Қоғам және мемлекет қайраткері энциклопедист - ғалым, профессор Халел Досмұхамедұлының көптеген зерттеу еңбектерінің бірінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Х.Досмұхамедовтың ғылыми атаулар жасаудағы тәжірибесі

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2015ж.

Жоспары

Кіріспе

Негізгі бөлім
1. Х.Досмұхамедовтың өмірі
2. Х.Досмұхамедовтың ғылыми атаулар жасаудағы тәжірибесі

Қорытынды
Әдебиеттер

Кіріспе
Қоғам және мемлекет қайраткері энциклопедист - ғалым, профессор Халел Досмұхамедұлының көптеген зерттеу еңбектерінің бірінде: Бұл дүниеде түрлі данышпан, шешендер, шеберлер, батырлар, ақындар көп өткен. Осындай адамдар өзіміздің қазақ арасында да аз болмаған. Өз жұртына жұмыс қылып, еңбегі сіңірген адамдарды қадірлеу - елдіктің белгісі, -деп көрсеткен екен.
Әділетіне жүгінсек, тәуелсіз ел тұғырының биік болуы үшін жан аямай еңбек еткен Халел Досмұхамедов сынды біртуар азаматтардың рухын еске алып, есімін қастерлеу, әрі оны туғанына 130 жыл толып отырған шақта Дара тұлға деп ұлығылау бәрімізге ортақ парыз болуға тиісті.
Қазақстан Республикасының елдігі мен ертеңін ойлап, қам жеген, туған халқының көкірегіне сәуле құюды мақсат еткен қазақтың көптеген асыл азаматтары ХХ ғасырдың 30-жылдарында тағдыр тауқыметін тартып, жалаға, жауыздыққа ұшырап, қиянат құрбандығы болды. Тек кейінгі кезде ғана сол зұлымдықтардың беті ашылып, жазықсыз жазаланған аяулы азаматтарымыздың есімдері ортамызға қайта оралды. Солардың бірі - Атырау өлкесінің ардақты перзенті - профессор Халел Досмұхамедұлы. Ол жоғары білімді дәрігер ғана емес, сонымен бірге тарихшы, табиғат зерттеуші, әдебиетші, тіл танушы, аудармашы, ағартушы-ұстаз, қоғам және мемлекет қайраткері болып табылады.
Бұл турасындағы салиқалы да, салмақты бағаны алғаш көрнекті сөз зергері Әбіш Кекілбаев берген болатын: Өзіне табиғат аямай берген дарынды терең біліммен толықтырып, ана тілімізге қоса латын, араб, парсы, түрік, орыс, неміс және француз тілдерін қажетті дәрежеде меңгеріп, сол тілдерде еркін оқып, сөйлеп, жаза білген Х.Досмұхамедұлы көзінің тірі кезінде алдына жан салмас ғажайып лингвист, фольклорист, тарихшы-этнограф, аудармашы болған. Жан-жақты, көл-көсір, әмбебап білімнің арқасында ол биология, зоология, медицина салаларында да көп еңбек қосқан ғалым.
ХХ ғасырдың басындағы бодандықтың бұғауындағы бейқам халықты өркениеттің өріне сүйреген көсемдердің көзге шалынар басты қасиеті - олардың қай-қайсысы болсын жан-жақты сегіз-қырлы, бір-сырлы тұлғалар болатын.
Халел Досмұхамедовтың cаяси күрескер, жалынды патриот, әрі ғалым, әрі киелі өнер иесі және өз мамандықтарының білгірі болуы - кейінгі толқын жастарға үлкен өнеге.

Негізгі бөлім
1. Х.Досмұхамедовтың өмірі
Халел Досмұхамедов (24.04.1883-1939) -- Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын: саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы.

1883 жылы сәуірідің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған болысы, (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4 ауылында дүниеге келген.
Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл молдасынан хат таныған Халелді жергілікті орыс қазақ мектебіне береді. Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы Теке қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
Сосын Санкт-Петербург императорлық әскери-медицина академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырып түскен.
Студенттік өмірі империяның саяси толқуларға толы кезеңімен тұстас келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалыптасуына әсер етті. Ол осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргізіп, жергілікті Фикр (Пікір), Уральский листок газеттеріне мақалалар жазып, саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды.
1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б.Қаратаев, М.Бақыткереевтермен бірге сайланды.
1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды.
1912, 1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды.
1913-18 жылдары Қазақ газетінде Тамыр дәрі хақында, Сары кезік -- сүзек, Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с чумой среди киргизского народа (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен бірге Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді.
Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
1917 жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі -- Ұлт кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер -- халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері болу), қазақтар шоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя білді.
1918 жылы Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым -- Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін жариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың атты әскерін ұйымдастырып, Самарадағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға, Ұлттық банк ашуға, баспахана, Еркін қазақ газетін шығаруға көп еңбек сіңірді.
Алашорда таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа өкіметтің жұмысына тартылады.
1920 жылы 21 тамызда Түркістан республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясының мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. Ташкенттегі халық ағарту институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық емханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды.
Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұхамедов бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметерін ана тіліндегі оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр етті.[3]
Ол Табиғаттану, Жануарлар, Адамның тән тірлігі (қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), Оқушылардың денсаулығын сақтау, Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер, Сүйектілер туралы т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды.
Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі -- сингармонизм заңын зерттеді, Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы, Шернияз шешен, Алаш не сөз, Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана, Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі, Диуани лұғат ат-түрік, Кенесарының соңғы күндері, Қазақ әдебиетінің тарихы сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды. Мұрат ақын сөзі, Исатай -- Махамбет, Аламан жинақтарын шығарды.[4]
Сондай ақ оның қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде шығып тұрған Шолпан, Ақ жол, Еңбекші қазақ, Сәуле сияқты газет журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан Сана журналын шығарып, өзі соның редакторы болған.
1924 жылы Ресей ғылым академиясының Орталық өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі болып сайланады, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеудегі Бүкілресейлік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съездеріне қатысты.
Өзі проректор болып істейтін, халқымыздың алғашқы жоғары оқу орны Қазақ педагогика институтының негізінде Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөніндегі комиссияның төрағасы, оның бірінші проректоры болып тағайындалады. Қазақ педагогика институтының доценті, Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлімінің басшысы, осы оқу орнының профессоры болды.
Алайда, келесі жылы Кеңес өкіметі ұйымдастырған қуғын-сүргін саясаты кезінде тұтқындалып, ОГПУ үштігінің шешімімен Воронеж қаласына 5 жылға жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерушісі, балаларды емдеу-сақтандыру амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары секілді қызмет істеді. Соңғы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады.
1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып әуелі Мәскеу, кейін Алматы түрмесінде отырды. 1939 жылы 24 сәуірде әскери трибуналдың үкімімен ату жазасына кесілді.
Оның ісі тек 1958 жылы 28 ақпанда Қазақ КСР Жоғарғы сотының Қылмыстық істер коллегиясында қайта қаралып ақталды
Қазір туған жері Атырау облысы Миялы кентінде оған ескерткіш қойылған. Атырау университетіне, Алматы және Атырау қалаларындағы бір-бір көшеге есімі берілген.

2. Х.Досмұхамедовтың ғылыми атаулар жасаудағы тәжірибесі
Ғұлама, ерекше дарын иесі, қазақтың қайсар ұлының еңбектерінің маңыздылығын түсініп, сезініп талдау, ұғынуға жұмыстану жұмыстың нәтижесін айқындайды.
Х. Досмұхамедұлының жоғарғы идеялық мазмұнды еңбектері шынайы шыншылдықпен қатар журналистік шеберлікпен жазылған, - деп айтсақ қателеспейтін шығармыз.
Келешек ұрпаққа қалдырған шығармаларының шеберлігі арқасында жазылған публицистикалық еңбектерін терең бойлау да жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Қай кезеңді алсақ та баспасөз беттері публицистикасыз болған жоқ. Шын мәнінде, қазақтың мерзімді баспасөзі Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде пайда болды. Орыс халқының озат мәдениетінің игі әсерімен Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев қазақтың демократиялық публицистикасы мен әдебиетінің негізін қалады.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер шыға бастады. Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде пайда болған Түркістан уалаяты, Дала уалаяты газеттері ресми баспасөз органдарына қарамастан қазақ халқының мәдени өмірін сөз етуге мүдделі болды.
Ал, ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстан газеті мен Айқап журналының шығуы халқымыздың мәдени өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. Аталған газеттер, яғни қазақ жерінде жарық көрген көптеген газет - журналдар қазақтың ой - пікірін ілгері дамытуға көптеген септігін тигізді. Иә, қазақ халқының сан ғасырлық рухани өмірінің даму тарихында ауыз әдебиеттің, фальклордың ерекше орын алатындығы белгілі. Оның мазмұнында халықтың дүниетанымы, философиясы, тәрбиесі толып жатыр.
Қазақ халқының осындай бай рухани дүниесін ғалым Х. Досмұхамедұлы көре де, бағалай да білген. Құнды деректерді жинақтап, ғылыми талдаулар жасап, өзінен кейінгі жастарға өшпес мұра қалдырған.
Х. Досмұхамедұлы өзінің Қазақтың халық әдебиеті деген ғылыми еңбегінде қазақ халқының ауыз әдебиеті тәлім - тәрбиесінің негізгі көзі деген ұғымды ұсынады. Автор қазақ әдебиетінің қай жанры болмасын, тәлім - тәрбиелік мазмұнға бай келетін, онда көшпенді халықтың өмір салты, психалогиясы жан - жақты көрініс табатынын айтады. Сонымен, жиырмасыншы ғасырдың басында қазақ интелектуалдық көштерінің ұлттық баспасөз төңірегінде тоғысуы қоғамдық қажеттіліктен туады, Яғни, Халел Досмұхамедұлы қазақ мемлекетінің билеп - төстеуі құлдырап, монархияның қауқары қайта бастаған шақта қазақ халқының саяси эпидемиялардан аман - есен өтіп, дұрыс жол таңдауына көмектеседі. Осы сәтте ол қалам күшімен жүруді жөн санады.
Бұл кезде Фикер, Уральски листок газеттеріне жазған мақалалары жанрлық жағынан ақпараттық хабарлар, кореспенденцияларға жатты. Халел елегізген ел - жұртты болып жатқан жаңалықпен жеделдетіп таныстырып, саяси түсінік беріп отыруды мақсат тұтқан.
1913 жылдан бастап әскери қызметтен мойыны босап, Темір уезіне бөлімшелік дәрігер болып орналасқан Халел қолына қалам алып баспасөзге араласты. Дәл осы жылы Қазақ газетіне Ахмет Байтұрсынұлы сахараның түкпір - түкпірінен сырқат адамдардан келіп үскен, емделудің жолын сұраған жандардың сұрағына орай Ауру жайынан деп бас мақала жазып, қазақ дәрігерлеріне бұйымтайын айтады. Сонда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.