Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті
Филология кафедрасы
Қоргауга жіберілді
Кафедра меңгерушісі__________Раманова А.А.
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында ұлттық ойындарды қолдану арқылы байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдістемесі
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті(3ж.)
Орындаған: Қажкенова Г.С.
Ғылыми жетекші: п.ғ.к. доцент Кинжекова Р.С.
Ғылыми сарапшы: БҚМУ-дың доценті ф.ғ.к. Ниязғалиева А:А:
Орал, 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Ұлттық ойындарды сабақта қолданудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделуі
1.1. Қазақ ұлттық ойындар проблемасының ғылыми-педагогикалық еңбектерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Ұлттық ойындардың танымдық - тәрбиелік құндылығы, жіктелуі және оларды оқу- тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы ... ... ... ... 15
ІІ тарау. Ұлттық ойындарды оқыту үрдісінде пайдаланудың әдістемесі
2.1. Қазақ тілі сабақтарында ұлттық сөз ойындарын қолданудың мүмкіндіктері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2. Сабақта сөз ойындарын пайдалануға бағытталған тәжірибелік эксперимент жұмысының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы (1999, 2007ж.) заңында көрсетілгендей білім беру жүйелерінің басты міндеті жеке тұлғаның қалыптасып, дамуына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қажетті жағдайлар жасау болып табылады 1.
Осы орайда айрықша зерттеп талдауды қажет ететін халқымыздың мәдени құндылықтары құрамдас бөлігінің бірі -ұлт ойындары.
Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру, қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді. Ойын баланы дамытады, тәрбиелейді, өсіреді. Тәрбиелеу және білім беру ісінде де ойын-негізгі құрал, тәсіл, амал.
Оқыту үрдісінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы уақытта көптеген ғылыми, әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді. Ойынның теориясы негізінде Ф.Фберель, Н.К.Крупская классификациясынан басталып, Р.С.Жуковская, Н.Е.Михайленко, Н.А.Короткова, Н.П.Нечаева зерттеулерінде жан-жақты қарастырылады. 2
Қазіргі ұлттық ойындар проблемасын зерттеушілер: А.Бүркітбаев, Д.Жолымбетов, Е.Сағындықұлы, Ш.Ибраев, С.Қалиев, А.Құралбекұлы, А.Молдағарин, М.Тұрыскелдина, Б.Тотенаев еңбектері оны оқыту және тәрбие беруде пайдалану тұрғысынан құндылығын аша түсуде3,4.
М. Тұрыскелдина, А.Бүркітбаев, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік - тәрбиелік маңызын дәлелдейді. С.Қалиев, А.Құралбекұлы,
А. Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт ойындарын оқыту үрдісінде қолдану мүмкіндіктерін көрсетуге талпынады. Жоғарыда көрсетілген еңбектер біздің зерттеу жұмысымыздың теориялық негізі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Ұлттық ойындарды пайдаланудың әдістемесін мардымды меңгермегендіктен қазақ тілін оқыту үрдісінде, өкінішке орай, біраз мұғалімдер өзінің оқу жұмысында қазақтың ұлттық ойындарын көп қолдана бермейді, Осыдан келіп бұл ойындардың мүмкіншіліктерін пайдаланбайды. Осыған орай, ұлттық ойындарды қолданудың психологиялық - педагогикалық негіздерін қарастыру, оның түрлерін айқындап, оларды оқу - тәрбие жұмысында қолданудың қажеттілігі болып отыр. Сондықтын диплом жұмысы осы өзекті мәселеге арналып отыр.
Зерттеу проблемасы:
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы- мектеп жасындағы жас жеткіншектер. Оларды халықтық салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты қастерлеуге, құрметтеуге үйреткен абзал. Өз халқының мол мұрасын, ұлттық ерекшеліктерін білудің адам болып қалыптасуына берер пайдасы зор. Осы бағытты ұстану үшін халқымыздың мол мұрасын оқушы санасына қондыра білуді басты мақсат-міндетіміз болуы керек.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілін оқыту үрдісінде қолданылатын ұлттық ойындарды мазмұндық тұрғыдан талдап, топтастыру, танымдық мүмкіндіктерін дәлелдеу, оқу процесіне енгізу.
Зерттеу міңдеттері:
Ұлттық сөз ойындары тарихына байланысты психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау, жүйелеп, тұжырымдау;
Ұлттық сөз ойындарын тәжірибеде қолдану нәтижесінде оқушыларды байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін бекіту, жаңа білімдік жетістіктерге жетудің деңгейін анықтау;
Ұлттық сөз ойындарын оқыту үрдісінде пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік эксперимент негізінде дәлелдеу және әдістемелік ұсынымдар дайындау.
Зерттеу жұмысының объектісі: қазақ тілі сабақтарында қолданылатын ұлттық сөз ойындары
Зерттеу болжамы - Егер қазақ тілін оқыту үрдісінде ұлттық сөз ойындарын жүйелі ұйымдастырса, оқушылардың байланыстырып сөйлеу дағдысы молаяды, грамматикалық құрылымдарды сөйлеу тілінде дұрыс қолдана біледі, сөйлеу мәдениеті қалыптасады, сөздік қоры молаяды.
Зерттеу жаңалығы:
Халық педагогикасының тағылымдарын қазақ тілі сабағында қолдану - оның білімдік және тәрбиелік мақсаттарын жүзеге асырумен қатар оқушының ұшқыр ойын жетілдіруге, танымпаздық және ізденімпаздық, шығармашылық сияқты оң қасиеттерге талпындырады.
Ғылымға пайдасы:
Ойынды сабақта кең қолдана отырып оқыту технологиясы - оқушылардың жақын болашақта өзіндік мінез-құлқына, ойы мен мақсатына, арманы мен қиялына, білімі мен біліктілігене жетелейтін бірден-бір жол.
Практикаға пайдасы:
жаңа технологиямен байланыстыра оқыту;
оқушыларға білімді қызықтыра отырып меңгерту.
Зерттеу жұмысының базасы:Теректі ауданы, Федеров қазақ жалпы білім беретін мектебі
І тарау. Ұлттық ойындарды сабақта қолданудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделуі
1.1. Қазақ ұлттық ойындар проблемасының ғылыми -
педагогикалық еңбектерде зерттелуі
Қазақстан Республикасында білім берулегі дамытудың 2010 - 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында былай делінген: Оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен игеру үшін мыналарды: оқу, жазу, сөйлеу тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез- құлық мәдениетін, жеке гигиена және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған.
Баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті - ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие туралы және аса құнды мәдени игіліктерінің бірі - халықтық ойындар.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп - қонған өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнала беретіндігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен - кішіге мұра болып жалғасып, халықтық дәстүрлі шаруашылық мәдени, өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес, басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған. Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған. Тарихтың көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтын, ескірмейтін нәрсе, өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатыны да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткіншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға беруге болады.
Қазақ халқының ұлттық ойындары жайындағы алғашқы деректемелерді қағаз бетіне түсіргендердің бірі-Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Ол өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелік тойларда болып, ойын-сауықтарды көріп, көптеген ұлт ойындарына талдау жасап, шығу тарихтарына, қалыптасу дәуірлеріне де болжам айтқан. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қалған жоқ ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір түрі ретінде дамыды. (1.25)
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп, қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы А.Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады.
Сонымен бірге Янушкевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып, оның табиғатпен астасып, халық тұрмысымен, әдет-ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді. Қазақ халқының фольклорлық ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев өзінің Қырғыз балаларының ойыны деген еңбектерінде, оның бала тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша жас ерекшелігіне қарай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі.
1. бір жастан жетіге дейін-нәресте
2. Жеті жастан он бес жасқа дейін - бозбала
3. Он бестен отызға дейін - жігіт
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны және жігіттер ойыны деп негізі үш топқа бөледі.Сонымен бірге Ә.Диваев ойыншықтар туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер балалар саздан жасайтын аңдар түрлері ғана бар екенін айтады. Сонымен бірге ұлт ойындарының тарихы туралы мәліметтерді қарттардың аузынан да жинақталған. Олар ойындар түрлерін айта келе, олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді.Олар: Шығыс Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар, Төлеужановтар, Омаровтар.
С. Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты есеппен ойланатын асық ойыны болғанын бірнеше рет атап өтеді16. Осы ойын туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдохин 1940 ж. Мәскеуден шыққан Труды института востоковедения жинағының 2 санында, бұл 5 санымен есептеудің ерекше жолы арқылы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі ойын деп көрсетеді.сондай-ақ Б.Тотенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер береді...
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді.Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Қай халықтың өмірінде де ұжымдық жүйеде тәрбиеленетін бала тірлігінде ойынның мазмұны бай, тақырыбы әр алуан кең болатыны белгілі. Оған тиісті педагогикалық, психологиялық бағыт-бағдар дұрыс беріліп, ол мақсатты түрде жүйелі ұйымдастырылуы тиіс.
Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап, құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді: 1. Жалпы ойындар 2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар; 4. Қыс мезгіліндегі ойындар; 5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар; 7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы - халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын түрлері, тәртібі зерттеледі.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді
Қазақ тілін оқып үйрету барысында ойындардың алатын орны ерекше. Әр сабақтың тақырыбына сай ойындарды пайдаланып отыру оқушылардың тіл үйренуге деген қызығушылығын, ынтасы мен зейінін арттырады. Басты мақсат - ойын әрекеттері арқылы тілдік материалдарды меңгертіп, сөздік қорды молайтып, тілдесім әрекетіне жетелеу.
Ойын барысында грамматикалық анықтамаларды, тілдік нормаларды игерту мүмкіндіктері мол болады. Сабақта мұғалімнің диктаторлық рөлі жойылып, оқушылар серіктестікке, ынтымақтастыққа, бірігіп жұмыс істеуге деген қызығушылықтары артады. Адамның жас ерекшелігіне қарамай, яғни адам балалық шағынан бастап кәрілікке жеткенше ойын қажеттілігі жетелеп отырады. Ал жас баланың ой-өрісі ойын арқылы дамиды. Ойын барысында баланың адамгершілік қасиеттері, өмірге деген көзқарасы, қызығушылығы қалыптасады. Ойын арқылы сыныптағы нашар оқитын оқушыларды да сабаққа нәтижелі тартуға болады.
Қазақ тілі сабақтарында рөлдік ойындардың маңызы зор. Ойын оқушылардың сол орындалатын іс-әрекеттер арқылы тіл үйренуге деген сенімін қалыптастырады.
Олар :
1. Қазақ тіліне ғана тән дыбыстарды дұрыс айтуға, жазуға жаттықтыруға;
2. Оқушыларды тілдік қарым-қатынасқа түсу дағдыларын дамытуға;
3. Жағдаяттар туғызып, іс-әрекеттер арқылы сөйлетіп үйренуге.
Белгілі педагог А.С.Макаренко баланың ойын үстінде түрлі таным түсініктері, қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі артатынын атап көрсеткен. Сабақта ойналатын дидактикалық ойындардың пайдасы өте зор. Ол ойындарды тақырып бойынша өзгертіп тұруға ыңғайлы болады.
1.2. Ұлттық ойындардың танымдық-тәрбиелік құндылығы, жіктелуі олардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы.
Ойынның өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды.Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады.Оқытудың ойын формасын пайдалануда екі жақты байланыс байқалады, біріншіден, ойнау үшін білу, үйрену қажет екіншіден ойнай отырып, өзіндік білім алуы, шығармашылық қабілетін арттыруы болып шығады.
Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі, оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен қабылдайтындықтан көптеген педогогтар ойындарды оқу үрдісінде міндетті түрде енгізу жайлы айтады. Я.Коменский өзінің Ұлы дидактикасында Баланың бойында білімге деген құштарлықты арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің өзі табиғи болуы шарт. Оның үстіне осы тәсілмен қабілеттері оянуы үшін, оны ақылдылықпен жандандырып, балаға жағымды еткізіп жеткізе білуі керек. Түсіндірілер сабақ қандай маңызды болса да, әңгімелесу, сайыс, жұмбақ жасыру немесе мысал мен аңыз мазмұнында өткізілгені жөн- деп жазды. Бұл арада К.Ушинскидің Ойын баласын - ойын үстінде үйрет дегенін айта кеткен де орынды.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың еңбегінде ойлау жанның өте бір қиын терең ісі, жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан мұғалім ойната отырып ойлантуға жүйелі сөйлеуге ұмтылдыру қажет. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін сезінумен қатар айналасындағы адамдар олардың әрекетіне көңіл аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Балалардың қиялын, ойлауын дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық мәні бар. Оқушының тілін дамытуда, сөйлеу мәдениеті мен ой - өрісін, дүниетанымын жетілдіруде рөлдік ойындар тиімді нәтиже береді. Сабақта оқушының рөлдік ойындарда ойнау барысында іс әрекеті әлеуметтік сипат алады. Сыныптағы өз жолдастарының алдында сөйлеп тұрған оқушы өзін шешенге, батырға теңеп кейіпкердің жақсы қасиеттерін бойына сіңіреді.
Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой қабілетінің дамуы, бір - біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өзінің қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір - біріне деген сенім арттырады.
Оқу үрдісінде - кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол-дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта-ықыласын есепке ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру. Дамытушы ойындарға қойылатын талап - оқушының танымдық әрекетін, қызығушылығын дамыту.
Мектеп оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу, мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балалар жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында олар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады. Мектеп оқушыларына ойын түрлерін қолдану, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойынның негізгі - мақсаты баланы қызықтыра отырып білімді берік меңгерту құралы болса, мұғалімнің міндеті сол ойын түрлерін пайдалана отырып өздігінен жұмыс істей білуге ой белсенділігімен тіл байлығын арттыра түсуге дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту, дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Білім беруді дамыту негізінде жалпы оқыту үрдісінде жүктеліп отырған жаңа талап, міндеттер оқытушыларға қойылып отыр. Сондықтан оқытушы іс- әрекетін жаңа талап тұрғысынан ұйымдастыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Қазақ тілін оқыту барысында теориялық білім негіздерін меңгертумен ғана шектелмей, оқу үрдісінде оқушылардың шығармашыл әлеуетін дамыту, бәсекеге қабілетін арттыру, ақпаратты өзі тауып өзі іздеп тәжірибесіне қолдана білуге үйрету өмір талабы болып отыр. Аталған қажеттіліктердің оқыту үрдісінде кей жағдайда іске аспауын қалыптасқан дәстүрлі оқыту жүйесі мүмкіндігінің шектеулі екендігімен түсіндіруге болады. Бұл мәселе тек оқыту үрдісінде оқытудың әдіс- тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру арқылы шешімін таппақ.Осындай тиімді оқыту тәсілдерінің бірі - ұлттық ойын элементтерін оқу үрдісінде пайдалана отырып оқыту. Ұлттық ойындар - оқытуда жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ойындық іс-әрекет екі негізгі типте жүйеге асып жатады:
табиғи және жасанды. Жоғарғы жануарлардың және балалардың ойындары ойындық іс-әрекеттің табиғи іргетасы деп атауға болады, яғни табиғи ойындар, себебі оларды жасағанда адамның пәлендей қатысушылығы болған жоқ. Ал жасанды ойындар көптеген ұрпақтардың тарихи шығармашылығының өнімі болып табылады.
Нәтежиелі балалық ойындар қандай да бір нақты нәтиже алуға бағытталған жаңа білімдерді іскерлік пен дағдыларды меңгеруге арналған ойындар дидактикалық деп аталады.
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты туып дамып келеді. Ұлттық ойындар өте ертеде туып, оның көшіп - қонуы тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалған. Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының көпшілігі көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнай беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық ерекшелігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түсіретіндігін біліп, ойынға халық ерекше мән берген. Қазақтың халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдықты тағы басқаша мінез-құлықты ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің сомдалып шығуын қажет етеді.
Қазақ халқы ұлттық ойындарға мән берген. Қазақтың қай ойынын алсақ та өлең-жырлармен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, толғандырған. Дүниені танып білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс - әрекет әдет - ғұрыпқа қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жеткіншектердің дене, ақыл - ой жағынан да дамуына тамаша мүміндік туғызып отырған. Ойын барысында балалардың шығармашылығы дамып, ойын үстінде жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балалар тілін дамытуда да маңызы өте зор. Себебі, халықтың қай ойынын алсақ та, көбінесе ойындар өлең шумақтарымен араласа отырып, оларды шешендікке тәрбиелеп отырған. Ұлттық ойындар негізінде балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдік музыканы ұғынған. Халқымыздың ұлттық ойындарының көбі ойын барысында тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіндіктерін арттырады. Суырып салма ақындар осы ұлттық ойындар үстінде тәрбиелік мәні зор кестелі сөздерді өмірге әкелген.
Әсіресе халықтық ойындардың ішінде аң, құс, жан - жануардың дауысына, жүріс - тұрысына еліктеп, солардың қимылын қайталау, бақташылық, аңшылық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол - жоралғысын өзінше қайталады. Олардың қатарына Жамбы ату, Теңге алу, Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу, Ат үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс - әрекет ойындарын жатқызуға болады. Әсіресе Қара бие ойынындағы биіктігін де, ара қашықтығын да, бір метірден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау. Бұл ойын соғыс өнеріне баулумен қатар, рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі, жорыққа аттанар алдында осыған ұқсас рәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған. Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден - бір тиімді жолы. Ойындар арқылы балалардың тәні де, дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік ортасында өзін - өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орынын сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай қызметтерінің ішінде айрықша орын алатын шаруашылыққа, еңбек, кәсіпке баулу қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында: қойшы, қасқыр, қой, ит(Айқұлақ, Қасқұлақ), түйе, бота (Түйе - түйе), сиыр, бұзау (Көк сиыр) теке (Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы қарым - қатынасты көрсету көшпелі тіршілігінен туған. Төрт түлік пен басқа да үй жануарларының негізгі жағы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы көрініс береді.
Ұлттық сөз ойындарының балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та, қозғалып жүріп те ойналатын түрлері аса көп. Олардың арасынан түрлі заттарды пайдалану арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-қозғалыстарымен байланысты өрбіген. Ондай заттар айнала қоршаған ортада және тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине, тағы да сол сияқты болып келеді. Кейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға тазартылып боялған асықтарды, қуыршақтарды, ертекте қолданылған сиырдың түлеген жүнінен жасаған допты, жонылған ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қаракөз, не өлең тақпақтарымен қосақталып айтылады. Ойындардың ендігі тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды кейде қимыл -әрекеттермен тығыз байланысты. Мысалы, Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек, Тымпи-Тымпи, Ақсерек-көксерек сияқты ойындарда сөз кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық ойындардың басты мақсаты - балаларға дұрыс сөйлеудің, түрлі құбылыстарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен, тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың даусын, төлдеуін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға төселдіретін Егер айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон,сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты. Бірден сөзді табуды қажет ететін Орамал тастау ойындары тіл ұстартуға бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да лайық. Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады. Бірақ, осы ойындарына қарағанда ойын жырларына нақтылы ойнау шарты, қабылдаған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде өзінің мазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады. Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болдаы...
Қаламақта айтылған сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сай болуы шарт емес, тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол тақпақ сөздерінің рет-ретімен айтылғанда кімге кезегі келгеннен байланысты қызметтерді бөлісу үшін орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі шағын, ұйқасы мығым жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін қайталайтын бір арнасы - айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшеліктері формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен, айтыс ойындарының өзіндік бергілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты шығару жоқ, тексті көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді.
Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ жанр. Балалар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарып, қаламақ айту арқылы тағайындалған. Ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып, ойынға қатысушылардың шапшаң қайталауын талап еткен. Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран батырумен бірге, дәл қайталамаған ойыншыға айып тарттырып, жаңылтпаштарды кейде кезектесіп те отырып айтатын болған. Кім аз ұпай жинаса, сол өз өнерін көрсеткен. Ал, есеп ойындары үлкен тапқырлықты шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршілікті мал шаруашылығы мен аңшылық саясаткерліктің көріністеріне байланысты қалыптасқан11.
Сонымен біз сөз етіп отырған ұлттық ойындардың қай-қайсысыныңда танымдық-тәрбиелік құндылығы өте зор.
Біріншіден, ойындардың ішінде санамақ-қаламаққа құрылған ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні ерекше. Қазақ балалар фольклорында санамақ түрлері (Саусақ санау, Сан ішінде кім ұттыт.б.) ойындары өте көп кездеседі. Санамаққа-қаламаққа құрылған ойын түрлері баланың ойын ұшқырлап, ойлау логикасын дамытады, жаңылмай санауға үйретіп, ұйқас құрауға баулиды, адам өміріне қажетті күнделікті заттармен таныстырып, өнегелі болуға шақырады.
Екіншіден, қимыл-қозғалыс ойындары бала тәрбиесіне кешенді түрде әсер етіп, ақыл ойын дамытады, адамгершілік қасиетін, көркемдік - эстетикалық талғамын жетілдіреді, оқуға, көңіл-күйіне, мінез құлқына өзгеріс енгізеді, дене бітімін дұрыс қалыптастырады.
Үшіншіден, балалардың сөздік ойындарының қатарына жататын бейнелі жұмбақтар мен жаңылтпаштар баланың танымы мен талғамын өсіруге, дүниетанымын кеңейтуге көмектеседі. Олардың ойлау жүйесін, қиялын дамытып, тапқырлыққа үйретеді, өмірге деген қызығушылығын белсенділігін арттырады. Балалардың өз бетімен шығармашылық ізденіссін қалыптастырып, жетілдіреді.
Ұлттық ойындар - оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл ойын дамытып, таным-түсініктерді ажыратуға педагогикалық әдістердің бірі. Ұлттық ережелі ойындар да өзінің танымдық та, тәрбиелікте мәнімен өте құнды деп есептеледі. әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғарғыштыққа, батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді...
Сондай-ақ ойынды интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де пайдалануға болады. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін мүмкіншілік алады.
Халықтық ұлт ойындарының тағы бір айтып кететін ерекшелігі - оған сөздің араласып келіп отырғандығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары кездеспесе, оны ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде өмірге келеді. Осы ойындар үстінде, сонымен қатар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалып отырады.
Осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың дауысын, төлдеуін, іс -әрекетін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалай айтуды білемін түрлі сөйлем құрастыруға төселдіретін Егер, айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты ойындарының тіл ұстартудағы маңызы зор.
Зерттеу барысында теориялық негіздер мен жоғарыда берілген анықтамаға және шарттарға сүйене отырып, ұлттық ойындарды оқыту үрдісінде қолданудың моделі жасалды.
ІІ-тарау. Ұлттық сөз ойындарын оқыту үрдісінде пайдаланудың тәжірбиедегі әдістемелік мазмұны
2.1. Қазақ тілі сабақтарында ұлттық сөз ойындарын пайдаланудың мүмкіндіктері мен маңызы.
Еліміздің білім беру саласындағы негізгі өзгерістер нарықтық экономикаға бейімделе алатын, педагогикалық - психологиялық негіздері тұрақты, халықаралық білім кеңістігінде кіріктіруге жаңа ұлттық сипаттағы үлгілерді қалыптастыруға, оқыту үрдісінің сапалылығын арттыруға, жас ұрпақты өмірге, еңбекке дайындауға бағытталған.
Осы орайда, білім берудің ең алғашқы буыны бастауыштан бастап қойылатын жаңа талаптардың туындауы да заңдылық. Бұл талаптар жалпы білім беру стандарттарында өзінің көрінісін тапты. . Бүгінгі Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан Білім Академиясының дайындаған оқу бағдарламасының негізіне алынған басты ұстанымы білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру мен әрекетін қалыптастырудың оқушы дамуының басты шарты ретінде ұстанған идеясы баршамызға мәлім.
Жалпы білім беретін мектептің білім мазмұны тұжырымдамасында ...бірінші кезекке бұрынғыша оқушыны пәндік білім, біліктердің белгісі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жекебас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылады - деп білім мазмұнын жетілдірудегі, тұлғаның жан-жақты қалыптастырып, дамуының маңыздылығына баса назар бөлінеді.15 Бұл бүгінгі күн талабына сай оқу әрекетін ұйымдастыру ісінде мектеп мұғалімдерінің теориялық деңгейінің жоғары болуын талап етіп отыр. Оқу әрекетінде қазақ тілі пәнінің жетекші екені де баршамызға мәлім, оның бүгінгі жан-жақты талаптарға жауап беруі оқыту үрдісінің-педагогикалық мүмкіндігін заңдылықтар негізінде түрлі қырынан терең зерттеуді талап етеді.
Ең алдымен педагогикалық үрдістің маңызды бір компоненті оқыту үрдісінде оқушы білім алады, қажетті білім, іскерлік дағды жүйесін меңгереді. Оқушы бойындағы еңбекке, қоғамдық өмірге деген белсенді қатынас, дүниетанымдылық көзқарастар мен сенімдер жүйесінің негізі қалыптасады. өйткені оқыту - арнайы ұйымдастырылған танымдық іс-әрекет.
Бұған түрлі тарихи кезеңдердегі орындалған оқыту үрдісінің мәнін жан - жақты, жүйелі талдап беруге талпынған педагогика тарихынан танымал зерттеушілер есімдері мен еңбектері дәлел.Білім беру және оқыту ғылыми теория ретінде өткеннің алдыңғы қатарлы ойшылдары Я.А.Коменскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидың, А.Дистервегтің педагогикалық көзқарастарында қалыптасты. Я.А.Коменскийдің өзінің Ұлы дидактика (1658) деген тамаша еңбегінде мектепке оқытудың принциптерін, мазмұнын, әдістерін, ұйымдастырудың сынып - сабақ формасын негіздеді.
Ж.Ж.Руссо Эмиль, немесе тәрбие туралы(1762) деген философиялық, әрі педагогикалық шығармасында баланың қоғамдық мәнінің қалыптасу процесін, қоршаған табиғи және еңбектік әлеуметтік ортада оны оқыту шартын ашып береді. Күні бүгінге дейін оның шешімі табылуға тиісті мәселе көтеріп, оқыту (проблемалық оқыту) және жас ерекшеліктеріне сай дамыту идеялары ерекшелігімен, жасампаздығымен таң қалдырады.
Оқушының әлемді тануындағы негізгі элементтер ретінде форма, сан, сөзді бөле отырып элементарлық білім беру теориясын И.Г.Песталецци жасады.Орыстың отандық педагогикасында бастауыш білім және оқыту теориясын,таным үрдесін материалистік негізде түсіну және тәрбиенің халықтық идеясын К.Д.Ушинский жасады. Оның Адам -тәрбие заты еңбегі оқытудың психологиялық және педагогикалық негізін қалады. Ана-тілі Балалар әлемі оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті
Филология кафедрасы
Қоргауга жіберілді
Кафедра меңгерушісі__________Раманова А.А.
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында ұлттық ойындарды қолдану арқылы байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдістемесі
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті(3ж.)
Орындаған: Қажкенова Г.С.
Ғылыми жетекші: п.ғ.к. доцент Кинжекова Р.С.
Ғылыми сарапшы: БҚМУ-дың доценті ф.ғ.к. Ниязғалиева А:А:
Орал, 2012
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Ұлттық ойындарды сабақта қолданудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделуі
1.1. Қазақ ұлттық ойындар проблемасының ғылыми-педагогикалық еңбектерде зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Ұлттық ойындардың танымдық - тәрбиелік құндылығы, жіктелуі және оларды оқу- тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы ... ... ... ... 15
ІІ тарау. Ұлттық ойындарды оқыту үрдісінде пайдаланудың әдістемесі
2.1. Қазақ тілі сабақтарында ұлттық сөз ойындарын қолданудың мүмкіндіктері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2. Сабақта сөз ойындарын пайдалануға бағытталған тәжірибелік эксперимент жұмысының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы (1999, 2007ж.) заңында көрсетілгендей білім беру жүйелерінің басты міндеті жеке тұлғаның қалыптасып, дамуына ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қажетті жағдайлар жасау болып табылады 1.
Осы орайда айрықша зерттеп талдауды қажет ететін халқымыздың мәдени құндылықтары құрамдас бөлігінің бірі -ұлт ойындары.
Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру, қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді. Ойын баланы дамытады, тәрбиелейді, өсіреді. Тәрбиелеу және білім беру ісінде де ойын-негізгі құрал, тәсіл, амал.
Оқыту үрдісінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы уақытта көптеген ғылыми, әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді. Ойынның теориясы негізінде Ф.Фберель, Н.К.Крупская классификациясынан басталып, Р.С.Жуковская, Н.Е.Михайленко, Н.А.Короткова, Н.П.Нечаева зерттеулерінде жан-жақты қарастырылады. 2
Қазіргі ұлттық ойындар проблемасын зерттеушілер: А.Бүркітбаев, Д.Жолымбетов, Е.Сағындықұлы, Ш.Ибраев, С.Қалиев, А.Құралбекұлы, А.Молдағарин, М.Тұрыскелдина, Б.Тотенаев еңбектері оны оқыту және тәрбие беруде пайдалану тұрғысынан құндылығын аша түсуде3,4.
М. Тұрыскелдина, А.Бүркітбаев, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік - тәрбиелік маңызын дәлелдейді. С.Қалиев, А.Құралбекұлы,
А. Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт ойындарын оқыту үрдісінде қолдану мүмкіндіктерін көрсетуге талпынады. Жоғарыда көрсетілген еңбектер біздің зерттеу жұмысымыздың теориялық негізі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Ұлттық ойындарды пайдаланудың әдістемесін мардымды меңгермегендіктен қазақ тілін оқыту үрдісінде, өкінішке орай, біраз мұғалімдер өзінің оқу жұмысында қазақтың ұлттық ойындарын көп қолдана бермейді, Осыдан келіп бұл ойындардың мүмкіншіліктерін пайдаланбайды. Осыған орай, ұлттық ойындарды қолданудың психологиялық - педагогикалық негіздерін қарастыру, оның түрлерін айқындап, оларды оқу - тәрбие жұмысында қолданудың қажеттілігі болып отыр. Сондықтын диплом жұмысы осы өзекті мәселеге арналып отыр.
Зерттеу проблемасы:
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы- мектеп жасындағы жас жеткіншектер. Оларды халықтық салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты қастерлеуге, құрметтеуге үйреткен абзал. Өз халқының мол мұрасын, ұлттық ерекшеліктерін білудің адам болып қалыптасуына берер пайдасы зор. Осы бағытты ұстану үшін халқымыздың мол мұрасын оқушы санасына қондыра білуді басты мақсат-міндетіміз болуы керек.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілін оқыту үрдісінде қолданылатын ұлттық ойындарды мазмұндық тұрғыдан талдап, топтастыру, танымдық мүмкіндіктерін дәлелдеу, оқу процесіне енгізу.
Зерттеу міңдеттері:
Ұлттық сөз ойындары тарихына байланысты психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау, жүйелеп, тұжырымдау;
Ұлттық сөз ойындарын тәжірибеде қолдану нәтижесінде оқушыларды байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін бекіту, жаңа білімдік жетістіктерге жетудің деңгейін анықтау;
Ұлттық сөз ойындарын оқыту үрдісінде пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік эксперимент негізінде дәлелдеу және әдістемелік ұсынымдар дайындау.
Зерттеу жұмысының объектісі: қазақ тілі сабақтарында қолданылатын ұлттық сөз ойындары
Зерттеу болжамы - Егер қазақ тілін оқыту үрдісінде ұлттық сөз ойындарын жүйелі ұйымдастырса, оқушылардың байланыстырып сөйлеу дағдысы молаяды, грамматикалық құрылымдарды сөйлеу тілінде дұрыс қолдана біледі, сөйлеу мәдениеті қалыптасады, сөздік қоры молаяды.
Зерттеу жаңалығы:
Халық педагогикасының тағылымдарын қазақ тілі сабағында қолдану - оның білімдік және тәрбиелік мақсаттарын жүзеге асырумен қатар оқушының ұшқыр ойын жетілдіруге, танымпаздық және ізденімпаздық, шығармашылық сияқты оң қасиеттерге талпындырады.
Ғылымға пайдасы:
Ойынды сабақта кең қолдана отырып оқыту технологиясы - оқушылардың жақын болашақта өзіндік мінез-құлқына, ойы мен мақсатына, арманы мен қиялына, білімі мен біліктілігене жетелейтін бірден-бір жол.
Практикаға пайдасы:
жаңа технологиямен байланыстыра оқыту;
оқушыларға білімді қызықтыра отырып меңгерту.
Зерттеу жұмысының базасы:Теректі ауданы, Федеров қазақ жалпы білім беретін мектебі
І тарау. Ұлттық ойындарды сабақта қолданудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделуі
1.1. Қазақ ұлттық ойындар проблемасының ғылыми -
педагогикалық еңбектерде зерттелуі
Қазақстан Республикасында білім берулегі дамытудың 2010 - 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында былай делінген: Оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен игеру үшін мыналарды: оқу, жазу, сөйлеу тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез- құлық мәдениетін, жеке гигиена және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған.
Баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті - ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие туралы және аса құнды мәдени игіліктерінің бірі - халықтық ойындар.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп - қонған өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнала беретіндігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен - кішіге мұра болып жалғасып, халықтық дәстүрлі шаруашылық мәдени, өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес, басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған. Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған. Тарихтың көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтын, ескірмейтін нәрсе, өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатыны да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткіншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға беруге болады.
Қазақ халқының ұлттық ойындары жайындағы алғашқы деректемелерді қағаз бетіне түсіргендердің бірі-Венеция саяхатшысы Марко Поло болды. Ол өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелік тойларда болып, ойын-сауықтарды көріп, көптеген ұлт ойындарына талдау жасап, шығу тарихтарына, қалыптасу дәуірлеріне де болжам айтқан. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қалған жоқ ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір түрі ретінде дамыды. (1.25)
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп, қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы А.Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады.
Сонымен бірге Янушкевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып, оның табиғатпен астасып, халық тұрмысымен, әдет-ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді. Қазақ халқының фольклорлық ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев өзінің Қырғыз балаларының ойыны деген еңбектерінде, оның бала тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша жас ерекшелігіне қарай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі.
1. бір жастан жетіге дейін-нәресте
2. Жеті жастан он бес жасқа дейін - бозбала
3. Он бестен отызға дейін - жігіт
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны және жігіттер ойыны деп негізі үш топқа бөледі.Сонымен бірге Ә.Диваев ойыншықтар туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер балалар саздан жасайтын аңдар түрлері ғана бар екенін айтады. Сонымен бірге ұлт ойындарының тарихы туралы мәліметтерді қарттардың аузынан да жинақталған. Олар ойындар түрлерін айта келе, олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді.Олар: Шығыс Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар, Төлеужановтар, Омаровтар.
С. Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты есеппен ойланатын асық ойыны болғанын бірнеше рет атап өтеді16. Осы ойын туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдохин 1940 ж. Мәскеуден шыққан Труды института востоковедения жинағының 2 санында, бұл 5 санымен есептеудің ерекше жолы арқылы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі ойын деп көрсетеді.сондай-ақ Б.Тотенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер береді...
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді.Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Қай халықтың өмірінде де ұжымдық жүйеде тәрбиеленетін бала тірлігінде ойынның мазмұны бай, тақырыбы әр алуан кең болатыны белгілі. Оған тиісті педагогикалық, психологиялық бағыт-бағдар дұрыс беріліп, ол мақсатты түрде жүйелі ұйымдастырылуы тиіс.
Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап, құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді: 1. Жалпы ойындар 2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар; 4. Қыс мезгіліндегі ойындар; 5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар; 7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы - халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын түрлері, тәртібі зерттеледі.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді
Қазақ тілін оқып үйрету барысында ойындардың алатын орны ерекше. Әр сабақтың тақырыбына сай ойындарды пайдаланып отыру оқушылардың тіл үйренуге деген қызығушылығын, ынтасы мен зейінін арттырады. Басты мақсат - ойын әрекеттері арқылы тілдік материалдарды меңгертіп, сөздік қорды молайтып, тілдесім әрекетіне жетелеу.
Ойын барысында грамматикалық анықтамаларды, тілдік нормаларды игерту мүмкіндіктері мол болады. Сабақта мұғалімнің диктаторлық рөлі жойылып, оқушылар серіктестікке, ынтымақтастыққа, бірігіп жұмыс істеуге деген қызығушылықтары артады. Адамның жас ерекшелігіне қарамай, яғни адам балалық шағынан бастап кәрілікке жеткенше ойын қажеттілігі жетелеп отырады. Ал жас баланың ой-өрісі ойын арқылы дамиды. Ойын барысында баланың адамгершілік қасиеттері, өмірге деген көзқарасы, қызығушылығы қалыптасады. Ойын арқылы сыныптағы нашар оқитын оқушыларды да сабаққа нәтижелі тартуға болады.
Қазақ тілі сабақтарында рөлдік ойындардың маңызы зор. Ойын оқушылардың сол орындалатын іс-әрекеттер арқылы тіл үйренуге деген сенімін қалыптастырады.
Олар :
1. Қазақ тіліне ғана тән дыбыстарды дұрыс айтуға, жазуға жаттықтыруға;
2. Оқушыларды тілдік қарым-қатынасқа түсу дағдыларын дамытуға;
3. Жағдаяттар туғызып, іс-әрекеттер арқылы сөйлетіп үйренуге.
Белгілі педагог А.С.Макаренко баланың ойын үстінде түрлі таным түсініктері, қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі артатынын атап көрсеткен. Сабақта ойналатын дидактикалық ойындардың пайдасы өте зор. Ол ойындарды тақырып бойынша өзгертіп тұруға ыңғайлы болады.
1.2. Ұлттық ойындардың танымдық-тәрбиелік құндылығы, жіктелуі олардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың маңызы.
Ойынның өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды.Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады.Оқытудың ойын формасын пайдалануда екі жақты байланыс байқалады, біріншіден, ойнау үшін білу, үйрену қажет екіншіден ойнай отырып, өзіндік білім алуы, шығармашылық қабілетін арттыруы болып шығады.
Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі, оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен қабылдайтындықтан көптеген педогогтар ойындарды оқу үрдісінде міндетті түрде енгізу жайлы айтады. Я.Коменский өзінің Ұлы дидактикасында Баланың бойында білімге деген құштарлықты арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің өзі табиғи болуы шарт. Оның үстіне осы тәсілмен қабілеттері оянуы үшін, оны ақылдылықпен жандандырып, балаға жағымды еткізіп жеткізе білуі керек. Түсіндірілер сабақ қандай маңызды болса да, әңгімелесу, сайыс, жұмбақ жасыру немесе мысал мен аңыз мазмұнында өткізілгені жөн- деп жазды. Бұл арада К.Ушинскидің Ойын баласын - ойын үстінде үйрет дегенін айта кеткен де орынды.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың еңбегінде ойлау жанның өте бір қиын терең ісі, жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан мұғалім ойната отырып ойлантуға жүйелі сөйлеуге ұмтылдыру қажет. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін сезінумен қатар айналасындағы адамдар олардың әрекетіне көңіл аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Балалардың қиялын, ойлауын дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық мәні бар. Оқушының тілін дамытуда, сөйлеу мәдениеті мен ой - өрісін, дүниетанымын жетілдіруде рөлдік ойындар тиімді нәтиже береді. Сабақта оқушының рөлдік ойындарда ойнау барысында іс әрекеті әлеуметтік сипат алады. Сыныптағы өз жолдастарының алдында сөйлеп тұрған оқушы өзін шешенге, батырға теңеп кейіпкердің жақсы қасиеттерін бойына сіңіреді.
Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой қабілетінің дамуы, бір - біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өзінің қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір - біріне деген сенім арттырады.
Оқу үрдісінде - кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол-дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта-ықыласын есепке ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру. Дамытушы ойындарға қойылатын талап - оқушының танымдық әрекетін, қызығушылығын дамыту.
Мектеп оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу, мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балалар жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында олар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады. Мектеп оқушыларына ойын түрлерін қолдану, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
Ойынның негізгі - мақсаты баланы қызықтыра отырып білімді берік меңгерту құралы болса, мұғалімнің міндеті сол ойын түрлерін пайдалана отырып өздігінен жұмыс істей білуге ой белсенділігімен тіл байлығын арттыра түсуге дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту, дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Білім беруді дамыту негізінде жалпы оқыту үрдісінде жүктеліп отырған жаңа талап, міндеттер оқытушыларға қойылып отыр. Сондықтан оқытушы іс- әрекетін жаңа талап тұрғысынан ұйымдастыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Қазақ тілін оқыту барысында теориялық білім негіздерін меңгертумен ғана шектелмей, оқу үрдісінде оқушылардың шығармашыл әлеуетін дамыту, бәсекеге қабілетін арттыру, ақпаратты өзі тауып өзі іздеп тәжірибесіне қолдана білуге үйрету өмір талабы болып отыр. Аталған қажеттіліктердің оқыту үрдісінде кей жағдайда іске аспауын қалыптасқан дәстүрлі оқыту жүйесі мүмкіндігінің шектеулі екендігімен түсіндіруге болады. Бұл мәселе тек оқыту үрдісінде оқытудың әдіс- тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру арқылы шешімін таппақ.Осындай тиімді оқыту тәсілдерінің бірі - ұлттық ойын элементтерін оқу үрдісінде пайдалана отырып оқыту. Ұлттық ойындар - оқытуда жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ойындық іс-әрекет екі негізгі типте жүйеге асып жатады:
табиғи және жасанды. Жоғарғы жануарлардың және балалардың ойындары ойындық іс-әрекеттің табиғи іргетасы деп атауға болады, яғни табиғи ойындар, себебі оларды жасағанда адамның пәлендей қатысушылығы болған жоқ. Ал жасанды ойындар көптеген ұрпақтардың тарихи шығармашылығының өнімі болып табылады.
Нәтежиелі балалық ойындар қандай да бір нақты нәтиже алуға бағытталған жаңа білімдерді іскерлік пен дағдыларды меңгеруге арналған ойындар дидактикалық деп аталады.
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты туып дамып келеді. Ұлттық ойындар өте ертеде туып, оның көшіп - қонуы тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалған. Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының көпшілігі көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнай беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық ерекшелігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түсіретіндігін біліп, ойынға халық ерекше мән берген. Қазақтың халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдықты тағы басқаша мінез-құлықты ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің сомдалып шығуын қажет етеді.
Қазақ халқы ұлттық ойындарға мән берген. Қазақтың қай ойынын алсақ та өлең-жырлармен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, толғандырған. Дүниені танып білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс - әрекет әдет - ғұрыпқа қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жеткіншектердің дене, ақыл - ой жағынан да дамуына тамаша мүміндік туғызып отырған. Ойын барысында балалардың шығармашылығы дамып, ойын үстінде жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балалар тілін дамытуда да маңызы өте зор. Себебі, халықтың қай ойынын алсақ та, көбінесе ойындар өлең шумақтарымен араласа отырып, оларды шешендікке тәрбиелеп отырған. Ұлттық ойындар негізінде балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдік музыканы ұғынған. Халқымыздың ұлттық ойындарының көбі ойын барысында тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіндіктерін арттырады. Суырып салма ақындар осы ұлттық ойындар үстінде тәрбиелік мәні зор кестелі сөздерді өмірге әкелген.
Әсіресе халықтық ойындардың ішінде аң, құс, жан - жануардың дауысына, жүріс - тұрысына еліктеп, солардың қимылын қайталау, бақташылық, аңшылық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол - жоралғысын өзінше қайталады. Олардың қатарына Жамбы ату, Теңге алу, Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу, Ат үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс - әрекет ойындарын жатқызуға болады. Әсіресе Қара бие ойынындағы биіктігін де, ара қашықтығын да, бір метірден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау. Бұл ойын соғыс өнеріне баулумен қатар, рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі, жорыққа аттанар алдында осыған ұқсас рәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған. Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден - бір тиімді жолы. Ойындар арқылы балалардың тәні де, дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік ортасында өзін - өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орынын сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай қызметтерінің ішінде айрықша орын алатын шаруашылыққа, еңбек, кәсіпке баулу қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында: қойшы, қасқыр, қой, ит(Айқұлақ, Қасқұлақ), түйе, бота (Түйе - түйе), сиыр, бұзау (Көк сиыр) теке (Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы қарым - қатынасты көрсету көшпелі тіршілігінен туған. Төрт түлік пен басқа да үй жануарларының негізгі жағы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы көрініс береді.
Ұлттық сөз ойындарының балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та, қозғалып жүріп те ойналатын түрлері аса көп. Олардың арасынан түрлі заттарды пайдалану арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-қозғалыстарымен байланысты өрбіген. Ондай заттар айнала қоршаған ортада және тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине, тағы да сол сияқты болып келеді. Кейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға тазартылып боялған асықтарды, қуыршақтарды, ертекте қолданылған сиырдың түлеген жүнінен жасаған допты, жонылған ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қаракөз, не өлең тақпақтарымен қосақталып айтылады. Ойындардың ендігі тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды кейде қимыл -әрекеттермен тығыз байланысты. Мысалы, Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек, Тымпи-Тымпи, Ақсерек-көксерек сияқты ойындарда сөз кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық ойындардың басты мақсаты - балаларға дұрыс сөйлеудің, түрлі құбылыстарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен, тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың даусын, төлдеуін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға төселдіретін Егер айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон,сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты. Бірден сөзді табуды қажет ететін Орамал тастау ойындары тіл ұстартуға бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да лайық. Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады. Бірақ, осы ойындарына қарағанда ойын жырларына нақтылы ойнау шарты, қабылдаған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде өзінің мазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады. Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болдаы...
Қаламақта айтылған сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сай болуы шарт емес, тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол тақпақ сөздерінің рет-ретімен айтылғанда кімге кезегі келгеннен байланысты қызметтерді бөлісу үшін орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі шағын, ұйқасы мығым жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін қайталайтын бір арнасы - айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшеліктері формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен, айтыс ойындарының өзіндік бергілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты шығару жоқ, тексті көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді.
Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ жанр. Балалар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарып, қаламақ айту арқылы тағайындалған. Ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып, ойынға қатысушылардың шапшаң қайталауын талап еткен. Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран батырумен бірге, дәл қайталамаған ойыншыға айып тарттырып, жаңылтпаштарды кейде кезектесіп те отырып айтатын болған. Кім аз ұпай жинаса, сол өз өнерін көрсеткен. Ал, есеп ойындары үлкен тапқырлықты шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршілікті мал шаруашылығы мен аңшылық саясаткерліктің көріністеріне байланысты қалыптасқан11.
Сонымен біз сөз етіп отырған ұлттық ойындардың қай-қайсысыныңда танымдық-тәрбиелік құндылығы өте зор.
Біріншіден, ойындардың ішінде санамақ-қаламаққа құрылған ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні ерекше. Қазақ балалар фольклорында санамақ түрлері (Саусақ санау, Сан ішінде кім ұттыт.б.) ойындары өте көп кездеседі. Санамаққа-қаламаққа құрылған ойын түрлері баланың ойын ұшқырлап, ойлау логикасын дамытады, жаңылмай санауға үйретіп, ұйқас құрауға баулиды, адам өміріне қажетті күнделікті заттармен таныстырып, өнегелі болуға шақырады.
Екіншіден, қимыл-қозғалыс ойындары бала тәрбиесіне кешенді түрде әсер етіп, ақыл ойын дамытады, адамгершілік қасиетін, көркемдік - эстетикалық талғамын жетілдіреді, оқуға, көңіл-күйіне, мінез құлқына өзгеріс енгізеді, дене бітімін дұрыс қалыптастырады.
Үшіншіден, балалардың сөздік ойындарының қатарына жататын бейнелі жұмбақтар мен жаңылтпаштар баланың танымы мен талғамын өсіруге, дүниетанымын кеңейтуге көмектеседі. Олардың ойлау жүйесін, қиялын дамытып, тапқырлыққа үйретеді, өмірге деген қызығушылығын белсенділігін арттырады. Балалардың өз бетімен шығармашылық ізденіссін қалыптастырып, жетілдіреді.
Ұлттық ойындар - оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл ойын дамытып, таным-түсініктерді ажыратуға педагогикалық әдістердің бірі. Ұлттық ережелі ойындар да өзінің танымдық та, тәрбиелікте мәнімен өте құнды деп есептеледі. әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғарғыштыққа, батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді...
Сондай-ақ ойынды интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де пайдалануға болады. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін мүмкіншілік алады.
Халықтық ұлт ойындарының тағы бір айтып кететін ерекшелігі - оған сөздің араласып келіп отырғандығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары кездеспесе, оны ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде өмірге келеді. Осы ойындар үстінде, сонымен қатар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалып отырады.
Осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-жануарлардың дауысын, төлдеуін, іс -әрекетін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалай айтуды білемін түрлі сөйлем құрастыруға төселдіретін Егер, айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты ойындарының тіл ұстартудағы маңызы зор.
Зерттеу барысында теориялық негіздер мен жоғарыда берілген анықтамаға және шарттарға сүйене отырып, ұлттық ойындарды оқыту үрдісінде қолданудың моделі жасалды.
ІІ-тарау. Ұлттық сөз ойындарын оқыту үрдісінде пайдаланудың тәжірбиедегі әдістемелік мазмұны
2.1. Қазақ тілі сабақтарында ұлттық сөз ойындарын пайдаланудың мүмкіндіктері мен маңызы.
Еліміздің білім беру саласындағы негізгі өзгерістер нарықтық экономикаға бейімделе алатын, педагогикалық - психологиялық негіздері тұрақты, халықаралық білім кеңістігінде кіріктіруге жаңа ұлттық сипаттағы үлгілерді қалыптастыруға, оқыту үрдісінің сапалылығын арттыруға, жас ұрпақты өмірге, еңбекке дайындауға бағытталған.
Осы орайда, білім берудің ең алғашқы буыны бастауыштан бастап қойылатын жаңа талаптардың туындауы да заңдылық. Бұл талаптар жалпы білім беру стандарттарында өзінің көрінісін тапты. . Бүгінгі Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан Білім Академиясының дайындаған оқу бағдарламасының негізіне алынған басты ұстанымы білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру мен әрекетін қалыптастырудың оқушы дамуының басты шарты ретінде ұстанған идеясы баршамызға мәлім.
Жалпы білім беретін мектептің білім мазмұны тұжырымдамасында ...бірінші кезекке бұрынғыша оқушыны пәндік білім, біліктердің белгісі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жекебас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылады - деп білім мазмұнын жетілдірудегі, тұлғаның жан-жақты қалыптастырып, дамуының маңыздылығына баса назар бөлінеді.15 Бұл бүгінгі күн талабына сай оқу әрекетін ұйымдастыру ісінде мектеп мұғалімдерінің теориялық деңгейінің жоғары болуын талап етіп отыр. Оқу әрекетінде қазақ тілі пәнінің жетекші екені де баршамызға мәлім, оның бүгінгі жан-жақты талаптарға жауап беруі оқыту үрдісінің-педагогикалық мүмкіндігін заңдылықтар негізінде түрлі қырынан терең зерттеуді талап етеді.
Ең алдымен педагогикалық үрдістің маңызды бір компоненті оқыту үрдісінде оқушы білім алады, қажетті білім, іскерлік дағды жүйесін меңгереді. Оқушы бойындағы еңбекке, қоғамдық өмірге деген белсенді қатынас, дүниетанымдылық көзқарастар мен сенімдер жүйесінің негізі қалыптасады. өйткені оқыту - арнайы ұйымдастырылған танымдық іс-әрекет.
Бұған түрлі тарихи кезеңдердегі орындалған оқыту үрдісінің мәнін жан - жақты, жүйелі талдап беруге талпынған педагогика тарихынан танымал зерттеушілер есімдері мен еңбектері дәлел.Білім беру және оқыту ғылыми теория ретінде өткеннің алдыңғы қатарлы ойшылдары Я.А.Коменскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидың, А.Дистервегтің педагогикалық көзқарастарында қалыптасты. Я.А.Коменскийдің өзінің Ұлы дидактика (1658) деген тамаша еңбегінде мектепке оқытудың принциптерін, мазмұнын, әдістерін, ұйымдастырудың сынып - сабақ формасын негіздеді.
Ж.Ж.Руссо Эмиль, немесе тәрбие туралы(1762) деген философиялық, әрі педагогикалық шығармасында баланың қоғамдық мәнінің қалыптасу процесін, қоршаған табиғи және еңбектік әлеуметтік ортада оны оқыту шартын ашып береді. Күні бүгінге дейін оның шешімі табылуға тиісті мәселе көтеріп, оқыту (проблемалық оқыту) және жас ерекшеліктеріне сай дамыту идеялары ерекшелігімен, жасампаздығымен таң қалдырады.
Оқушының әлемді тануындағы негізгі элементтер ретінде форма, сан, сөзді бөле отырып элементарлық білім беру теориясын И.Г.Песталецци жасады.Орыстың отандық педагогикасында бастауыш білім және оқыту теориясын,таным үрдесін материалистік негізде түсіну және тәрбиенің халықтық идеясын К.Д.Ушинский жасады. Оның Адам -тәрбие заты еңбегі оқытудың психологиялық және педагогикалық негізін қалады. Ана-тілі Балалар әлемі оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz