Мауараннахрда Абдолла хан мен оның баласы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан (1538—1580) тұсында қазақ
хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі.
Қазақ хандығының 300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан
болған емес. Ол ел басқару, қиын-қыстау әскери-саяси істері жағында қажырлы
да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда
дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті.
Хақназар хан — таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға
және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзіңнен бұрынғы Таһир хан және
Бұйдаш хан тұсында бытыранды жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта
біріктірді. 1523-1524 жылдары жарыққа шыққан қазақ, қырғыз одағын үздіксіз
нығайтты, тіпті сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан қазақтар мен
қырғыздардың патшасы деп атайды. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене
отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу
әрекетіне тойтарыс берді.
Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса
ірі тарихи оқиғалар туылды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті
шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандырын, 1556 жылы Астрахань
хандығын Ресейге бағындырды. Осы жағдайға байланысты. Еділ мен Жайық
арасында ұлан байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай
ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында үкімет билігіне таласқан
феодалдық қырқыс үдей түсті, бұл қырқыстар халық бұқарасын қатты күйзелтіп,
жаппай наразылық тудырды. Ноғай одағы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды.
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі және халық өмірінің оңалуы,
Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты. Ноғай
одағына қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлігі— қаңлылар, қыпшақтар, тағы
басқалар Қазақ хандығына келіп қосылып жатты. Оларды Хақназар хан қарсы
алып отырды. Ноғай ордасы билеушілерінің бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық
қырқыста өз ағасы Жүсіп мырзаны өлтірді. Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл
мырзамен соғысты. Ноғай ордасында өзара қырқысқан екі топ пайда болды.
ЬІсмағыл мырзаның тобы — Москва княздығына қосылуды жақтады, оған қарсы топ
Қазақ хандырына қосылуға бой ұрды. Бұл жағдайды пайдаланған қазақ ханы
Хақназар Ноғай ордасының көп ұлысын (бұлардың көбі қазақтың Кіші жүзі —
алшын одағына енген тайпалар) өзіне қосып алды. 1557 жылы ноғай мырзасы
Ысмағыл орыс патшасы Иван ІV-ке: Менің туыстарым қазір Жайықтың арғы
жағында, бізден қалып қойып, қазақ патшасына қосылып кетті, деп арыз
айтты. Хақназар хан Ноғай Ордасының ыдырауын пайдаланып Жайық жағалауындағы
көшпелі тайпаларды қазақ хандырына қосып алумен ғана тынбады, Ысмағыл мырза
бастап, батысқа қарай ауған ноғайларға қуалап шабуыл жасап, оларды одан
әрмен ығыстырып, бірге кеңейту әрекетін жасады. Орыс патшасы Иван ІV-інің
ноғай арасына жіберген елшісі Семен Мальцев 1569-жылы орыс патшасына:
Хақназар патшаның, Шығай ханзаданың, Шалым ханзаданың қазақ ордалары, ал
олармен қоса 20 ханзада ноғайға келіп ұрыс болды деп хабарлаған. Кейбір
зерттеушілердің айтуына қарағанда, жоғарыдағы шабуылдар батысқа қарай ауған
ноғай тайпаларының Еділ мен Жайық өңірін тастап, Дон сахараларына қарай
кетуіне себеп болған көрінеді. Бұл жөнінде тарихшы Ахмет Заки Уәлиге: 1569
жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп, Ысмарылдың баласы Орыс
сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай ноғай мырзалары ақырында
елдерін Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон сахараларына көшіруге, башқұрт
елдерін тастауға мәжбүр болды дейді. Бұл жеңіс Қазақ хандырының жерін
кеңейтіп, күш қуаты мен беделін арттырды, тарихи деректемелерде қазақ ханы
Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы деп атаған.
XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған. Ноғай одағы ішкі
феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық
үстемдікпен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569
жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай одағына қараған
қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына
бірікті. Бұрын Ноғай одарының астанасы болып келген Сарайшық қаласы да
қазақ хандырына өтті. Бұл Қазақ хандырының қазақ тайпаларының және
қазақтардың этникалық территориясын біріктіру жолында жасаран жеңісті
қадамдарының бірі болды. Сонымен қатар ноғайлы дәуірінде жасалған немесе
жаңғыртылып жырланған қыруар жырлар, Қырық батыр жыры сынды алып эпос
қазақ мәдениетінің қазынасына қосылды.
Норай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары мен олардың
мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс-солтүстік
және солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен қазақ
хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай одағының ыдырауы, оның бір
бөлігінің қазақ хандығына қосылып енді бір бөлегінің орыс патшасына
бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп, келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын
қазақ хандығына жақындата түсті.
1563-жылы Сібір хандығының билігін тартып алған Көшім хан ендігі
жерде қазақ хандығына дұшпандық позиция ұстады. Оның үстіне моғол
билеушілері мен қазақ хандары арасында да қақтығыстар болып отырды. Осындай
күрделі жағдайлармен есептескен Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы
саясатын өзгертті. Өзінен бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып келген
Мауараннахрдағы шайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды.
Орта Азияның ең ірі қалаларының бірі Ташкентті басып алуға бағытталған
әскери қимылдарын тоқтатты. Сөйтіп, шайбани әулетінен шыққан Бұхара ханы
Абдолла ІІ-мен қазақ ханы Хақназар қастаспай дос болып, өзара көмектесу
жөнінде анттастық шарт жасасты, Хақназар ханның бұл дипломатиялық шарасы
оңды болды.
ХVI ғасырдың 60-жылдарының соңы мен 70-жылдарының басында соғыс
қимылдары тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың Орта Азия халқымен сауда-
саттық қарым-қатынасы, экономикалық байланысы одан әрі өрістеді. Мұның өзі
қазақ хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, халқының шаруашылық өмірінің
оңалуына тиімді болды. Сонымен қатар Қазақ хандығын да нығайта түсті.
Бұхара ханы Абдолла II (1557—1598) тұсында Ташкент маңын Норозахмет
(Барақ) ханның баласы Баба сұлтан биледі. Ол Бұхараға бағынбай өз алдына
тұрды. Үнемі Абдолла ханмен соғысты. Сөйтіп, Баба сұлтан Бұхара хандығынан
бөлініп шығуға әрекет етті. Қазақ ханы Хақназар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.