Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттіктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚР-ның коституциялық құқық жүйесі, түсінігі, құрылымы, элементі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ

Мемлекет егемендігінің қалыптасуы өкілетті мемлекеттік биліктік құрылымдардың қалыптасуынсыз мумкін емес. Құқықтық мемле кет қуру жағдайында мемлекеттік биліктің үш тармағы бірдей күшгі болуға және өз функциясын қалыпты орындайтыидай жағдайда болуға тиіс. Дегенмен заң шығарушы және атқарушы билікті байланыстырушы звено тек Президент болуы мүмкін.

Мемлекет басшысы институты тұнғыш рет Қазақ ССР-імің Президенті ретінде 1990 жылғы 24 сәуірде 1978 жылғы Қазақ ССР Конституциясына толықтыру турінде енгізілді.

Президенттік институты 1991 жылғы 25 тамыздағы "Қазақ ССР Конституциясына (Негізгі заң) өзгертулер мен юлықтырулар енг ізу туралы" Заңмен одаи әрі дамытылды. Онда өзінің міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсіз болған жағдайда Қазақстан Республикасы Президентін мерзімінен бұрын қызметінен босатудың конституциялық тәргібі қарастырылды. Президентті қызмегінен босату рәсімі Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің шешімімен белгілрцді. Сөйтіп, президентіік басшылық идеясын жүзеге аоыру үшін құқықтық мегіздер қалана басгады.

Бастабында Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Конституциялық за-ңының 10-бабы "Қазақстан Республикасының басшысы және оның агқарушы екіметі Президент болып табылады" деген ережені бекітті. 1991 жылгы 1 желтоқсанда жалпыхалықтық дауыс беру жолымен Қазақстан Республикасыныц тұңғыш Президенті болып Нұрсұлтан Назарбаев сайланды.

Одан әріде Президенттік институттың да, Президенттің жеке басының да қазақстан қоғамындағы рөлі мен маңызы бірден бірге арта түсті. Президент қызметіне кіріскен сәттен бастап Президент қызметінің құқықтық негіздері қаламып, оның мемлекеттік билік органдары құрылымындағы жағдайы сараланды. Президенттік институтқа қатысты заңдылықтардың даму барысына қысқаша қайырым жасасақ, мынадай ой түюге болады: Преэиденттің барынша байыпты тұлғасы пайда болды, ол нақтылап айтқанда, биліктің барлық үш тармағының қалыптасуында шешуші рөл атқарады.

Қазақстан Ресмубликасы Президентінің құқықтық мәртебесі ең алдымен Қазақсган Республикасының Конституциясымен, 1995 жылгы 26 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Президенті туралы'' Конституциялық заңмен, 1999 жылдың 6 мамырында енгізілген өзгертулері мен толықтыруларымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 18 қазандағы "Қазақстан Республикасы Президентімің қызметін қамтамасыз ету туралы" Жарльн ғымен регтеледі.

Республика Конституциясыиың III бөлімі Президенгтің құқықтық мәртебесін бекітеді. Президент ең алдымен - мемлекет басшысы және оның ең жоғары лауазымды тұлғасы. Мемлекет басшысы ретінде Президент ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда мемлекет атынан өкілдік ететін ең жогары лауазымды тулға болып табылады. Конституцияға сәйкес Президенттің абыройы мен арнамысына қол сұғылмайды.

Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік биліктің нышаны, халық пен мемлекеттің бірлігінің, Конституцияны мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мем бостандықтарының кепілі.

Қазақстан Республикасы Президентінің мімдетіне Конституция мемлекеттік биліктің барлық үш тармагыныц келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етуді енгізеді (40-6) .

Қазақстан Республикасы Президемтінің лауазымы - сайланбалы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйекіеті "Қазақстам Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңына сәйкес Президент Қазақслан Республикасының кәмелет-ке толған барлық азаматтарының жасырын дауыо беруі арқыпы жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы мегізінде сайланады.

Конституциялық заңдылықтармен Президент билігін шектеуші кепілдіктер жүйесі белгілемеді. Біріншіден, Президент өкілеттігі бес жыл мерзімге шектелген (Конституцияның 41 -бабының 1 тармағы) . Екіншіден, бір адам қатарынан екі реттен артық Республика Президенті болып сайлана алмайды (42-6. 5-т. ) . Үшіншіден, мемлекеттік опасыздық жасаған жагдайда Президентті қызметінем кетірудің конституциялық механизмі қарастырылғпн (47-6. 2-т. ) . Төртіншіден, Президенттің нормативтік құқықтық актілерін Констіпуцияга сәй кес келмейді деп танудың конституциялык, механизмі қараслырылған (78-6. ) -

Президенттікке кандидатқа Конституция бір талаптар қояды. Ең алдымен тумысынан Республика азаматы болып табыла тын әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл тұрашн Реопублика аза маты ғана Президент болып сайлана алады. Президент үшін жас шамасы цензасы белгіленген - ол қырық жастам асқан болуы керек, қазіргі уақытта конституциялық талаптардан Президенттіккгі кандидатқа қатысты жас деңгейі алынып таспалды. Сонымен қатар ол мемлекеттік тілді еркін меңгерген болуга тиіс (41-6. 2-т ) .

Президенпің кезеюі сайлауы заңға сәйкео желтоқслнның бірінші жексенбісінде өткізіледі.

Президентті ұлықтау, қызметке кірісу рәсімі қаңтардың екінші сәрсенбісінде өткізіледі.

Қазақстан Республикасы Президепгінің тұрғылықты орны, оның резиденциясы Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласы болып табылады. Сонымен бірге Президенттіц Алматы қаласында да резиденциясы бар. Президент ресми туратын ғимараттың устіне Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы көгеріледі. Президенттік биліктің рәміздері, айырым белгілері - Қазақстан Республикасы Президентінің омырауға тағатын беліісі мен байрағы болып табылады. Сонымен бірге Республика Президенті лауазымы бойынша "Алтын қыран" орденінің иесі болады.

Конституцияда Президенттің қызмет өкілдігі мерзіміне байла-нысты бірқатар шектеулер кезделген. 43-бапқа сәйкес Президенттің екілді органмның депутаты болуға, езге де ақы толемеіін қызмпг терді атқаруға жәие кәсімкерлік қызмегпен айналысуга қуқығы жоқ. Әз өкілеттіг": жүзеге асыру кезеңінде саяси тұрақтылықты сақ тау мақсатында саяси партиядағы қызметін тоқтата турады.

Президенттің өкілеттігі мынадай жағдайларда тоқтатылады:

а жаңадан Сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен сәгген бастап;

ә) Президентті қызметінен мерзімінен бұрын босатқан жағдайда;

б) қызметінен кетірген жағдайда;

в) Президент қайтыс болған жағдайда.

Президентез міндеттерін атқара алмайтын барлық жағдайлар да оны уақытша ПарламейГСенатының Төрағасы, Мәжіліс Төрағасы не Республиканың Премьер-Министрі ауыстырады. ПрезиденІ міндетгерін атқару кезінде жоғарыда аталган лауазымды тулғалар:

- Республика Парламентін таратып жіберуге;

- Республика Үкіметінің өкілеттігін тоқтатуга;

- Республикалык, референдум тағайындауға, Республика Коноти-туциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныс енгізуге хақылы. Сонымен қатар, Конгтитуцияның 48-бабы 2-тар мағының мегіздері бойынша езіне Республика Презмденттігінің өкілеттігін қабылдаған тулғаның Қазақстан Республикасының Кон ституциясына өзгерістер мен толықгырулар енгізу туралы баста машылық жасаугя құқығы жоқ.

Президенттің конституциялық-құқықтық мәртебесі 2000 жылғы 20 шілдедегі "Қазақотам Республикасының Тұңғыш Президенті туралы" Конституциялық заңда одан әрі дамытылды. Аталмыш заң Қазақстан Реопубликасы Туңгыш Президентінің өз қызметін тоқтатқпмиан кейіигі алатын қузыреттері мен кепілдіктерін анықтайды. "Қазақстан Республикасының Тұнғыш Президенті туралы'' Конституциялық заңның қабылдануы Тұнғыш Президенттің Қазақстан мемлекеітігін қалыптастыру мен дамытудағы айрықша тари-хи рөлімен негізделеді. Аталмыш заңда еліміздің дамуындағы, республиканың ішкі жәме сыртқы саясатын амықтаудағы сабақтастық мәселелері қамтамасыз етілген.

Конституциялық заңның 1-бабына сәйкес Қазақстан Респуб-ликасымың Тұнғыш Президенті өмір бойы Қазақстан халқына, мемлекепік органдар мен лауазымды адамдарға мемлекеттік қурылыстың, елдің ішкі және сыртқы саясаты мен қауіпсіздігінің аса маңызды мәселелері бойынша бастамалар жасауға хақылы. Тұнғыш Президенттің бастамасы тиісті мемлекеттік органдар мем лауазымды адамдардың міндетті түрде қарауына жатады.

Тұнғыш Президенттің Қазақстан Республикасы Парламенті мен палаталарымың алдында, Республика Үкіметінің спырыстарында ел үшін аса маңызды мәселелерді талқылау кезінде сөз сейпеу қуқығы бар. Сонымен қоса оған Қазақстан халықтары Ассамблеясын басқару, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Қауіпсіздік Кеңесінің құрамына кіру қуқығы тиесілі.

"Қазақстан Республикасының Тұнғыш Президенті туралы" Кон-ституциялық заңиыц 3-бабында еліміздің Түңғыш Президентіне ешкімнің тиіспеушілігіне кепілдік берілген.

Қазақстан Республикасының Конституциясында Президентке оның мемлекет басшысы ретіндегі жағдайымен байланысты кең ауқымды екілеттіктер шеңбері белгіленген.

Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі ба-ғыттарын айқымдайды. Осығаи байланысты Президемт жыл сайын Қазақстан халқына жолдәу арнайды, онда елдегі жағдай сипатталып, ішкі және сыртқы саясаттың стратегиялық бағыгтары тужырымдалады.

Мұндай жолдау бағдарламалық сипатқа ие және Парламенггің, Үкіметтің, мемлекеттік биліктің және басқа орталық органдарының қызметінде көріміс; табады. Мемлекет басшысы ретінде Президент Республиканың мемлекеттік бағдарлама-ларын бекітеді.

а) Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттіктері.

Президент атқарушы билікті қүрау бойымша өте ауқымды екілеттіктерге ие. Бұл ең алдымен Үкімет мүшелерін қызметке та-ғайындау және босатудан көрінрді.

Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды, сондай-айюның ұсынысы бойынша Үкіметтің құрылымын белгілейді. Әз басіамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату, Премьер-Министр мем Үкімеггің кез келген мүшесін қызметтен босату туралы мәселені шеше алады.

Президент аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыо тарына терағалық етеді. Президент Үкімет актілерінің күшін жоюға не толық немесе ішінара тоқтата түруға хақылы ("Қазақстан Рес публикасының Президенті туралы" Конституциялық заңның 10 бабыиа сәйкес) .

ә) Заң шығарушылық саласындағы екілеттіктері.

Президенттің заң шыгарушылық саласындағы өкілегтіктері де ете ауқымды. Жалпы Президенггі заң шығарушы органға жатқызуға болатынын айта кету қажет. Құқықтық жүйе құруға Президент барынша ықпал ете алады: Констигуциямен көзделген жағдайларда Республика Президенті заңдар шығаруға хақылы. Парламент Президенттің бастамасы бойынша бір жыл мерзімгя дейін заң шыгарушыпық өкілеттігін беруі мүмкін (53-6. 4-т. ) . Констигуцияның 61-бабы 2-тармағына сәйкес заң жобасының шугылдығм туралы Президент талабын орындамагаи жагдайда Президентің заң күші бар Жарлық шығаруға қүқыгы бар. Президент заңдар ды дайындауға тікелей де, оған заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізу туралы тапсыра отырып Үкімет арқылы да ықпал ете аладьі.

Президені ең алдымен Қазақстан Республикасы Констигуция-сына езгеріулер мен толықтырулар енгізуге бастамашы болады (53-6. 1-т. ), заң жобасының шұғылдығын жария етеді, сондаи-ақ заң жобаларын Қазақстан Республикасының Парламентінде қара-удың басымдығын белгілейді

Президент қатдырушылык, ветосы ие бола отырып заң шығару процесіне қатысады: Президент Парламент Сенаты қол қоюға және жария етуге усынған заңды қайтарып беруге хақылы. Президент 15 күн ішінде заңды не оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады. Президенттің кейінге қалдырушылық ветосы егер Парламентте әрбір Палата депутағгардың жалпы санының 2/3 бурынырақіа қабылданған шешімді жақтап дауыс берсе алынады. Бұл жағдайда Пре-зидемт жегі күн ішімде Парламенг усынғам заңға қол қояды.

б) Парламентке қатысты өкілеттігі.

Президенітің заң шығарушылық билікті атқарушы Республика . Парламетіне қатысты бірқатар екілеттіктері бар.

Республика Президенгі:

Парламентке кезекті жәие кезекіен тағайындайды:

- Сенапың өкілеттік мерзіміне Сенапың он бес депутатын тағайындайды;

- Парламенттің бірінші;

- Парламеит депугаттпрымың Қазақстан халқына қабылдайды;

- Парламемт Срнатының төрағасы лауазымына камдидатура ұсынды;

- Парламент сессияларын ашады және Парламент Палаталарының КР. З келген огырыгыма қлтыгуга қуқыгы бар, т. т.

в) Сыртқы саясатқп және қорғаныс саласымя қатысты өкілеттігі.

Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ресімде сыртқы саясат жәме қорганыс саласымда бірқатар құқықтар мен міндеттерге ие. Сыртқы саясаттың негізгі багыттарын жүзеге асыра отырып Президент мынадай екілеттіктерге ие болады:

- келіссоздер жүргізеді және Қазақптан Республикасының халықаралық шарпарыма қол қояды;

- республика жасасқан халықаралық тиарттарды бекіту немесе денонсациялау туралы Парламентке үсыныс енгізеді;

- бекіту грамокіпарыма қол қояды;

Қазақстан Республикасының дипломатиялық екілдіктерінің басіиыларідін тағайындайды және кері алады;

- республика жасаг; қан, бекітуге жатпайтым халықаралық күшін тоқтата туру туралы шешім қабылдайды;

- семім грамоталары мем кері шақырып алу грамоталарым қабыл-дайды.

Республика Карулы Күшіерінің Жоғарғы Бас Қолбаошысы ретінде жогарғы колбасшылык құрамым Қазлқстам Республикасымын Әокери доктринасын бекітеді.

Президенттің Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттам тікелей қаш тонген ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай емгізуге, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялауға құқығы бар. Бұл жағдайда ол туралы Республика Парламентіне дереу хабарлауға тиіс.

Президенттің Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен аумақтық тутастығына, саяси түрақтылығына, азаматтарының қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қатөр төнгем әрі мемлекеттің конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған ретте Қазақстанның бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізу жөнінде, Республика Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда, шешім қабылдауғл ррек-ше құқығы бар. Төтенше жағдай енгізу жөніидегі шешімді Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының Төрағаларымен ресми консультация алысқаннам кейін қабылдайды.

Президент Парламент Палаталарының бірлескен отырысыныц қарауына Республика Қарулы Күштерін бейбітшілік пен қауіпсіздік сақтау жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау үшін пай-далану туралы ұсыныс енгізе алады. Президент Республикалық ұланды жасақтайды және Қауіпсіздік Кеңесін қүрайды. Республи-ка азамттарын мерзімді әскери қызметке шақыру және мерзімді әскери қызметтің қызметшілерін запасқа шығару туралы шешім қабылдайды.

г) Соттарға және судьяларға қатысты өкілеттігі.

Қазақстан Республикасының Президенті сот билігін құруға қатысады, ол мынадай өкілеттіктермен негізделеді:

- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесін мегізге ала отырып, Рес-публика Жоғарғы Сотының Терагасын, Жоғарғы Сот алқасының төрағалары мен судьяларын сайлау және қызметтен босату үшін ПарламентСенатына ұсынады;

- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша облыстық және оларға теңестірілген соттардың терағаларын, облыстық және оларға теңестірілген соттар алқаларының терағалары мен судьяларын қызметке тағайымдайды;

- Әділет министрінің Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынысы бойынша Республиканың басқа да соттарының төрағалары мен судьяларын тағайындайды.

Сонымен қатар Преэидент Жоғары Сот Кеңесін құрады, оның төрағасын тағайындайды, ол өз кезегінде судьялар корпусын қурауға тікелей ықпал етеді.

Мемлекет басшысы ретінде Президент азаматтық женіндегі, саяси баспана беру, сондай-ақ азаматтарға кешірім жасау туралы мәселелерді шешеді.

Президенттің республикалық референдумға қатысты да біршама өкілеттіктері бар:

- референдум өткізу туралы;

- референдум өткізуді кейінге қалдыру туралы;

- Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселесі бойынша референдум өткізу туралы мәселелерді шешеді.

Референдумға шығарылатын мәселелердің тұжырымын, оның бастамашыларының келісімімен, нақтылайды.

Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты да өкілеі тіктері бар:

- оның терагасы мен екі мүшеоін қызметке тағайындайды;

- Конституциялық Кеңеске жүгінуге және Конституциялык, Кеңестің шешіміне қарсылық білдіруге құқығы бар.

Қазақстан Республикасының Президенті ез өкілеттіктерін жүзеге асыру мақсатында норма шығарушылық қызметті жүзеге асырады.

Бурынырақта айтылғандай, Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының Конституциясы 53-бабының 4-тармағыма сәйкес заңдар, сондай-ақ 61-баптың 2-тармағына сәйкес заң күші бар жарлықтар шығара әлады. Басқа жағдайларда Президент заңға қарасты сипаты бар жарлықтар мен әкімдер шығарады. Жарлықтар мен өкімдер Қазақстан Республикасының барлық аумағында орындалу үшін міндетті.

Президент жатықтары Республиканың Конституциясы және заңдары мегізінде және соларды орындау үіпін шығарылады. Президент жарлықтарының нормативтік құқықтық акт күші бар.

Президемт жарлықтары мынадай мақсаттарда шыгәрылады:

- Президенттің конституциялық екілеттіктерін жүзеге асыру;

- мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелерін шешу;

- Парламенттің, Үкіметтің және басқа да мемлекеттік органдардың заңдық құзыретіне кірмейтін мәселелерді құқықтық реттеуді жүзеге асыру;

-Қазақстам Республикасының экономикалық және әлеуметтік-саяси дамуының стратегиялық мәселелері бойымша шешімдер қабылдау.

Президенттің окімдері әкімшілік-әкімдік, жедел жәие жеке си-паттағы мәселелерді шешу мақсатында шығарылады.

Актілерді шығарган кезде Республика Президенті констрасиг-натура институының жекелеген элементтерін пайдаланады.

Республика Президрніі қол қоятын Парламент актілері, сондай-ақ Үкімет бастамасымен шыгарылатын Президент актілері, тиісінше осы актілердің заңдылығы үшін заңдық жауапкершілік жүктелетін Парламенттің әр Палатасы Төрағаларының не Премьер-Министрдің ала қолдары қойылып тиянақтәлады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.