Бейнелі ойлау - мектеп жасына дейінгі бала ойлауының негізгі түрі
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Мектепке дейінгі педагогика пәнінен
Бақылау жұмысы
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі
Орындаған:
Жетекші:
Орал, 2016ж.
Жоспары
Кіріспе
Бала тәрбиесінің негізі жанұясында қаланатындықтан, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұпаққа мирас болып келе жатқан жанұялық бала тәрбиесі дәстүрлерін, фольклорлық мұраларын балабақшада педагогикалық процесті ұйымдастыруда кеңінен пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды.
Мектепке дейінгі ұйымдарға арналған бағдарламалар мектепке дейінгі жастағы балалардың денесі шыныққан, ақыл-ойы ұшқыр, адамгершілік жағынан мінсіз, еңбек сүйгіш, эстетикалық талғамы бай етіп тәрбиелеу міндетін қояды. Онда әрбір баланың жас ерекшелігі, жеке басының өзіндік ерекшелігі, психикалық-физиологиялық ерекшелігі ескеріледі.
Балабақша балалардың жан-жақты дамуына қамқорлық жасайды. Олардың талап-тілегін, қажетін ескеріп, мазмұнды да қызықты іс-әрекетін (ойын, еңбек, оқу) ұйымдастырады. Балалардың көңіл-күйінің сергек, қуанышты болуын көздейді. Балабақшада оқыту мен тәрбие бағдарламалары негізінде педагогикалық процесті ұйымдастырып, бір ізді, жүйелі болуын қадағалайтын, оның талаптарын орындауға жауапты басты тұлға - тәрбиеші.
Тәрбие бағдарламасына сүйене отырып, әрбір топтағы тәрбиелеу мен білім беру мазмұнының келесі топқа қайталанбауын қадағалайды және дұрыс ұйымдастырылуына басшылық жасайды.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие білім берудің алғашқы буыны болғандықтан, тәрбиешілердің еңбекке, мемлекеттік, әлеуметтік, қоғамдық саяси істерге араласу міндетін шешеді. Елімізде мектепке дейінгі ұйымдардың негізгі типі - балабақша.
Мектепке дейінгі кезеңдегі білім мазмұны тәрбиелік сипатта сұрыпталған. Білім деңгейі мен оқытылатын материалдардың шынайылығы, ғылыми дұрыстығы, нақтылығы, түсініктілігі ескерілген. Оқытудың мазмұны балабақшаға арналған Балапан бағдарламасында анықталған.
Аталған бағдарламада көрсетілген материалдар бір топтан, екінші топқа өткен сайын күрделенеді, мазмұны, көлемі кеңейеді, тақырыптары жаңарады, жаңа мәліметтер қосылады. Бағдарламаны игеру арқылы балалар бірте-бірте жүйелі білімге ие болады және олардың мазмұнын талдап, қорытып өз ойларын айтады.
Тәрбиелеу мен оқыту әдістері - балаға білімді, іскерлікті, дағдыны игерту мен тану қабілетін дамыту үшін қолданылатын тәрбиеші жұмысының әдістері. Тәсіл - әдістің бір бөлшегі. Оқыту әдістері: көрнекілік, бақылау, сөздік, тәжірибелік және ойын әдістері. Мектепке дейінгі жаста көрнекілік әдісі кеңінен қолданылады. Бұл әдіс арқылы баланың ұғымын кеңейтіп, оқуы түсінікті, қызықты, нақтылы етеді. Ойы мен бақылампаздығын дамытады. Сондай-ақ, бұл әдістерде дидактикалық, техникалық құралдарды кеңінен пайдалану, бейнефильмдерді, слайд, заттардың өзін, үлгіні, қимыл-қозғалыс арқылы көрсету ұсынылады. Сөздік әдіс-тәсілдерінде айтып беру, оқу, әңгімелету, әңгімелесу, жаттығу, қайталау және ойын әдіс-тәсілдері жиі қолданылады. Бұл жаста оқытудың негізгі формасы - сабақ.
Сабақ барлық балалар үшін міндетті, мұнда білім, біліктілік, дағдыны игертумен қатар, балалар тобын құруға, онда өмір сүріп, іс-әрекетпен шұғылдануға, бір-бірімен дұрыс қарым-қатынас жасап, адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлқын қалыптастыруға үйретеді. Сабақ тәрбиешінің басшылығымен өтеді. Ол сабақтың мазмұнын, мақсат-міндеттерін, көрнекі құралдарын белгілейді, әдіс-тәсілдерін таңдап алып, балалардың білімді іскерлікті, дағдыны меңгеру әрекетін басқарады. Сабақты өткізуге ең қолайлы кезең күннің бірінші жартысы, себебі балаларға іс-әрекетпен шұғылдану таңертенгі тамақтан кейін, шаршамай, ойынға кіріспей тұрғанда ыңғайлы екені көптеген ғалымдардың зерттеу еңбектерінде дәлелденген.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие ұйымдарының мақсаттары мен міндеттері айқындалады. Балабақшада тәрбиелеу мен оқыту мазмұны нақтыланып, оқытудың әдістері мен тәсілдеріне талдау жасалады.
Тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ болғандықтан, оның маңызына құрылымдық ерекшелігіне тоқталып, тәрбиешінің сабаққа дайындығы жан-жақты қарастырылады.
Бала айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы сан түрлі мағлұматтар мен дағдылар, білімді игереді.
К.Д.Ушинский айтқандай: Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі екенін ескерсек, баланың өзі тәжірбиесі қаншалықты бай, сан алуан дегенімен, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола алмайды. Сондықтан балаға ересек адам тарапынан ұйымдастырылып, түсіндірілмеген, өзінің тікелей өмір тәжірбиесі арқылы меңгерген мәліметтері мен дағдылары өмір құбылыстарының нақты себептерін анықтауға кедергі жасап, жасалған түсініктердің тууына негіз болады.
Ақыл-ой тәрбиесі баланы қоршаған орта, құбылыс, адамдар, олардың өзара қарым-қатынасы жайлы дұрыс мәліметтермен қаруландыру арқылы тәжірбиесін ұлғайтып, айналасындағы құбылыстарға, ақиқатқа, оқиғаларға оның дұрыс қарым-қатынасымен көзқарасын қалыптастырады. Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ой тәрбиесі айналадағы құбылысты дұрыс танып-білудің, олардың арасындағы себепші байланыстарды дәл түсінудің алғашқы негізін қалайды. Ақыл-ой тәрбиесі ақыл-ойдың дамуы ғана емес, оның дамуы тек меңгерген білімнің санымен, сапасымен сипатталмай, ойлау процесінің құрылысымен де сипатталады.
Даму - баланың сандық және сапалық жағынан жетілуі, психиканың, ой-санасының өсуі. Ақыл-ойдың дамуы баланы өзін қоршаған дүние туралы алғашқы мәліметтерді игерудің нәтижесінде ғана іске асады.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойының дамуы
Ақыл-ойдың дамуы - бұл, баланың жасына тәжірбиесінің молаюы мен тәрбиелік ықпалдардың әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда кейіннен оқу, еңбек, өнімді жұмыс (сурет салу, мүсін жасау, аппликация, құрастыру) процессінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту, тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға қажетті танымдық қызмет әдістерін меңгеру деп есептейді.
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді, интелектуалдық дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді дамытуды жан-жақты қамтиды.
1.2. Ақыл-ой тәрбиесінің негізі
Білімдерді меңгеру ақыл-ой тәрбиесінің негізіне алынған. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін олардың негізгі көзі - айналадағы өмір. Бала өз бетімен және тәрбиешілердің жетекшілігімен, күнделікті өмірде және оқу сағаттарында білім алады. Балалардың өз бетімен алған білімдері көбіне, бей-берекет жүйесіз, кездейсоқ болып келеді. Көптеген балалар білімінің едәуір қорына ие бола отырып, тиісті 6-7 жастың өзінде жиынтық ұғымдарды меңгере алмайды, аса қарапайым құбылыстардың арасындағы байланыс пен тәуелділікті өз бетімен анықтай алмайды. Түрлі жастағы балаларға арналған білім көлемін, олардың сипатын және бір топтан екінші топқа күрделенуін анықтау, яғни балаларды айналадағылармен таныстыру жөніндегі бағдарламаны жасау, педагогикалық зерттеулердің аса маңызды міндеті болып табылады.
Бұл білімдердің көлемін белгілеуге алғаш рет Я.А.Коменский әрекет жасады. Ол өзінің Ана мектебі деген кітабында - 6 жасқа дейінгі балаларға қандай білім беру керектігін көрсетті.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізін қалау арқылы, біз мектеп жасына дейінгі балаларға табиғатқа деген сүйіспеншілікті, өсімдіктерге, жәндіктерге қақорлық қатынасты тәрбиелейтін табиғат туралы білімдердің қалыптасуын, еңбектің қандай да бір түрлерін болса да, қадір тұтып сол еңбек нәтиелеріне қамқорлық көзқарас туғызуға тәрбиелейтін ересек адамның еңбегі туралы білімді беруді көздейді. Бұл білімді игеру негізінде балалардың туған өлкесіне, өз Отанына деген патриоттық сезімдерді қадір тұту, еліміздің қоғамдық өміріне мүдделену көзқарасы қалыптасады.
Балабақшада берілген білімдер мектеп жасына дейінгі балалардың бәріне түсінікті болып, бұл білімдер бір топтан екінші топқа өткен сайын күрделеніп, егжей-тегжейін жалпылана түседі.
Мысалы, балалар бақшасының барлық топтарында балалар транспортпен танысады. Сәбилер тобында - балалар қалалық транспорттың негізгі түрлерін ажыратып, олардың қандай жұмысқа пайдаланатындығын білуге тиісті болса, Мектепке даярлық тобында - транспорттың қаладағы түрін алыс жолға жүретін, оларда жұмыс істейтін адамдардың еңбек ерекшелігі мен қоғамдық транспортты пайдалану тәртібін білуге әртүрлі транспорт құрамдарын өзара салыстыра білуге тиіс.
Білім нақты болуға тиіс. Яғни, балалардың бойында Отанымыз туралы ұғымды қалыптастыру үшін тәрбиеші оларға Еліміздің әртүрлі халықтары, олардың әдеп-ғұрыптары, шұғылданатын еңбек түрлері мен табиғат жағдайлары туралы кітаптар оқып, әңгімелер өткізеді.
Балалар игеруге тиісті білімдердің 2 бөлімін ажыратып көрсетеміз:
Қарапайым білімдер - бұл білімдерді игеру үшін тәжірибе жүзінде арнайы оқытудың қажеті шамалы. Тек, тәрбиешілердің балалармен өткізілетін жай қарым-қатынасы ойындар, бақылаулар жеткілікті.
Күрделі білімдер - бұл білімдерді тек оқыту процесінде ғана игеруге болады.
Ақыл-ой тәрбиесінің негіздерінің бірі - білімдерді жүйелендіру. Білім жүйесі - белгілі бір заңдылықтардың, ережелердің негізінде бүтіннің бөлшектері арасындағы мәнді байланыстырады, тәртіптерді анықтау арқылы қол жететін білімдердің жиынтығы.
Балалар айналадағы ортамен танысқанда көптеген сауалдар қояды. Сұрақтар - балалардың білуге құштарлығының көрсектіші. Олар, айналадағыларға деген белсенді танымдық қатынасты білдіреді. Көп білетін балалар сауалды көбірек қояды. Балалардың жасына қарай оның қоятын сұрағының түр-сипаты өзгереді. Кейде балалар бір сұрақтан кейін, бір сұрақты тізбектеп қояды: Шөптің не керегі бар?, Сиыр жеу үшін бе?, Ал сиыр оны неге жейді?, Сүт шығу үшін бе?, Ал сүт неге керек?, Балаларға беру үшін бе?, Неге балаға сүт беру керек? - т.б.
Бұл сұрақтардың барлығына да жауап беру керек. Бірақ оны тек даяр күйінде беруге болмайды. Себебі, баланың өз бетімен ойлануын дамытпайды.
Берілген жауап дұрыс, анық, қысқа толық түсінетіндей болуы қажет. Ия, Жоқ деп жауапты қысқасынан қайыруға болмайды, өйткені балалардың білім құмарлығын тудыруға жол аштырмайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің негізінің қалануы - тәрбиеші мен ата-анаға байланысты болады, яғни олар бірігіп жұмыс жүргізгенде іс жүзінде жүзеге аспақ.
Қорыта айтқанда, айқыл-ой тәрбиесінің негізі балаларға жан-жақты білім беруді көздейді, балалардың бойындағы дүниетанымдық көзқарастарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Негізгі бөлім
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда балаларға білім берудің негізгі құралы болып саналады. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алады. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп біледі.
Тек, ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінеді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Адам көркі - ақыл, Асыл- тастан, ақыл-жастан, Ақыл-тозбайтын тон, Білім-таусылмайтын кен, Ақыл - білімге бастар жол деген халқымыздың даналық сөздерінен-ақ, байқауға болады.
Ақыл-ойдың дамуы - бұл, баланың жасына, тәжірбиесінің молаюуы мен тәрбиелік ықпалдардың әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектеп жасына дейінгі баланың білімінің дамуы жылдам қарқынмен жүргізіледі, тіпті қалыптасады. Таным процесстері жетіледі, бала ақыл-ой әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз етуін оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар.
Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процессінде тілді сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай, оны қарым-қатынас құралы ретінде еркін пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда ал сонан соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс (сурет салу, мүсін жасау, аппликация, құрастыру) процесінде жүзеге асырылады.
Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиенің ықпалымен жүргізіледі.
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және білім алуға қажетті танымдық қызмет әдістерін меңгеру деп есептеледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеуді дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу керек. Оларды ескере отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері, мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді.
Психология мен педогогика ақыл-ой тәрбиесі мүмкіндіктерін тиімді шешу жолдарын табу, бір жағынан баланың мүмкіндіктерін барынша пайдалану және екінші жағынан организмді қалыптастыратын шамадан тыс міндеттер жүктеуді болдырмау үшін мектеп жасына дейінгі ақыл-ой дамуының мүмкіндіктері мен заңдылықтарын зерттеумен шұғылданады.
Ғалымдар ақыл-ой мен тәрбиені дамытудың көптеген мәселелерін зерттеуде мектеп жасына дейінгі балаларды ақыл-ой жағынан тәрбиелеудің негізі ретінде сенсорлық тәрбиенің мазмұны мен әдістерін талдауға қажетті түсінік пен қабылдаудың даму заңдылықтары реттеліп отыр, олардың көрнекі-қимылдық, бейнелі образды және ұғымдық логикалық ойлауының қалыптасуы зерттелуде. Ақыл-ой күштері балаларды білім қорын жасауға негізгі ойлау түрлерін жүзеге асыруда үлкен рөл атқарады.
Ақыл-ойдың түрлері: диалектикалық, логикалық, абстрактілік, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік жүйелілік болып табылады.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру, даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара байланысын пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдермен байланысы. Талқылау, дәлелдеу, теріске шығару, қорытынды болжам жасау тәсілдері байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге келтіреді.
Абстрактілік ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы мәндіні бөлуге, абстрактілі ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Категориялық ойлау - айырмашылықтары мен ұқсастықтары негізінде ұғымдарды топтарға біріктіру іскерлігі.
Теориялық ойлау - білімнің ғылыми негіздерін, даму принциптерін түсініп, заңдылықтарды көріп, құбылыстар арасындағы мәнді байланыстарды түсіну іскерлігі.
Индуктивтік ойлау - ойдың жекеден - жалпыға, фактілерден қорытындыға қарай қозғалысы.
Дедуктивтік ойлау - ойдың жалпыдан - жекеге, қорытындыдан - фактілерге қарай қозғалысы.
Алгоритмдік ойлау - нұсқауға, ережеге толықтай сүйеніп, міндеттерді бөліп, іс-әрекет стратегияларын анықтау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойларында айналадағы құбылыс жөнінде қарапайым білімнің жеткілікті үлкен қоры жиналады, олар негізгі ойлау тәсілдерін меңгереді және заттармен құбылыстардың елеулі және елеусіз белгілерін айыруға, кейбір себеп-салдар байланыстарын анықтауға қабілетті болады, оларда оқу іс-әрекетінің бастамасы қалыптасады. Ақыл-ой дамуының толысуы жақсы ұйымдастырылған іс-әрекет нәтижесінде ғана іске асады, сондықтан да тәрбиешілердің міндеті - бұл үшін жағдай тудырумен бірге балаға мақсатты тәрбиелік ықпал жасау болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді интелектуалдық дағдылар мен іскерлікті қалыптастырады, танымдық қабілеттерді дамытуды қамтиды.
Балаларды мектепке дейінгі оқытуда ақыл-ой тәрбиесінің рөлі өте ерекше. Білім қорын игеріп, ақыл-ой белсенділігі мен дербестігін дамыту, интелектуалдық іскерлік пен дағдыларға ие болу - бұл мектепке табысты оқыту үшін және алда тұрған еңбек қызметіне даярлау үшін маңызды алғы шарттар.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында мектеп жасына дейінгі балаларды ақыл-ой жағынан тәрбиелеудің мынандай міндеттері белгіленген:
Қоршаған өмірдің қарапайым құбылыстары жайлы дұрыс ұғымдар қалыптастыру: Танымдық техникалық процесстерді дамыту, білуге құштарлығы мен ақыл-ой қабілетін дамыту, интелектуалдық іскерлігі мен дағдыларын дамыту, ақыл-ой әрекетінің қарапайым тәсілдерін қалыптастыру.
Мектеп жасына дейінгі бала үшін қоршаған өмір жайлы ұғымдарды қалыптастыру арқылы күн сайын жаңа құбылыстармен, заттармен танысады, айналадағы өмірді бақылап, өздігінен түсініп қорытынды жасағысы келеді.
Л.Н.Толстой мектепке дейінгі шақ туралы: Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын және көп, тез иеленгенім соншалық қалған бүкіл өмірімде мен соның жүзден біріне де ие болмаған шығармын. Бес жастағы баладан маған дейін бір адым ғана. Ал жаңа туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық - деп жазды.
Алайда, тиісті басшылықсыз білім мен ұғымды жинақтау жүйесіз жүреді: олар үстіртін, көбінесе жаңсақ болуы мүмкін.
Бала бұлтты-мақта, жұлдыздарды-электр шамдары деп ойлайды. Айналадағы өмірді бақылай отырып, ол өзінше тұжырым жасауға тырысады. Балалардың білім қорын дәйекті түрде ұлғайту оларды ретке келтіру нақтылау, жүйелеу оқытушылық міндеті болып табылады.
Бала төңірегіндегі заттар, олардың қолданылуы, кейбір сапасы (түрі, көлемі, формасы) және қасиеттері (соғылу, сыну, үзілу, төгілу) жайлы, оның қандай материалдан жасалғаны туралы айқын түсінік алу керек. Сондай-ақ, ол табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланыстары мен заңдылықтары (жыл мезгіліне тән белгілері және осы белгілердің өзара байланысы кейбір хайуанаттардың өмір салтымен байланыстылығы) жайлы білім алады. Өлі табиғат құбылыстарын өсімдіктердің, жәндіктердің, хайуанаттардың дамуын бақылау процесінде тәрбиеші балалардың бойында дүние жайлы материалитсік ұғымдардың бастамасын қалыптастырады.
Қоғамдық құбылыстармен, оқиғалармен, адамдардың еңбегімен, мерекелермен, Елордамыз Астана қаласының көрікті де, әсем табиғатымен таныстыру арқылы балалардың дүниетанымын, табиғат, қоғам, Отан туралы сүйіспеншілік сезімінің және көпұлтты негіздерінің қалыптасуына жәрдемдеседі.
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызы - танымдық техникалық процестерді дамыту, психикалық процестерді түсіну, қабылдау, есте сақтауды, қиялдауды, ойлауды сондай-ақ, сөйлеуді дамыту болып табылады.
Қоршаған дүниені тану түсіну мен қабылдаудан басталады. Олардың даму деңгейі неғұрылым жоғары болған сайын, қоршаған болмысты тану мүмкіндігі соғұрылым мол болады. Мектеп жасына дейінгі балада қабылдау іс-әрекеттері жетілдіру өзінің негізінде бізге бұрыннан таныс заңдылықты, яғни сыртқы бағдарлау іс-әрекетінің қабылдау іс-әрекетіне айналуын көреміз. Сыртқы бағдарлау іс-әрекеті (бұларды бала бүкіл мектепке дейінгі шақ ішінде меңгереді).
Қабылдау жәрдемімен балалар әлі шеше алмайтын міндеттерді байқап көру жолымен шешуге қызмет етеді. Мектеп жолына дейінгі баланың күй-сарынын аңғаруы, сөздегі дыбыстарды ажырата білуі естілетін дыбыстардың ерекшеліктеріне сәйкес, оларды қайталау үшін дауыс ақпаратының қимылын мүмкіндігінше өзгертуді меңгеру дәрежесіне қарай пайда болып дамиды.
Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытудың рөлі ерекше. Адам ана тілін өзінің ойын айтуға және өзінің айтқанын түсінуге пайдаланады. Сөйлей білу балаға заттарды немесе құбылыстарды тікелей қабылдау арқылы ғана емес, сондай-ақ болмыс туралы білімдерін жанама түрде (әңгіме, көркем шығарма, тәрбиешінің түсіндіруі т.б.) арқылы алуға мүмкіндік береді. Балалар бақшасында сөздік қорын көбейту, грамматикалық құрылымды қалыптастыру, байланыстырып сөйлеуді дамыту сияқты міндеттер шешіледі.
Тілдің дамуы - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасы шеңбері кеңейе түседі. Балалар біраз есейе бастаған соң, шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып, адамдардың көбеюуі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді және тілдің дамуына жоғары талаптар қойылады.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдар мен араласу кезінде оны іс жүзінде қолдану арқылы жетіле түседі және де тіл психикалық үрдістерді қайта қараудың негізгі ойлау құралы болып табылады. Сөз қорының дамуы және тілдің грамматикалық құрылысы - мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және шылау сөздердің есебінен тез өседі. Егер бала грамматикалық заңдары бойынша сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамның өз бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмас еді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік пікірлесуді қолданудың балалар абстрактілі ұғымдар көмегімен ойлайды екен. Бала сөздерінің маңызының сол сөздерді ересек адам қолданғандағы маңызынан елеулі айырмашылығы болатынын көрсетіп берді.
Бұл айырмашылық сөздік жалпылаудың формасына да, мазмұнына да қатысты. Алты жасар қыздан көптеген суреттер ішінен жануарлар бейнелерін іріктеп алу тапсырылды:
- Аю-жануар
- Неге олай ойлайсың?
Ол орманда тұрады, ол үлкен жануар және бал жегенді ұнатады.
Пілде жануар. Ол Африкада тұрады. Міне, түлкіде жануар. Ол қояндарды ұстайды.
Мысалы, 6 жасар баланың сөздік пікірлесуі осындай болып келеді. Тіл баланың жалпылауларының жай қосымшасы емес. Сөз-қоғамдық тәжірбиенің бір бөлігі. Ол баланың ойлау іс-әрекетін белгілі түрде бағыттайды, біртіндеп жоғарынағыз ұғымдық форманы игеруге жеткізе отырып, оның жалпылауларын қалыптастырады. Тілді меңгермейінше, мектеп жасына дейінгі баланың дұрыс психикалық дамуы мүмкін емес, десек те тіл психикалық жағдайды жасайды деп айтуға болмайды. Олар іс-әрекеттің алуан түрлі процесстерге тілдің қатысуы үстінде тәрбиелеу мен оқытудың шешуші ықпалымен қалыптасады.
Балалар сыртқы бағдарлау іс-әрекетінің көмегімен заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен қатынастар орнатуды талап етеді. Сондай-ақ, мәселелерді шешуден бейнелерді пайдалана отырып, қарапайым ойлау іс-әрекетінің көмегімен ойша шешуге көшеді. Басқаша айтқанда, ойлаудың көрнекі іс-әрекет формасы негізінде ойлаудың көрнекі бейнесі формасы қалыптаса бастайды.
Ойлау - таным процестерінің ішіндегі ең биік сатыда тұрған жоғарғы процесс. Дәлдеп айтқанда ойлау - адам баласына ғана тән меншікті психикалық процесс.
Ойлау дегеніміз - шындықты жалпылап бейнелеу болғандықтан, ол адамның іс-тәжіриебесіне сүйене отырып, ойлау ісін атқарады. Ойлау сөзбен тығыз байланысты. Ойдың тілсіз күні жоқ, өйткені ойлау әрекеті адамдардың өзара қарым-қатынас жасауын жүзеге асырады. Бұл табиғи қажеттілік. Қоғам өмірінде жеке адамның әрекеті ой мен тілдің қатынасына байланысты дамып отырады. Тіл - адамдардың негізгі қарым-қатынас құралы.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана, оның ойлау шеңбері кеңейеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамытуы ақыл-ой әрекетін қалыптастыруымен жүзеге асады. Бұл қалыптасудың басталар жері - материалдық заттармен жасалынатын шынайы әрекеттер. Мұндай әрекеттен балалар материалдық заттарды шынайы елестеткен ішкі ықшамдалған әрекеттерге және ақырында нақты заттар елестермен немесе ұғымдармен ауыстырылған. Бүтіндей нақты жағдайда іске асатын іс-әрекетке ауысады. Ойлауды дамытудың жоғары кезеңдерінде оның логикалық формасында ақыл-ой әрекеттері іштей сөйлеу тұрғысынан жүзеге асырылады. Түрлі таңбалар жүйелері пайдаланылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауы таңбалардан гөрі, бір жағдайларда нақтылы заттарды бейнелеп, басқа заттарды бір шама жалпылама және схемалы болатын бейнелерді көбірек пайдаланады. 2 жас пен 7 жас арасында ақыл-ой тұрғысында міндеттерді шешу нақтылы ақыл-ой эксперименті ретінде өте алатыны Ж. Пиаженің тәжірбиелерінде көрсетілген болатын.
Осындай байланыстардың басты түрінің бірі - себептер мен салдар қатынастары. Баланың ойлануына түсінікті міндеттер аумағының кеңейе түсуі анық. Барған сайын жаңа білімдерді игерумен байланысты білім алу балалар ойлауын дамытудың міндетті шарты болып табылады. Бұл білімнің бірсыпырасын бала тікелей үлкендерден, ал өзгелерін үлкендердің жетекшілігі және бағыттауы арқылы өз бақылаулары мен іс-әрекетінің тәжірбиесінен алады.
Білім қорының біраз артуы әлі ойлаудың дамуын түсіндіре алмайды. Білімді игерудің өзі ойлаудың нәтижесі болып табылатын ойлау міндеттерін шешетін іс. Игерілген жаңа білім ойлаудың одан әрмен дамуына енеді, баланың ойлау іс-әрекеттерінің жаңа міндеттерін шешуге пайдаланылады. Ойлау іс-әрекетінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бейнелі ойлау - мектеп жасына дейінгі бала ойлауының негізгі түрі. Ол қарапайым формалар, сәбилік шақта-ақ, көріне бастайды, баланың заттық іс-әрекетінде қарапайым құралдарды қолданумен байланысты шағын ауқымды мәселелерді тәжірибе барысында шешуде байқалады. Балалар ойлауының схемалығын екінші көрінісі олардың түрлі кейіптері схемашылық бейнелерді өте оңай да, тез түсініп, олардың табысты пайдалануы. Мектеп жасына дейінгі балалар бес жастан бастап бір рет түсіндірген соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың схемалық белгілерін таниды,жолдар жүйесінің тарамдарындағы қажетті бағытты таңдап алу үшін географиалық картаға ұқсас схемаларды т.б.пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өз көздерінше ермек саз жабыстырылған шар мен дөңгелекшенің қайсысында ермексаз көп екендігі жөніндегі сұраққа да осыған ұқсас сипатта жауап береді. Бала дөңгелекшеде ермексаз көбірек деп сендірмекші болады. Алайда, мектеп жасына дейінгі бала ыдыстағы сұйықтықтың өзі еріп тұрған деңгейін осы заттың жалпы санынан шар мен дөңгелекшенің көрініп тұрған ауданын ажырата білмейді, бұларды бір-бірінен байланыссыз қарастыра алмайды. Бейнелі ойлауда олар бірігіп кеткен секілді болады. Санды көзбен көруге қабылданғанда шамалап бөліп алып көрнекі түрде көзге елестетуге болмайды.
Осыған ұқсас, тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелер негізінде пайымдаудан белгілерді пайдаланатын пайымдауға яғни, дерексіз логиканың ойлауға көшуді қажет етеді. Нақтылы заттар мен жағдайлардың орнына белгілер түріндегі сөздер, сандар арқылы игерудің алғы шарттары сәбилік шақтың соңында, бала санасының белгілі функциясы қалыптаса бастағанда қаланады. Балаларда бар түсініктер өздігінен ұғымдарға айнала алмайды. Ұғымдарды қалыптастыру үшін түсініктерді пайдалануға болады. Ұйықтардың өзінде және олардың қолдануға негізделген ойлаудың логикалық формаларында балалар да балалар ғылыми білімдер негіздерін игеру барысында меңгереді.
Ойлау
ОТ-ойлау тәсілдері, ОФ-ойлау формалары
Мектеп жасында балалардың санасы есте сақтауы қалыптасады, еске сақтау ауқымы ұлғаяды, оның міндеті есте еркін сақтауға жаттықтыру, оның пайдалы білімдермен толықтыру болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың есіне негізінен ықтиярсыз сипатта болады. Бұл бала өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Еске сақтау мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге асады, әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса соны ғана есінде сақтайды.
Адамның өмір тәжірибесінде қабылдағаны басынан кешкен ой-сезімі, әрекеті ізсіз жоғалып кетпейді, есте сақталады, кейін қайта жаңғыртылады. Бұрың қабылдаған зат, құбылыс бейнелерін өз көңіл-күйлерін ойда сақтап, қайта жаңғыртатын психикалық процесті ес дейді.
Бұрынғы уақытша жүйке байланыстары қызмет істесе, адамның есінде қалғаны қайта жаңғырады, санасына қайта келеді. Естің бұл күйін - қайта жаңғырту дейді. Қабылдаған нәрсемен кездеспей-ақ, қайта жаңғыртуды - еске түсіру дейді.
Бала есінің дамуы өмірінің бірінші күндерінен басталады, тілі шыққан бала өзінің сөз қорына сөз қосады, көрген-білгенін үйренеді, бірақ өмір тәжірибесі әлі аз, ойлауы, тіл дамуы жеткіліксіз, сондықтан есте қалдыруы да механикалық болады.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиеленетін балабақшаларда оларға жақсы таныс, өздері түсінетін нәрсесін есте қалдыруы мағыналы болады. Мәселен, бала ертегі тыңдағанда кейіпкер жөнінде сұрақтар қойып, қайталап айтқызып, мазмұнын ұғынып алады. Тыңдау кезінде сүйсініп, қуанып немесе ренжіп, жабырқап отыруы да мазмұнын түсінгендіктің белгісі.
Ес
Заттардың түрлі-түсті суреттерді, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне, іс-әрекет үрдісінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне байланысты.
Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады. Ал, осы суреттерді өз орындарына мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне қарауға дәл келетін заттарды қою ұсынылғанда балаларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс әрекетінің жанама қосымша болып табылады. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне алған рөльді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті бүрын бөлінеді, өйткені бала алды мен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап жасағанынан көрсететін іс әрекетті білу керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру тәжірибесінің нәтежесінде пайда болады. Мұнда бала егер өзі есте сақтауға тырыспаса, кейін одан күтіп отырған нәрсені елестете алмайтынын ұғына бастайды. Есте сақтаумен, еске түсірудің жолдарын бала өз ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне үлкендер салады. Мысалы, тәрбиеші балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны қайталап беруді талап етеді. Тәрбиеші баладан бір нәрсе сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт береді: сосын не болды, жылқыға ұқсас сен тағы қандай жануарды көрдің тағы сол сияқты.
Бала біртіндеп қайталай білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында байланыстыра білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге үйренеді. Ақырында балалар есте сақтаудың арнайы іс-әректінің қажетілігін ұғына бастайды, бұл іс-әрекетер қосымша әдістерді пайдалана білуді игереді. Ықтиярлы есте сақтауды меңгерудегі айтарлықтай жеңістерге қарамастан, тіпті мектепке дейінгі шақтың соңында да, естің үстеме түрі басып ықтиярсыз ес болып отырады. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруге балалар біршама сирек жағдайларда ғана, өз іс әрекетінде тиісті міндеттер пайда болғанда немесе үлкендердің талабына сәйкес бет бұрады.
Белгілі бір материал төңірегіндегі баланың белсенді ақыл-ой қызметімен байланысты ықтиярсыз есте сақтау мектеп жасына дейінгі баланың аяғына дейін, сол материалды ықтиярлы есте сақтауға қарағанда жемістірек болып қала береді.
Мысалы, бейнеленген заттардың топтарына (бақша үшін, ас үй үшін т.б.) есте сақтау мақсатынсыз ақ, суреттерді әр орынға қойып шыққанда оларды балалар естеріне жақсы сақтайды, ал суреттерді есте сақтау мақсатымен қараған балалар мұндай нәтижеге жете алмады, санымен қабылдау мен бір қатар белсенді іс-әрекеттерін орындаумен байланыспаған ықтиярсыз есте сақтау (мысалы, қараған суреттер есте сақтау) ықтиярлы есте сақтау секілді онша жемісті болып шықпайды.
Қиял - адамға ғана меншікті психикалық процесс, жануарларда бұл функция болмайды, өйткені бұл адамның еңбек әрекетімен ғана байланысты дамыған психикалық функция.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып, отыру қажет. Мәселен, сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше баланың осыған орай, көрінетін қиялы да шарықтай алмайды. Жаңа туған балада қиял болмайды.
Мәселен, балалар бақшасында тәрбиешінің темір дол ойынын ойнайық деген ұсынысын балалар өте зор қуанышпен қарсы алып, рөлдерін бөлісіп алады: біреуі бастық боламын, біреуі жолаушы, біреулері жүргізуші боламын деп әбігерленіп жатыр. Ал, Аманжол: Мен шофер болып затпен адамдарды тасимын - деп ниет білдіріп, тәрбиешінің ұсынысын үдете ары қарай дамыта түсіп өз қиялымен ойымен толықтырып, өзіне жаңа рөл тауып алады.
Бұл - шығармашылық қиялдың белсенді қатынасуының арқасында туып отырған нәтиже.
Қиял
Қиялды дамытуға көп көңіл бөлінеді, ол барлық шығармашылық қызмет үшін қажет. Өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекетінің орындауынан ажырата алмайтындай болады. Бала таяққа отырып алып ат болып жортады, бұл сәтте ол салт атты, ал астындағы таяқ - аты. Бірақ, ол шауып өте шығарлықтай ештеңе жоқ кезде, таяқпен қимыл жасамағанда өзі аша таяқты шын ат дей алмайды.
Төрт жасар баланың тақтаға сурет салып жатқандағы айтқандарын тыңдауға болады. Ол әуелі түйенің суретін салғысы келіп, әсіресе денесінен ілгері шығыңқы тұратын түйенің басын салған болуы керек. Бірақ, түйенің суретін салуға ұмытылды, бүйірі жағындағы шығыңқы жер оған көбелектің қанаты сияқты көрінеді. Оның айтқаны: - Көбелектің суретін салсам ба екен?. Ол жоғарғы және төменгі шығыңқы тік сызықты өшіріп тастады да, көбелектің екінші қанатын салды. Тағы да көбелектің суреті ... . Енді, тағы құстың суретін саламын. Ұша алатындардың бәрінің суретін саламын. Құсты бейнелейді. Енді айдың суретін саламын!, Шыбындар әйтседе, шығады ғой - ол тағы екі нүкте қосты (шыбынның екі мұртшасы) тақтада белгілер қойды. Бұлардың арасындағы тік сызықта шыбынды бейнелеуге жатады, бірақ оны жүргізіп болғасын ол айқайлап жіберді. А, шыбын! Күннің суретін салайыншы! - деді де суретті салды.
Осыдан кейін, ол бастапқы бөлмеге оралды. Екі шыбынның суретін салайын!. Ол қайтадан екі нүктені белгіледі де, оны қисық тұйық сызықпен қоршап қойды. Мынау шыбын.
Содан соң, бөлмеде ілулі тұрған құс бейнеленген суретті көшіру оның ойына келді. Ол құстың суретін тұмсығынан бастап сала бастайды. Бірақ, оның елесі сол бойда басқа тақырыпқа ауысып кетті, ол Жұлдыздың суретін салсам ба екен? - деді де, соны орындады.
Ертегілер мен тақырыптарды ойынан шығара отырып, балалар таныс бейнелерді көз алдына елестетеді және көбіне есінде қалған сөздерді, өлең жолдарын қайталайды.
Қиялдың тынымсыз қызметі - бұл баланың төңірегіндегі дүниені танып, оны меңгеретін өзінің жеке басының шағын тәжірбиесінің аумағынан шығуына апаратын жолдардың бірі. Бірақ, бұл үлкендер тарапынан үнемі бақылап отыруды талап етеді, тек үлкендердің жетектеуі және үйретуімен ғана бала қиялды шындықтан ажырата біледі. Баланы толғандырған жағдай оның қиялының негізі бола алады. Сөзінің арқасында балалар ертегілерді, тақырыптарды ойлап шығара алады. Көптеген жағдайларда бала өзінің шығармасының қандай болатынын өзі де білмейді. Міне, әңгімелеп бергенімде есітесің ал, әзірше өзім де білмеймін - деп жауап бере салады.
Т.Рибонның айтуынша: Баланың шығармашылығының қабілеті тәжірбиелігіне байланысты дамиды - деп тұжырымдайды.
Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. Сондықтан, қиялдың дамуын 4 ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан 6 жасқа дейінгі аралықта).
Бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
Екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
Үшінші кезең - ойындағы рөльдерге байланысты өзгеруі;
Төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кириловтың тәжірбиелік зерттеулерінде бала дамуында қиялдың 2 түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық қиялдың басты міндеті - ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде 3 түрлі компанентті бөліп көрсетті:
- Көрнекілікке сүйену;
- Өткен тәжірбиесін қолдану;
- Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы 3 компаненттің қолдануында халық ертегісінің айырықша орнын анықтап, зерттеуге мән берілді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял-қоғамдық тәжірбиені меңгерудегі алғы шарттары болып келеді. Өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық бейнелер қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де баланың өмірден көрген-білгенімен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып естіледі.
С.Л.Рубинштейннің айтуынша: Қиял - бұл образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу - деп түсіндіріледі. Л.С.Выготский мен А.Н.Леонтев қиялдың ерекшеліктеріне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән берді.
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірбиесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кезде психологтар мен педагогтар баланың жеке басының дамуындағы қиялдың маңыздылығын ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына жағдай жасау, яғни еркіндік беру керектігін айтады.
Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей 3 компаненттен тұрады:
- бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға мүмкіндік береді;
- екінші дәрежеде баланың өткен тәжірбиесімен байланысты бірақ сонда да, заттық байланыстың рөлі бар;
- үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының жоғарғы формасы ой-пікірден анық іске асуына байланысты, ықтиярлы арнайы қиялдың зейін мен естің ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез-құлқының сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы үрдістің бір жағы болып табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады.
Қорыта айтқанда, 5-6 жастағы балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс қиялдың дұрыс дамуына апаратын көп жолдың бірі болып табылады. Алты жасар бала өз қиялын алуан түрлі жағдайлар бойынша құра алады және баланың өзі сонда әр түрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы - баланың айналасындағы әлемді танып, білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі.
Білуге құштарлық балаға тән қасиет. Ол баланың айналадағы дүниге қызығуынан бәрін де білгісі, көргісі, ұстағысы келіп, іс-әрекетке араласқысы келетін ниеттен сан алуан түрлі сұрақтарынан байқалады. Баланың осы құштарлығын қолдай отырып, бақылау сұрақтарына дер кезінде жауап беру, өз бетінше ойнауға бағыттап, өздігінен жауап табуға дағдыландырған дұрыс.
Адамға тікелей әсер ететін заттардың не құбылыстардың адам анализаторларында тұтастай бейнелену процесін - қабылдау дейді.
Қабылдау
Балалық шақ бұл баланың айналадағы қоршаған дүниеден алған әсерінің үлкен қорын жинау кезеңі. Мектепке дейінгі балаларға көпетеген нәрселердің бәрі жаңа, бәрі де қызықты көрінеді. Балалар көрген заттарын қадағалай қарап, қолына ұстауға құштар болып, тәрбиешінің әңгімесін ықыласпен тыңдағанына қарамастан, айналадағы заттар мен құбылыстардағы көптеген нәрселерді ескермейді. Мұның себебі - бала қабылдауының ерекшелігінде болып табылады.
Балалардың байқағыштық қабілетін тәрбиелеуді үнемі есте сақатаған жөн. Қабылдау мен бақылаудың дәлдігін тәрбиелегенде баланың ауызша сөзіндегі немесе жазғандағы қателерін өзіне түзеттіріп, оны қайтадан дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру қажет.
Байқағыштықты дамыту үшін балаларды заттар мен құбылыстарды салыстыра білуге тәрбиелеудің маңызы зор.
Сөйлеу дегеніміз - адамдардың тіл арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау әрекеті.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айтуы.
Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатыдан тұрады. Алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең 2 айлығынан 11 айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты - баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі - 11 айдан, 1 жыл 7 айға дейінгі аралық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Мектепке дейінгі педагогика пәнінен
Бақылау жұмысы
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі
Орындаған:
Жетекші:
Орал, 2016ж.
Жоспары
Кіріспе
Бала тәрбиесінің негізі жанұясында қаланатындықтан, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұпаққа мирас болып келе жатқан жанұялық бала тәрбиесі дәстүрлерін, фольклорлық мұраларын балабақшада педагогикалық процесті ұйымдастыруда кеңінен пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды.
Мектепке дейінгі ұйымдарға арналған бағдарламалар мектепке дейінгі жастағы балалардың денесі шыныққан, ақыл-ойы ұшқыр, адамгершілік жағынан мінсіз, еңбек сүйгіш, эстетикалық талғамы бай етіп тәрбиелеу міндетін қояды. Онда әрбір баланың жас ерекшелігі, жеке басының өзіндік ерекшелігі, психикалық-физиологиялық ерекшелігі ескеріледі.
Балабақша балалардың жан-жақты дамуына қамқорлық жасайды. Олардың талап-тілегін, қажетін ескеріп, мазмұнды да қызықты іс-әрекетін (ойын, еңбек, оқу) ұйымдастырады. Балалардың көңіл-күйінің сергек, қуанышты болуын көздейді. Балабақшада оқыту мен тәрбие бағдарламалары негізінде педагогикалық процесті ұйымдастырып, бір ізді, жүйелі болуын қадағалайтын, оның талаптарын орындауға жауапты басты тұлға - тәрбиеші.
Тәрбие бағдарламасына сүйене отырып, әрбір топтағы тәрбиелеу мен білім беру мазмұнының келесі топқа қайталанбауын қадағалайды және дұрыс ұйымдастырылуына басшылық жасайды.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие білім берудің алғашқы буыны болғандықтан, тәрбиешілердің еңбекке, мемлекеттік, әлеуметтік, қоғамдық саяси істерге араласу міндетін шешеді. Елімізде мектепке дейінгі ұйымдардың негізгі типі - балабақша.
Мектепке дейінгі кезеңдегі білім мазмұны тәрбиелік сипатта сұрыпталған. Білім деңгейі мен оқытылатын материалдардың шынайылығы, ғылыми дұрыстығы, нақтылығы, түсініктілігі ескерілген. Оқытудың мазмұны балабақшаға арналған Балапан бағдарламасында анықталған.
Аталған бағдарламада көрсетілген материалдар бір топтан, екінші топқа өткен сайын күрделенеді, мазмұны, көлемі кеңейеді, тақырыптары жаңарады, жаңа мәліметтер қосылады. Бағдарламаны игеру арқылы балалар бірте-бірте жүйелі білімге ие болады және олардың мазмұнын талдап, қорытып өз ойларын айтады.
Тәрбиелеу мен оқыту әдістері - балаға білімді, іскерлікті, дағдыны игерту мен тану қабілетін дамыту үшін қолданылатын тәрбиеші жұмысының әдістері. Тәсіл - әдістің бір бөлшегі. Оқыту әдістері: көрнекілік, бақылау, сөздік, тәжірибелік және ойын әдістері. Мектепке дейінгі жаста көрнекілік әдісі кеңінен қолданылады. Бұл әдіс арқылы баланың ұғымын кеңейтіп, оқуы түсінікті, қызықты, нақтылы етеді. Ойы мен бақылампаздығын дамытады. Сондай-ақ, бұл әдістерде дидактикалық, техникалық құралдарды кеңінен пайдалану, бейнефильмдерді, слайд, заттардың өзін, үлгіні, қимыл-қозғалыс арқылы көрсету ұсынылады. Сөздік әдіс-тәсілдерінде айтып беру, оқу, әңгімелету, әңгімелесу, жаттығу, қайталау және ойын әдіс-тәсілдері жиі қолданылады. Бұл жаста оқытудың негізгі формасы - сабақ.
Сабақ барлық балалар үшін міндетті, мұнда білім, біліктілік, дағдыны игертумен қатар, балалар тобын құруға, онда өмір сүріп, іс-әрекетпен шұғылдануға, бір-бірімен дұрыс қарым-қатынас жасап, адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлқын қалыптастыруға үйретеді. Сабақ тәрбиешінің басшылығымен өтеді. Ол сабақтың мазмұнын, мақсат-міндеттерін, көрнекі құралдарын белгілейді, әдіс-тәсілдерін таңдап алып, балалардың білімді іскерлікті, дағдыны меңгеру әрекетін басқарады. Сабақты өткізуге ең қолайлы кезең күннің бірінші жартысы, себебі балаларға іс-әрекетпен шұғылдану таңертенгі тамақтан кейін, шаршамай, ойынға кіріспей тұрғанда ыңғайлы екені көптеген ғалымдардың зерттеу еңбектерінде дәлелденген.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие ұйымдарының мақсаттары мен міндеттері айқындалады. Балабақшада тәрбиелеу мен оқыту мазмұны нақтыланып, оқытудың әдістері мен тәсілдеріне талдау жасалады.
Тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ болғандықтан, оның маңызына құрылымдық ерекшелігіне тоқталып, тәрбиешінің сабаққа дайындығы жан-жақты қарастырылады.
Бала айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы сан түрлі мағлұматтар мен дағдылар, білімді игереді.
К.Д.Ушинский айтқандай: Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі екенін ескерсек, баланың өзі тәжірбиесі қаншалықты бай, сан алуан дегенімен, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола алмайды. Сондықтан балаға ересек адам тарапынан ұйымдастырылып, түсіндірілмеген, өзінің тікелей өмір тәжірбиесі арқылы меңгерген мәліметтері мен дағдылары өмір құбылыстарының нақты себептерін анықтауға кедергі жасап, жасалған түсініктердің тууына негіз болады.
Ақыл-ой тәрбиесі баланы қоршаған орта, құбылыс, адамдар, олардың өзара қарым-қатынасы жайлы дұрыс мәліметтермен қаруландыру арқылы тәжірбиесін ұлғайтып, айналасындағы құбылыстарға, ақиқатқа, оқиғаларға оның дұрыс қарым-қатынасымен көзқарасын қалыптастырады. Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ой тәрбиесі айналадағы құбылысты дұрыс танып-білудің, олардың арасындағы себепші байланыстарды дәл түсінудің алғашқы негізін қалайды. Ақыл-ой тәрбиесі ақыл-ойдың дамуы ғана емес, оның дамуы тек меңгерген білімнің санымен, сапасымен сипатталмай, ойлау процесінің құрылысымен де сипатталады.
Даму - баланың сандық және сапалық жағынан жетілуі, психиканың, ой-санасының өсуі. Ақыл-ойдың дамуы баланы өзін қоршаған дүние туралы алғашқы мәліметтерді игерудің нәтижесінде ғана іске асады.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойының дамуы
Ақыл-ойдың дамуы - бұл, баланың жасына тәжірбиесінің молаюы мен тәрбиелік ықпалдардың әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда кейіннен оқу, еңбек, өнімді жұмыс (сурет салу, мүсін жасау, аппликация, құрастыру) процессінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту, тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға қажетті танымдық қызмет әдістерін меңгеру деп есептейді.
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді, интелектуалдық дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді дамытуды жан-жақты қамтиды.
1.2. Ақыл-ой тәрбиесінің негізі
Білімдерді меңгеру ақыл-ой тәрбиесінің негізіне алынған. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін олардың негізгі көзі - айналадағы өмір. Бала өз бетімен және тәрбиешілердің жетекшілігімен, күнделікті өмірде және оқу сағаттарында білім алады. Балалардың өз бетімен алған білімдері көбіне, бей-берекет жүйесіз, кездейсоқ болып келеді. Көптеген балалар білімінің едәуір қорына ие бола отырып, тиісті 6-7 жастың өзінде жиынтық ұғымдарды меңгере алмайды, аса қарапайым құбылыстардың арасындағы байланыс пен тәуелділікті өз бетімен анықтай алмайды. Түрлі жастағы балаларға арналған білім көлемін, олардың сипатын және бір топтан екінші топқа күрделенуін анықтау, яғни балаларды айналадағылармен таныстыру жөніндегі бағдарламаны жасау, педагогикалық зерттеулердің аса маңызды міндеті болып табылады.
Бұл білімдердің көлемін белгілеуге алғаш рет Я.А.Коменский әрекет жасады. Ол өзінің Ана мектебі деген кітабында - 6 жасқа дейінгі балаларға қандай білім беру керектігін көрсетті.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізін қалау арқылы, біз мектеп жасына дейінгі балаларға табиғатқа деген сүйіспеншілікті, өсімдіктерге, жәндіктерге қақорлық қатынасты тәрбиелейтін табиғат туралы білімдердің қалыптасуын, еңбектің қандай да бір түрлерін болса да, қадір тұтып сол еңбек нәтиелеріне қамқорлық көзқарас туғызуға тәрбиелейтін ересек адамның еңбегі туралы білімді беруді көздейді. Бұл білімді игеру негізінде балалардың туған өлкесіне, өз Отанына деген патриоттық сезімдерді қадір тұту, еліміздің қоғамдық өміріне мүдделену көзқарасы қалыптасады.
Балабақшада берілген білімдер мектеп жасына дейінгі балалардың бәріне түсінікті болып, бұл білімдер бір топтан екінші топқа өткен сайын күрделеніп, егжей-тегжейін жалпылана түседі.
Мысалы, балалар бақшасының барлық топтарында балалар транспортпен танысады. Сәбилер тобында - балалар қалалық транспорттың негізгі түрлерін ажыратып, олардың қандай жұмысқа пайдаланатындығын білуге тиісті болса, Мектепке даярлық тобында - транспорттың қаладағы түрін алыс жолға жүретін, оларда жұмыс істейтін адамдардың еңбек ерекшелігі мен қоғамдық транспортты пайдалану тәртібін білуге әртүрлі транспорт құрамдарын өзара салыстыра білуге тиіс.
Білім нақты болуға тиіс. Яғни, балалардың бойында Отанымыз туралы ұғымды қалыптастыру үшін тәрбиеші оларға Еліміздің әртүрлі халықтары, олардың әдеп-ғұрыптары, шұғылданатын еңбек түрлері мен табиғат жағдайлары туралы кітаптар оқып, әңгімелер өткізеді.
Балалар игеруге тиісті білімдердің 2 бөлімін ажыратып көрсетеміз:
Қарапайым білімдер - бұл білімдерді игеру үшін тәжірибе жүзінде арнайы оқытудың қажеті шамалы. Тек, тәрбиешілердің балалармен өткізілетін жай қарым-қатынасы ойындар, бақылаулар жеткілікті.
Күрделі білімдер - бұл білімдерді тек оқыту процесінде ғана игеруге болады.
Ақыл-ой тәрбиесінің негіздерінің бірі - білімдерді жүйелендіру. Білім жүйесі - белгілі бір заңдылықтардың, ережелердің негізінде бүтіннің бөлшектері арасындағы мәнді байланыстырады, тәртіптерді анықтау арқылы қол жететін білімдердің жиынтығы.
Балалар айналадағы ортамен танысқанда көптеген сауалдар қояды. Сұрақтар - балалардың білуге құштарлығының көрсектіші. Олар, айналадағыларға деген белсенді танымдық қатынасты білдіреді. Көп білетін балалар сауалды көбірек қояды. Балалардың жасына қарай оның қоятын сұрағының түр-сипаты өзгереді. Кейде балалар бір сұрақтан кейін, бір сұрақты тізбектеп қояды: Шөптің не керегі бар?, Сиыр жеу үшін бе?, Ал сиыр оны неге жейді?, Сүт шығу үшін бе?, Ал сүт неге керек?, Балаларға беру үшін бе?, Неге балаға сүт беру керек? - т.б.
Бұл сұрақтардың барлығына да жауап беру керек. Бірақ оны тек даяр күйінде беруге болмайды. Себебі, баланың өз бетімен ойлануын дамытпайды.
Берілген жауап дұрыс, анық, қысқа толық түсінетіндей болуы қажет. Ия, Жоқ деп жауапты қысқасынан қайыруға болмайды, өйткені балалардың білім құмарлығын тудыруға жол аштырмайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің негізінің қалануы - тәрбиеші мен ата-анаға байланысты болады, яғни олар бірігіп жұмыс жүргізгенде іс жүзінде жүзеге аспақ.
Қорыта айтқанда, айқыл-ой тәрбиесінің негізі балаларға жан-жақты білім беруді көздейді, балалардың бойындағы дүниетанымдық көзқарастарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Негізгі бөлім
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда балаларға білім берудің негізгі құралы болып саналады. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алады. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп біледі.
Тек, ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінеді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Адам көркі - ақыл, Асыл- тастан, ақыл-жастан, Ақыл-тозбайтын тон, Білім-таусылмайтын кен, Ақыл - білімге бастар жол деген халқымыздың даналық сөздерінен-ақ, байқауға болады.
Ақыл-ойдың дамуы - бұл, баланың жасына, тәжірбиесінің молаюуы мен тәрбиелік ықпалдардың әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектеп жасына дейінгі баланың білімінің дамуы жылдам қарқынмен жүргізіледі, тіпті қалыптасады. Таным процесстері жетіледі, бала ақыл-ой әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз етуін оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар.
Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процессінде тілді сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай, оны қарым-қатынас құралы ретінде еркін пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда ал сонан соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс (сурет салу, мүсін жасау, аппликация, құрастыру) процесінде жүзеге асырылады.
Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиенің ықпалымен жүргізіледі.
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және білім алуға қажетті танымдық қызмет әдістерін меңгеру деп есептеледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеуді дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу керек. Оларды ескере отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері, мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді.
Психология мен педогогика ақыл-ой тәрбиесі мүмкіндіктерін тиімді шешу жолдарын табу, бір жағынан баланың мүмкіндіктерін барынша пайдалану және екінші жағынан организмді қалыптастыратын шамадан тыс міндеттер жүктеуді болдырмау үшін мектеп жасына дейінгі ақыл-ой дамуының мүмкіндіктері мен заңдылықтарын зерттеумен шұғылданады.
Ғалымдар ақыл-ой мен тәрбиені дамытудың көптеген мәселелерін зерттеуде мектеп жасына дейінгі балаларды ақыл-ой жағынан тәрбиелеудің негізі ретінде сенсорлық тәрбиенің мазмұны мен әдістерін талдауға қажетті түсінік пен қабылдаудың даму заңдылықтары реттеліп отыр, олардың көрнекі-қимылдық, бейнелі образды және ұғымдық логикалық ойлауының қалыптасуы зерттелуде. Ақыл-ой күштері балаларды білім қорын жасауға негізгі ойлау түрлерін жүзеге асыруда үлкен рөл атқарады.
Ақыл-ойдың түрлері: диалектикалық, логикалық, абстрактілік, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік жүйелілік болып табылады.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру, даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара байланысын пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдермен байланысы. Талқылау, дәлелдеу, теріске шығару, қорытынды болжам жасау тәсілдері байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге келтіреді.
Абстрактілік ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы мәндіні бөлуге, абстрактілі ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Категориялық ойлау - айырмашылықтары мен ұқсастықтары негізінде ұғымдарды топтарға біріктіру іскерлігі.
Теориялық ойлау - білімнің ғылыми негіздерін, даму принциптерін түсініп, заңдылықтарды көріп, құбылыстар арасындағы мәнді байланыстарды түсіну іскерлігі.
Индуктивтік ойлау - ойдың жекеден - жалпыға, фактілерден қорытындыға қарай қозғалысы.
Дедуктивтік ойлау - ойдың жалпыдан - жекеге, қорытындыдан - фактілерге қарай қозғалысы.
Алгоритмдік ойлау - нұсқауға, ережеге толықтай сүйеніп, міндеттерді бөліп, іс-әрекет стратегияларын анықтау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойларында айналадағы құбылыс жөнінде қарапайым білімнің жеткілікті үлкен қоры жиналады, олар негізгі ойлау тәсілдерін меңгереді және заттармен құбылыстардың елеулі және елеусіз белгілерін айыруға, кейбір себеп-салдар байланыстарын анықтауға қабілетті болады, оларда оқу іс-әрекетінің бастамасы қалыптасады. Ақыл-ой дамуының толысуы жақсы ұйымдастырылған іс-әрекет нәтижесінде ғана іске асады, сондықтан да тәрбиешілердің міндеті - бұл үшін жағдай тудырумен бірге балаға мақсатты тәрбиелік ықпал жасау болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы. Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді интелектуалдық дағдылар мен іскерлікті қалыптастырады, танымдық қабілеттерді дамытуды қамтиды.
Балаларды мектепке дейінгі оқытуда ақыл-ой тәрбиесінің рөлі өте ерекше. Білім қорын игеріп, ақыл-ой белсенділігі мен дербестігін дамыту, интелектуалдық іскерлік пен дағдыларға ие болу - бұл мектепке табысты оқыту үшін және алда тұрған еңбек қызметіне даярлау үшін маңызды алғы шарттар.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында мектеп жасына дейінгі балаларды ақыл-ой жағынан тәрбиелеудің мынандай міндеттері белгіленген:
Қоршаған өмірдің қарапайым құбылыстары жайлы дұрыс ұғымдар қалыптастыру: Танымдық техникалық процесстерді дамыту, білуге құштарлығы мен ақыл-ой қабілетін дамыту, интелектуалдық іскерлігі мен дағдыларын дамыту, ақыл-ой әрекетінің қарапайым тәсілдерін қалыптастыру.
Мектеп жасына дейінгі бала үшін қоршаған өмір жайлы ұғымдарды қалыптастыру арқылы күн сайын жаңа құбылыстармен, заттармен танысады, айналадағы өмірді бақылап, өздігінен түсініп қорытынды жасағысы келеді.
Л.Н.Толстой мектепке дейінгі шақ туралы: Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын және көп, тез иеленгенім соншалық қалған бүкіл өмірімде мен соның жүзден біріне де ие болмаған шығармын. Бес жастағы баладан маған дейін бір адым ғана. Ал жаңа туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық - деп жазды.
Алайда, тиісті басшылықсыз білім мен ұғымды жинақтау жүйесіз жүреді: олар үстіртін, көбінесе жаңсақ болуы мүмкін.
Бала бұлтты-мақта, жұлдыздарды-электр шамдары деп ойлайды. Айналадағы өмірді бақылай отырып, ол өзінше тұжырым жасауға тырысады. Балалардың білім қорын дәйекті түрде ұлғайту оларды ретке келтіру нақтылау, жүйелеу оқытушылық міндеті болып табылады.
Бала төңірегіндегі заттар, олардың қолданылуы, кейбір сапасы (түрі, көлемі, формасы) және қасиеттері (соғылу, сыну, үзілу, төгілу) жайлы, оның қандай материалдан жасалғаны туралы айқын түсінік алу керек. Сондай-ақ, ол табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланыстары мен заңдылықтары (жыл мезгіліне тән белгілері және осы белгілердің өзара байланысы кейбір хайуанаттардың өмір салтымен байланыстылығы) жайлы білім алады. Өлі табиғат құбылыстарын өсімдіктердің, жәндіктердің, хайуанаттардың дамуын бақылау процесінде тәрбиеші балалардың бойында дүние жайлы материалитсік ұғымдардың бастамасын қалыптастырады.
Қоғамдық құбылыстармен, оқиғалармен, адамдардың еңбегімен, мерекелермен, Елордамыз Астана қаласының көрікті де, әсем табиғатымен таныстыру арқылы балалардың дүниетанымын, табиғат, қоғам, Отан туралы сүйіспеншілік сезімінің және көпұлтты негіздерінің қалыптасуына жәрдемдеседі.
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызы - танымдық техникалық процестерді дамыту, психикалық процестерді түсіну, қабылдау, есте сақтауды, қиялдауды, ойлауды сондай-ақ, сөйлеуді дамыту болып табылады.
Қоршаған дүниені тану түсіну мен қабылдаудан басталады. Олардың даму деңгейі неғұрылым жоғары болған сайын, қоршаған болмысты тану мүмкіндігі соғұрылым мол болады. Мектеп жасына дейінгі балада қабылдау іс-әрекеттері жетілдіру өзінің негізінде бізге бұрыннан таныс заңдылықты, яғни сыртқы бағдарлау іс-әрекетінің қабылдау іс-әрекетіне айналуын көреміз. Сыртқы бағдарлау іс-әрекеті (бұларды бала бүкіл мектепке дейінгі шақ ішінде меңгереді).
Қабылдау жәрдемімен балалар әлі шеше алмайтын міндеттерді байқап көру жолымен шешуге қызмет етеді. Мектеп жолына дейінгі баланың күй-сарынын аңғаруы, сөздегі дыбыстарды ажырата білуі естілетін дыбыстардың ерекшеліктеріне сәйкес, оларды қайталау үшін дауыс ақпаратының қимылын мүмкіндігінше өзгертуді меңгеру дәрежесіне қарай пайда болып дамиды.
Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытудың рөлі ерекше. Адам ана тілін өзінің ойын айтуға және өзінің айтқанын түсінуге пайдаланады. Сөйлей білу балаға заттарды немесе құбылыстарды тікелей қабылдау арқылы ғана емес, сондай-ақ болмыс туралы білімдерін жанама түрде (әңгіме, көркем шығарма, тәрбиешінің түсіндіруі т.б.) арқылы алуға мүмкіндік береді. Балалар бақшасында сөздік қорын көбейту, грамматикалық құрылымды қалыптастыру, байланыстырып сөйлеуді дамыту сияқты міндеттер шешіледі.
Тілдің дамуы - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасы шеңбері кеңейе түседі. Балалар біраз есейе бастаған соң, шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып, адамдардың көбеюуі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді және тілдің дамуына жоғары талаптар қойылады.
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдар мен араласу кезінде оны іс жүзінде қолдану арқылы жетіле түседі және де тіл психикалық үрдістерді қайта қараудың негізгі ойлау құралы болып табылады. Сөз қорының дамуы және тілдің грамматикалық құрылысы - мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры тек зат есімдердің және шылау сөздердің есебінен тез өседі. Егер бала грамматикалық заңдары бойынша сөйлеудегі сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамның өз бетінше өсуінің онша үлкен мәні болмас еді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік пікірлесуді қолданудың балалар абстрактілі ұғымдар көмегімен ойлайды екен. Бала сөздерінің маңызының сол сөздерді ересек адам қолданғандағы маңызынан елеулі айырмашылығы болатынын көрсетіп берді.
Бұл айырмашылық сөздік жалпылаудың формасына да, мазмұнына да қатысты. Алты жасар қыздан көптеген суреттер ішінен жануарлар бейнелерін іріктеп алу тапсырылды:
- Аю-жануар
- Неге олай ойлайсың?
Ол орманда тұрады, ол үлкен жануар және бал жегенді ұнатады.
Пілде жануар. Ол Африкада тұрады. Міне, түлкіде жануар. Ол қояндарды ұстайды.
Мысалы, 6 жасар баланың сөздік пікірлесуі осындай болып келеді. Тіл баланың жалпылауларының жай қосымшасы емес. Сөз-қоғамдық тәжірбиенің бір бөлігі. Ол баланың ойлау іс-әрекетін белгілі түрде бағыттайды, біртіндеп жоғарынағыз ұғымдық форманы игеруге жеткізе отырып, оның жалпылауларын қалыптастырады. Тілді меңгермейінше, мектеп жасына дейінгі баланың дұрыс психикалық дамуы мүмкін емес, десек те тіл психикалық жағдайды жасайды деп айтуға болмайды. Олар іс-әрекеттің алуан түрлі процесстерге тілдің қатысуы үстінде тәрбиелеу мен оқытудың шешуші ықпалымен қалыптасады.
Балалар сыртқы бағдарлау іс-әрекетінің көмегімен заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен қатынастар орнатуды талап етеді. Сондай-ақ, мәселелерді шешуден бейнелерді пайдалана отырып, қарапайым ойлау іс-әрекетінің көмегімен ойша шешуге көшеді. Басқаша айтқанда, ойлаудың көрнекі іс-әрекет формасы негізінде ойлаудың көрнекі бейнесі формасы қалыптаса бастайды.
Ойлау - таным процестерінің ішіндегі ең биік сатыда тұрған жоғарғы процесс. Дәлдеп айтқанда ойлау - адам баласына ғана тән меншікті психикалық процесс.
Ойлау дегеніміз - шындықты жалпылап бейнелеу болғандықтан, ол адамның іс-тәжіриебесіне сүйене отырып, ойлау ісін атқарады. Ойлау сөзбен тығыз байланысты. Ойдың тілсіз күні жоқ, өйткені ойлау әрекеті адамдардың өзара қарым-қатынас жасауын жүзеге асырады. Бұл табиғи қажеттілік. Қоғам өмірінде жеке адамның әрекеті ой мен тілдің қатынасына байланысты дамып отырады. Тіл - адамдардың негізгі қарым-қатынас құралы.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана, оның ойлау шеңбері кеңейеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамытуы ақыл-ой әрекетін қалыптастыруымен жүзеге асады. Бұл қалыптасудың басталар жері - материалдық заттармен жасалынатын шынайы әрекеттер. Мұндай әрекеттен балалар материалдық заттарды шынайы елестеткен ішкі ықшамдалған әрекеттерге және ақырында нақты заттар елестермен немесе ұғымдармен ауыстырылған. Бүтіндей нақты жағдайда іске асатын іс-әрекетке ауысады. Ойлауды дамытудың жоғары кезеңдерінде оның логикалық формасында ақыл-ой әрекеттері іштей сөйлеу тұрғысынан жүзеге асырылады. Түрлі таңбалар жүйелері пайдаланылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауы таңбалардан гөрі, бір жағдайларда нақтылы заттарды бейнелеп, басқа заттарды бір шама жалпылама және схемалы болатын бейнелерді көбірек пайдаланады. 2 жас пен 7 жас арасында ақыл-ой тұрғысында міндеттерді шешу нақтылы ақыл-ой эксперименті ретінде өте алатыны Ж. Пиаженің тәжірбиелерінде көрсетілген болатын.
Осындай байланыстардың басты түрінің бірі - себептер мен салдар қатынастары. Баланың ойлануына түсінікті міндеттер аумағының кеңейе түсуі анық. Барған сайын жаңа білімдерді игерумен байланысты білім алу балалар ойлауын дамытудың міндетті шарты болып табылады. Бұл білімнің бірсыпырасын бала тікелей үлкендерден, ал өзгелерін үлкендердің жетекшілігі және бағыттауы арқылы өз бақылаулары мен іс-әрекетінің тәжірбиесінен алады.
Білім қорының біраз артуы әлі ойлаудың дамуын түсіндіре алмайды. Білімді игерудің өзі ойлаудың нәтижесі болып табылатын ойлау міндеттерін шешетін іс. Игерілген жаңа білім ойлаудың одан әрмен дамуына енеді, баланың ойлау іс-әрекеттерінің жаңа міндеттерін шешуге пайдаланылады. Ойлау іс-әрекетінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бейнелі ойлау - мектеп жасына дейінгі бала ойлауының негізгі түрі. Ол қарапайым формалар, сәбилік шақта-ақ, көріне бастайды, баланың заттық іс-әрекетінде қарапайым құралдарды қолданумен байланысты шағын ауқымды мәселелерді тәжірибе барысында шешуде байқалады. Балалар ойлауының схемалығын екінші көрінісі олардың түрлі кейіптері схемашылық бейнелерді өте оңай да, тез түсініп, олардың табысты пайдалануы. Мектеп жасына дейінгі балалар бес жастан бастап бір рет түсіндірген соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың схемалық белгілерін таниды,жолдар жүйесінің тарамдарындағы қажетті бағытты таңдап алу үшін географиалық картаға ұқсас схемаларды т.б.пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өз көздерінше ермек саз жабыстырылған шар мен дөңгелекшенің қайсысында ермексаз көп екендігі жөніндегі сұраққа да осыған ұқсас сипатта жауап береді. Бала дөңгелекшеде ермексаз көбірек деп сендірмекші болады. Алайда, мектеп жасына дейінгі бала ыдыстағы сұйықтықтың өзі еріп тұрған деңгейін осы заттың жалпы санынан шар мен дөңгелекшенің көрініп тұрған ауданын ажырата білмейді, бұларды бір-бірінен байланыссыз қарастыра алмайды. Бейнелі ойлауда олар бірігіп кеткен секілді болады. Санды көзбен көруге қабылданғанда шамалап бөліп алып көрнекі түрде көзге елестетуге болмайды.
Осыған ұқсас, тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелер негізінде пайымдаудан белгілерді пайдаланатын пайымдауға яғни, дерексіз логиканың ойлауға көшуді қажет етеді. Нақтылы заттар мен жағдайлардың орнына белгілер түріндегі сөздер, сандар арқылы игерудің алғы шарттары сәбилік шақтың соңында, бала санасының белгілі функциясы қалыптаса бастағанда қаланады. Балаларда бар түсініктер өздігінен ұғымдарға айнала алмайды. Ұғымдарды қалыптастыру үшін түсініктерді пайдалануға болады. Ұйықтардың өзінде және олардың қолдануға негізделген ойлаудың логикалық формаларында балалар да балалар ғылыми білімдер негіздерін игеру барысында меңгереді.
Ойлау
ОТ-ойлау тәсілдері, ОФ-ойлау формалары
Мектеп жасында балалардың санасы есте сақтауы қалыптасады, еске сақтау ауқымы ұлғаяды, оның міндеті есте еркін сақтауға жаттықтыру, оның пайдалы білімдермен толықтыру болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың есіне негізінен ықтиярсыз сипатта болады. Бұл бала өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Еске сақтау мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге асады, әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса соны ғана есінде сақтайды.
Адамның өмір тәжірибесінде қабылдағаны басынан кешкен ой-сезімі, әрекеті ізсіз жоғалып кетпейді, есте сақталады, кейін қайта жаңғыртылады. Бұрың қабылдаған зат, құбылыс бейнелерін өз көңіл-күйлерін ойда сақтап, қайта жаңғыртатын психикалық процесті ес дейді.
Бұрынғы уақытша жүйке байланыстары қызмет істесе, адамның есінде қалғаны қайта жаңғырады, санасына қайта келеді. Естің бұл күйін - қайта жаңғырту дейді. Қабылдаған нәрсемен кездеспей-ақ, қайта жаңғыртуды - еске түсіру дейді.
Бала есінің дамуы өмірінің бірінші күндерінен басталады, тілі шыққан бала өзінің сөз қорына сөз қосады, көрген-білгенін үйренеді, бірақ өмір тәжірибесі әлі аз, ойлауы, тіл дамуы жеткіліксіз, сондықтан есте қалдыруы да механикалық болады.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиеленетін балабақшаларда оларға жақсы таныс, өздері түсінетін нәрсесін есте қалдыруы мағыналы болады. Мәселен, бала ертегі тыңдағанда кейіпкер жөнінде сұрақтар қойып, қайталап айтқызып, мазмұнын ұғынып алады. Тыңдау кезінде сүйсініп, қуанып немесе ренжіп, жабырқап отыруы да мазмұнын түсінгендіктің белгісі.
Ес
Заттардың түрлі-түсті суреттерді, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне, іс-әрекет үрдісінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне байланысты.
Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады. Ал, осы суреттерді өз орындарына мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне қарауға дәл келетін заттарды қою ұсынылғанда балаларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс әрекетінің жанама қосымша болып табылады. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне алған рөльді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті бүрын бөлінеді, өйткені бала алды мен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап жасағанынан көрсететін іс әрекетті білу керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру тәжірибесінің нәтежесінде пайда болады. Мұнда бала егер өзі есте сақтауға тырыспаса, кейін одан күтіп отырған нәрсені елестете алмайтынын ұғына бастайды. Есте сақтаумен, еске түсірудің жолдарын бала өз ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне үлкендер салады. Мысалы, тәрбиеші балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны қайталап беруді талап етеді. Тәрбиеші баладан бір нәрсе сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт береді: сосын не болды, жылқыға ұқсас сен тағы қандай жануарды көрдің тағы сол сияқты.
Бала біртіндеп қайталай білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында байланыстыра білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге үйренеді. Ақырында балалар есте сақтаудың арнайы іс-әректінің қажетілігін ұғына бастайды, бұл іс-әрекетер қосымша әдістерді пайдалана білуді игереді. Ықтиярлы есте сақтауды меңгерудегі айтарлықтай жеңістерге қарамастан, тіпті мектепке дейінгі шақтың соңында да, естің үстеме түрі басып ықтиярсыз ес болып отырады. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруге балалар біршама сирек жағдайларда ғана, өз іс әрекетінде тиісті міндеттер пайда болғанда немесе үлкендердің талабына сәйкес бет бұрады.
Белгілі бір материал төңірегіндегі баланың белсенді ақыл-ой қызметімен байланысты ықтиярсыз есте сақтау мектеп жасына дейінгі баланың аяғына дейін, сол материалды ықтиярлы есте сақтауға қарағанда жемістірек болып қала береді.
Мысалы, бейнеленген заттардың топтарына (бақша үшін, ас үй үшін т.б.) есте сақтау мақсатынсыз ақ, суреттерді әр орынға қойып шыққанда оларды балалар естеріне жақсы сақтайды, ал суреттерді есте сақтау мақсатымен қараған балалар мұндай нәтижеге жете алмады, санымен қабылдау мен бір қатар белсенді іс-әрекеттерін орындаумен байланыспаған ықтиярсыз есте сақтау (мысалы, қараған суреттер есте сақтау) ықтиярлы есте сақтау секілді онша жемісті болып шықпайды.
Қиял - адамға ғана меншікті психикалық процесс, жануарларда бұл функция болмайды, өйткені бұл адамның еңбек әрекетімен ғана байланысты дамыған психикалық функция.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып, отыру қажет. Мәселен, сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше баланың осыған орай, көрінетін қиялы да шарықтай алмайды. Жаңа туған балада қиял болмайды.
Мәселен, балалар бақшасында тәрбиешінің темір дол ойынын ойнайық деген ұсынысын балалар өте зор қуанышпен қарсы алып, рөлдерін бөлісіп алады: біреуі бастық боламын, біреуі жолаушы, біреулері жүргізуші боламын деп әбігерленіп жатыр. Ал, Аманжол: Мен шофер болып затпен адамдарды тасимын - деп ниет білдіріп, тәрбиешінің ұсынысын үдете ары қарай дамыта түсіп өз қиялымен ойымен толықтырып, өзіне жаңа рөл тауып алады.
Бұл - шығармашылық қиялдың белсенді қатынасуының арқасында туып отырған нәтиже.
Қиял
Қиялды дамытуға көп көңіл бөлінеді, ол барлық шығармашылық қызмет үшін қажет. Өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекетінің орындауынан ажырата алмайтындай болады. Бала таяққа отырып алып ат болып жортады, бұл сәтте ол салт атты, ал астындағы таяқ - аты. Бірақ, ол шауып өте шығарлықтай ештеңе жоқ кезде, таяқпен қимыл жасамағанда өзі аша таяқты шын ат дей алмайды.
Төрт жасар баланың тақтаға сурет салып жатқандағы айтқандарын тыңдауға болады. Ол әуелі түйенің суретін салғысы келіп, әсіресе денесінен ілгері шығыңқы тұратын түйенің басын салған болуы керек. Бірақ, түйенің суретін салуға ұмытылды, бүйірі жағындағы шығыңқы жер оған көбелектің қанаты сияқты көрінеді. Оның айтқаны: - Көбелектің суретін салсам ба екен?. Ол жоғарғы және төменгі шығыңқы тік сызықты өшіріп тастады да, көбелектің екінші қанатын салды. Тағы да көбелектің суреті ... . Енді, тағы құстың суретін саламын. Ұша алатындардың бәрінің суретін саламын. Құсты бейнелейді. Енді айдың суретін саламын!, Шыбындар әйтседе, шығады ғой - ол тағы екі нүкте қосты (шыбынның екі мұртшасы) тақтада белгілер қойды. Бұлардың арасындағы тік сызықта шыбынды бейнелеуге жатады, бірақ оны жүргізіп болғасын ол айқайлап жіберді. А, шыбын! Күннің суретін салайыншы! - деді де суретті салды.
Осыдан кейін, ол бастапқы бөлмеге оралды. Екі шыбынның суретін салайын!. Ол қайтадан екі нүктені белгіледі де, оны қисық тұйық сызықпен қоршап қойды. Мынау шыбын.
Содан соң, бөлмеде ілулі тұрған құс бейнеленген суретті көшіру оның ойына келді. Ол құстың суретін тұмсығынан бастап сала бастайды. Бірақ, оның елесі сол бойда басқа тақырыпқа ауысып кетті, ол Жұлдыздың суретін салсам ба екен? - деді де, соны орындады.
Ертегілер мен тақырыптарды ойынан шығара отырып, балалар таныс бейнелерді көз алдына елестетеді және көбіне есінде қалған сөздерді, өлең жолдарын қайталайды.
Қиялдың тынымсыз қызметі - бұл баланың төңірегіндегі дүниені танып, оны меңгеретін өзінің жеке басының шағын тәжірбиесінің аумағынан шығуына апаратын жолдардың бірі. Бірақ, бұл үлкендер тарапынан үнемі бақылап отыруды талап етеді, тек үлкендердің жетектеуі және үйретуімен ғана бала қиялды шындықтан ажырата біледі. Баланы толғандырған жағдай оның қиялының негізі бола алады. Сөзінің арқасында балалар ертегілерді, тақырыптарды ойлап шығара алады. Көптеген жағдайларда бала өзінің шығармасының қандай болатынын өзі де білмейді. Міне, әңгімелеп бергенімде есітесің ал, әзірше өзім де білмеймін - деп жауап бере салады.
Т.Рибонның айтуынша: Баланың шығармашылығының қабілеті тәжірбиелігіне байланысты дамиды - деп тұжырымдайды.
Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. Сондықтан, қиялдың дамуын 4 ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан 6 жасқа дейінгі аралықта).
Бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
Екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
Үшінші кезең - ойындағы рөльдерге байланысты өзгеруі;
Төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кириловтың тәжірбиелік зерттеулерінде бала дамуында қиялдың 2 түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық қиялдың басты міндеті - ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде 3 түрлі компанентті бөліп көрсетті:
- Көрнекілікке сүйену;
- Өткен тәжірбиесін қолдану;
- Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы 3 компаненттің қолдануында халық ертегісінің айырықша орнын анықтап, зерттеуге мән берілді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял-қоғамдық тәжірбиені меңгерудегі алғы шарттары болып келеді. Өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық бейнелер қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де баланың өмірден көрген-білгенімен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып естіледі.
С.Л.Рубинштейннің айтуынша: Қиял - бұл образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу - деп түсіндіріледі. Л.С.Выготский мен А.Н.Леонтев қиялдың ерекшеліктеріне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән берді.
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірбиесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кезде психологтар мен педагогтар баланың жеке басының дамуындағы қиялдың маңыздылығын ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына жағдай жасау, яғни еркіндік беру керектігін айтады.
Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей 3 компаненттен тұрады:
- бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға мүмкіндік береді;
- екінші дәрежеде баланың өткен тәжірбиесімен байланысты бірақ сонда да, заттық байланыстың рөлі бар;
- үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының жоғарғы формасы ой-пікірден анық іске асуына байланысты, ықтиярлы арнайы қиялдың зейін мен естің ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез-құлқының сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы үрдістің бір жағы болып табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады.
Қорыта айтқанда, 5-6 жастағы балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс қиялдың дұрыс дамуына апаратын көп жолдың бірі болып табылады. Алты жасар бала өз қиялын алуан түрлі жағдайлар бойынша құра алады және баланың өзі сонда әр түрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы - баланың айналасындағы әлемді танып, білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі.
Білуге құштарлық балаға тән қасиет. Ол баланың айналадағы дүниге қызығуынан бәрін де білгісі, көргісі, ұстағысы келіп, іс-әрекетке араласқысы келетін ниеттен сан алуан түрлі сұрақтарынан байқалады. Баланың осы құштарлығын қолдай отырып, бақылау сұрақтарына дер кезінде жауап беру, өз бетінше ойнауға бағыттап, өздігінен жауап табуға дағдыландырған дұрыс.
Адамға тікелей әсер ететін заттардың не құбылыстардың адам анализаторларында тұтастай бейнелену процесін - қабылдау дейді.
Қабылдау
Балалық шақ бұл баланың айналадағы қоршаған дүниеден алған әсерінің үлкен қорын жинау кезеңі. Мектепке дейінгі балаларға көпетеген нәрселердің бәрі жаңа, бәрі де қызықты көрінеді. Балалар көрген заттарын қадағалай қарап, қолына ұстауға құштар болып, тәрбиешінің әңгімесін ықыласпен тыңдағанына қарамастан, айналадағы заттар мен құбылыстардағы көптеген нәрселерді ескермейді. Мұның себебі - бала қабылдауының ерекшелігінде болып табылады.
Балалардың байқағыштық қабілетін тәрбиелеуді үнемі есте сақатаған жөн. Қабылдау мен бақылаудың дәлдігін тәрбиелегенде баланың ауызша сөзіндегі немесе жазғандағы қателерін өзіне түзеттіріп, оны қайтадан дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру қажет.
Байқағыштықты дамыту үшін балаларды заттар мен құбылыстарды салыстыра білуге тәрбиелеудің маңызы зор.
Сөйлеу дегеніміз - адамдардың тіл арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау әрекеті.
Сөздің мәнерлілігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айтуы.
Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатыдан тұрады. Алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең 2 айлығынан 11 айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты - баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі - 11 айдан, 1 жыл 7 айға дейінгі аралық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz