Оларды формальды түрде қолданудың қажеті жоқ, әрине:
кейбір хабврламаларда кей пункттерге берілетін жауптар мағынасыз болуы
мүмкін( мысалы, апатты жағдайды суреттеген кезде негңіздеме бере отырып,
кім және неге пункттерін елемеуге болады). Алдымен бұл алгоритмдер
карточкаларға жазылған болу керек жәнек әр ойыншының көз алдында жатуы
тиіс. Содан кейін кез-келген құбылысқа қол жеткізудің адамның күш
салысуысыз іске қосылатын, автоматты түрде жұмыс істейтін әдіске айналады.
Бұл ойын ойлау қабілетін тәртіпке келтіреді, құбылысты талдау
кезінде міндетті түрде алгоритмдерде белгіленген барлық аспектілерді бөліп
шығаруды, және онымен бұл құбылысты едәуір тереңірек және кеңірек
қарастыруды үйретеді.
Келтірілген интнллектілік ойында қарапайым және жасанды жағдайлар
болып көрінеді, алайда осылар арқылы кез-келген адамға қажетті ойдың
әмбебап, жалпыға тән механизмдері мен қасиеттерін дамытуға болады.
Білім берудегі қарым-қатынастың қызметі
Білім беру үдерісіндегі қарым-қатынастың әлеуметтік құрылымына
талдаудың әлеуметтік аспектісін, мәнді белгілерін қарастырған жөн. Себебі,
біріншіден, қарым-қатынастың құрылымын қарастырғанда оның жалпы әлеуметтік
қасиеттеріне және оны дамыту бағыттарына көңіл бөлінді.
Екіншіден, қарым-қатынастың құрылымын анықтау арқылы пән туралы
қажетті және жеткілікті түсінік алуға болады.
Үшіншіден, қарым-қатынас қозғалмалы динамикалық құбылыс болғандықтан
оның даму механизмін бөліп көтсету қажет.
Төртіншіден, қарым-қатынас құрылымының күрделілігі мыналарға: а)
өзара байланыс және өзара тәуелділіктің әлеуметтік, психологиялық,
биологиялық-физиологиялық қасеттеріне; ә) әр қасиеттің өзіндік
маңыздылығына байланысты.
Екінші деңгей – психологиялық-педагогикалық. Бұл деңгей адамның
мотивінен, қажеттілігінен, ақыл-ой қабілеттерінен, қиялынан, мінез-
құлқынан, өзі туралы субъективті пікірінен тұрады.
Үшінші деңгей – тұлғаның биологиялық-физиологиялық қасиеттері –
қажеттілік, темперамент, морфофизиологиялық ұйымдастыруы. Кейіннен бұл
аталғандар адам психикасының интеллектуалдық (зияткерлік) және рухани
күйінеайналып, дамиды.
Төртінші деңгей – детерминацияланған генетикалық, биологиялық
тұқымқуалаушылық компонеттерден тұрады.
Қарым-қатынас құрылымының элементтерінің негізгі қасиеттерінің
барлығы да тең мәнді, қатынасқа тәуелді өмір әрекетінің формасы ретінде
көрініп, әр түрлі тиісті қызметтерді атқарады.
Ғылыми әдебиеттерде қарым-қатынастың қызметтері қарым-қатынастың
мааңызды сипаты ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың келесі қызметтерін бөліп көрсетті:
1)ақпараттық-коммуникативтік (ақпаратты қабылдау және беру);
2)реттеуші-коммуникативті (адамдардың бір-біріне қарым-қатынас
барысындағы мінез-құлықтарын, тәртібін реттеуі);
3)аффектті-коммуникативті (адамның эмоционалдық сферасына байланысты);
4)адамның даралық мүмкіндігіне сай тәжірибені меңгеруі, кедергілерді
жеңе білуі.
Қоғамдық құбылыс ретінде қарым-қатынастың күрделілігі мен
көпмәнділігі адамның өмір әрекетіне, оның қызметіне тікелей байланысты.
Мысалы, А.А.Бодалев қарым-қатынастың мынадай қызметтерін бөліп көрсетеді –
адамдардың бірін-бірі тануы, бірлесіп әрекет етуінің ұйымдастырылуы.
В.М.Соковинаның пікірінше, қарым-қатынастың негізгі қызметі бір субъектінің
көзқарасын, ойларын, тұжырымын өзгертуі,басқа субъектінің қызығушылығы үшін
мінез-құлқын, тәртібін өзгертуі.
А.И.Донцов, Ю.Н.Обозов және басқа да зерттеуші ғалымдар қарым-қатынас
күрделі қызмет атқаратын үдеріс дей келе негізгі төрт қызметін бөліп
көрсеткен:
1)инструменталды (әр түрлі әрекеттерге қызмет ету);
2)психологиялық (тұлғаның әрекетінің психологиялық формасы мен
психологиялық үдерісінің дамуы);
3)әлеуметтік-психологиялық (адамдар арасындағы қатынасты тұрақтандыру,
топтың тұтастығын сақтау);
4)әлеуметтік қызмет (тәжірибені үйрету, қоғамдық қатынастарды
қалыптастыру).
А.В.Телюк қарым-қатынастың негізгі қызметі қоғамдық қажеттіліктен
туындайды деп көрсетті. Осыған сәйкес қарым-қатынастың негізгі қызметтерін
бөліп көрсетті: коммуникативті – ақпараттық, ұйымдастырушылық, мөлшерлік,
компенсациялық, гедонистикалық. Автордың ойынша білім берудегі қарым-
қатынастың негізгі қызметіне адам әрекетіне тән негізгі қызметтер
(коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивті, креативті) сай, білім
беру үрдісіндегі өзара әрекеттің әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық қызметтің бірлігі сай келеді. Сондықтан да білім берудегі
қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік құрылымға сәйкестігін келесідей етіп
көрсетуге болады.
Жоғарыда берілген теориялық материалдарға талдау жасай отырып қарым-
қатынас – ақпараттық-коммуникативтік және психологиялық әрекеттің бірі,
білім беру үрдісіндегі субъектінің бірлескен өмір әрекетіннің мақсатына сай
сезіммен, білімімен тәжірибе алмасуды іске асыратын құрал деген қорытынды
шығаруға болады.
Бойыңызды билеген мазасыздықтан арылып,
жақсы өмір сүру үшін не істеу керек?
Бүгінгі күнмен өмір сүргіңіз.
1871 жылдың көктемінде бір жігіт қолына алған кітаптан өз өмірін
түбегейлі өзгерткен он жеті ауыз сөзді оқыды. Оның аты Уильям Ослер
болатын. Ол өз заманының маңдай алды терапевт-дәрігерлерінің бірі болған.
Томас Карлейдің жігіт өмірін өзгерткен он жеті ауыз сөзі мынау еді:
Біздің басты мақсатымыз – алыстан бұлдыраған болашаққа көз жіберу
емес, көзіміз жетер бағытта ғана іс-әрекет ету.
Қырық екі жыл өткеннен кейін көктемнің көгілдір күндерінің бірінде
Уилям Ослер Йельский университетінің студенттеріне адамдар өзін (Ослерді),
яғни төрт университетің профессоры, атақты кітаптардың авторын ерекше
сапалы миы бар адам деп санайтындығын, ал оның өтірік екендігін айтты.
Шындығына келсек, Ослердің жақын достары оның қарапайым ғана тәсілдерді
қолданатынын білген.
Оның табысқа жетуінің сыры неде? Ол мұны бүгінгі күнмен ғана өмір
сүргендігімен түсіндіреді. Әрбір адам, - деді студенттерге Ослер, - алып
кемеден гөрі жеке бір механизмге ұқсайды, өмірге жолдама алған соң алыс
сапарға жолға шығасыз. Жолда келе жатқанда механизмнің әрбір бөлшектерін
дауылдан сақтауға тырысуыңыз керек. Артта қалған күндерді ойламаңыз. Талай
адамды жер жастандырған өткен күндер туралы ұмытыңыз. Бүгінгі күні арқалап
жүрген болашақтың жүгі өткен күннің жүктерімен қосылып, ең күшті деген
адамдардың өзін сүріндіреді. Ертеңгі күн туралы ойламай бүгінгі күнмен өмір
сүріңіз. Болашақ туралы ойлаған адам күш-қуатын бекерге жоғалтады, жүйкесі
жұқарып, жан-дүниесі зардап шегеді. өткен күндер мен болашаққа қарайламай,
өзімізге белгіленіп берілген бүгінгі күнмен өмір сүруді үйреніңіз.
Доктор Ослер ертеңгі күннің қамын ойлама деп айтып жатқан жоқ. Оның
айтып отырғаны – ертеңгі күнге жету үшін бүгінгі күнге істеріңді орындауда
өз күш-қуатың мен қабілетіңді үйлестіре жұмсай білу.
Данышпан адам үшін күн сайын жаңа өмір басталады.
Адам табиғатына тән жаман әдеттердің бірі, менің білуімше, өзінің
қолынан келетін істердің ертеңнің еншісіне қалдырып қоятынында. Біз
өзіміздің тереземіздің алдында өсіп тұрған хош иісті райхан гүлдерін
көзімізге ілмей, дәл сондай гүлдерді алыс әлемдегі сиқырлы бақтан іздейміз.
Неліктен біз осынша таяз ойлаймыз?
Стивен Ликок былайша жазған: Адам баласы өмір деп аталатын қысқа
ғұмырдың мәнін толық түсінбейді. Бүлдіршін ес біле бастағаннан: Мен ертең
жігіт болғанымда... дейді. Ал жас жігіт: Мен ертең ер жеткенімде...
дейді. Ер жетіп, азамат болғанында әңгімесін: Мен үйленгеннен кейін...
деп бастайды. Үйленгенмен ештеңе өзгермейтінімен шаруасы жоқ. Одан кейін:
Мен зейнеткерлікке шыққан соң... деп ойлайды. Зейнеткерлік жасқа
жеткеннен кейін өзінің жүріп өткен өмір жолына қараса, қаншама алтын
уақытты босқа өткізгеніне, енді ештеңені кері қайтара алмайтындығына
өкінішпен көз жеткізеді. Біз өмірдің мәні бүгінгі күн мен бүгінгі сағатта
екенін кеш түсінеміз.
Біздің эрамызға дейінгі бес жүз жыл бұрын грек философы Гераклит өз
оқушыларына өзгеріс заңынан басқасының барлығы өзгеретінін айтқан. Ол тағы
да Сіз ағып жатқан бір өзенге екі рет түсе алмайсыз деген. өзен ағысы
әрбір секунд сайын өзгеріп жатыр, сол сияқты адам да өмірге екі рет
келмейді. Ешкім алдын-ала болжай алмайтын болашақтың еншісіндегі
проблемаларды шешеміз деп жүріп, неліктен бүгінгі өмірдің сәнін бұзуымыз
керек?
Джон Рескин өзінің жұмыс үстелінің үстіне Бүгін деген сөз қашалып
жазылған қарапайым тасты қойып қойған.
Өзіңізге мына сұрақтарды қойып, жауаптарын жазып алыңыз:
1) Болашақ туралы ойлаймын деп жүріп, бүгінгі күннің шаруасын кейінге
қалдыра аламын ба, болашақтағы беймәлім әлемнің сиқырлы бағы, онда өсетін
райхан гүлдері туралы армандаймын ба?
2) Осы күндері мен өткен өміріме өкініп, келмеске кеткен күндер үшін
өз өмірімді қиындатамын ба?
3) Таңертең ұйқыдан тұрған соң маған бөлінген жиырма төрт сағатты
тиімді пайдалану туралы ойлаймын ба?
4) Мен бүгінгі күн туралы ғана ойлау арқылы өмірден көп нәрсе аламын
ба?
5) Бұларды жүзеге асыруды мен қашан қолға аламын? Келесі аптада ма?
Ертең бе? Бүгін бе?
Жонылған ағашты қайта жонуға әрекет етпеңіз.
өткен өмір еншісінен өз пайдамызға жарата алатын бір-ақ тәсіл бар, ол
– бүгінгі күнгі өмірімізді артта қалған күндерде жіберген қателіктерімізді
қайталамау үшін оларды асықпай отырып електен өткізу керек және ол туралы
мүлде ұмытуға тиістіміз.
Бойды билеген мазасыздық туралы ұлы адамдардың жазғанддарының
барлығын оқысаңыз да, Көпірге жетпей жатып, одан өттім деме, Төгіліп
қалған сүт үшін көз жасыңды төкпе деген ескі мақалдардан артығын
таппайсыз. Бұл - өз басыңызға уақытынан бұрын қиындық тудырмаңыз дегенді
білдіреді. Егер біз осы екі мақалдың дұрыс айтылғандығын қайталай бермей,
оның орнына өмірде жиі қолдансақ, бұл кітаптың бізге қажеті де болмас еді.
Шынында, біз өмірлік тәжірибемізде ескі мақалдардың біршамасын
қолдана білсек, көп нәрсені түйсінген болар едік. Тек түйсініп қана қоймай,
оны өмірде жүзеге асыра да білу крек. Бұл кітаптың мақсаты – сіздерге жаңа
бір нәрсе айту емес, өздеріңіз білетін өмір шындықтары туралы еске салып,
оны өз өміріміщде қолдану үшін іс-әрекет етуге ұмтылдыру болып табылады.
Фред Фуллер Шедд ескіден келе жатқан өмір шындықтарын жаңаша мағынада
қызықты етіп түсіндіретін. Ол Филадельфия буллетин журналының редакторы
болатын. Бірде ол колледж жастарына: Сіздердің араларыңызда кім арамен
ағаш кесті, қолдарыңды көтеріңдер деп сұрақ қойды. Отырғандардың көпшілігі
қолдарын көтерді. Ал ағаш жоңқасын арамен кескен адам бар ма? дегенде,
ешкім қолын көтерген жоқ.
әрине, ағаш жоңқасын жону мүмкін емес, өйткені олар жонылған. өткен
күндер туралы да осыны айтуға болады. өткен өмір туралы, болып кеткен
жайлар туралы ойлаған кезіңізде сіз сол ағаш жоңқасын қайта жонғанмен
бірдей боласыз.
әрине, барлығымыз да пендеміз ғой, қателік жасамайтын адам жоқ. Ондай-
ондай кемшілік кімнің басында болмайды? Тіпті Наполеонның өзі жүргізген
үлкен ұрыстарының үштен бірінде жеңіліске ұшыраған.
Бір сөзбен айтқанда, қанша жерден патша болса да, оның айналасында
жүрген адамдар да өткен күнді қайтара алмайды. Сондықтан мына ережені есте
ұстаңыз:
Жонылған ағаш жоңқасын қайта жонамын деп әуре болмаңыз.
Ащы лимоннан тәтті лимонад жасап шығару туралы немесе өмір Сізге ащы
дәмін таттырса, сіз оны тәтті дәмге айналдыруға тырысыңыз.
Осы кітапты жазып жүрген кезімде мен Чикаго университетінде болып,
оның ректоры Роберт Мейнард Хатчинспен сөйлестім. Одан мазасыздықты қалай
жеңетінін сұрағанымда, ол: Мен ылғи да Сирс Роубик энд компани
фирмасының бұрынғы президенті марқұм Джулиус Розенвальдтың айтқан қолыңа
лимон түссе, одан лимонад жасап шығар деген ақыл кеңесін басшылыққа алатын
едім деген болатын.
Атақты педагог осылайша әрекет етеді, ал оның орнында басқа бір
ақымақ адам болса, қолына түскен лимонға қарап: Мен жеңілдім. Тағдырдың
жазуы шығар, менде басқа амал қалған жоқ деп қарап отырар еді. Мұнан соң
ол өмірге ренжіп, жылануыға көшеді. Ал дәл осы лимон ақылды адамның қолына
түссе, ол: Мен осы қиыншылықтың қандай да бір пайдалы жағын іздеуім керек.
Мен өз жағдайымды қайтсем жақсарта аламын? Бұл лимонды лимонадқа қалай
айналдырса болады екен? деп ойлайды.
Өз өмірін адам табиғатын, оның жасырын жатқан күш-қуатын зерттеуге
арнаған атақты психолог Альфред Адлердің айтуы бойынша, адам бойындағы таң
қаларлық қасиеттердің бірі – терісті оңға айналдыра алатындығы.
Американың барлық жерінеде болғанымда мен терісті оңға айналдыра алған
көптеген әйелдер мен ер-азаматтарды көрдім.
Құдайға қарсы он екі саны кітабының авторы марқұм Уильям Болито оны
былайша жеткізеді: Өмірдің мәні өзіңнің қол жеткен табыстарыңды
пайдаланудан ғана тұрмайды. Бұл кез-келген ақымақ адамның да қолынан
келеді. Ең маңыздысы жеңілістің өзін өз пайдаңа жарата білу. Бұл үшін
ақылға салу керек. Ақылды адам мен ақымақ адамның арасындағы айырмашылық та
осындайда байқалады.
Зор жетістіктерге қол жеткізген адамдардың өмірін терең зерттеген
сайын мен адамдардың көпшілігі өз өмірінің бас жағында кездескен
кдергілердің арқасында жеңіске жеткендіктеріне куә болып келемін.
Мильтон соқыр болмаса керемет өлеңдер жазбас па еді, Бетховен саңырау
болмаса, керемет шығармалар дүиеге келмес пе еді, кім білсін?...
Жер бетіндегі тіршілік туралы ғылыми тұжырымдаманы енгізген атақты Ч.
Дарвин: Егер мен мүгедек болмағанымда, мұндай үлкен еңбекті жазбас едім,
жазған күнде де мұндай зор табысқа қол жеткізуім екіталай еді деп
мойындаған
Ангиляда Чарльз Дарвин дүниеге келген күні Кентукки ормандарының
бірінде басқа бір бала дүниеге келді. Оның аты-жөні Авраам Линкольн
болатын. Егер ол аристократтардың отбасында туып-өсіп, Гарвард
университетінің заң факультетін бітіргенде, егер оның отбасы бақытты өмір
сүргенде, бәлкім, ол Геттисбергтегі жүрекжарды сөздерін айтпас па еді,
бәлкім, президенттікке қайта сайланған кезінде ешкімге кек сақтамастан,
адамдарға қайырылымдық жасап жүрдім деп басталатын керемет поэмасын
оқымайтын ба еді, кім білсін?...
Гарии Эмирсон Фосдик өзінің Өмірдің мәнін сезіне білу туралы атты
кітабында: Солтүстіктің суық желі викингтердің дүниеге келуіне себеп
болды деген Скандинавия мақалы бар. Бұл мақалды әрқайсымыз өзіміздің
туымыз ретінде ұстасақ артық болмас еді. Тыныш өмір, рахатқа толы уайым-
қайғысыз дүние адам басына бақыт әкеледі дегенді кім ойлап шығарды?
Керісінше, егер адам өзі жылаңқы болса, ол құс төсекте жатып та жылунуын
қоймайды. Скандинавия мақалының мәні де осында деп жазды.
Мәселен, біз лимонды лимонадқа айналдыруға деген үмітімізді
жоғалтатындай тұнжырасақ, тағы да бір тәуекел етіп көруге тұратын екі
нәрсені атап айтқан болар едім.
Бірінші нәрсе, біздің әлі де табысқа қол жеткізуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші нәрсе егер біз табысқа қол жеткізе алмағанның өзінде біздің
терісімізді оңға айналдыруға тырысуымыздың өзі бізді өткен өмірімізге емес,
алдыңғы жаққа қарауымызға мәжбүр етеді, біздің жаман ойларымыздың өзін
жақсылыққа айналдырады. Бұл – біздің шығармашылық күш-қуатымызды қалпына
келтіреді де, сонан соң бізшығармашылық жұмыспен айналысқанымыз соншалық,
өткен өмір туралы ойланып, қайғыруға да уақытымыз болмайды.
Бірде атақты скрипкашы Оле Булль Париждегі үлкен сахнада өнер көрсетіп
жатқан кезде, ойнап тұрған скрипкасының бір ішегі үзіліп кетіпті. Сыр
бермеген Оле Булль шығарманы үш ішекпен-ақ ойнап шыққан. Өмір дегеніміз
осы, - дейді Гарри Эмерсон Фосдик, - басқа амал қалмағанда, шығарманы үш
ішекпен-ақ аяқтау мәжбүр етеді.
Шынында, өмір деген осы. Дәлірек айтқанда, жеңіске толы өмір... мен
Уильям Болитоның Өмірдің мәні өзінің қол жеткен табыстарыңды пайдаланудан
ғана тұрмайды. Бұл кез-келген ақымақ адамның да қолынан келеді. Ең
маңыздысы – жеңілістің өзін өз пайдаңа жарата білу. Бұл үшін ақылға салу
керек. Ақылды адам мен ақымақ адамның арасындағы айырмашылықыты осындайда
байқалады деген сөздерін қоладан құйдырып, әрбір мектептің қабырғасына
ілдіріп қойған болар едім.
Сонымен, өзіңізге тыныштық пен рахат өмір алып келетін өмір сүру үшін
мына ережені есте сақтаңыз: Өмір сізге ащы дәмін таттырса, сіз оны тәтті
дәмге айналдыруға немесе өмір сізге лимон сыйласа, сіз одан лимонад жасауға
тырысыңыз.
Адам аралық қатынастар
Адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік,
дара және топтық, тең құқықты және қатынастар екі адам арасындағы
сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен
күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке
адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-
анасын сыйлауы да, жеккөруі бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса,
екіншісін көргісі келеді.
Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында
олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында
құрылса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке
сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық
қатынастар деп аталады.
Тең құқықты қатынастар – қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері
теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқықтары мен міндеттері бірдей
болмаған жағдайларда қалыптасады.
Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзаратерең сыйластық ортада
қатынастар нышан береді.
Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің
келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақтарда қарама-қарсылықты қатынастар бой
тіктейді.
Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы,
жанжалды қатынастар өрбиді.
Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін
адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бәрі өмірде
адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның
басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқанойы мен
сезімінде көрініс береді.
Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі
өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пенұжымның да
қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам
аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің
төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға
қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.
Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс – бұл
остракизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында
сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар
көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс қалады, еленбейді.
Осыдан өзі қатарларынан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік
қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғанадар кездеседі.
Адам аралық қатынастардың ерекшелігі олардың эмоционалды болуында.
Адам өзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болған айрықша сезімдер мен
ықластарға кезігеді. Жеке аралық қатынстар, әдетте, субъектив сипатта
болып, әр адамның шын мәніндегі тұлғалық оң не теріс қасиеттеріне сай келк
бермейді. Олар әрқашан адамның көңіл-күйіне байланысты, бір адамның
екіншісіне деген сезім толғанысының ауысуымен өзгеріске келіп тұрады. Көңіл-
күйдің бір сәттік болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келеді: бүгінгі тәп-
тәуір сыйлы қатынас күн өтпей-ақ кері сипатқа енуі баршаға аян құбылыс.
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты,
олар, әдетте, көңіл-күйге байлданысты өзгере бермейді. Мұндай қатынастардың
әрбір тұлғаның көңіл-күйіне бағына бермейтіндігінен, оларды ресми
қатынастар деп те атайды, яғни мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен
адамдардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері мен психологиялық кейпіне
тәуелді болмауы қажет.
Бірақ өмірде жеке және қызметтік қатынастар өзара кіріге байланысқан,
сондықтан оларды нақты айырып, таза күйінде қарастыру мүмкін емес.
Біріншіден, әр адам өзінің даралығымен қызметтік қатынастарға әрқашан
ерекше мән мен сән беріп отырады, екіншіден, әрқандай тұлға нақты
қатынастарға өзінің жеке ниет, ой, толғаныс және сезімдерімен кіріседі, ал
бұлардың бәрі адамның басқалармен болған қызметтік қатынасына әсерін
тигізбей қоймайды.
Қарама-қарсылық қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен,оған
қатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде
келіссе, бірде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті
қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.
Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген ыстық та, суық
та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттілікті
таппайды, мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған
адамдардың бірі екіншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады.
Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып, арадағы
мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді де.
Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан.
Адамдар арасындағы және бір ерекшелік қатынастар түрі – бұл екі ұшты,
амбивалентті қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебі бір адамдағы
екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі бірдей эмоцияның: жек көрушілік пен
құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерінің
көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің нендей жағдайға екенін айырып алуында
біраз қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негізінде адамдардың бірімен-бірі өзара
әрекетке, тілдесуге болған өмірлік қажеттілігі жатыр. Тұрмыстық не қоғамдық
қажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар өзара қатынасқа келіп, ал ол
болмаса бір-бірінен бейтарап қалады. Өмірлік маңызды қажеттіліктері бола
тұрып, оларды қанағаттандыруда кедергілік ететін қалыптар да болады. Бұл
жағдайда да қатынастар үзілмейді, бірақ мұндағы қатынастар өшпенділік не
жек көрушілікпен ұштасады.
Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік
сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда альтруистік қатынас
деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті әрдайым тек
жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін сүйіспеншілік
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты – үйлесімді
қатынас деп бағалау әбден жарасымды.
Адамдар аралық қатынастар сипатына ықпал етуші факторлардың бірі
психологиялық үйлестік. Көп жағдайда адамдар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бірін-бірі керек етеді, бірақ көзқарас, ниеттеріндегі
болмашы айырмашылықтардан өзара қатынастарын қалыпқа түсіре алмайды. Мұндай
толық психологиялық үйлесім таба алмаған жандар арасында біршама ұнамды
қызметтік қатынас болғанымен, уақыт өтумен бірте-бірте өрім түскен
арақатынастағы жеке психологиялық үйлеспеушілік олардың ресми
байланыстарының кедергісіне айналады.
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп – бұл
нақты адамдар қатынастарының туындап, дамитын әлеуметтік-психологиялық орта
сипатының ауысуы. Екі немесе одан да көп адамдар бірін-бірі өте
қажетсінеді, орталарында толық психологиялық үйлестік болған, бірақ
кенеттен өзгерген әлеуметтің саяси-жағдай оларды әртүрлі париялармен
ағымдарға енуінен екі жікке бөліп тастайды. Мұндай жастарда кездесіп
тұрады: өзара келісімді жас жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық
үйлесім жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық үйлесім таппаған
жақын туысқандарының ықпалынан құрдымға кетеді. Мейлі, бұл жас жұбайлар
арасындағы қатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тәтті туысқандық
қатынастар арасындағыдай шапағатты жалғасын табуы қиын.
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор –
бұл адамдарды жас деңгейі. Өмір бойы топтаған тұрмыстық-әлеуметтік тәжірибе
адамға, оның төңірегіндегі жандарға, болып жатқан оқиғаларға әсерін
тигізбей қоймайды. Жас деңгейі әртүрлі адамдардың бір оқиғаға болған бағасы
бірінен бірі ашық болуы әбден ықтимал, жастық айырма неғұрлым үлкен болса,
Психологиялық келіспеушілік те соншама болады. Мысалы, жастардың киімі,
өнер талғамы үлкендерге ұнай бермейтіндігіне бәрімізде куәміз. Бұл жағдай
әулеттер арасындағы қатынастардың мән-мағынасына өз әсерін білдірмей
қоймайды.
Ал осы төңірегіндегілермен болған өз қатынасының сипатын адам өзі
сезе ала ма, не сезбей ме? Бұл сұраққа жауап бірнеше адамның ой-өріс даму
деңгейіне байланысты. Ақыл-есі біршама жетілген адамдар өздерінің
төңірегіндегілермен қатынасын жақсы түсініп, дұрыс қабылдайды. Адам аралық
қатынастарды орынды сезіну және бағалау жоғары дамыған рефлекстік қабілетті
керек етеді.
Екіншіден, бұл адамның жасына тәуелді. Егделер балаларға қарағанда
өзара қатынасты дәлірек пайымдайды, ұнамды не біржақты келеңсіз
қатынастарды оңай бағалап, бейтарап қатынасты да орынды сезінеді.Өмірде
екіұшты немесе амбиваленттік және өз ішіне ұнамды да, жағымсызд сипаттарды
бірдей қамтыған қарама-қарсылықты қатынастарды бағалау күрделірек келеді.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан
былайғы қатынастардың қай сипата боларын ағара салу өте қиын. Көп жағдайда,
тым жақсы басталаған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байлагысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды.
Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастардың сипаты
көптеген шарнттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық
кейпі. Ден сау , көңіл көтеріңкі болса, төңірегіндегілерімен қатынас та әп-
әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі
беки түседі, ал қандай да бір әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды
болмайды.
Адамдар арасындағы қатынастар олардың жеке мінез-құлығына да
байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың орнығуына адамдағы
қайырымдылық, ақ көңілдік, үйіршеңдік, достық пен ұжымшылдық қасиеттер
пайдалы. Ал сенімсіздік, күмәншілдік, өшпенділік, тұйықтық пен өзімшілдік
қалыпты қатынастар орнығуына кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тәрбие беру, ұлттық құндылықтарды жастар бойына сіңіру ғаламдық мәні бар
проблемаға айналып отыр.
Тіпті бүгінгі қоғамның талабы, адам тәрбиесіне мазмұнмен қарауды
керек етеді. Яғни, мектепте оқушының шығармашылық қабілетін дамытатын
мүмкіндіктерді жасауды қажет етеді. Сынып жетекшісі үшін ерекше маңызды
мәселе оқушылармен қарым-қатынас орнату және қарым-қатынасты үйлестіре
білу.
Оқушылардың әлеуметтік жағдайларын жақсарту іс-шаралары, ұжымға
бірігу мен бос уақытын тиімді пайдалану мәселелері де сыныпта жүзеге асады.
Мұғалім ерекше оқушымен дұрыс қарым-қатыныс орнату негізінде тұлғаның
санасындағы және іс-әрекетіндегі теріс ұғымдармен түсініктерді жойып,
қоғамдық талаптарға сай мінез-құлық қалыптастырады.
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін жалпы психологиялық
зерттеулер жүргізілді. Онда балаларға байланысты мәселелерге басты назар
аударылған. Оқушылармен қарым-қатынасты жақсарту үшін мынадай бағытта
жұмыстар жүргізілді;
1.Сөз бен іс-әрекет арқылы, тікелей немесе жанама қарым-қатынас орнату.
Басты мақсат тәрбиеге ықпал ету және қарым-қатынас орнату қағидасын ескеру.
2.Қарым-қатынас тек қана педагогикалық мақсатта емес, сонымен бірге
баланың қызығушылығын ескеру.
3.Қарым-қатынас бір балаға ма, топқа ма, соның бағдарын анықтау.
4.Баланы тең дәрежеде ұстау.
5.Оқушы құқығын аяққа таптамау, тағы да басқа қағидалар. Мұғалім міндеті;
- оқушының ақыл-парасат күшін тәрбиелеу, оған отан сүйгіштік, имандық,
рухани түсініктер тағы басқа ұғымдарды сіңіру;
- оқушыны жеке тұлға ретінде дамытуға арналған іс-шаралар жүргізу;
- оқушылардың отбасы мүшелерін, айналысатын кәсіптерін және тұрмыс
деңгейін білу. Мектепте осы бағыт бойынша жасалынып жатқан іс-шаралар аз
емес. Мысалы, әр түрлі пән апталықтарындағы кештер, өнер сайысы, мерекелік
іс- шараларды және спорттық ойындарды ұйымдастыру барысында оқушылардың
қарым-қатынас деңгейі арта түседі. Олардың бойындағы бауырмалдық,
жолдастық, ауызбірлік сиақты қасиеттерін анық көрсете алады және өз
мүмкіндігін көріп біле алады.
Егер мектептегі сыныпқа жанадан келген оралман оқушылардың
сыныппен қарым-қатынасы араласуы көптеген қиындықтар туғызуы мүмкін.Ол үшін
бұл сыныппен психо-педагогикалық іс-шаралар жүргізілуі тиіс.
1.Ата-анамен тығыз байланысты орнату.
2.Оқушының ұжыммен байланысын нығайту.
3.Баланың зейінін, қабілетін, белсенділігін арттыру мақсатында жұмыс
жасау.
Ал, сыныптағы оралман оқушылармен;
Достаса білесінбе?, сыныбыңдағы сенің орның,Адам-адамға дос-
бауыр,сен өз құқығынды білесің бе?, тағы басқа тақырыпта
кеңестер,әңгімелер өткізілп,олардың сынып оқушыларымен қарым-қатынасы
анықтау керек.
Ұжымды,ізгілікті қарым-қатынас деңгейі адами сипатта
ұйымдастырылса,онда сол ұжымда моральдық-психологиялық ахуал жақсара
түседі.
Адамның қарым-қатынас мәдениеті,оның мінез-құлқын зерттейді.
Қарым-қатынас әрекеттері адамның сөйлеген сөзінен,сәлемдесуінен,сабырлылық
сақтаудан,аманатқа қиянат жасамау,тағы басқа көрінеді. Қарым-қатынасты
жетілдіру факторын зерттеу екі бағыттан тұрады:
1.Оқу арқылы тәрбие беру.
2.Тәрбие үрдісі арқылы тәрбиелеу.
Оқушының қарым-қатынасын жетілдіру және балалардың жеке ерекшеліктерімен
санасу-ұстаз парызы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. "Педагогика" Ж.Әбиев,С.Бабаев, А. Құдиярова
2. "Педагогика" дәріс курсі Н. Д. Хмель
3. "Мектептегі психология" журналдары
Психикалық дамуды дианостикалау және орташа мектеп жасындағы балаларға
арналған ойындар. ( 10-15 ЖАС )
Ата-аналардың осы жас шамасын күрделі деп санап одан қорқатыны
негіссіз емес. Алайда кітаптың алғашқы беттерінде айтылғандай егер бұл
қиындықтарды алдын-ала болжай алсаңыз және пайда болғанда дұрыс әсер
корсетіңіз оларды айналып өтуге болады. Сіздің балаңыз әледе ойындарды
ұнатады бірақ мәні бұрынғыдай болып қалғанымен олар күрделене түскен. Бірақ
жаңа құбылыстарда пайда болады. Осы өте маңызды кезеңде ол қоршаған әлемнің
және ондағы өзінің орнының мәнін түсіну де алғашқы қадамдарды жасауға
ұмтыла отырып өзіне және сізге байсалды сұрақтар қоя бастайды: Мен
кіммін? Мен қандаймын? Есейген соң қандай боламын?. Нақ осы шақта оған
сіздің назарыңыз бен қолдауыңыз қажет.
Импульсивтік пен Рефлексивтікті диагностикалау
Қос фигураны таңдап алу
Материал: 20 кішкентай суреттер.
Нұсқау:
Сен қазір бір және оған ұқсас бірнеше сурет көресің. Осы суретке қарап
жоғарғы жағанда тұрған суретке ұқсасын тауып алып көрсеткіш
Нәтижелерін өңдеу
Нәтижелерін санап шығару үшін дұрыс жауаптар тізімін пайдаланыңыз.
Тапсырманың нөмер Дұрыс жауап Тапсырманың нөмеріДұрыс жауап
1 5 11 5
2 1 12 1
3 3 13 4
4 6 14 6
5 5 15 5
6 1 16 1
7 4 17 4
8 3 18 3
9 6 19 6
10 2 20 2
Орташа нормативтік уақыттан ұзақ уқыт жауап берген және қателіктерінің
саны аз болған жасөспірім – рефлексивті ал көп қате жіберіп аз уқыт
жұмсаған жасөспірім -импульсивті болып саналады. Сонымен бірге
жасөспірімнің ойлау стилі жылдам ( ықшамды, дәл ) және баяу( дәл емес )
болуы мүмкін.
Нормативтер:
Типі Жауап беру уақыты Қателер саны
Рефлексивті 13 48
Импульсивті 6 29
Дәл 6 29
Баяу дәл емес 13 18
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға арналған ойындар
Ойын сабақтары 5-12 баладан құралған топпен өткізіледі.Оларды жеке-
жеке де өткізуге болады,бірақ ондай жағдайда баламен өзіңіз жұмыс
істеуіңізге тура келеді. Бір сабақтың ұзақтығы-45 минут. Өткізу жиілігі
аптасына 1-2 рет.Әр ойын әртүрлі материялмен және бірнеше сабақ бойы
бірнеше рет қайталанады.Ойыншылардың қызығушылығын тудыру үшін,мыналарды
баса көрсетуге болады: а) сөз нақ шығармашылық,ойлау қабілеті туралы болып
отыр.; ә) сөз мұндай ойдың қалыптасуы туралы емес(оның сізде бары
сөзсіз),оның белсендірілуі туралы болып отыр б) мұндай ой көбінесе
үлгеріммен байланысты емес болады в) мұндай ойдың белсенділігі-
қиын,бірақ,жүзеге асыру мүмкін іс,және күрделі ойға апарар жол оның
қарапайым белгілеріне қатысты бастау алады.
Сөйлем құру
Жорамалдап кез келген мәндері әртүрлі үш сөз алынады КӨЛ,ҚАЛАМ және
АЮ.Осы үш сөз міндетті құрамына кіретін барынша көп сөйлем құрау қажет (
етістігшін өзгертуге және басқа сөздерді пайдалануға болады).Жауаптар
қарапайым (Аю қаламды көлге салды),күрделі,үш сөзбен белгіленген жағдайдан
тыс шыққан жәнке жаңа нысаналар енгізілген (Бала қаламды алып,көлге шомылып
жатқан аюдың суретін салды), және осы заттар стандартты емес байланыста
қолданылған шығармашылық болуы мүмкін.
Ортақ белгіні іздеу
Байланысы аз кез -келген екі сөз жорамалдап алынады,мысалы ТӘРЕЛКЕ
және ҚАЙЫҚ.Осы заттарға ортақ барынша көп белгілерді жазып алу керек.
Жауаптар стандартты болуы мүмкін (адамды қолымен жасалынған
заттар,тереңідігі бар(,бірақ осы заттарды мүлдем басқа тұстан көруге
мүмкіндік беретін әдеттен тыс,кездейсоқ жауаптар әсіресе жрғары
бағаланады;олар біз ойлағандай аз емес.Ортақ белгілер тізімі ұзын ойыншы
жеңіске жетеді.Сапалық критерийлерді де енгізууге болады-ерекшелігі үшін
қосымша бал қосу.
Кейіннен келіп түскен жауаптар ондағы ашылып жатқан заттар арасындағы
байланыстарды мәніне қарай белгілі бір иерархияда орналастырылады (мұндай
жұмыс балалардың мәнді және мәнсіз белгілердің не екенін меңгеруі үшін
қажет)
Бұл ойын байланыссыз материялдағы көптеген ортақ
белгілерін,сәкестіктерін табуды және белгілердің мәнділік дәрежесі туралы
нақты түсінік алуды үйретеді.
Артық сөзді шегеріп тастау
Кез келген үш сөз алынады, мысалы, ИТ, ҚЫЗАНАҚ, КҮН.Ұқсастықтары бар
заттарды білдіретін сөздерді қалдырып, ұқсас белгісі жоқ сөздерді шегеріп
тастау керек. Артық сөздерді шегерудің барынша көп нұсқасын тауып алу
қажет.Ең бастысы, қалған әрбір жұп сөзді біріктіретін және шегерілген артық
сөзге тән емес барынша көп белгі табу керек.Бірден көзге түсетін жолдарын
да ескеріп стандартты емес,және оның үстіне өте дәл шешімдерді іздестірген
жөн.Жауабы көп ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын байланыссыз құбылыстардың арасындағы кездейсоқ байланыстарды
белгілі қабілетін ғана емес,сонымен қатар бір байланыстардан екіншісіне
оңай көшу қабілетін де дамытады.Сондай-ақ,бұл ойын ойлау өрісінде бірден
бірнеше заттарды ұстап тұруды және оларды бір-бірімен салыстыруды
үйретеді.Мұның үстіне ол белгілі бір заттар тобын біріктірудің және бөлудің
мүлде әртүрлі әдістері болуы мүмкін деген ұстанымды да қалыптастыратыны
маңызды,және сондықтанда жалғыз бір ғана дұрыс шешіммен шектелмей басқа
да,көптеген жолдарын іздеу қажет.
Баламаларды іздестіру
Белгілі-бір зат емес құбылыс алынады,мысалы ТІКҰШАҚ.Оның барынша көп
баламаларын яғни әртүрлі маңызды белгілері бойынша ұқсас басқа заттардың
атауларын жазып алу қажет.Сонымен қатар берілген заттың қай қасиетін
ескеріліп , іріктелгендігіне қарай,сол баламаларды топтар бойынша
жүйелендірген жөн.Мысалға алған жағдайда,құс көбелек (ұшып
қонады):автобус,пойыз және т.б аталуы мүмкін.Ең көп баламалар топтарын
атаған ойыншы жеңіскер болып саналады.
Бұл ойын заттың алуан түрлі қасиеттерін бөліп шығарып олардың
әрқайсысымен әрекет жасауды үйретеді.Құбылыстарды олардың белгілері бойынша
жіктеу қабілетін қалыптастырады.
Қарама-қарсы заттарды іздестіру
Мысалға,ҮЙ сөзі алынады.Берілген затқа қарама – қарсы басқа заттарды
атау қажет.Бұл жағдайда әртүрлі белгілерге бағдарлану және қайшылықтарды
топтар бойынша жүйелендіру керек.Мысалы,аталған жағдайда мыналар айтылуы
мүмкін: САРАЙ, ӨРІС, ВОКЗАЛ және т.б.Жауаптарын анық дәлелдеп барынша көп
қарама-қарсы заттар топтарын атаған ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын заттан оның әртүрлі қасиеттерін қарпып алу және оларды
басқа заттарды іздестіру үшін қолдану қабілетін қалыптастырады,бірнеше
заттарға ортақ және әртүрлі қасиеттерін бөле отырып оларды өзара
салыстыруды үйретеді.
Берілген белгілер бойынша заттарды іздестіру.
Мынандай міндет қойылады-берілген белгілер жиынтығын иеленген және
осы мағынада сурет ретінде көрсетілген екі-үш затқа ұқсас барынша көп
заттарды атау.Мысалы,былай айтылады: екі қарама-қарсы қызметтерді
біріктіріп орындайтын заттарды атаймыз,мысалы ЕСІК,СӨНДІРГІШ.Жауаптар
қарапайым,күрделі,сонымен қатар мүлде кездейсоқ болуы мүмкін.Қарапайым емес
жауапты барынша көп берген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын әртүрлі ұқсас емес заттарды ішінен баламаларды оңай табуды,
берілген белгілердің бар-жоғына қарай заттарды жылдам бағалауды,ойды бір
нысаннан екіншісіне тез аударуды үйретеді.
Жалғастырғыш буындарды іздестіру
Екі зат беріледі,мысалы КҮРЕК және АВТОМОБИЛЬ.Біріншісіне екіншісіне
қарай көшу жолы болып табылатын,берілген екі затпен де анық қисынды
байлданысы бар заттарды атау қажет.Мысалы,аталған жағдайда
ЭКСКАВАТОР,ЖҰМЫСШЫ болуы мүмкін.Екі – үш жалғастырғыш буындарды (КҮРЕК-АРБА-
ТІРКЕМЕ-АВТОМОБИЛЬ) қолдануға рұқсат етіледі.Тізбектің көршілес
элементтерінің арасындағы әр байланыс мазмұнының анық негізделуіне және
ашылуына ерекше көңіл бөлінеді.Шешімнің ең көп анық дәлелденген нұсқаларын
берген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын бастапқыда бір-бірінен алшақ болып көрінетін құбылыстардың
арасындағы байланысты оңай және тез орнату,сондай-ақ, ортақ белгілері бар
заттарды табу қабілетін қалыптастырады.
Затты қолдану әдістері
Бала жақсы танитын заттың атауы аталады, мысалы КІТАП. Оны
қолданудың барынша көп әртүрлі әдістерін көрсету қажет: кітапты
киножобалағыштың астына қоятын тіреуіш ретінде қолдануға болады, онымен
үстелдің үстіндегі қағаздарды жат көзден жасырып жабуға болады және т.б.
Затты қолданудың адамгершілікке жатпайтын,жат әдістерін айтуға тиым
салынады. Заттың әртүрлі қызметтерінің барынша көп атаған ойыншы жеңіскер
болып табылады.
Бұл ойын ойды бір затқа шоғырландырну қабілетін, оны алуан түрлі
жағдайларға және өзара байланыстарға енгізу,қарапайым заттың күтпеген
мүмкіндіктерін ашу машығын дамытады. Сонымен қатар ол адамгершілік туралы
пікір сайыс үшін орынды негізболуы мүмкін.
Анықтаманы құру
Барлығына таныс зат аталады.Оған маңызсыз емес, барлық маңызды
белгілері бар барынша анық анықтама беру керек.Анықтамасы аталған затты
нақты сипаттаған ойыншы жеңіске жетеді (яғни бұл заттың кез-келген басқа
түрі міндетті түрде осы анықтамамен қамтылады).
Бұл ойын анық және дәл ойлауды, маңызды белгілерді маңызсыз
белгілерден айыра білуді, сонда-ақ оймен бір рет шолу жасағаннан-ақ бір
заттың алуан түрлерін қамтуды үйретеді.Әсіресе бұл ойын анықтамаларды
құруда немесе есте сақтауда қиналатын балалар үшін өте пайдалы.
Сипатталып жатқан ойындардың басым бөзлігі сияқты,бұл ойын міндетті
түрде ұжымдықты талвап етеді: қатысушылар бір-бірінің анықтамаларын тексере
алады,оларды қарама – қарсы мысалдармен теріске шығара алады немесе,
керісінше, баламаларды келтіріп мақұлдай алады.
Анықталып жатқан ұғымдарды арнайы іріктеген жағдайда (мысалы, ДОС,
ҚОРҚЫНЫШ, КӨМЕК...) бұл ойын этикалық тақырыптарға пікірсайыстарға алып
келуі мүмкін.
Ойды басқа сөздермен білдіру
Қарапайым сөз тіркесі келтіріледі, мысалы: Биыл жаз өте жылы
болады. Осы ойды басқа сөздермен білдірудің бірнеше нұсқаларын ұсыну
қажет. Бұл жағдайда осы сөйлемнің ешбір сөзі басқа сөйлемдерде қолданылмауы
тиіс.Айтылған сөйлемнің мағынасы өзгермеу керек.Барынша көп нұсқасын
ұсынған келтірген ойыншы жеңіске жетеді.
Бұл ойын өз ойын анық білдіріп, өзгенің ойын жеткізе отырып, сөдерді
оңай пайдалану қабілетін дамытуға бағытталған. Қандай да бір ойды түсіну
критерийі оны білдіру формасының еркіндігі болып табылатыны белгілі : біз
өзіміз жақсы түсінетін ойды әртүрлі сөздерді пайдалана отырып, оңай жеткізе
аламыз. Бірақ бұл байланысты кері білдіруге де болады, біз түсініксіз сөз
тіркесін басқа сөзбен білдіре алған,өз тілімізге аударған сәтте өзгенің
түсінуі мүмкін.
Бұл ойын әлеуметтік ойды қалыптастыру үшін де пайдалы: ойын әртүрлі
сөзбен оңай жеткізе алатын адам нақты жағдайдың ерекшеліктерін ескере
отырып,сөздерді іріктеп ала алады.
Болуы ықтимал себептердің тізімі
Белгілі-бір ерекше жағдай суреттеледі, мысалы: Дүкеннен
оралғанда,сіздің пәтеріңіздің ашық тұрғанын байқадыңыз. Осы фактінің,оның
ықтимал түсіндірмелерінің барынша көп себептерін атау қажет. Себептер
қарапайым (есікті бекітуді ұмытып кетті, урылар кіріп кетті) болуы
мүмкін, алайда мүмкін емес, оғаш себептерді де елеусіз қалдырмау
керек.Барынша көп себептерді атаған ойыншы жеңіске жетеді, олардың әртүрлі
болуына ұпай қосылады.
Бұл ойын кез – келген проблеманы шешу немесе кез- келген құбылысты
мазмұндау кезінде себептерін кең шеңберін іздестіру қабілетін
дамытады.Себебі, олардың барлығын қарастыруға,әртүрлі нұсқаларын өңдеуге
мүмкіндік болған соң ғана шешім қабылданады.
Себептер жүйесін құру
Кез-келген оқиға берілееді, мысалы: Бір кісі кенеттен өзгенің
сұрағын.а дөрекі жауап береді. Себепті түсіндірменің берілген (немесе
бірлесіп топта құрылған) алгоритімін пайдаланып, барынша көп себептерін
атапшүығу қажет.Алгоритмдер әртүрлі болуы мүмкін.Мысалы, оқиғаның себептері
әрекеттің субъектісінде (бұл әрекетті жасаған адамда), оның объектісінде
(бұл әрекеттің кімге қатысты жасалғанында) және жағдайдың өзінде болуы
мүмкін.Бұл жіктеме әртүрлі бағыттарда себеп іздеуге итермелейді. Сонымен
бірге осы жағдайлардың әрқайсысында себептер алдын – ала ниеттелген және
алдын-ала ниеттелмеген тұрақты немесе уақытша жақын арада немесе
алшақтанған және т.б. Болуы мүмкін. Осы әртүрлі жіктемелердің барлық
ықтимал қиысуларын қарастыру және (мүмкін болса) әрбір түрінің ең
болмағанда бір себебін атау қажет. Бастапқыда бұл алгоритм картогчкамен
(бағандары мен жолдары белгіленген, бірақ ұяшықтары бос кесте түрінде)
берілуі мүмкін бара-бара ол автоматизм деңгейіне дейін меңгерілуі мүмкін
және оқушы танысып жатқан кез-келген құбылыстың сенімді жұмыс істейтін ішкі
тәсіліне айналады.
Бұл ойын қандай да б ір құбылысты түсіну кезінде жағдайда жан –
жақты талдауға ұстанымды қалыптастырады. Ол ықтимал себептердің бүкіл
спектрін іздестірудің нақты құралдарын береді. Оның үстіне бұл ойын
құбылыстың жіктемелерімен әр тү\рлі негіздер бойынша тиімді жұмыс істеуді
және оның ан түрлірін жылдам табуды үйретеді. Берілген жағдайлар ерекшк
әдіспен іріктелген жағдайда бұл ойын тиянақтылық пен моральжді
жауапкершілік тақырыптарына пікірсайыстардың өткізілуіне алып келуі мүмкін.
Әңгіме атауларының тізімі
Шағын әңгіме немесе хабарлама беріледі. Мысалы: Кейбір балалардың
оқуға да, серуендеуге де ынтасы жоқ- олар бар уақытын теледидар алдында
өткізеді. Вашингтонда екі баланың әкесі теледидар қызуғышылығымен күресудің
ерекше әдісін ойлап тапты. Ол теледидарды жеңілден ажыратып оны велесипет
рамасына отырып қажетті кернеуді тұрақты деңгейде ұстап туру үшін аяқпен
жұмыс істегеннен қозғалатын шағын динамо-машинасына қосты. Осыдан кейін
балардың теледидарға деген қызуғышылығы азайды.
осы әңгімеге оның мазмұнын білдіретін барынша көп атау келтіру
керек. Атаулар қатаң қисынды (Балаларды теледидарға қараудан бас тартқызу
әдісі) немесе формальды яғни мәні бойынша дұрыс бірақ басты мағынасын (
Әке мен балалар) қамтымайтын немесе бейнелі ашық эмоциялы
(Велотеледидар) болуы мүмкін. Кез-келген жауаптар мақұлданады. Сосын әр
ойыншы біреуін немесе ең үздік бірнешеуін іріктеп алады.
Бұл ойын мәтін үзіндісінің мәнін бір сөзбен білдіру қабілетін
дамытады.
Әңгімені қысқарту
Жоғарыда келтірілген әңгімеге ұқсас қысқаша әңгімен қағазға басылған
күйде беріледі немесе оқылады. Оның мазмұны тек бір екі сөйлемді қолдана
отырып барынша ықшамды түрде жеткізу керек олардың ішінде бірде бір артық
сөз болмау керек. Бұл жағдайда әңгіменің негізгі мазмұны сақталуы тиіс,
мәнсіз тұстарымен егжей текжейлерін алап тастау керек. Әңгімесі барынша
қысқа (бірақ негізгі мазмұны сақталған ) болып шыққан ойыншы жеңіске
жетеді. Ең сәтті жауапты бірлесіп өңделуі мүмкін.
Бұл ойын ойы анық емес және ұйымдасу қабілеті төмен, бастысына жетпей ұсақ
түйеке көңіл бөлетін немесе негізгіні маңызы жоқ нәсемен араластыратын
балалар үшін пайдалы. Ол оқиғаның тек мәнін ғана анық белгіліеуді үйретеді.
Хабарламаны алгоритм бойынша тұрғызу
Ойынға қатысушылар жүргізуші ұсынған немесе өздері таңдап алған
қандай да бір белгілі оқиғалар туралы айта отырып белгілі-бір барлығын
ортақ алгоритмді ұстанатыны жөнінде келіседі.
Алгоритмдер әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, мыналарды пайдаланған
ыңғайлы: дерек (орын алған оқиға) – себепші оқиғалар- баламалар мен
салыстырулар – салдар. Бұл сөз не туралы болса да, әңгіме айтушы барлық
белгіленген тұстарды міндетті түрде осы ретпен қоюы тиіс екендігін
білдіреді.
Бұрынырақ Цицерон ұсынған алгоритмді де қолдануға болады: кім- не-
қайда-неге- қалай- қашан. Келтірілген алгоритмдерге ұқсатып өз алгоритмін
жасауға да болады. Оларды формальды түрде қолданудың қажеті жоқ, әрине:
кейбір хабврламаларда кей пункттерге берілетін жауптар мағынасыз болуы
мүмкін( мысалы, апатты жағдайды суреттеген кезде негңіздеме бере отырып,
кім және неге пункттерін елемеуге болады). Алдымен бұл алгоритмдер
карточкаларға жазылған болу керек жәнек әр ойыншының көз алдында жатуы
тиіс. Содан кейін кез-келген құбылысқа қол жеткізудің адамның күш
салысуысыз іске қосылатын, автоматты түрде жұмыс істейтін әдіске айналады.
Бұл ойын ойлау қабілетін тәртіпке келтіреді, құбылысты талдау
кезінде міндетті түрде алгоритмдерде белгіленген барлық аспектілерді бөліп
шығаруды, және онымен бұл құбылысты едәуір тереңірек және кеңірек
қарастыруды үйретеді.
Келтірілген интнллектілік ойында қарапайым және жасанды жағдайлар
болып көрінеді, алайда осылар арқылы кез-келген адамға қажетті ойдың
әмбебап, жалпыға тән механизмдері мен қасиеттерін дамытуға болады.
Білім берудегі қарым-қатынастың қызметі
Білім беру үдерісіндегі қарым-қатынастың әлеуметтік құрылымына
талдаудың әлеуметтік аспектісін, мәнді белгілерін қарастырған жөн. Себебі,
біріншіден, қарым-қатынастың құрылымын қарастырғанда оның жалпы әлеуметтік
қасиеттеріне және оны дамыту бағыттарына көңіл бөлінді.
Екіншіден, қарым-қатынастың құрылымын анықтау арқылы пән туралы
қажетті және жеткілікті түсінік алуға болады.
Үшіншіден, қарым-қатынас қозғалмалы динамикалық құбылыс болғандықтан
оның даму механизмін бөліп көтсету қажет.
Төртіншіден, қарым-қатынас құрылымының күрделілігі мыналарға: а)
өзара байланыс және өзара тәуелділіктің әлеуметтік, психологиялық,
биологиялық-физиологиялық қасеттеріне; ә) әр қасиеттің өзіндік
маңыздылығына байланысты.
Екінші деңгей – психологиялық-педагогикалық. Бұл деңгей адамның
мотивінен, қажеттілігінен, ақыл-ой қабілеттерінен, қиялынан, мінез-
құлқынан, өзі туралы субъективті пікірінен тұрады.
Үшінші деңгей – тұлғаның биологиялық-физиологиялық қасиеттері –
қажеттілік, темперамент, морфофизиологиялық ұйымдастыруы. Кейіннен бұл
аталғандар адам психикасының интеллектуалдық (зияткерлік) және рухани
күйінеайналып, дамиды.
Төртінші деңгей – детерминацияланған генетикалық, биологиялық
тұқымқуалаушылық компонеттерден тұрады.
Қарым-қатынас құрылымының элементтерінің негізгі қасиеттерінің
барлығы да тең мәнді, қатынасқа тәуелді өмір әрекетінің формасы ретінде
көрініп, әр түрлі тиісті қызметтерді атқарады.
Ғылыми әдебиеттерде қарым-қатынастың қызметтері қарым-қатынастың
мааңызды сипаты ретінде қарастырылады.
Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың келесі қызметтерін бөліп көрсетті:
1)ақпараттық-коммуникативтік (ақпаратты қабылдау және беру);
2)реттеуші-коммуникативті (адамдардың бір-біріне қарым-қатынас
барысындағы мінез-құлықтарын, тәртібін реттеуі);
3)аффектті-коммуникативті (адамның эмоционалдық сферасына байланысты);
4)адамның даралық мүмкіндігіне сай тәжірибені меңгеруі, кедергілерді
жеңе білуі.
Қоғамдық құбылыс ретінде қарым-қатынастың күрделілігі мен
көпмәнділігі адамның өмір әрекетіне, оның қызметіне тікелей байланысты.
Мысалы, А.А.Бодалев қарым-қатынастың мынадай қызметтерін бөліп көрсетеді –
адамдардың бірін-бірі тануы, бірлесіп әрекет етуінің ұйымдастырылуы.
В.М.Соковинаның пікірінше, қарым-қатынастың негізгі қызметі бір субъектінің
көзқарасын, ойларын, тұжырымын өзгертуі,басқа субъектінің қызығушылығы үшін
мінез-құлқын, тәртібін өзгертуі.
А.И.Донцов, Ю.Н.Обозов және басқа да зерттеуші ғалымдар қарым-қатынас
күрделі қызмет атқаратын үдеріс дей келе негізгі төрт қызметін бөліп
көрсеткен:
1)инструменталды (әр түрлі әрекеттерге қызмет ету);
2)психологиялық (тұлғаның әрекетінің психологиялық формасы мен
психологиялық үдерісінің дамуы);
3)әлеуметтік-психологиялық (адамдар арасындағы қатынасты тұрақтандыру,
топтың тұтастығын сақтау);
4)әлеуметтік қызмет (тәжірибені үйрету, қоғамдық қатынастарды
қалыптастыру).
А.В.Телюк қарым-қатынастың негізгі қызметі қоғамдық қажеттіліктен
туындайды деп көрсетті. Осыған сәйкес қарым-қатынастың негізгі қызметтерін
бөліп көрсетті: коммуникативті – ақпараттық, ұйымдастырушылық, мөлшерлік,
компенсациялық, гедонистикалық. Автордың ойынша білім берудегі қарым-
қатынастың негізгі қызметіне адам әрекетіне тән негізгі қызметтер
(коммуникативтік, ақпараттық, когнитивтік, эмотивті, креативті) сай, білім
беру үрдісіндегі өзара әрекеттің әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық қызметтің бірлігі сай келеді. Сондықтан да білім берудегі
қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік құрылымға сәйкестігін келесідей етіп
көрсетуге болады.
Жоғарыда берілген теориялық материалдарға талдау жасай отырып қарым-
қатынас – ақпараттық-коммуникативтік және психологиялық әрекеттің бірі,
білім беру үрдісіндегі субъектінің бірлескен өмір әрекетіннің мақсатына сай
сезіммен, білімімен тәжірибе алмасуды іске асыратын құрал деген қорытынды
шығаруға болады.
Бойыңызды билеген мазасыздықтан арылып,
жақсы өмір сүру үшін не істеу керек?
Бүгінгі күнмен өмір сүргіңіз.
1871 жылдың көктемінде бір жігіт қолына алған кітаптан өз өмірін
түбегейлі өзгерткен он жеті ауыз сөзді оқыды. Оның аты Уильям Ослер
болатын. Ол өз заманының маңдай алды терапевт-дәрігерлерінің бірі болған.
Томас Карлейдің жігіт өмірін өзгерткен он жеті ауыз сөзі мынау еді:
Біздің басты мақсатымыз – алыстан бұлдыраған болашаққа көз жіберу
емес, көзіміз жетер бағытта ғана іс-әрекет ету.
Қырық екі жыл өткеннен кейін көктемнің көгілдір күндерінің бірінде
Уилям Ослер Йельский университетінің студенттеріне адамдар өзін (Ослерді),
яғни төрт университетің профессоры, атақты кітаптардың авторын ерекше
сапалы миы бар адам деп санайтындығын, ал оның өтірік екендігін айтты.
Шындығына келсек, Ослердің жақын достары оның қарапайым ғана тәсілдерді
қолданатынын білген.
Оның табысқа жетуінің сыры неде? Ол мұны бүгінгі күнмен ғана өмір
сүргендігімен түсіндіреді. Әрбір адам, - деді студенттерге Ослер, - алып
кемеден гөрі жеке бір механизмге ұқсайды, өмірге жолдама алған соң алыс
сапарға жолға шығасыз. Жолда келе жатқанда механизмнің әрбір бөлшектерін
дауылдан сақтауға тырысуыңыз керек. Артта қалған күндерді ойламаңыз. Талай
адамды жер жастандырған өткен күндер туралы ұмытыңыз. Бүгінгі күні арқалап
жүрген болашақтың жүгі өткен күннің жүктерімен қосылып, ең күшті деген
адамдардың өзін сүріндіреді. Ертеңгі күн туралы ойламай бүгінгі күнмен өмір
сүріңіз. Болашақ туралы ойлаған адам күш-қуатын бекерге жоғалтады, жүйкесі
жұқарып, жан-дүниесі зардап шегеді. өткен күндер мен болашаққа қарайламай,
өзімізге белгіленіп берілген бүгінгі күнмен өмір сүруді үйреніңіз.
Доктор Ослер ертеңгі күннің қамын ойлама деп айтып жатқан жоқ. Оның
айтып отырғаны – ертеңгі күнге жету үшін бүгінгі күнге істеріңді орындауда
өз күш-қуатың мен қабілетіңді үйлестіре жұмсай білу.
Данышпан адам үшін күн сайын жаңа өмір басталады.
Адам табиғатына тән жаман әдеттердің бірі, менің білуімше, өзінің
қолынан келетін істердің ертеңнің еншісіне қалдырып қоятынында. Біз
өзіміздің тереземіздің алдында өсіп тұрған хош иісті райхан гүлдерін
көзімізге ілмей, дәл сондай гүлдерді алыс әлемдегі сиқырлы бақтан іздейміз.
Неліктен біз осынша таяз ойлаймыз?
Стивен Ликок былайша жазған: Адам баласы өмір деп аталатын қысқа
ғұмырдың мәнін толық түсінбейді. Бүлдіршін ес біле бастағаннан: Мен ертең
жігіт болғанымда... дейді. Ал жас жігіт: Мен ертең ер жеткенімде...
дейді. Ер жетіп, азамат болғанында әңгімесін: Мен үйленгеннен кейін...
деп бастайды. Үйленгенмен ештеңе өзгермейтінімен шаруасы жоқ. Одан кейін:
Мен зейнеткерлікке шыққан соң... деп ойлайды. Зейнеткерлік жасқа
жеткеннен кейін өзінің жүріп өткен өмір жолына қараса, қаншама алтын
уақытты босқа өткізгеніне, енді ештеңені кері қайтара алмайтындығына
өкінішпен көз жеткізеді. Біз өмірдің мәні бүгінгі күн мен бүгінгі сағатта
екенін кеш түсінеміз.
Біздің эрамызға дейінгі бес жүз жыл бұрын грек философы Гераклит өз
оқушыларына өзгеріс заңынан басқасының барлығы өзгеретінін айтқан. Ол тағы
да Сіз ағып жатқан бір өзенге екі рет түсе алмайсыз деген. өзен ағысы
әрбір секунд сайын өзгеріп жатыр, сол сияқты адам да өмірге екі рет
келмейді. Ешкім алдын-ала болжай алмайтын болашақтың еншісіндегі
проблемаларды шешеміз деп жүріп, неліктен бүгінгі өмірдің сәнін бұзуымыз
керек?
Джон Рескин өзінің жұмыс үстелінің үстіне Бүгін деген сөз қашалып
жазылған қарапайым тасты қойып қойған.
Өзіңізге мына сұрақтарды қойып, жауаптарын жазып алыңыз:
1) Болашақ туралы ойлаймын деп жүріп, бүгінгі күннің шаруасын кейінге
қалдыра аламын ба, болашақтағы беймәлім әлемнің сиқырлы бағы, онда өсетін
райхан гүлдері туралы армандаймын ба?
2) Осы күндері мен өткен өміріме өкініп, келмеске кеткен күндер үшін
өз өмірімді қиындатамын ба?
3) Таңертең ұйқыдан тұрған соң маған бөлінген жиырма төрт сағатты
тиімді пайдалану туралы ойлаймын ба?
4) Мен бүгінгі күн туралы ғана ойлау арқылы өмірден көп нәрсе аламын
ба?
5) Бұларды жүзеге асыруды мен қашан қолға аламын? Келесі аптада ма?
Ертең бе? Бүгін бе?
Жонылған ағашты қайта жонуға әрекет етпеңіз.
өткен өмір еншісінен өз пайдамызға жарата алатын бір-ақ тәсіл бар, ол
– бүгінгі күнгі өмірімізді артта қалған күндерде жіберген қателіктерімізді
қайталамау үшін оларды асықпай отырып електен өткізу керек және ол туралы
мүлде ұмытуға тиістіміз.
Бойды билеген мазасыздық туралы ұлы адамдардың жазғанддарының
барлығын оқысаңыз да, Көпірге жетпей жатып, одан өттім деме, Төгіліп
қалған сүт үшін көз жасыңды төкпе деген ескі мақалдардан артығын
таппайсыз. Бұл - өз басыңызға уақытынан бұрын қиындық тудырмаңыз дегенді
білдіреді. Егер біз осы екі мақалдың дұрыс айтылғандығын қайталай бермей,
оның орнына өмірде жиі қолдансақ, бұл кітаптың бізге қажеті де болмас еді.
Шынында, біз өмірлік тәжірибемізде ескі мақалдардың біршамасын
қолдана білсек, көп нәрсені түйсінген болар едік. Тек түйсініп қана қоймай,
оны өмірде жүзеге асыра да білу крек. Бұл кітаптың мақсаты – сіздерге жаңа
бір нәрсе айту емес, өздеріңіз білетін өмір шындықтары туралы еске салып,
оны өз өміріміщде қолдану үшін іс-әрекет етуге ұмтылдыру болып табылады.
Фред Фуллер Шедд ескіден келе жатқан өмір шындықтарын жаңаша мағынада
қызықты етіп түсіндіретін. Ол Филадельфия буллетин журналының редакторы
болатын. Бірде ол колледж жастарына: Сіздердің араларыңызда кім арамен
ағаш кесті, қолдарыңды көтеріңдер деп сұрақ қойды. Отырғандардың көпшілігі
қолдарын көтерді. Ал ағаш жоңқасын арамен кескен адам бар ма? дегенде,
ешкім қолын көтерген жоқ.
әрине, ағаш жоңқасын жону мүмкін емес, өйткені олар жонылған. өткен
күндер туралы да осыны айтуға болады. өткен өмір туралы, болып кеткен
жайлар туралы ойлаған кезіңізде сіз сол ағаш жоңқасын қайта жонғанмен
бірдей боласыз.
әрине, барлығымыз да пендеміз ғой, қателік жасамайтын адам жоқ. Ондай-
ондай кемшілік кімнің басында болмайды? Тіпті Наполеонның өзі жүргізген
үлкен ұрыстарының үштен бірінде жеңіліске ұшыраған.
Бір сөзбен айтқанда, қанша жерден патша болса да, оның айналасында
жүрген адамдар да өткен күнді қайтара алмайды. Сондықтан мына ережені есте
ұстаңыз:
Жонылған ағаш жоңқасын қайта жонамын деп әуре болмаңыз.
Ащы лимоннан тәтті лимонад жасап шығару туралы немесе өмір Сізге ащы
дәмін таттырса, сіз оны тәтті дәмге айналдыруға тырысыңыз.
Осы кітапты жазып жүрген кезімде мен Чикаго университетінде болып,
оның ректоры Роберт Мейнард Хатчинспен сөйлестім. Одан мазасыздықты қалай
жеңетінін сұрағанымда, ол: Мен ылғи да Сирс Роубик энд компани
фирмасының бұрынғы президенті марқұм Джулиус Розенвальдтың айтқан қолыңа
лимон түссе, одан лимонад жасап шығар деген ақыл кеңесін басшылыққа алатын
едім деген болатын.
Атақты педагог осылайша әрекет етеді, ал оның орнында басқа бір
ақымақ адам болса, қолына түскен лимонға қарап: Мен жеңілдім. Тағдырдың
жазуы шығар, менде басқа амал қалған жоқ деп қарап отырар еді. Мұнан соң
ол өмірге ренжіп, жылануыға көшеді. Ал дәл осы лимон ақылды адамның қолына
түссе, ол: Мен осы қиыншылықтың қандай да бір пайдалы жағын іздеуім керек.
Мен өз жағдайымды қайтсем жақсарта аламын? Бұл лимонды лимонадқа қалай
айналдырса болады екен? деп ойлайды.
Өз өмірін адам табиғатын, оның жасырын жатқан күш-қуатын зерттеуге
арнаған атақты психолог Альфред Адлердің айтуы бойынша, адам бойындағы таң
қаларлық қасиеттердің бірі – терісті оңға айналдыра алатындығы.
Американың барлық жерінеде болғанымда мен терісті оңға айналдыра алған
көптеген әйелдер мен ер-азаматтарды көрдім.
Құдайға қарсы он екі саны кітабының авторы марқұм Уильям Болито оны
былайша жеткізеді: Өмірдің мәні өзіңнің қол жеткен табыстарыңды
пайдаланудан ғана тұрмайды. Бұл кез-келген ақымақ адамның да қолынан
келеді. Ең маңыздысы жеңілістің өзін өз пайдаңа жарата білу. Бұл үшін
ақылға салу керек. Ақылды адам мен ақымақ адамның арасындағы айырмашылық та
осындайда байқалады.
Зор жетістіктерге қол жеткізген адамдардың өмірін терең зерттеген
сайын мен адамдардың көпшілігі өз өмірінің бас жағында кездескен
кдергілердің арқасында жеңіске жеткендіктеріне куә болып келемін.
Мильтон соқыр болмаса керемет өлеңдер жазбас па еді, Бетховен саңырау
болмаса, керемет шығармалар дүиеге келмес пе еді, кім білсін?...
Жер бетіндегі тіршілік туралы ғылыми тұжырымдаманы енгізген атақты Ч.
Дарвин: Егер мен мүгедек болмағанымда, мұндай үлкен еңбекті жазбас едім,
жазған күнде де мұндай зор табысқа қол жеткізуім екіталай еді деп
мойындаған
Ангиляда Чарльз Дарвин дүниеге келген күні Кентукки ормандарының
бірінде басқа бір бала дүниеге келді. Оның аты-жөні Авраам Линкольн
болатын. Егер ол аристократтардың отбасында туып-өсіп, Гарвард
университетінің заң факультетін бітіргенде, егер оның отбасы бақытты өмір
сүргенде, бәлкім, ол Геттисбергтегі жүрекжарды сөздерін айтпас па еді,
бәлкім, президенттікке қайта сайланған кезінде ешкімге кек сақтамастан,
адамдарға қайырылымдық жасап жүрдім деп басталатын керемет поэмасын
оқымайтын ба еді, кім білсін?...
Гарии Эмирсон Фосдик өзінің Өмірдің мәнін сезіне білу туралы атты
кітабында: Солтүстіктің суық желі викингтердің дүниеге келуіне себеп
болды деген Скандинавия мақалы бар. Бұл мақалды әрқайсымыз өзіміздің
туымыз ретінде ұстасақ артық болмас еді. Тыныш өмір, рахатқа толы уайым-
қайғысыз дүние адам басына бақыт әкеледі дегенді кім ойлап шығарды?
Керісінше, егер адам өзі жылаңқы болса, ол құс төсекте жатып та жылунуын
қоймайды. Скандинавия мақалының мәні де осында деп жазды.
Мәселен, біз лимонды лимонадқа айналдыруға деген үмітімізді
жоғалтатындай тұнжырасақ, тағы да бір тәуекел етіп көруге тұратын екі
нәрсені атап айтқан болар едім.
Бірінші нәрсе, біздің әлі де табысқа қол жеткізуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші нәрсе егер біз табысқа қол жеткізе алмағанның өзінде біздің
терісімізді оңға айналдыруға тырысуымыздың өзі бізді өткен өмірімізге емес,
алдыңғы жаққа қарауымызға мәжбүр етеді, біздің жаман ойларымыздың өзін
жақсылыққа айналдырады. Бұл – біздің шығармашылық күш-қуатымызды қалпына
келтіреді де, сонан соң бізшығармашылық жұмыспен айналысқанымыз соншалық,
өткен өмір туралы ойланып, қайғыруға да уақытымыз болмайды.
Бірде атақты скрипкашы Оле Булль Париждегі үлкен сахнада өнер көрсетіп
жатқан кезде, ойнап тұрған скрипкасының бір ішегі үзіліп кетіпті. Сыр
бермеген Оле Булль шығарманы үш ішекпен-ақ ойнап шыққан. Өмір дегеніміз
осы, - дейді Гарри Эмерсон Фосдик, - басқа амал қалмағанда, шығарманы үш
ішекпен-ақ аяқтау мәжбүр етеді.
Шынында, өмір деген осы. Дәлірек айтқанда, жеңіске толы өмір... мен
Уильям Болитоның Өмірдің мәні өзінің қол жеткен табыстарыңды пайдаланудан
ғана тұрмайды. Бұл кез-келген ақымақ адамның да қолынан келеді. Ең
маңыздысы – жеңілістің өзін өз пайдаңа жарата білу. Бұл үшін ақылға салу
керек. Ақылды адам мен ақымақ адамның арасындағы айырмашылықыты осындайда
байқалады деген сөздерін қоладан құйдырып, әрбір мектептің қабырғасына
ілдіріп қойған болар едім.
Сонымен, өзіңізге тыныштық пен рахат өмір алып келетін өмір сүру үшін
мына ережені есте сақтаңыз: Өмір сізге ащы дәмін таттырса, сіз оны тәтті
дәмге айналдыруға немесе өмір сізге лимон сыйласа, сіз одан лимонад жасауға
тырысыңыз.
Адам аралық қатынастар
Адам аралық қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі проблема.
Күнделікті тұрмысымызда осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Адам арасындағы қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік,
дара және топтық, тең құқықты және қатынастар екі адам арасындағы
сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен
күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке
адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес. Мысалы, бала өз ата-
анасын сыйлауы да, жеккөруі бір шәкіртіне үлкен сүйіспеншілік танытса,
екіншісін көргісі келеді.
Қызметтік қатынастар әлеуметтік топ не мекеме мүшелері арасында
олардың сол топтағы құқы не міндеттеріне орай қалыптасады.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында
құрылса, олар жеке қатынастар атанып, ал ара қатынас тұтастай жүйелікке
сүйеніп, екі, одан да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық
қатынастар деп аталады.
Тең құқықты қатынастар – қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері
теңгерілген жерде, ал тәуелді қатынастар құқықтары мен міндеттері бірдей
болмаған жағдайларда қалыптасады.
Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай, өзаратерең сыйластық ортада
қатынастар нышан береді.
Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері екінші біреулердің
келеңсіз ниеттерімен тоғысқан шақтарда қарама-қарсылықты қатынастар бой
тіктейді.
Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы,
жанжалды қатынастар өрбиді.
Адамдар арасындағы, тіпті кейде бір тұлғаның да бойынан көрінетін
адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардың бәрі өмірде
адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемелерінде, әр адамның
басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқанойы мен
сезімінде көрініс береді.
Тұрақты да келелі қатынастар жүйесі қалыптаспаған ортада адамның өрелі
өмір сүруі өте қиын, себебі әрбір жеке адамның да, топ пенұжымның да
қоғамдағы болмысын осы қатынастар айқындайды. Балалық шақта орныққан адам
аралық қатынастарға орай адам азаматтық қасиеттерін тіктейді. Ересектердің
төңірегіндегілермен қатынасынан сол ортаның көңіл-күйі айқындалып, алға
қойылған мұрат-мақсаттардың сәтті орындалуы не кедергіге ұшырауы мүмкін.
Адам аралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс – бұл
остракизм, қоғамнан аласталу, яғни кейбір адамдардың көпшілік арасында
сыйымсыздығынан ұжымдық қатынастан шеткерілеп қалуы. Мұндай адамдар
көпшіліктің жек көрушілігіне тап болып, назардан тыс қалады, еленбейді.
Осыдан өзі қатарларынан оң қатынас таба алмай, ақырында адамгершілік
қасиеттерінен айырылып, қауымдық өмір тіршілігінен айрылғанадар кездеседі.
Адам аралық қатынастардың ерекшелігі олардың эмоционалды болуында.
Адам өзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болған айрықша сезімдер мен
ықластарға кезігеді. Жеке аралық қатынстар, әдетте, субъектив сипатта
болып, әр адамның шын мәніндегі тұлғалық оң не теріс қасиеттеріне сай келк
бермейді. Олар әрқашан адамның көңіл-күйіне байланысты, бір адамның
екіншісіне деген сезім толғанысының ауысуымен өзгеріске келіп тұрады. Көңіл-
күйдің бір сәттік болуынан, жеке қатынастар құбылмалы келеді: бүгінгі тәп-
тәуір сыйлы қатынас күн өтпей-ақ кері сипатқа енуі баршаға аян құбылыс.
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты,
олар, әдетте, көңіл-күйге байлданысты өзгере бермейді. Мұндай қатынастардың
әрбір тұлғаның көңіл-күйіне бағына бермейтіндігінен, оларды ресми
қатынастар деп те атайды, яғни мұндай өзара байланыстар қатынасқа түскен
адамдардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері мен психологиялық кейпіне
тәуелді болмауы қажет.
Бірақ өмірде жеке және қызметтік қатынастар өзара кіріге байланысқан,
сондықтан оларды нақты айырып, таза күйінде қарастыру мүмкін емес.
Біріншіден, әр адам өзінің даралығымен қызметтік қатынастарға әрқашан
ерекше мән мен сән беріп отырады, екіншіден, әрқандай тұлға нақты
қатынастарға өзінің жеке ниет, ой, толғаныс және сезімдерімен кіріседі, ал
бұлардың бәрі адамның басқалармен болған қызметтік қатынасына әсерін
тигізбей қоймайды.
Қарама-қарсылық қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен,оған
қатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде
келіссе, бірде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті
қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеу мен дау-дамайға бармайды.
Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген ыстық та, суық
та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттілікті
таппайды, мұндайда олар арасындағы қатынас бейтараптық сипат алады.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған
адамдардың бірі екіншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады.
Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып, арадағы
мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді де.
Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан.
Адамдар арасындағы және бір ерекшелік қатынастар түрі – бұл екі ұшты,
амбивалентті қатынастар. Мұндай ара байланыстың себебі бір адамдағы
екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі бірдей эмоцияның: жек көрушілік пен
құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан мұндай қатынастағы адамдар өздерінің
көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің нендей жағдайға екенін айырып алуында
біраз қиналады.
Адамдар аралық қатынастар негізінде адамдардың бірімен-бірі өзара
әрекетке, тілдесуге болған өмірлік қажеттілігі жатыр. Тұрмыстық не қоғамдық
қажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар өзара қатынасқа келіп, ал ол
болмаса бір-бірінен бейтарап қалады. Өмірлік маңызды қажеттіліктері бола
тұрып, оларды қанағаттандыруда кедергілік ететін қалыптар да болады. Бұл
жағдайда да қатынастар үзілмейді, бірақ мұндағы қатынастар өшпенділік не
жек көрушілікпен ұштасады.
Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік
сипатты байланыстар да болады. Мұндайды психологияда альтруистік қатынас
деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті әрдайым тек
жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін сүйіспеншілік
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты – үйлесімді
қатынас деп бағалау әбден жарасымды.
Адамдар аралық қатынастар сипатына ықпал етуші факторлардың бірі
психологиялық үйлестік. Көп жағдайда адамдар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бірін-бірі керек етеді, бірақ көзқарас, ниеттеріндегі
болмашы айырмашылықтардан өзара қатынастарын қалыпқа түсіре алмайды. Мұндай
толық психологиялық үйлесім таба алмаған жандар арасында біршама ұнамды
қызметтік қатынас болғанымен, уақыт өтумен бірте-бірте өрім түскен
арақатынастағы жеке психологиялық үйлеспеушілік олардың ресми
байланыстарының кедергісіне айналады.
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп – бұл
нақты адамдар қатынастарының туындап, дамитын әлеуметтік-психологиялық орта
сипатының ауысуы. Екі немесе одан да көп адамдар бірін-бірі өте
қажетсінеді, орталарында толық психологиялық үйлестік болған, бірақ
кенеттен өзгерген әлеуметтің саяси-жағдай оларды әртүрлі париялармен
ағымдарға енуінен екі жікке бөліп тастайды. Мұндай жастарда кездесіп
тұрады: өзара келісімді жас жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық
үйлесім жұбайлардың өмірі кенет олармен психологиялық үйлесім таппаған
жақын туысқандарының ықпалынан құрдымға кетеді. Мейлі, бұл жас жұбайлар
арасындағы қатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тәтті туысқандық
қатынастар арасындағыдай шапағатты жалғасын табуы қиын.
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор –
бұл адамдарды жас деңгейі. Өмір бойы топтаған тұрмыстық-әлеуметтік тәжірибе
адамға, оның төңірегіндегі жандарға, болып жатқан оқиғаларға әсерін
тигізбей қоймайды. Жас деңгейі әртүрлі адамдардың бір оқиғаға болған бағасы
бірінен бірі ашық болуы әбден ықтимал, жастық айырма неғұрлым үлкен болса,
Психологиялық келіспеушілік те соншама болады. Мысалы, жастардың киімі,
өнер талғамы үлкендерге ұнай бермейтіндігіне бәрімізде куәміз. Бұл жағдай
әулеттер арасындағы қатынастардың мән-мағынасына өз әсерін білдірмей
қоймайды.
Ал осы төңірегіндегілермен болған өз қатынасының сипатын адам өзі
сезе ала ма, не сезбей ме? Бұл сұраққа жауап бірнеше адамның ой-өріс даму
деңгейіне байланысты. Ақыл-есі біршама жетілген адамдар өздерінің
төңірегіндегілермен қатынасын жақсы түсініп, дұрыс қабылдайды. Адам аралық
қатынастарды орынды сезіну және бағалау жоғары дамыған рефлекстік қабілетті
керек етеді.
Екіншіден, бұл адамның жасына тәуелді. Егделер балаларға қарағанда
өзара қатынасты дәлірек пайымдайды, ұнамды не біржақты келеңсіз
қатынастарды оңай бағалап, бейтарап қатынасты да орынды сезінеді.Өмірде
екіұшты немесе амбиваленттік және өз ішіне ұнамды да, жағымсызд сипаттарды
бірдей қамтыған қарама-қарсылықты қатынастарды бағалау күрделірек келеді.
Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан
былайғы қатынастардың қай сипата боларын ағара салу өте қиын. Көп жағдайда,
тым жақсы басталаған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да
болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара
үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар
адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына
байлагысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды.
Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастардың сипаты
көптеген шарнттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық
кейпі. Ден сау , көңіл көтеріңкі болса, төңірегіндегілерімен қатынас та әп-
әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі
беки түседі, ал қандай да бір әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды
болмайды.
Адамдар арасындағы қатынастар олардың жеке мінез-құлығына да
байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың орнығуына адамдағы
қайырымдылық, ақ көңілдік, үйіршеңдік, достық пен ұжымшылдық қасиеттер
пайдалы. Ал сенімсіздік, күмәншілдік, өшпенділік, тұйықтық пен өзімшілдік
қалыпты қатынастар орнығуына кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz