Кикілжіңнен кетіп қалу стилі
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Педагогика және психология
кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Кикілжің түрлері
Орындаған:
Жетекші:
Орал-2013ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-тарау. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми теориялық
Аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары ... ... ... .6
1.2. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін теориялық талдау және кикілжіңнің алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ-тарау. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің эксперименталды негізі..22
2.1. Кикілжің проблемасына қатысты эксперименталдық әдістемелер ... ... ...22
2.2. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың
ғылыми-әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Кикілжіңдер - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі болып саналады. Адамның қоғамдағы өмірі күрделі және жеке индивидтердің, сонымен қатар үлкен және кіші әлеуметтік топтардың қызығушылықтарының қақтығысынан жиі алып келетін қарама-қайшылықтарға толы екендігі баршамызға анық. Кикілжің (лат.c-nflictus) күштердің, пікірлердің, жақтардың қақтығысын білдіреді. Адамзаттық өркениеттің тарихы түрлі кикілжіңдерге толы. Кикілжіңдердің біреулері оншақты мемлекеттермен халықтарды қамтыса, ал екіншілері үлкен және кіші әлеуметтік топтардың ортасында, үшіншілері жеке адамдар арасында өршіді. Ежелден-ақ адамдар туындаған қарама-қайшылықтарды шешуге тырысып, кикілжіңсіз бейбіт қоғам туралы армандады. Сол заманда туындаған заңдылықтарды кикілжіңдердің алдын-алу және шешудің әмбебап механизмін құруға ұмтылысы ретінде қарастыруға болады. Қатыгез Хаммурапи (б.э.д. 1792-1750ж.ж.) патшаның көне заңдарында кикілжіңдік жағдайларды шешудің оншақты тәсілдері жазылған. Аңыз бойынша патша Соломон (б.э.д. 965-928ж.ж.) кикілжіңдерді шешу және кетіп қалу дағдысымен ақылдылығының арқасында әйгілі болған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған мемлекетіміздің 2030 жылға дейінгі стратегиясында Қазақстан дамуында ұзақ мерзімді мақсаттарға қол жеткізу үшін адамгершілігі мол, мәдениетті, ғылыми және шығармашылық дамуы жоғары деңгейлі интеллектуалдық қоғамдық потенциалдың болуында,-деп көрсетілген. Яғни, бүгіндері демократиясы дамыған өркениетті елдер қатарына бағыт ұстап отырған еліміздің болашағы жастар, бүгінгі мектеп оқушылары болып табылады.
Сондықтан да зерттеу өзектілігі жастар ортасындағы кикілжіңдердің алдын алу мен шешудің қажеттілігінен туындап отырғанымен, сонымен қатар әртүрлі жас, әлеуметтік және демографиялық топтар арасындағы кикілжіңдерді болдырмау, шешу, жоюдың және алдын ала ескертудің қажеттілігінен кикілжіңдік жағдайларды ескертудің ғылыми-психологиялық негізін зерттеу қажеттілігінен туындап отыр. Яғни, туындаған мәселелерді әрбір адам нәтижелі шешу үшін кикілжіңдердің пайда болу себептерімен оны шешу тәсілдерін, сонымен қатар кикілжіңдік жағдайдағы мінез-құлықтың стильдерін теориялық білімдері мен практикалық дағдыларының қажетті деңгейін меңгеріп алуы, болашақта жақсы қарым-қатынас арқылы , иеленген кикілжіңдерді басқара білу құнды дағдысы әрбір адамның бүкіл өмірінің жолында қажет болады.
Зерттеу мақсаты. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми психологиялық негізін айқындау мәселелері.
Зерттеу міндеттері:
1. Кикілжің проблемасына байланысты ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау.
2. Жалпы кикілжің ұғымының мәнін және табиғатын ашу.
3. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми-теориялық аспектілері мәнін кеңінен ашу.
4. Мектеп оқушылары арасындағы туындайтын кикілжіңнің түрлерін, туындау себептерін көрсету, соның негізінде мектеп оқушыларының кикілжің жағдайында, оны шешу барысында делдалдық әрекеттесудің маңыздылығын көрсету.
5. Кикілжің жағдайларына байланысты мінез-құлық стильдерінің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
6. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың ғылыми-әдістемелік негізін жүйелеу.
7. Кикілжің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі. Әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні. Кикілжің, кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдері, кикілжің жағдайларындағы жеке адамның психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы. Кикілжің жағдайлары барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа алған жағдайда, адам қарым-қатынасын жақсартуға болады.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- кикілжің ұғымын аша тұрып, теориялық және эмпирикалық тұрғыдан зерттеу;
- зерттеулінушілердің кикілжіңдік жағдайға байланысты мінез-құлық стильдерін анықтау;
- зерттелінушілердің кикілжің барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа алу арқылы қарым-қатынасты жақсартуға болатындығын эксперименталды зерттеу;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі әлемдік және Ресейлік конфликтология тәжірибесіне сүйенеді. Берілген жұмыстың негізіне салынған және зерттеу пәніне қатысты танымал жұмыстар төмендегі еңбектерді құрайды: Х.Корнелиус, Ш.Фейр Выбирать можеть каждый: как разрешать конфликты, Дж.Г.Скотт Конфликты, и пути их преодоления және Способы разрешения конфликтов; А.Я.Анцупов, А.И.Шипилев Конфликтология, О.Н.Громова Конфликтология, А.В.Дмитриев Конфликтология; Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасы; А.И. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы; Қазақстандық ғалым, профессор Х.Т.Шерьезденованың қарым-қатынас проблемасына қатысты еңбегі, этнопсихология ғылымының негізін қалаушы ғалым, прфессор Қ.Б.Жарықбаевтың ұлттық салт-сана, ұлттық патриотизм жайлы құнды пікірлері толық басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамды тексеруде бірін-бірі толықтырушы әдістер қолданылды: кикілжің мәселесіне қатысты еліміздегі және шетелдердегі әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған ситуациялық ойындар мен жаттығулар, психологиялық эксперимент, сауалнама негізі Томас-Килменнің кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін диагностикалау әдістемесі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
- психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің проблемасының ғылыми теориялық аспектілері анықталды;
- кикілжің жағдайына байланысты адамның мінез-құлық стильдерінің түрлері анықталып жіктелді;
- мектеп оқушылары арасындағы кикілжің түрлері, туындау себептері, алдын-алу, оны ескерту, болдырмау шараларының теориялық қағидалары дәйектелініп тұжырымдалды;
- кикілжіңдерді анықтауға арналған әдістемелердің, дамытушы-түзетуші психологиялық іс-шаралардың мазмұны айқындалып іріктелінді;
- кикілжің жағдайын шншуге арналған әдістемелік практикалық нұсқаудың мазмұны айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы. Бұл аталған еңбек адамдардың қарым-қатынасын жақсартуда, ересектерге бала тәрбиесінде басшылыққа алуға, педагог-психолог еңбегінде, практикалық психологияның саласы ретіндегі кикілжің мәселесіне бағдарлануға үлкен көмекші құрал бола алады.
Зерттеу жұмысының базасы. Зерттеудің тәжірибе-эксперименттік базасы ретінде БҚО, Орал қаласындағы № --- мектебінің ----сынып оқушылары алынды.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми психологиялық мәселесі бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, эксперименттік-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, қарастырылған құнды әдебиеттердің тізімімен қолдану қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен тұрады.
І-тарау. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми
теориялық аспектілері
1.1. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары
Бөлмеден шығып бара жатып есікті ашуланып қатты жапқан жағдайды басыңыздан кешіргенсіз бе? Немесе біреудің дөрекі сөзінен ренжігенсіз бе? Анаңызбен келіспей қалып ұрысқан кездеріңіз болған ба? Егер де сіз осы сұрақтардың біреуіне де болса да сенімді жауап берсеңіз, онда сіз кикілжің деп аталынатын құбылыспен таныссыз.[4]
Кикілжіңдер - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі. Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы өзімен күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да жұмсақ түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты. Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығысты кикілжің деп атайды.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара кикілжіңге әкеп соқтыратынын мүлдем білдірмейді. Қарама-қайшылық пен кикілжің - бір нәрсе емес және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда кикілжіңге ұласпайды. Кикілжің туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың, топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с. бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік кикілжіңдердің негізі болып табылады.
Бұл әлеуметтік құбылыстардың немесе процестердің негізін түсіну үшін сөздің этимологиялық мағынасын анықтаған жөн. Латын тілінде қолданатын c-nflictus сөзін құраған лингвистикалық элементтерінің мағынасын анықтасақ, бұл сөздің мәні айқын болады. Бұл сөздің түбір алдына жалғанған c-n буынынан тұрады, ол біреумен бірге, біреуге қарсы, бір уақытта, бірге деген мағынаны білдіреді және flictus (flig-) етістігінен құралған. Бұл етістік ұру, итеру, құлату деген мағынаны білдіреді.[5]
Сонымен берілген сөздің элементтері оны қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылық деп аударуға мүмкіндік береді.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). Ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртүрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, саясаттық қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда кикілжіңнің объективті-реалдық негізін тудырады.[6]
Кикілжіңнің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кезкелген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары, жекеменшілік, мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с. Ал кикілжіңнің субъектісі болып әрқашанда адамдар - бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиылысы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және тағы басқа болып табылады.
Кикілжіңнің туындауындағы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға бөліп көрсетуге болады:
- Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған кикілжіңдер өте қарапайым болып саналады. Бірақ бұдан өршіген кикілжіңдер өте күрделі болады.
- Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың құрамына кіру, табыс.
- Құндылықтар - біздің сенімдеріміздің жүйесіні негізі.
Бұл себептер кейде аралас, кейде бір өзі кикілжің туындатады. Сенімдік құндылықтардан туындаған кикілжіңді шешу өте қиын болады, себебі бұл құндылық жеке тұлғаны және оның өмір сүру маңыздылығын құрайды.
Басқаша жүйелеу
- Негізгі (базальді) қажеттіліктер - тіршілік ету үшін - су, тамақ, ауа және т.б.
- Бөлектендіретін құндылықтар - мысалы, әртүрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары мен қызуғушылықтары сәйкес келмейді.
- Әртүрлі қабылдау - адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі қабылдайды. Мысалы, екі адам досының көйлегінің түсіне дауласуы мүмкін. Себебі, әр адам бір түсті әртүрлі қабылдайды.
- Әртүрлі қызығушылықтар - мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе туған күнге баратыны туралы дауласуы мүмкін.
- Шектелген ресурстар - өмірде әрқашанда бір нәрсе жетпей тұрады. Мысалы, өмірде барлығы бай емес, себебі ақша - шектелген ресурс.
- Психологиялық қажеттіліктер - бұл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу үшін өзіміздің қажет екендігімізді және маңыздылығымызды түсіну үшін қажет. Мысалы, бізді жақсы көру бізге өте қажет.[5]
Адамзат өркениетінің даму тарихы әртүрлі кикілжіңдерге толы. Ежелгі заманнан адамдар кикілжің түсінігін, пайда болу себебін анықтауға, туындаған қарама-қарсылықтарды шешуге ұмтылған. Кикілжіңдік пікірлердің жинақталу дәстүрінің көпғасырлық тарихы бар.
Кикілжіңнің ең алғашқы концепциялары 19-20ғ.ғ. аумағында пайда болған, бірақ оған дейінгі ғасырдың ұлы ғұламалары бұл феноменнің өзіндік көрініс табиғатын, алдын-алу жолдарын және шешу жолдарын ұсынған.
Ежелгі философтар кикілжіңді адамзаттың пікіріне тәуелсіз, өзімен не жақсы, не жаман емес құбылыс ретінде қарастырды. Бүкіл ғаламшар табиғаттың, адамзаттың және құдайлардың тіршілігімен қарама-қайшылыққа толы. Бірақ, олар кикілжің терминін қолданбаса да, кикілжің адамзат тіршілігінің құрамды бөлігі деп есептеген.[8]
Адамзаттың ең алғашқы топтарының пайда болуымен кикілжіңдер күнделікті құбылыс ретінде қаралып, ұзақ уақыт бойы ғылыми зерттеудің объектісі болмады. Бірақ сонда да, кикілжің туралы бізге жеткен жеке гениальді ойлар ең ежелгі қайнар көздерде көрсетілген. Біртіндеп өмір шарты өзгерген сайын кикілжіңдер де өзгерді. Олардың физикалық, экономикалық және әлеуметтік нәтижелері басқа бола бастады. Кикілжіңге деген қоғамдық пікір де өзгерді. Антикалық заман бізге соғыстардың бейнесін және мұндай кикілжіңдерге алғашқы бағалау берген көрсеткіштерін қалдырған. Орта ғасырларда және Жаңа заманда бұл құбылысты түсінуге тырысқан. Көптеген гуманист-ойшылдар кикілжің туралы көзқарастары, оның адамзат дамуындағы рөлі, қоғамның өмірінен соғысты шектеуі мен шексіз бейбітшілік орнауы туралы көзқарастарын қалдырған.
Б.з.д. 7-6ғ.ғ. Қытайлық ойшылдар тіршіліктің даму көзі әрқашанда күресте болатын жағымды (янь) және жағымсыз (инь) материялардың қарама-қатынастарында деп жазған. Жақсылық пен зұлымдық күрес тақырыбы мәдениет пен өнер туындыларында көрсетілген.[2]
Ежелгі Грекияда қарама-қарсылықтар және олардың заттың пайда болуындағы рөлі туралы философиялық көзқарастар туындады. Анаксимандр (б.э.д. 640-547ж.ж. шамасында) өзімен қарама-қарсылықтар туындататын бүтін материалды бастапқы апейронның тоқтамсыз қозғалысынан туындайды деді.
Гераклит (б.з.д. 6ғ. аяғы-5ғ. басы) қозғалыстың себебін, заттардың және құбылыстардың қозғалысын қарама-қарсылықтың күресінен туындайтын қажетті заңды процесс ретінде себебін анықтауға тырысты. Күрес бәріне қатысты және барлығы қажетінше күрес арқылы жүреді деп жазды. Бұл кезеңде соғыс сияқты әлеуметтік кикілжіңдерге қатысты ең алғашқы түсініктемелер берілген.
Гераклит соғысты барлық тіршіліктің әкесі және патшасы деп қарастырса, ал Платон (б.э.д. 428-348ж.ж. шамасында) оны ұлы зұлымдық деп есептеді. Оның пікірінше, бір-біріне мейіріммен қарап, бір-бірін жақсы көрген алтын ғасыр өмір сүрген.
Гераклит пікіріне Геродот (б.э.д. 490-425ж.ж. шамасында) та қарсы пікір айтқан. Ол бейбітшілікке соғысты қалайтын ешкім жоқ. Себебі, соғыста әкелер балаларын жерлесе, бейбітшілік уақытында - балалар әкелерін жерлейді деген.
Философ-материалист Эпикур (б.э.д. 341-270ж.ж.) да қақтығыстардың негативті нәтижелері қашан да болса да адамдарды бейбіт өмір сүруіне алып келеді деп есептеген. Өткен заманның ойшылдары қоғамдық өмірдегі конфронтацияны түсіне, сол кезден бастап-ақ адал немесе адал емес зорлық-зомбылықтың өлшемдерін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар, Цицерон (б.э.д. 106-43ж.ж.) мемлекетке басып кірген жауды қуу үшін, әкелген зұлымдығы үшін кек қайтаратын адал соғыс туралы тезис құрды. Аврелий Августин Гиппонский Блаженный (345-430ж.ж.) Цицеронның шарттарына соғыс жүргізушінің адал ниетін қосты.
Орта ғасырларда Фома Аквинский (1225-1274ж.ж.) қоғамның өмірінде соғыстың болу мүмкіндігі туралы ойларын дамыта, адал соғыстың тағы бір шартын анықтады: оған беделді компетенция қажет, яғни мемлекеттік басшылықтан санкция қажет деді. Бірақ сонда да, оның пікірінше, соғыс және зорлық-зомбылық әрқашанда күнә деп санады.
Әлеуметтік кикілжіңдерді жүйелеп анализдеуге ең алғашқылардың бірі болып тырысқан Флорентиялық теоретик пен мемлекеттік қызметкер Николо Макиавелли (1469-1527ж.ж.) болды. Оның концепциясының құндылығы қоғамдық дамудың қайнар көзіне сол кезде басшы болған көзқарастардың қайтуында. Ортағасырдың теоретигі кикілжіңді әмбебап құбылыс деп санады. Ол кикілжіңде тек жоюшы қасиет емес, сонымен қатар құрушы қасиетті көрді.
Эрази Роттердамский (1469-1536ж.ж.) соғыс оны көрмеген, білмейтіндерге тәтті деп санады және басталған кикілжің бір-біріне жалғасқан реакция секілді, өзінің әсер ету орбитасына басқа да жаңа тіршілік қабаттарын және мемлекетті қамтып өсетінін айтты.
Гуго Гроций (1548-1645ж.ж.) екі жақ өзінің растығына сенімді, екі суверенді мемлекеттердің арасындағы соғыс мүмкіндігін айтты. Оның пікірлері кейінгі нейтралитет мағынасына негіз салды.
Кикілжіңдердің табиғатына қатысты қызықты пікірлерді ағылшын философы Френсис Бэкон (1561-1626ж.ж.) айтып кеткен. Ол ең алғашқы болып мемлекет ішіндегі әлеуметтік кикілжіңдердің себеп жүйесін теориялық анализге негіздеді.
Жаңа заманда Жан-Жак Руссоның (1712-1778ж.ж.) дүниелік тарихи процесстің сатылығы туралы идеялары бәріне мәлім болған. Оның пікірінше, алғашында адамдар дербес және тең табиғи жағдайда өмір сүреді, содан соң өркениеттің дамуы адамдардың теңдік, бостандық және бақыт жағдайын жоғалтуға әкеп соқтырады. Қоғамдық келісім шарт құрып, адамдар қоғамдық қатынастарда жоғалтқан үйлесімін, мәңгілік бейбіт өмірін және келісімін қайта иеленеді. Жан-Жак Руссоның пікірінше, қоғамдық келісім халықтың қатыгез қадағалауымен ғана мүмкін, себебі министрлер мейірімді ерік көрсетпейді. Сондықтан да, тірліктің барлығы сұрауда емес, тайынбай қажет етуде.
Алғашқы рет кикілжің көпдеңгейлі әлеуметтік құбылыс ретінде Адам Смиттің (1723-1790ж.ж.) Табиғат және халықтың байлығының себебі туралы еңбегінде қарастырылған. Кикілжің негізінде қоғамды кластарға бөлу (капиталистер, жер жекеменшіктері, жалдамшы жұмыскерлер) және экономикалық бәсекелестік жатыр деп есептеді.
Неміс ғалымы Георг Гегельдің (1770-1831ж.ж.) пікірінше, кикілжіңнің негізгі себебін, бірінші жағынан байлықтың жинақталуының арасындағы, екінші жағынан еңбекке жақын класс арасындағы әлеуметтік поляризациясында деп көрсеткен. Мемлекеттік басшылықтың жағында болған Гегель мемлекеттік бірлікті қарастырушы мемлекет ішінде тәртіпсіздікке қарсы шықты. Оның пікірінше, мемлекет бүкіл қоғамның қызығушылығын қарастырып, кикілжіңдерді реттеуге міндетті деп санады.
Тіршілік үшін күрес мәселесі ағылшын биологы Чарльз Дарвиннің (1809-1902ж.ж.) ілімінде маңызды орын алды. Оның биологиялық эволюция теориясының мазмұны 1859 жылы басылып шыққан Тұқым түрлерінің табиғи жолмен сұрыпталу арқылы пайда болуы, немесе тіршілік үшін күресте түрлерін сақтап қалуы атты еңбегінде берілген. Бұл еңбектің басты идеясы өзінің атауында анық айтылған, яғни бейімделген тұқым түрлерінің сұрыпталуының табиғи механизмін құрайтын, тіршілік үшін күресте жүзеге асырылатын тірі табиғаттың дамуы. Ары қарай Ч.Дарвиннің көзқарастары кикілжіңнің әлеуметтік және психологиялық теорияда дамыды.[8]
Сонымен, ежелгі заманнан қазіргі уақытқа дейін кикілжің мәселесіне өзара екі көзқарас қақтығысады.
Бірінші көзқарас ежелгі гректік философиядан (Аристотель мен Платон) бастауын алады: кикілжің - қарсыластық, зұлымдық, яғни адамдар арасындағы қарым-қатынас кикілжіңді болмауы қажет. Адалдық пен құқық барлық адамдарға табиғаттан тән.
Екінші көзқарасты қоғам - бұл барлығының бәріне қарсы соғысы деп санайтын Томас Гоббс айтқан. Оның пікірінше, табиғат адамдарды физикалық және ақылдылық қабілеттігі жағынан теңдей қылып жаратты, бірақ адамдардың табиғаттан алған мұндай теңдігі өздігімен жақсы емес деп санаған.
Адамдарды және қоғамды қатыстыру сұрағын түсінудің екі дәстүрін салыстыруды түйіндей келе, аристотельдік позиция адамның бойында табиғаттан берілген қоғамдық бастауды, оның басқа адамдармен бірлесіп әрекет ететіндігін сызып көрсетеді. Табиғи адамдық қасиетке ие бола отырып, ары қарайғы түсініктеме беруді қажет етпейді. Керісінше, қоғамдық өмірдің белгілі формалары адамдардың бірлесіп әрекет етуімен бірлесіп өмір сүруге деген осы ұмтылысымен түсіндіріледі.
Гоббстың қарастырған қарама-қарсы позициясы адамды индивид ретінде, оны қоршаған басқа адамдар оның өмір сүру ортасы, серігі немесе дұшпаны болып, өзінің идеяларын және мәселелерін өзі құрап, өзінің басқа адамдармен байланысы мен қарым-қатынасын мақсатына жету үшін қолдануға ұмтылатын индивид ретінде қарастырды.
Кикілжің мәселесін дамыта зерттеп, маңызды үлесін қосқан неміс әлеуметтанушылар Карл Маркс пен Георг Зиммельдің орны ерекше.[9] Маркстік-лениндік бағыттың ұстанушылары өткір қарама-қарсылықтар коммунизмнің бірінші фазасы социолизмде тоқтатылады деп есептеген.[8]
Әлеуметтік өзгерістер мен төңкерісшілдік сатыдағы кикілжің моделін дамыта келе, Маркс қазіргі заманғы әлеуметтік теорияға әсер ететін әлеуметтік ұйымның бейнесін құрды. Маркс қарапайым мүмкіндік пікірден бастайды: экономикалық ұйым, әсіресе жекеменшік, айналадағы қоғамның ұйымын анықтайды деп түсіндірді. Әлеуметтік жүйеде қалыптасқан әлеуметтік құндылықтар, сенімдер, діндік догмалар мен басқа да пікірлер қоғамның экономикалық базисінің бейнесі болып табылады дей келе, ол қосымша мүмкіндік пікір енгізді: коммунистік қоғамды санамағандағы кезкелген қоғамның экономикалық ұйымы төнкерістік кикілжің тудыратын күшке ие деп түсіндірді.
1.2. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктері
Кикілжіңдік жағдайға түскенде оны эффективті анықтау және шешу үшін кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стилін, кикілжіңге түскен басқа адамдардың стильдерін, сонымен бірге кикілжіңнің табиғатын анықтап алу қажет.
Кикілжіңді шешудің бес негізгі стильдері бар. Олар Томас-Килменн әдісі деп аталатын жүйенің негізіне салынған бағдарламаларда бейнеленген және кеңінен қолданылған (1972 жылы Кеннет У.Томас және Ральф Х.Килменнмен өңделген). Жүйе әрбір адамға кикілжің жағдайы барысында өзінің жеке мінез-құлық стилін анықтауға көмектеседі. Сіздің белгілі бір кикілжің жағдайдағы көрсететін мінез-құлық стиліңіз өзіңіздің жеке бастық қызығушылықтарыңызды (белсенді немесе енжарлы әрекет ете) және екінші жақтың қызығушылықтарын (бірігіп немесе жеке әрекет ете) қанағаттандыру шегімен анықталады. Егер де графикалық түрде бейнелейтін болсақ, онда кикілжіңді шешетін бес негізгі стильдердің әрқайсысының атауын және алатын орнын анықтайтын Томас-Килменн торын аламыз.
1-кесте
Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін анықтайтын Томас-Килменн торы
Өзіңіздің жеке қызығушылықтарыңызды қанағаттандыруға тырысатын іс-әрекетіңіз
Қарсыластық стилі
----------
Бірлестік стилі
Белсенді әрекеттер
----------
Компромисс стилі
---------
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі
-----------
Бейімделу стилі
Енжарлы әрекеттер
Жеке әрекеттесу
Бірігіп әрекеттесу
Бұл тор өзіңіздің және кезкелген басқа адамның стилін анықтауға көмектеседі. Алдымен белсенді және енжарлы әрекеттер деп белгілеп қойған жақтан бастаңыз. Егер сіздің реакцияңыз енжарлы болса, онда сіз кикілжіңнен шығуға тырысасыз; ал егер де белсенді болса, онда сіз оны шешуге талпынасыз. Мұндай бағалауды өзіңізге және кикілжіңдесуші екінші жаққа да қолдансаңыз болады. Тордың жоғарғы жағы бірігіп әрекеттесуге жатады. Егер де сіз бірігіп әрекеттесуді қаласаңыз, онда сіз кикілжіңді кикілжіңдесуші адаммен немесе кикілжіңге қатысушы адамдар тобымен бірігіп шешуге тырысасыз. Ал жеке әрекеттесуді қаласаңыз, онда мәселені шешудің өз жолын іздейсіз.
Тордың екі бөлігін біріктіргенде, ортасындағы компромисс стилімен қоса бес стильден тұратын матрицаны аласыз. Ол бірдей деңгейде кооперативті және индивидуалды, сонымен бірге енжарлы және белсенді мінез-құлықты қамтиды. Егер де әртүрлі стильдерге мұқият қарасаңыз, әдетте өзіңіздің кикілжің жағдайларда қолданатын стильді тануыңыз мүмкін; сонымен қатар сізбен байланысты адамдардың әдетте қолданатын стильдерін де анықтай аласыз. Бірақ белгілі бір жағдайда сіз басқа стильді қалауыңыз мүмкін. Әрбір адам қандай да бір деңгейде осы стильдердің барлығын қолдануы мүмкін, бірақ әдетте әрбір адам приоритеттісін қолданады. Төменде аталған стильдердің бәріне қысқаша сипаттама берілген және соңында олардың әрқайсысын қолдану тәсілдері көрсетілген.
Қарсыластық стилі. Тор көрсеткендей, қарсыластық стилін қолданатын адам белсенді болады және кикілжіңді өзінің жеке жолымен шешуді қалайды. Оны басқа адамдармен бірлесіп әрекеттесу онша қызықтырмайды, бірақ ерікті шешім қабылдауға қабілетті. Мұндай адамдардың пікірі: Мені басқалар не ойлайтыны қызықтырмайды. Мен оларға мәселені шешудің өзімнің жолын дәлелдеймін. Немесе, Томас пен Килменн процесінің динамикасы бойынша, сіз бірінші кезекте өзіңіздің мәселе шешімін басқаларға қабылдатқызып, басқалардың қызығушылықтарына кері әсерін тигізіп, өзіңіздің қызығушылықтарыңызды қанағаттандыруға тырысасыз. Мақсатқа жету үшін еріктік сапаларыңызды қолданасыз: егер ерігіңіз жеткіліктідей күшті болса, онда мақсатыңызға жетесіз.[13]
Мұндай тәсілді қолдану бір адамның жүз пайыз ұтуына, ал екіншісінің нөл пайыз ұтуына алып келеді. Ұтқаны сонымен қатар өзін кінәлі сезінсе, ал жеңілгені ренжіп қалуы мүмкін. Мысалы, екі адам бір уақытта теледидардан екі түрлі бағдарламаны көргісі келеді. Өмірдегі кездесетін қарапайым жағдай. Біріншісі пультті алып: Мен өз футболымды көремін, және мені сенің проблемаң қызықтырмайды дейді. Ол өмір бойы емес, бірақ қазіргі жағдайда ұтты. Ал егер екіншісі оның бүгінгі әрекетінен сасқалақтап қалса, онда ертең ол мұндайға одан да күштірек қарсыласуға дайын болады. Егер біріншісі екіншісінен күштірек анық болса да, сонда да екіншісі қарсыласуы мүмкін. Мысалы, келесі де екіншісі теледидардың пультін тығып қоюы мүмкін немесе бір нәрсені сындыруы мүмкін, т.б. Сонымен мінез-құлықтың мұндай тәсілі ұзақ уақытты перспективада тек теріс нәтижелерден тұрады.[14]
Мұндай стильді қолдану сіз үшін белгілі бір беделге, басшылыққа ие болғанда ғана эффективті болады; сіз шешіміңізді немесе берілген жағдайға дұрыс келуіңізді түсінгенде ғана бас тартпай шешіміңізді дәлелдеуге мүмкіндігіңіз бар. Бірақ, сонда да бұл стиль жекелік қарым-қатынаста қолданатын стиль емес; адамдармен жақсы қарым-қатынасыңызды сақтап қалғыңыз келсе, қарсыластық стилі оларда жағымсыз сезім тудыруы мүмкін.
Бұл стильді қолдануға болатын жағдайлардың мысалдары:
- нәтижесі сіз үшін өте маңызды болғанда;
- шешім қабылдау үшін сіз жеткілікті беделдісіз және сіздің ұсынған шешіміңіз сол жағдайға байланысты ең жақсы шешім;
- шешімді тез қабылдау қажет және ол үшін сіздің беделіңіз жеткілікті болғанда;
- сіз үшін жылдам әрекет етуді қажет ететін критикалық жағдайда;
- шешімнің басқа жолы жоқ екенін сезінгенде;
Сіз бұл стильді қолданғанда әйгілі болмауыңыз мүмкін, бірақ шешіміңіз нәтижелі болса, жақтастар жаулап алуыңыз мүмкін. Бірақ сіздің негізгі мақсатыңыз болып, басқалармен жақсы қарым-қатынас құру болса, онда бұл стильді қолданудың қажеті жоқ; бұл стильді негізінде сіз ұсынған мәселе шешімі сіз үшін өте маңызды болғанда, оны жүзеге асыру үшін жылдам әрекет ету қажет екендігін сезінгенде және жеткілікті бедел мен ерікті болып жеңіске сенгенде қолданған дұрыс.
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі (уклонения, избегание). Кикілжің жағдайына байланысты бес негізгі мінез-құлық стильдерінің екіншісі, кикілжің барысында өзіңіздің құқығыңызды қорғамай, мәселені шешу үшін ешкіммен бірлеспей немесе кикілжіңді шешуден аяқ тартқан кезде жүзеге асады. Бұл стильді сізге қатысты мәселе сіз үшін онша маңызды болмағанда, бұл мәселені шешуге уақытыңызды, күшіңізді жоғалтқыңыз келмегенде немесе өзіңізді сенімсіз жағдайда екеңізді сезінгенде қолдануға болады. Сонымен қатар өзіңіздің қателігіңізді және басқаның дұрыстығын сезінгенде немесе кикілжіңдесушінің беделі жоғары екенін білгенде бұл тәсілді қолданған дұрыс. Мұның барлығы - өзіңіздің жеке позицияңызды жақтаудың себептері. Сіз тақырыпты өзгертіп жіберуіңізге, бөлмеден шығып кетуіңізге немесе кикілжіңді жоятын немесе кейінге қалдырып қоятын т.б. әрекеттер істеуіңізге болады. Сіздің пікіріңізше: Мен мұнымен қазір айналыспаймын. Қысқаша айтқанда, сіз өзіңіздің жеке қызығушылықтарыңызды және басқа адамның қызығушылықтарын қанағаттандыруға талпынбайсыз. Оның орнына көптеген әрекеттер арқылы кикілжіңді кейінге қалдырып, оны шешудің жауапкершілігін басқаның мойнына артып, оны өршіте, мәселеден кетіп қалуға тырысасыз.[13]
Жоғарыда айтып кеткендей, мұндай адам кикілжіңнен қашып, кезкелген жағдайларда ештеңе болмағандай қасиет көрсетеді; мұндай адам өзін тіпті кикілжіңге түспейтін, кикілжіңді адам емеспін деп жиі айтады.
Бірақ шындығына келгенде, мұндай тәсілді қарапайым өмірлік мысалда қарастырсақ, онда біз тіпті басқа суретті аламыз. Кикілжіңнен кетіп қала беру нәтижесінде, оған қатысушылардың бойына жағымсыз сезім жинала береді екен. Мұны теледидар мысалында қарастырайық. Біреуі футбол көргісі келгенін, екіншісі өзінің сүйікті фильмін көргісі келгенін айтады. Осыдан екеуі де үндемей қалады. Егер де екеуі де кикілжіңнен кетіп қалу принципін ұстанатын болса, мұндай жағдайда қалай әрекет ететіні түсінікті - теледидарды өшіріп, сөнген экранға қарап отыру. Әрине, өмірде басқаша болуы мүмкін.
Төменде кикілжіңнен кетіп қалу стилін қолдануға қолайлы, қарапайым ситуациялар берілген:
- нәтижесі сіз үшін маңызды болмағандықтан, шешіміне күш салғыңыз келмейді;
- күніңіз қиын өткендіктен, бұл мәселенің шешіміне қосымша жағымсыз сезімдер әкелетіндіктен күш салғыңыз келмейді;
- кикілжіңнің шешімін сіз өз пайдаңызға шешуге мүмкіндігіңіз жоқ немесе шеше алмайтындығыңызды сезінгенде;
- сіз біреудің көмегін сұрау үшін немесе қосымша ақпарат алу үшін уақытты созғыңыз келеді;
- кикілжіңдік жағдай өте күрделі болғандықтан, кикілжіңнің шешімі сізден көп нәрсені сұрайды;
- бұл мәселені шешуде басқалардың мүмкіндіктері мол екендігін сезінгенде;
- кикілжіңді шешу үшін сіздің беделіңіз аз болғанда;
- дәл сол уақытта мәселені шешу өте қауіпті, себебі кикілжіңді анықтап, ашық талқылау жағдайды тек өршітіп жібереді;
Көп адамдар кикілжіңнен кетіп қалу стилін мәселеден және жауапкершіліктен қашып кету деп санағанына қарамастан, негізінде кикілжіңнен кетіп қалу немесе шешімін біраз уақытқа қалдырып қою тәсілі кикілжіңдік жағдайға конструктивті және сай реакция болуы мүмкін. Егер де сіз тақырыпты ауыстырып, шешуден қашып немесе зейінді басқа жаққа аударсаңыз, онда кикілжің өзімен өзі шешіледі. Егер керісінше болса, онда сіз кешірек кикілжіңді шегуге дайын болғаныңызда әрекет етсеңіз болады.
Бейімделушілік стилі (приспособления). Үшінші стиль бейімделушілік стилі болып табылады. Бұл стиль өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дәлелдемей, басқа адаммен біріге әрекеттесетіңізді анықтайды. Бұл стильді мәселенің шешімі сіз үшін емес, екінші адам үшін өте маңызды болғанда қолдансаңыз болады. Сонымен қатар басқа адамның беделі жоғары болғандықтан, кикілжіңді өзіңіздің пайдаңызға шеше алмайтындығыңызды сезінгенде, сіз аяқ тартып, оппоненттің қалауымен келіссеңіз пайдалы болады. Томас пен Килменн пікірінше, сіз мұндай стильде басқа адамның пайдасына өзіңіздің қызығушылықтарыңызды құрбан етесіз. Сондықтан да, бұл стильді қолданғанда өзіңіздің қызығушылықтарыңызды бір шетке ысырып қоясыз, бірақ мұндай әрекетті мәселенің шешімі сіз үшін онша маңызды емес кезде жүзеге асырған жөн. Бұл әрекет басқа адамның қалауына қатысты өзіңізді комфортты сезінуіңізге мүмкіндік береді. Бірақ ренжіп тұрсаңыз, басқа адамға бейімделе алмайсыз. Егер де өзіңіз үшін бір маңызды нәрсені құрбан етсеңіз, сонымен қатар қанағаттанбаушылық сезінсеңіз, онда мұндай жағдайда бұл стильді қолданудың қажеті жоқ. Сонымен қатар басқа адам өз кезегінде сізге де бейімделмей және сіздің жасаған әрекетіңізді бағаламаса қолданудың қажеті жоқ. Мұндай стильді кішкене жол бере отырып, аз жоғалтатыңызды сезінгенде қолданған жөн. Немесе мұндай стратегияға жағдайды уақытша жұмсартып алу қажет болғанда қолданып, кейінірек бұл сұраққа қайта оралып, өз позицияңызды қорғасаңыз болады.
Міне, төменде бейімдеушік стилін қолдануға қолайлы болатын сәйкес ситуациялар берілген:
- сізді болып жатқан кикілжіңдік жағдай онша толқындырмайды;
- сіз басқа адамдармен мейірімді және бейбіт қарым-қатынасыңызды сақтап қалғыңыз келеді;
- өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дұрыс екендігін дәлелдегенше, сіз үшін біреумен жақсы қарым-қатынасты сақтап қалу маңызды;
- басқа адам үшін нәтижесі сізге қарағанда маңыздырақ екендігін сезінгенде;
- шындық сіздің жағыңызда еместігін түсінгенде;
- сіздің беделіңіз аз немесе жеңіске жету мүмкіндігіңіз шамалы;
Басқа адамның пайдасына өзіңіздің қызығушылықтарыңызды құрбан ете немесе келісе, сіз кикілжіңдік жағдайды жұмсартып, үйлесімдік орнатуыңыз мүмкін. Өзіңіз үшін қолайлы деп ойлап, нәтижесімен болашақта қанағаттануыңыз мүмкін, немесе кейінірек өзіңізге қолайлы шешімге жету үшін осы тынышталған кезеңді уақыт созу үшін қолдануыңызға болады.[12]
Бірлесіп әрекеттесу стилі. Негізгі стильдердің төртіншісі бірлесіп әрекеттесу стилі болып табылады. Бұл стиль бойынша, сіз кикілжіңді шешуге белсенді қатысасыз. Өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дәлелдей отыра, басқа адаммен бірлесіп әрекеттесуге тырысасыз. Кикілжіңдерді шешудің басқа стильдеріне қарағанда бұл стиль жалғастыруға міндетті жұмысты қажет етеді. Себебі, сіз алдымен екі жақтың да қажеттіліктерін, қызығушылықтарын анық ашып, содан кейін ғана оларды талқылайсыз. Бірақ сіздің уақытыңыз жеткілікті және мәселенің шешімі сіз үшін маңызды болса, онда бұл стиль барлық жақтың қызығушылықтарын қанағаттандырудың және екі жаққа да нәтижелі шешім іздеудің жақсы тәсілі болып табылады.[13]
Бұл нұсқамен әрекеттескен екі жақ та жүз пайызбен немесе жүз елу пайызбен ұту мүмкіндігімен жақсы. Мысалы, біреуінің екіншісіне қарым-қатынасы жақсы болғандықтан, оған ешнәрсе міндетті болмағандықтан өз еркімен келісе салды. Адамдар арасындағы қарым-қатынастарын сақтап қалды және одан да жақсырақ әрекет жасады. Және де жақсы адамға жақсылық жасау қандай жақсы. Басқа мысал: екеуі де теледидар алдында отырып, бір уақытта екі түрлі арна көрудің мүмкін еместігін сезінді. Біреуі: жүр, одан да қонаққа, театрға немесе кафеге барайық,-деп ұсынды. Мұндай нәрсе жоспарда болмағандықтан ұтыс жақсы шешім болды, ал идея конструктивті кикілжің барысында пайда болды. Адамдар теледидар көруден гөрі көп пайда алып, қарым-қатынастарын жақсарта білді. Әрине, сіз үшін бұдан да күрделі ситуациялардан шығу оңай болмас, бұл қазірше жақсы нәтижеге кепіл болатынжалғыз тәсіл болып табылады.[14]
Бірлестік стилі кикілжің шешімін достық, сабырлылық жолмен анықтау және екі жақтың қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін қолайлы тәсіл болып табылады. Бірақ бұл белгілі бір талпыныс пен тырысуларды қажет етеді. Бұл үшін екі жақ белгілі бір уақыттарын бөліп, өздерінің қалауларын, қажеттіліктерін бір-біріне түсіндіре білу керек. Сонымен қатар бір-бірін тыңдап, содан соң мәселені шешудің альтернативті нұсқаларын іздестіруі қажет. Осы элементтердің біреуі екеуінің бірінде болмаса, онда бұл стиль нәтижелі болмайды. Бірлесіп әрекеттесу стилі барлық стильдердің ішінде ең қиын, күрделісі болып табылады, бірақ бұл стиль күрделі де маңызды кикілжіңдік әрекеттерде екі жаққа шешімнің ең дұрысын қабылдауға көмектеседі.
Компромисс стилі. Тордың ортасында компромисс стилі орналасқан. Қалған қызығушылықтарыңызды қанағаттандыру мақсатында, өзіңіздің қызығушылықтарыңызды екінші жаққа кей жағдайда келісім жасайсыз. Ал екінші жақ та тура осындай әрекет етеді. Басқа сөзбен айтқанда, екеуіңізде өзіңіздің аз мөлшерде қалауларыңызды қанағаттандыру және аз мөлшерде басқа адамның қалауларын орындауда ортақ келісімге келесіздер. Сіздер компромистік шешім табу үшін келісесіздер.
Компромисс стилін сіз және кикілжіңдесуші екінші жақ бір уақытта жүзеге аса алмайтын бір нәрсені қалап тұрған жағдайда қолданған эффективті болады. Мысалы, екеуіңіз де бірлескен демалыс уақытын әртүрлі өткізгілеріңіз келеді. Яғни, келесі бір қарапайым бірлестікке негізделген компромисті өңдейсіздер. Мысалы, бірлескен демалыс жағдайында сіздер келесідей уәделесе аласыздар: Жарайды, онда демалыс айының жартысын тауда, ал жартысын өзен жағалауында өткізейік.[13]
Төменде компромисс стилін қолданғанда нәтижелі болатын жағдайлар көрсетілген:
- кикілжіңдесуші екі жақтың да беделдері бірдей;
- бұл үнемді және эффективті жол болғандықтан немесе сіздің уақытыңыз тығыз болғандықтан шешімді тез қабылдағыңыз келеді;
- сізді уақытша шешімді қалайсыз;
- сіз қысқа мерзімді нәтижемен қолдана аласыз;
- мәселені шешудің басқа жолдары нәтижелі болмағанда;
- сіздің қалауыңыздың қанағаттанылуы сіз үшін онша маңызды болмағандықтан, алғашқыда қойған мақсатыңызды сәл өзгертуіңізге болады;
- компромисс сізге қарым-қатынасыңызды сақтап қалуға көмектеседі және бәрінен айрылғаннан гөрі бір нәрсе болса да ұтқыңыз келеді;
Компромисс жиі нәтижелі болады, себебі қандай да бір шешімге келудің соңғы мүмкіндігі болуы мүмкін. Егер де қалауыңызға жету үшін сіздің беделіңіз жеткіліксіз болса, бірлесіп әрекеттесу мүмкін болмағанда бұл стильді басынан қолдансаңыз болады. Сонымен, сіз өз қызығушылықтарыңызды, ал екінші адам өзінің қызығушылықтарын аздап қанағаттандырады.
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін теориялық талдау және кикілжіңнің алдын алу шаралары
Халықтық білім беру сферасындағы іс-әрекеттің төрт субъектілерін бөліп көрсетеді: оқушы, мұғалім, ата-ана және әкімшілік. Субъекттердің өзаралық әртүрлі қарым-қатынасқа түсінуне байланысты В.Воронин бойынша кикілжіңдердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады: оқушы - оқушы; оқушы - мұғалім; оқушы - ата-ана; оқушы - әкімшілік; мұғалім - әкімшілік; мұғалім - мұғалім; мұғалім - ата-ана; ата-ана - ата-ана; ата-ана - әкімшілік; әкімшілік - әкімшілік.[3]
Оқу іс-әрекетінің көп тараған оқушылар ортасындағы кикілжің түрлері мен туындау себептерін қарастырайық.
Жасөспірімдік, жеткіншектік ортадағы кикілжіңдер барлық заманға және халыққа тән, ол Р.Киплингтің бейнелеген ХІХ ғасырдағы аристократтық мектебі болсын немесе ағылшын жазушысы У.Голдингтің Повелитель мух шығармасындағы ересектердің қарауынсыз, адам аяғы баспаған аралда қалып қойған бір топ балалардың оқиғасы болсын (И.Кон).[15]
Оқушылар арасындағы болатын кикілжіңдердің бірі лидерлікке ұмтылыс немесе лидерлік кикілжіңі. Мұнда екі-үш лидерлердің және олардың топтарының сыныптағы біріншілік беделіне таласуы. Орта сыныптарда қыздардың тобымен ұлдар тобының арасындағы кикілжіңдері жиі болып тұрады. Үш-төрт жасөспірімдердің бүкіл сынып немесе бір оқушының бүкіл сынып оқушыларымен кикілжіңге түсуі мүмкін. О.Ситковская, О.Михайлова психологтарыдың бақылауынша лидерлікке жол, әсіресе жасөспірімдер ортасында, қатыгездік, мейірімсіздік, өзінің біріншілігін көрсету немесе демонстрациялаумен байланысты. Балалық қатыгездік - барлығына танымды құбылыс. Әлемдік педагогиканың бір парадоксының нәтижесі бойынша бала ересектен де көбірек өзінің қатарластарынан қатыгездік көреді.[6]
Оқушылардың агрессивтік қылықтарының генезисі олардың жеке тұлғалық әлеуметтенуінің дефектерімен байланысты. Сонымен қатар, баланың және жеткіншектің жеке тұлғасы өзімен-өзі қалыптаспайды, қоршаған ортада, қоғамда қалыптасады. Әсіресе, маңызды болып кіші топтар жатады. Мұнда жеткіншек басқа адамдармен әрекеттеседі немесе қарым-қатынасқа түседі. Ең алдымен жанұяға қатысты. Әр түрлі авторлар сәтсіз қалыптасқан жанұяларды әр түрлі бөліп көрсетеді.
Л.С. Алексеева сәтсіз құрылған жанұялардың келесі түрлерін көрсетеді:
1. кикілжіңді;
2. аморальді;
3. педогогикалық компетентті емес;
4. асоциалды;
Г.П. Бочкарёва келесі жанұяларды бөліп көрсетеді:
1. Эмоционалды атмосферасы сәтсіз құрылған жанұялар, мұнда ата-аналары өз балаларына мейірімсіз, сонымен қатар дөрекі, құрметтемей қарайды.
2. Мүшелерінің арасында эмоционалды байланыс жоқ, баланың қажеттіліктеріне немқұрайлы қарайды.
3. Балаға саяси жағымсыз қажеттіліктер мен қызушылықтар ілініп, оларды аморальді өмір сүруіне итеру.[16]
Сонымен, Р.Сирстің пікірінше мектепке дейінгі балалардың ата-аналарының жазалауының жиілігі мен балалардың агрессивтік әрекеттерінің жиілігінің арасындағы оңды байланысты табылған.
Ата-аналары физикалық күш көрсету арқылы тәрбиеленген балалар көбінесе кикілжіңге түскіш болып келеді деп А.Бандура өз пікірін білдіреді. Сондықтан Л.Джавинен, С.Ларсенс зерттеушілердің пікірі бойынша жазалау жеке тұлға қылықтарының кикілжіңділігінің моделі деп санайды.[17]
Әлеуметтенудің алғашқы сатыларында агрессия қасиеті абайсыздан көрінуі мүмкін. Бірақ агрессиялық әрекет арқылы көздеген мақсатына жеткен соң, әртүрлі қиын ситуациялардан шығу үшін мұндай тәсілді қайтадан қолдануға ұмтылуы мүмкін. Ол үшін агрессия - қол жеткізу тәсілі емес, агрессия - өзіндік мақсаты болып саналады. Бұл агрессия қылығының өзіндік мотивіне айналып, өзін-өзі басқаруының төменгі деңгейінде басқаларға деген қарсыластық сезімін тудырады.
В.Лозоцева пірінше, бұдан басқа жасөспірімдердің өздерінің сыныптастарымен кикілжіңге түсуі, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Яғни өзімен жастылардың оны моральды этикалық критериймен бағалауы және т.с.с.[1]
Сынып ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы кикілжіңдер түрлері өте көп.
Оқушылар тобы ішіндегі өзаралық кикілжіңдер топтағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың дисгармонизациялануынан және топтың құрылымының тепе-теңдігінің бұзылуынан (статустық, рөлдік, коммуникативтік, басқармалық) көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Педагогика және психология
кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Кикілжің түрлері
Орындаған:
Жетекші:
Орал-2013ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-тарау. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми теориялық
Аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары ... ... ... .6
1.2. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін теориялық талдау және кикілжіңнің алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ-тарау. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің эксперименталды негізі..22
2.1. Кикілжің проблемасына қатысты эксперименталдық әдістемелер ... ... ...22
2.2. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың
ғылыми-әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Кикілжіңдер - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі болып саналады. Адамның қоғамдағы өмірі күрделі және жеке индивидтердің, сонымен қатар үлкен және кіші әлеуметтік топтардың қызығушылықтарының қақтығысынан жиі алып келетін қарама-қайшылықтарға толы екендігі баршамызға анық. Кикілжің (лат.c-nflictus) күштердің, пікірлердің, жақтардың қақтығысын білдіреді. Адамзаттық өркениеттің тарихы түрлі кикілжіңдерге толы. Кикілжіңдердің біреулері оншақты мемлекеттермен халықтарды қамтыса, ал екіншілері үлкен және кіші әлеуметтік топтардың ортасында, үшіншілері жеке адамдар арасында өршіді. Ежелден-ақ адамдар туындаған қарама-қайшылықтарды шешуге тырысып, кикілжіңсіз бейбіт қоғам туралы армандады. Сол заманда туындаған заңдылықтарды кикілжіңдердің алдын-алу және шешудің әмбебап механизмін құруға ұмтылысы ретінде қарастыруға болады. Қатыгез Хаммурапи (б.э.д. 1792-1750ж.ж.) патшаның көне заңдарында кикілжіңдік жағдайларды шешудің оншақты тәсілдері жазылған. Аңыз бойынша патша Соломон (б.э.д. 965-928ж.ж.) кикілжіңдерді шешу және кетіп қалу дағдысымен ақылдылығының арқасында әйгілі болған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған мемлекетіміздің 2030 жылға дейінгі стратегиясында Қазақстан дамуында ұзақ мерзімді мақсаттарға қол жеткізу үшін адамгершілігі мол, мәдениетті, ғылыми және шығармашылық дамуы жоғары деңгейлі интеллектуалдық қоғамдық потенциалдың болуында,-деп көрсетілген. Яғни, бүгіндері демократиясы дамыған өркениетті елдер қатарына бағыт ұстап отырған еліміздің болашағы жастар, бүгінгі мектеп оқушылары болып табылады.
Сондықтан да зерттеу өзектілігі жастар ортасындағы кикілжіңдердің алдын алу мен шешудің қажеттілігінен туындап отырғанымен, сонымен қатар әртүрлі жас, әлеуметтік және демографиялық топтар арасындағы кикілжіңдерді болдырмау, шешу, жоюдың және алдын ала ескертудің қажеттілігінен кикілжіңдік жағдайларды ескертудің ғылыми-психологиялық негізін зерттеу қажеттілігінен туындап отыр. Яғни, туындаған мәселелерді әрбір адам нәтижелі шешу үшін кикілжіңдердің пайда болу себептерімен оны шешу тәсілдерін, сонымен қатар кикілжіңдік жағдайдағы мінез-құлықтың стильдерін теориялық білімдері мен практикалық дағдыларының қажетті деңгейін меңгеріп алуы, болашақта жақсы қарым-қатынас арқылы , иеленген кикілжіңдерді басқара білу құнды дағдысы әрбір адамның бүкіл өмірінің жолында қажет болады.
Зерттеу мақсаты. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми психологиялық негізін айқындау мәселелері.
Зерттеу міндеттері:
1. Кикілжің проблемасына байланысты ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау.
2. Жалпы кикілжің ұғымының мәнін және табиғатын ашу.
3. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми-теориялық аспектілері мәнін кеңінен ашу.
4. Мектеп оқушылары арасындағы туындайтын кикілжіңнің түрлерін, туындау себептерін көрсету, соның негізінде мектеп оқушыларының кикілжің жағдайында, оны шешу барысында делдалдық әрекеттесудің маңыздылығын көрсету.
5. Кикілжің жағдайларына байланысты мінез-құлық стильдерінің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
6. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың ғылыми-әдістемелік негізін жүйелеу.
7. Кикілжің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі. Әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні. Кикілжің, кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдері, кикілжің жағдайларындағы жеке адамның психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу болжамы. Кикілжің жағдайлары барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа алған жағдайда, адам қарым-қатынасын жақсартуға болады.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- кикілжің ұғымын аша тұрып, теориялық және эмпирикалық тұрғыдан зерттеу;
- зерттеулінушілердің кикілжіңдік жағдайға байланысты мінез-құлық стильдерін анықтау;
- зерттелінушілердің кикілжің барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа алу арқылы қарым-қатынасты жақсартуға болатындығын эксперименталды зерттеу;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі әлемдік және Ресейлік конфликтология тәжірибесіне сүйенеді. Берілген жұмыстың негізіне салынған және зерттеу пәніне қатысты танымал жұмыстар төмендегі еңбектерді құрайды: Х.Корнелиус, Ш.Фейр Выбирать можеть каждый: как разрешать конфликты, Дж.Г.Скотт Конфликты, и пути их преодоления және Способы разрешения конфликтов; А.Я.Анцупов, А.И.Шипилев Конфликтология, О.Н.Громова Конфликтология, А.В.Дмитриев Конфликтология; Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасы; А.И. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы; Қазақстандық ғалым, профессор Х.Т.Шерьезденованың қарым-қатынас проблемасына қатысты еңбегі, этнопсихология ғылымының негізін қалаушы ғалым, прфессор Қ.Б.Жарықбаевтың ұлттық салт-сана, ұлттық патриотизм жайлы құнды пікірлері толық басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамды тексеруде бірін-бірі толықтырушы әдістер қолданылды: кикілжің мәселесіне қатысты еліміздегі және шетелдердегі әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған ситуациялық ойындар мен жаттығулар, психологиялық эксперимент, сауалнама негізі Томас-Килменнің кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін диагностикалау әдістемесі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
- психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің проблемасының ғылыми теориялық аспектілері анықталды;
- кикілжің жағдайына байланысты адамның мінез-құлық стильдерінің түрлері анықталып жіктелді;
- мектеп оқушылары арасындағы кикілжің түрлері, туындау себептері, алдын-алу, оны ескерту, болдырмау шараларының теориялық қағидалары дәйектелініп тұжырымдалды;
- кикілжіңдерді анықтауға арналған әдістемелердің, дамытушы-түзетуші психологиялық іс-шаралардың мазмұны айқындалып іріктелінді;
- кикілжің жағдайын шншуге арналған әдістемелік практикалық нұсқаудың мазмұны айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы. Бұл аталған еңбек адамдардың қарым-қатынасын жақсартуда, ересектерге бала тәрбиесінде басшылыққа алуға, педагог-психолог еңбегінде, практикалық психологияның саласы ретіндегі кикілжің мәселесіне бағдарлануға үлкен көмекші құрал бола алады.
Зерттеу жұмысының базасы. Зерттеудің тәжірибе-эксперименттік базасы ретінде БҚО, Орал қаласындағы № --- мектебінің ----сынып оқушылары алынды.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми психологиялық мәселесі бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, эксперименттік-психологиялық әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, қарастырылған құнды әдебиеттердің тізімімен қолдану қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен тұрады.
І-тарау. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми
теориялық аспектілері
1.1. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары
Бөлмеден шығып бара жатып есікті ашуланып қатты жапқан жағдайды басыңыздан кешіргенсіз бе? Немесе біреудің дөрекі сөзінен ренжігенсіз бе? Анаңызбен келіспей қалып ұрысқан кездеріңіз болған ба? Егер де сіз осы сұрақтардың біреуіне де болса да сенімді жауап берсеңіз, онда сіз кикілжің деп аталынатын құбылыспен таныссыз.[4]
Кикілжіңдер - қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды құбылыстарының бірі. Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы өзімен күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да жұмсақ түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты. Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығысты кикілжің деп атайды.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара кикілжіңге әкеп соқтыратынын мүлдем білдірмейді. Қарама-қайшылық пен кикілжің - бір нәрсе емес және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда кикілжіңге ұласпайды. Кикілжің туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың, топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с. бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік кикілжіңдердің негізі болып табылады.
Бұл әлеуметтік құбылыстардың немесе процестердің негізін түсіну үшін сөздің этимологиялық мағынасын анықтаған жөн. Латын тілінде қолданатын c-nflictus сөзін құраған лингвистикалық элементтерінің мағынасын анықтасақ, бұл сөздің мәні айқын болады. Бұл сөздің түбір алдына жалғанған c-n буынынан тұрады, ол біреумен бірге, біреуге қарсы, бір уақытта, бірге деген мағынаны білдіреді және flictus (flig-) етістігінен құралған. Бұл етістік ұру, итеру, құлату деген мағынаны білдіреді.[5]
Сонымен берілген сөздің элементтері оны қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылық деп аударуға мүмкіндік береді.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). Ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртүрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, саясаттық қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда кикілжіңнің объективті-реалдық негізін тудырады.[6]
Кикілжіңнің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кезкелген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары, жекеменшілік, мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с. Ал кикілжіңнің субъектісі болып әрқашанда адамдар - бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиылысы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және тағы басқа болып табылады.
Кикілжіңнің туындауындағы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға бөліп көрсетуге болады:
- Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған кикілжіңдер өте қарапайым болып саналады. Бірақ бұдан өршіген кикілжіңдер өте күрделі болады.
- Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың құрамына кіру, табыс.
- Құндылықтар - біздің сенімдеріміздің жүйесіні негізі.
Бұл себептер кейде аралас, кейде бір өзі кикілжің туындатады. Сенімдік құндылықтардан туындаған кикілжіңді шешу өте қиын болады, себебі бұл құндылық жеке тұлғаны және оның өмір сүру маңыздылығын құрайды.
Басқаша жүйелеу
- Негізгі (базальді) қажеттіліктер - тіршілік ету үшін - су, тамақ, ауа және т.б.
- Бөлектендіретін құндылықтар - мысалы, әртүрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары мен қызуғушылықтары сәйкес келмейді.
- Әртүрлі қабылдау - адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі қабылдайды. Мысалы, екі адам досының көйлегінің түсіне дауласуы мүмкін. Себебі, әр адам бір түсті әртүрлі қабылдайды.
- Әртүрлі қызығушылықтар - мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе туған күнге баратыны туралы дауласуы мүмкін.
- Шектелген ресурстар - өмірде әрқашанда бір нәрсе жетпей тұрады. Мысалы, өмірде барлығы бай емес, себебі ақша - шектелген ресурс.
- Психологиялық қажеттіліктер - бұл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу үшін өзіміздің қажет екендігімізді және маңыздылығымызды түсіну үшін қажет. Мысалы, бізді жақсы көру бізге өте қажет.[5]
Адамзат өркениетінің даму тарихы әртүрлі кикілжіңдерге толы. Ежелгі заманнан адамдар кикілжің түсінігін, пайда болу себебін анықтауға, туындаған қарама-қарсылықтарды шешуге ұмтылған. Кикілжіңдік пікірлердің жинақталу дәстүрінің көпғасырлық тарихы бар.
Кикілжіңнің ең алғашқы концепциялары 19-20ғ.ғ. аумағында пайда болған, бірақ оған дейінгі ғасырдың ұлы ғұламалары бұл феноменнің өзіндік көрініс табиғатын, алдын-алу жолдарын және шешу жолдарын ұсынған.
Ежелгі философтар кикілжіңді адамзаттың пікіріне тәуелсіз, өзімен не жақсы, не жаман емес құбылыс ретінде қарастырды. Бүкіл ғаламшар табиғаттың, адамзаттың және құдайлардың тіршілігімен қарама-қайшылыққа толы. Бірақ, олар кикілжің терминін қолданбаса да, кикілжің адамзат тіршілігінің құрамды бөлігі деп есептеген.[8]
Адамзаттың ең алғашқы топтарының пайда болуымен кикілжіңдер күнделікті құбылыс ретінде қаралып, ұзақ уақыт бойы ғылыми зерттеудің объектісі болмады. Бірақ сонда да, кикілжің туралы бізге жеткен жеке гениальді ойлар ең ежелгі қайнар көздерде көрсетілген. Біртіндеп өмір шарты өзгерген сайын кикілжіңдер де өзгерді. Олардың физикалық, экономикалық және әлеуметтік нәтижелері басқа бола бастады. Кикілжіңге деген қоғамдық пікір де өзгерді. Антикалық заман бізге соғыстардың бейнесін және мұндай кикілжіңдерге алғашқы бағалау берген көрсеткіштерін қалдырған. Орта ғасырларда және Жаңа заманда бұл құбылысты түсінуге тырысқан. Көптеген гуманист-ойшылдар кикілжің туралы көзқарастары, оның адамзат дамуындағы рөлі, қоғамның өмірінен соғысты шектеуі мен шексіз бейбітшілік орнауы туралы көзқарастарын қалдырған.
Б.з.д. 7-6ғ.ғ. Қытайлық ойшылдар тіршіліктің даму көзі әрқашанда күресте болатын жағымды (янь) және жағымсыз (инь) материялардың қарама-қатынастарында деп жазған. Жақсылық пен зұлымдық күрес тақырыбы мәдениет пен өнер туындыларында көрсетілген.[2]
Ежелгі Грекияда қарама-қарсылықтар және олардың заттың пайда болуындағы рөлі туралы философиялық көзқарастар туындады. Анаксимандр (б.э.д. 640-547ж.ж. шамасында) өзімен қарама-қарсылықтар туындататын бүтін материалды бастапқы апейронның тоқтамсыз қозғалысынан туындайды деді.
Гераклит (б.з.д. 6ғ. аяғы-5ғ. басы) қозғалыстың себебін, заттардың және құбылыстардың қозғалысын қарама-қарсылықтың күресінен туындайтын қажетті заңды процесс ретінде себебін анықтауға тырысты. Күрес бәріне қатысты және барлығы қажетінше күрес арқылы жүреді деп жазды. Бұл кезеңде соғыс сияқты әлеуметтік кикілжіңдерге қатысты ең алғашқы түсініктемелер берілген.
Гераклит соғысты барлық тіршіліктің әкесі және патшасы деп қарастырса, ал Платон (б.э.д. 428-348ж.ж. шамасында) оны ұлы зұлымдық деп есептеді. Оның пікірінше, бір-біріне мейіріммен қарап, бір-бірін жақсы көрген алтын ғасыр өмір сүрген.
Гераклит пікіріне Геродот (б.э.д. 490-425ж.ж. шамасында) та қарсы пікір айтқан. Ол бейбітшілікке соғысты қалайтын ешкім жоқ. Себебі, соғыста әкелер балаларын жерлесе, бейбітшілік уақытында - балалар әкелерін жерлейді деген.
Философ-материалист Эпикур (б.э.д. 341-270ж.ж.) да қақтығыстардың негативті нәтижелері қашан да болса да адамдарды бейбіт өмір сүруіне алып келеді деп есептеген. Өткен заманның ойшылдары қоғамдық өмірдегі конфронтацияны түсіне, сол кезден бастап-ақ адал немесе адал емес зорлық-зомбылықтың өлшемдерін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар, Цицерон (б.э.д. 106-43ж.ж.) мемлекетке басып кірген жауды қуу үшін, әкелген зұлымдығы үшін кек қайтаратын адал соғыс туралы тезис құрды. Аврелий Августин Гиппонский Блаженный (345-430ж.ж.) Цицеронның шарттарына соғыс жүргізушінің адал ниетін қосты.
Орта ғасырларда Фома Аквинский (1225-1274ж.ж.) қоғамның өмірінде соғыстың болу мүмкіндігі туралы ойларын дамыта, адал соғыстың тағы бір шартын анықтады: оған беделді компетенция қажет, яғни мемлекеттік басшылықтан санкция қажет деді. Бірақ сонда да, оның пікірінше, соғыс және зорлық-зомбылық әрқашанда күнә деп санады.
Әлеуметтік кикілжіңдерді жүйелеп анализдеуге ең алғашқылардың бірі болып тырысқан Флорентиялық теоретик пен мемлекеттік қызметкер Николо Макиавелли (1469-1527ж.ж.) болды. Оның концепциясының құндылығы қоғамдық дамудың қайнар көзіне сол кезде басшы болған көзқарастардың қайтуында. Ортағасырдың теоретигі кикілжіңді әмбебап құбылыс деп санады. Ол кикілжіңде тек жоюшы қасиет емес, сонымен қатар құрушы қасиетті көрді.
Эрази Роттердамский (1469-1536ж.ж.) соғыс оны көрмеген, білмейтіндерге тәтті деп санады және басталған кикілжің бір-біріне жалғасқан реакция секілді, өзінің әсер ету орбитасына басқа да жаңа тіршілік қабаттарын және мемлекетті қамтып өсетінін айтты.
Гуго Гроций (1548-1645ж.ж.) екі жақ өзінің растығына сенімді, екі суверенді мемлекеттердің арасындағы соғыс мүмкіндігін айтты. Оның пікірлері кейінгі нейтралитет мағынасына негіз салды.
Кикілжіңдердің табиғатына қатысты қызықты пікірлерді ағылшын философы Френсис Бэкон (1561-1626ж.ж.) айтып кеткен. Ол ең алғашқы болып мемлекет ішіндегі әлеуметтік кикілжіңдердің себеп жүйесін теориялық анализге негіздеді.
Жаңа заманда Жан-Жак Руссоның (1712-1778ж.ж.) дүниелік тарихи процесстің сатылығы туралы идеялары бәріне мәлім болған. Оның пікірінше, алғашында адамдар дербес және тең табиғи жағдайда өмір сүреді, содан соң өркениеттің дамуы адамдардың теңдік, бостандық және бақыт жағдайын жоғалтуға әкеп соқтырады. Қоғамдық келісім шарт құрып, адамдар қоғамдық қатынастарда жоғалтқан үйлесімін, мәңгілік бейбіт өмірін және келісімін қайта иеленеді. Жан-Жак Руссоның пікірінше, қоғамдық келісім халықтың қатыгез қадағалауымен ғана мүмкін, себебі министрлер мейірімді ерік көрсетпейді. Сондықтан да, тірліктің барлығы сұрауда емес, тайынбай қажет етуде.
Алғашқы рет кикілжің көпдеңгейлі әлеуметтік құбылыс ретінде Адам Смиттің (1723-1790ж.ж.) Табиғат және халықтың байлығының себебі туралы еңбегінде қарастырылған. Кикілжің негізінде қоғамды кластарға бөлу (капиталистер, жер жекеменшіктері, жалдамшы жұмыскерлер) және экономикалық бәсекелестік жатыр деп есептеді.
Неміс ғалымы Георг Гегельдің (1770-1831ж.ж.) пікірінше, кикілжіңнің негізгі себебін, бірінші жағынан байлықтың жинақталуының арасындағы, екінші жағынан еңбекке жақын класс арасындағы әлеуметтік поляризациясында деп көрсеткен. Мемлекеттік басшылықтың жағында болған Гегель мемлекеттік бірлікті қарастырушы мемлекет ішінде тәртіпсіздікке қарсы шықты. Оның пікірінше, мемлекет бүкіл қоғамның қызығушылығын қарастырып, кикілжіңдерді реттеуге міндетті деп санады.
Тіршілік үшін күрес мәселесі ағылшын биологы Чарльз Дарвиннің (1809-1902ж.ж.) ілімінде маңызды орын алды. Оның биологиялық эволюция теориясының мазмұны 1859 жылы басылып шыққан Тұқым түрлерінің табиғи жолмен сұрыпталу арқылы пайда болуы, немесе тіршілік үшін күресте түрлерін сақтап қалуы атты еңбегінде берілген. Бұл еңбектің басты идеясы өзінің атауында анық айтылған, яғни бейімделген тұқым түрлерінің сұрыпталуының табиғи механизмін құрайтын, тіршілік үшін күресте жүзеге асырылатын тірі табиғаттың дамуы. Ары қарай Ч.Дарвиннің көзқарастары кикілжіңнің әлеуметтік және психологиялық теорияда дамыды.[8]
Сонымен, ежелгі заманнан қазіргі уақытқа дейін кикілжің мәселесіне өзара екі көзқарас қақтығысады.
Бірінші көзқарас ежелгі гректік философиядан (Аристотель мен Платон) бастауын алады: кикілжің - қарсыластық, зұлымдық, яғни адамдар арасындағы қарым-қатынас кикілжіңді болмауы қажет. Адалдық пен құқық барлық адамдарға табиғаттан тән.
Екінші көзқарасты қоғам - бұл барлығының бәріне қарсы соғысы деп санайтын Томас Гоббс айтқан. Оның пікірінше, табиғат адамдарды физикалық және ақылдылық қабілеттігі жағынан теңдей қылып жаратты, бірақ адамдардың табиғаттан алған мұндай теңдігі өздігімен жақсы емес деп санаған.
Адамдарды және қоғамды қатыстыру сұрағын түсінудің екі дәстүрін салыстыруды түйіндей келе, аристотельдік позиция адамның бойында табиғаттан берілген қоғамдық бастауды, оның басқа адамдармен бірлесіп әрекет ететіндігін сызып көрсетеді. Табиғи адамдық қасиетке ие бола отырып, ары қарайғы түсініктеме беруді қажет етпейді. Керісінше, қоғамдық өмірдің белгілі формалары адамдардың бірлесіп әрекет етуімен бірлесіп өмір сүруге деген осы ұмтылысымен түсіндіріледі.
Гоббстың қарастырған қарама-қарсы позициясы адамды индивид ретінде, оны қоршаған басқа адамдар оның өмір сүру ортасы, серігі немесе дұшпаны болып, өзінің идеяларын және мәселелерін өзі құрап, өзінің басқа адамдармен байланысы мен қарым-қатынасын мақсатына жету үшін қолдануға ұмтылатын индивид ретінде қарастырды.
Кикілжің мәселесін дамыта зерттеп, маңызды үлесін қосқан неміс әлеуметтанушылар Карл Маркс пен Георг Зиммельдің орны ерекше.[9] Маркстік-лениндік бағыттың ұстанушылары өткір қарама-қарсылықтар коммунизмнің бірінші фазасы социолизмде тоқтатылады деп есептеген.[8]
Әлеуметтік өзгерістер мен төңкерісшілдік сатыдағы кикілжің моделін дамыта келе, Маркс қазіргі заманғы әлеуметтік теорияға әсер ететін әлеуметтік ұйымның бейнесін құрды. Маркс қарапайым мүмкіндік пікірден бастайды: экономикалық ұйым, әсіресе жекеменшік, айналадағы қоғамның ұйымын анықтайды деп түсіндірді. Әлеуметтік жүйеде қалыптасқан әлеуметтік құндылықтар, сенімдер, діндік догмалар мен басқа да пікірлер қоғамның экономикалық базисінің бейнесі болып табылады дей келе, ол қосымша мүмкіндік пікір енгізді: коммунистік қоғамды санамағандағы кезкелген қоғамның экономикалық ұйымы төнкерістік кикілжің тудыратын күшке ие деп түсіндірді.
1.2. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктері
Кикілжіңдік жағдайға түскенде оны эффективті анықтау және шешу үшін кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стилін, кикілжіңге түскен басқа адамдардың стильдерін, сонымен бірге кикілжіңнің табиғатын анықтап алу қажет.
Кикілжіңді шешудің бес негізгі стильдері бар. Олар Томас-Килменн әдісі деп аталатын жүйенің негізіне салынған бағдарламаларда бейнеленген және кеңінен қолданылған (1972 жылы Кеннет У.Томас және Ральф Х.Килменнмен өңделген). Жүйе әрбір адамға кикілжің жағдайы барысында өзінің жеке мінез-құлық стилін анықтауға көмектеседі. Сіздің белгілі бір кикілжің жағдайдағы көрсететін мінез-құлық стиліңіз өзіңіздің жеке бастық қызығушылықтарыңызды (белсенді немесе енжарлы әрекет ете) және екінші жақтың қызығушылықтарын (бірігіп немесе жеке әрекет ете) қанағаттандыру шегімен анықталады. Егер де графикалық түрде бейнелейтін болсақ, онда кикілжіңді шешетін бес негізгі стильдердің әрқайсысының атауын және алатын орнын анықтайтын Томас-Килменн торын аламыз.
1-кесте
Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін анықтайтын Томас-Килменн торы
Өзіңіздің жеке қызығушылықтарыңызды қанағаттандыруға тырысатын іс-әрекетіңіз
Қарсыластық стилі
----------
Бірлестік стилі
Белсенді әрекеттер
----------
Компромисс стилі
---------
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі
-----------
Бейімделу стилі
Енжарлы әрекеттер
Жеке әрекеттесу
Бірігіп әрекеттесу
Бұл тор өзіңіздің және кезкелген басқа адамның стилін анықтауға көмектеседі. Алдымен белсенді және енжарлы әрекеттер деп белгілеп қойған жақтан бастаңыз. Егер сіздің реакцияңыз енжарлы болса, онда сіз кикілжіңнен шығуға тырысасыз; ал егер де белсенді болса, онда сіз оны шешуге талпынасыз. Мұндай бағалауды өзіңізге және кикілжіңдесуші екінші жаққа да қолдансаңыз болады. Тордың жоғарғы жағы бірігіп әрекеттесуге жатады. Егер де сіз бірігіп әрекеттесуді қаласаңыз, онда сіз кикілжіңді кикілжіңдесуші адаммен немесе кикілжіңге қатысушы адамдар тобымен бірігіп шешуге тырысасыз. Ал жеке әрекеттесуді қаласаңыз, онда мәселені шешудің өз жолын іздейсіз.
Тордың екі бөлігін біріктіргенде, ортасындағы компромисс стилімен қоса бес стильден тұратын матрицаны аласыз. Ол бірдей деңгейде кооперативті және индивидуалды, сонымен бірге енжарлы және белсенді мінез-құлықты қамтиды. Егер де әртүрлі стильдерге мұқият қарасаңыз, әдетте өзіңіздің кикілжің жағдайларда қолданатын стильді тануыңыз мүмкін; сонымен қатар сізбен байланысты адамдардың әдетте қолданатын стильдерін де анықтай аласыз. Бірақ белгілі бір жағдайда сіз басқа стильді қалауыңыз мүмкін. Әрбір адам қандай да бір деңгейде осы стильдердің барлығын қолдануы мүмкін, бірақ әдетте әрбір адам приоритеттісін қолданады. Төменде аталған стильдердің бәріне қысқаша сипаттама берілген және соңында олардың әрқайсысын қолдану тәсілдері көрсетілген.
Қарсыластық стилі. Тор көрсеткендей, қарсыластық стилін қолданатын адам белсенді болады және кикілжіңді өзінің жеке жолымен шешуді қалайды. Оны басқа адамдармен бірлесіп әрекеттесу онша қызықтырмайды, бірақ ерікті шешім қабылдауға қабілетті. Мұндай адамдардың пікірі: Мені басқалар не ойлайтыны қызықтырмайды. Мен оларға мәселені шешудің өзімнің жолын дәлелдеймін. Немесе, Томас пен Килменн процесінің динамикасы бойынша, сіз бірінші кезекте өзіңіздің мәселе шешімін басқаларға қабылдатқызып, басқалардың қызығушылықтарына кері әсерін тигізіп, өзіңіздің қызығушылықтарыңызды қанағаттандыруға тырысасыз. Мақсатқа жету үшін еріктік сапаларыңызды қолданасыз: егер ерігіңіз жеткіліктідей күшті болса, онда мақсатыңызға жетесіз.[13]
Мұндай тәсілді қолдану бір адамның жүз пайыз ұтуына, ал екіншісінің нөл пайыз ұтуына алып келеді. Ұтқаны сонымен қатар өзін кінәлі сезінсе, ал жеңілгені ренжіп қалуы мүмкін. Мысалы, екі адам бір уақытта теледидардан екі түрлі бағдарламаны көргісі келеді. Өмірдегі кездесетін қарапайым жағдай. Біріншісі пультті алып: Мен өз футболымды көремін, және мені сенің проблемаң қызықтырмайды дейді. Ол өмір бойы емес, бірақ қазіргі жағдайда ұтты. Ал егер екіншісі оның бүгінгі әрекетінен сасқалақтап қалса, онда ертең ол мұндайға одан да күштірек қарсыласуға дайын болады. Егер біріншісі екіншісінен күштірек анық болса да, сонда да екіншісі қарсыласуы мүмкін. Мысалы, келесі де екіншісі теледидардың пультін тығып қоюы мүмкін немесе бір нәрсені сындыруы мүмкін, т.б. Сонымен мінез-құлықтың мұндай тәсілі ұзақ уақытты перспективада тек теріс нәтижелерден тұрады.[14]
Мұндай стильді қолдану сіз үшін белгілі бір беделге, басшылыққа ие болғанда ғана эффективті болады; сіз шешіміңізді немесе берілген жағдайға дұрыс келуіңізді түсінгенде ғана бас тартпай шешіміңізді дәлелдеуге мүмкіндігіңіз бар. Бірақ, сонда да бұл стиль жекелік қарым-қатынаста қолданатын стиль емес; адамдармен жақсы қарым-қатынасыңызды сақтап қалғыңыз келсе, қарсыластық стилі оларда жағымсыз сезім тудыруы мүмкін.
Бұл стильді қолдануға болатын жағдайлардың мысалдары:
- нәтижесі сіз үшін өте маңызды болғанда;
- шешім қабылдау үшін сіз жеткілікті беделдісіз және сіздің ұсынған шешіміңіз сол жағдайға байланысты ең жақсы шешім;
- шешімді тез қабылдау қажет және ол үшін сіздің беделіңіз жеткілікті болғанда;
- сіз үшін жылдам әрекет етуді қажет ететін критикалық жағдайда;
- шешімнің басқа жолы жоқ екенін сезінгенде;
Сіз бұл стильді қолданғанда әйгілі болмауыңыз мүмкін, бірақ шешіміңіз нәтижелі болса, жақтастар жаулап алуыңыз мүмкін. Бірақ сіздің негізгі мақсатыңыз болып, басқалармен жақсы қарым-қатынас құру болса, онда бұл стильді қолданудың қажеті жоқ; бұл стильді негізінде сіз ұсынған мәселе шешімі сіз үшін өте маңызды болғанда, оны жүзеге асыру үшін жылдам әрекет ету қажет екендігін сезінгенде және жеткілікті бедел мен ерікті болып жеңіске сенгенде қолданған дұрыс.
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі (уклонения, избегание). Кикілжің жағдайына байланысты бес негізгі мінез-құлық стильдерінің екіншісі, кикілжің барысында өзіңіздің құқығыңызды қорғамай, мәселені шешу үшін ешкіммен бірлеспей немесе кикілжіңді шешуден аяқ тартқан кезде жүзеге асады. Бұл стильді сізге қатысты мәселе сіз үшін онша маңызды болмағанда, бұл мәселені шешуге уақытыңызды, күшіңізді жоғалтқыңыз келмегенде немесе өзіңізді сенімсіз жағдайда екеңізді сезінгенде қолдануға болады. Сонымен қатар өзіңіздің қателігіңізді және басқаның дұрыстығын сезінгенде немесе кикілжіңдесушінің беделі жоғары екенін білгенде бұл тәсілді қолданған дұрыс. Мұның барлығы - өзіңіздің жеке позицияңызды жақтаудың себептері. Сіз тақырыпты өзгертіп жіберуіңізге, бөлмеден шығып кетуіңізге немесе кикілжіңді жоятын немесе кейінге қалдырып қоятын т.б. әрекеттер істеуіңізге болады. Сіздің пікіріңізше: Мен мұнымен қазір айналыспаймын. Қысқаша айтқанда, сіз өзіңіздің жеке қызығушылықтарыңызды және басқа адамның қызығушылықтарын қанағаттандыруға талпынбайсыз. Оның орнына көптеген әрекеттер арқылы кикілжіңді кейінге қалдырып, оны шешудің жауапкершілігін басқаның мойнына артып, оны өршіте, мәселеден кетіп қалуға тырысасыз.[13]
Жоғарыда айтып кеткендей, мұндай адам кикілжіңнен қашып, кезкелген жағдайларда ештеңе болмағандай қасиет көрсетеді; мұндай адам өзін тіпті кикілжіңге түспейтін, кикілжіңді адам емеспін деп жиі айтады.
Бірақ шындығына келгенде, мұндай тәсілді қарапайым өмірлік мысалда қарастырсақ, онда біз тіпті басқа суретті аламыз. Кикілжіңнен кетіп қала беру нәтижесінде, оған қатысушылардың бойына жағымсыз сезім жинала береді екен. Мұны теледидар мысалында қарастырайық. Біреуі футбол көргісі келгенін, екіншісі өзінің сүйікті фильмін көргісі келгенін айтады. Осыдан екеуі де үндемей қалады. Егер де екеуі де кикілжіңнен кетіп қалу принципін ұстанатын болса, мұндай жағдайда қалай әрекет ететіні түсінікті - теледидарды өшіріп, сөнген экранға қарап отыру. Әрине, өмірде басқаша болуы мүмкін.
Төменде кикілжіңнен кетіп қалу стилін қолдануға қолайлы, қарапайым ситуациялар берілген:
- нәтижесі сіз үшін маңызды болмағандықтан, шешіміне күш салғыңыз келмейді;
- күніңіз қиын өткендіктен, бұл мәселенің шешіміне қосымша жағымсыз сезімдер әкелетіндіктен күш салғыңыз келмейді;
- кикілжіңнің шешімін сіз өз пайдаңызға шешуге мүмкіндігіңіз жоқ немесе шеше алмайтындығыңызды сезінгенде;
- сіз біреудің көмегін сұрау үшін немесе қосымша ақпарат алу үшін уақытты созғыңыз келеді;
- кикілжіңдік жағдай өте күрделі болғандықтан, кикілжіңнің шешімі сізден көп нәрсені сұрайды;
- бұл мәселені шешуде басқалардың мүмкіндіктері мол екендігін сезінгенде;
- кикілжіңді шешу үшін сіздің беделіңіз аз болғанда;
- дәл сол уақытта мәселені шешу өте қауіпті, себебі кикілжіңді анықтап, ашық талқылау жағдайды тек өршітіп жібереді;
Көп адамдар кикілжіңнен кетіп қалу стилін мәселеден және жауапкершіліктен қашып кету деп санағанына қарамастан, негізінде кикілжіңнен кетіп қалу немесе шешімін біраз уақытқа қалдырып қою тәсілі кикілжіңдік жағдайға конструктивті және сай реакция болуы мүмкін. Егер де сіз тақырыпты ауыстырып, шешуден қашып немесе зейінді басқа жаққа аударсаңыз, онда кикілжің өзімен өзі шешіледі. Егер керісінше болса, онда сіз кешірек кикілжіңді шегуге дайын болғаныңызда әрекет етсеңіз болады.
Бейімделушілік стилі (приспособления). Үшінші стиль бейімделушілік стилі болып табылады. Бұл стиль өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дәлелдемей, басқа адаммен біріге әрекеттесетіңізді анықтайды. Бұл стильді мәселенің шешімі сіз үшін емес, екінші адам үшін өте маңызды болғанда қолдансаңыз болады. Сонымен қатар басқа адамның беделі жоғары болғандықтан, кикілжіңді өзіңіздің пайдаңызға шеше алмайтындығыңызды сезінгенде, сіз аяқ тартып, оппоненттің қалауымен келіссеңіз пайдалы болады. Томас пен Килменн пікірінше, сіз мұндай стильде басқа адамның пайдасына өзіңіздің қызығушылықтарыңызды құрбан етесіз. Сондықтан да, бұл стильді қолданғанда өзіңіздің қызығушылықтарыңызды бір шетке ысырып қоясыз, бірақ мұндай әрекетті мәселенің шешімі сіз үшін онша маңызды емес кезде жүзеге асырған жөн. Бұл әрекет басқа адамның қалауына қатысты өзіңізді комфортты сезінуіңізге мүмкіндік береді. Бірақ ренжіп тұрсаңыз, басқа адамға бейімделе алмайсыз. Егер де өзіңіз үшін бір маңызды нәрсені құрбан етсеңіз, сонымен қатар қанағаттанбаушылық сезінсеңіз, онда мұндай жағдайда бұл стильді қолданудың қажеті жоқ. Сонымен қатар басқа адам өз кезегінде сізге де бейімделмей және сіздің жасаған әрекетіңізді бағаламаса қолданудың қажеті жоқ. Мұндай стильді кішкене жол бере отырып, аз жоғалтатыңызды сезінгенде қолданған жөн. Немесе мұндай стратегияға жағдайды уақытша жұмсартып алу қажет болғанда қолданып, кейінірек бұл сұраққа қайта оралып, өз позицияңызды қорғасаңыз болады.
Міне, төменде бейімдеушік стилін қолдануға қолайлы болатын сәйкес ситуациялар берілген:
- сізді болып жатқан кикілжіңдік жағдай онша толқындырмайды;
- сіз басқа адамдармен мейірімді және бейбіт қарым-қатынасыңызды сақтап қалғыңыз келеді;
- өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дұрыс екендігін дәлелдегенше, сіз үшін біреумен жақсы қарым-қатынасты сақтап қалу маңызды;
- басқа адам үшін нәтижесі сізге қарағанда маңыздырақ екендігін сезінгенде;
- шындық сіздің жағыңызда еместігін түсінгенде;
- сіздің беделіңіз аз немесе жеңіске жету мүмкіндігіңіз шамалы;
Басқа адамның пайдасына өзіңіздің қызығушылықтарыңызды құрбан ете немесе келісе, сіз кикілжіңдік жағдайды жұмсартып, үйлесімдік орнатуыңыз мүмкін. Өзіңіз үшін қолайлы деп ойлап, нәтижесімен болашақта қанағаттануыңыз мүмкін, немесе кейінірек өзіңізге қолайлы шешімге жету үшін осы тынышталған кезеңді уақыт созу үшін қолдануыңызға болады.[12]
Бірлесіп әрекеттесу стилі. Негізгі стильдердің төртіншісі бірлесіп әрекеттесу стилі болып табылады. Бұл стиль бойынша, сіз кикілжіңді шешуге белсенді қатысасыз. Өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дәлелдей отыра, басқа адаммен бірлесіп әрекеттесуге тырысасыз. Кикілжіңдерді шешудің басқа стильдеріне қарағанда бұл стиль жалғастыруға міндетті жұмысты қажет етеді. Себебі, сіз алдымен екі жақтың да қажеттіліктерін, қызығушылықтарын анық ашып, содан кейін ғана оларды талқылайсыз. Бірақ сіздің уақытыңыз жеткілікті және мәселенің шешімі сіз үшін маңызды болса, онда бұл стиль барлық жақтың қызығушылықтарын қанағаттандырудың және екі жаққа да нәтижелі шешім іздеудің жақсы тәсілі болып табылады.[13]
Бұл нұсқамен әрекеттескен екі жақ та жүз пайызбен немесе жүз елу пайызбен ұту мүмкіндігімен жақсы. Мысалы, біреуінің екіншісіне қарым-қатынасы жақсы болғандықтан, оған ешнәрсе міндетті болмағандықтан өз еркімен келісе салды. Адамдар арасындағы қарым-қатынастарын сақтап қалды және одан да жақсырақ әрекет жасады. Және де жақсы адамға жақсылық жасау қандай жақсы. Басқа мысал: екеуі де теледидар алдында отырып, бір уақытта екі түрлі арна көрудің мүмкін еместігін сезінді. Біреуі: жүр, одан да қонаққа, театрға немесе кафеге барайық,-деп ұсынды. Мұндай нәрсе жоспарда болмағандықтан ұтыс жақсы шешім болды, ал идея конструктивті кикілжің барысында пайда болды. Адамдар теледидар көруден гөрі көп пайда алып, қарым-қатынастарын жақсарта білді. Әрине, сіз үшін бұдан да күрделі ситуациялардан шығу оңай болмас, бұл қазірше жақсы нәтижеге кепіл болатынжалғыз тәсіл болып табылады.[14]
Бірлестік стилі кикілжің шешімін достық, сабырлылық жолмен анықтау және екі жақтың қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін қолайлы тәсіл болып табылады. Бірақ бұл белгілі бір талпыныс пен тырысуларды қажет етеді. Бұл үшін екі жақ белгілі бір уақыттарын бөліп, өздерінің қалауларын, қажеттіліктерін бір-біріне түсіндіре білу керек. Сонымен қатар бір-бірін тыңдап, содан соң мәселені шешудің альтернативті нұсқаларын іздестіруі қажет. Осы элементтердің біреуі екеуінің бірінде болмаса, онда бұл стиль нәтижелі болмайды. Бірлесіп әрекеттесу стилі барлық стильдердің ішінде ең қиын, күрделісі болып табылады, бірақ бұл стиль күрделі де маңызды кикілжіңдік әрекеттерде екі жаққа шешімнің ең дұрысын қабылдауға көмектеседі.
Компромисс стилі. Тордың ортасында компромисс стилі орналасқан. Қалған қызығушылықтарыңызды қанағаттандыру мақсатында, өзіңіздің қызығушылықтарыңызды екінші жаққа кей жағдайда келісім жасайсыз. Ал екінші жақ та тура осындай әрекет етеді. Басқа сөзбен айтқанда, екеуіңізде өзіңіздің аз мөлшерде қалауларыңызды қанағаттандыру және аз мөлшерде басқа адамның қалауларын орындауда ортақ келісімге келесіздер. Сіздер компромистік шешім табу үшін келісесіздер.
Компромисс стилін сіз және кикілжіңдесуші екінші жақ бір уақытта жүзеге аса алмайтын бір нәрсені қалап тұрған жағдайда қолданған эффективті болады. Мысалы, екеуіңіз де бірлескен демалыс уақытын әртүрлі өткізгілеріңіз келеді. Яғни, келесі бір қарапайым бірлестікке негізделген компромисті өңдейсіздер. Мысалы, бірлескен демалыс жағдайында сіздер келесідей уәделесе аласыздар: Жарайды, онда демалыс айының жартысын тауда, ал жартысын өзен жағалауында өткізейік.[13]
Төменде компромисс стилін қолданғанда нәтижелі болатын жағдайлар көрсетілген:
- кикілжіңдесуші екі жақтың да беделдері бірдей;
- бұл үнемді және эффективті жол болғандықтан немесе сіздің уақытыңыз тығыз болғандықтан шешімді тез қабылдағыңыз келеді;
- сізді уақытша шешімді қалайсыз;
- сіз қысқа мерзімді нәтижемен қолдана аласыз;
- мәселені шешудің басқа жолдары нәтижелі болмағанда;
- сіздің қалауыңыздың қанағаттанылуы сіз үшін онша маңызды болмағандықтан, алғашқыда қойған мақсатыңызды сәл өзгертуіңізге болады;
- компромисс сізге қарым-қатынасыңызды сақтап қалуға көмектеседі және бәрінен айрылғаннан гөрі бір нәрсе болса да ұтқыңыз келеді;
Компромисс жиі нәтижелі болады, себебі қандай да бір шешімге келудің соңғы мүмкіндігі болуы мүмкін. Егер де қалауыңызға жету үшін сіздің беделіңіз жеткіліксіз болса, бірлесіп әрекеттесу мүмкін болмағанда бұл стильді басынан қолдансаңыз болады. Сонымен, сіз өз қызығушылықтарыңызды, ал екінші адам өзінің қызығушылықтарын аздап қанағаттандырады.
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін теориялық талдау және кикілжіңнің алдын алу шаралары
Халықтық білім беру сферасындағы іс-әрекеттің төрт субъектілерін бөліп көрсетеді: оқушы, мұғалім, ата-ана және әкімшілік. Субъекттердің өзаралық әртүрлі қарым-қатынасқа түсінуне байланысты В.Воронин бойынша кикілжіңдердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады: оқушы - оқушы; оқушы - мұғалім; оқушы - ата-ана; оқушы - әкімшілік; мұғалім - әкімшілік; мұғалім - мұғалім; мұғалім - ата-ана; ата-ана - ата-ана; ата-ана - әкімшілік; әкімшілік - әкімшілік.[3]
Оқу іс-әрекетінің көп тараған оқушылар ортасындағы кикілжің түрлері мен туындау себептерін қарастырайық.
Жасөспірімдік, жеткіншектік ортадағы кикілжіңдер барлық заманға және халыққа тән, ол Р.Киплингтің бейнелеген ХІХ ғасырдағы аристократтық мектебі болсын немесе ағылшын жазушысы У.Голдингтің Повелитель мух шығармасындағы ересектердің қарауынсыз, адам аяғы баспаған аралда қалып қойған бір топ балалардың оқиғасы болсын (И.Кон).[15]
Оқушылар арасындағы болатын кикілжіңдердің бірі лидерлікке ұмтылыс немесе лидерлік кикілжіңі. Мұнда екі-үш лидерлердің және олардың топтарының сыныптағы біріншілік беделіне таласуы. Орта сыныптарда қыздардың тобымен ұлдар тобының арасындағы кикілжіңдері жиі болып тұрады. Үш-төрт жасөспірімдердің бүкіл сынып немесе бір оқушының бүкіл сынып оқушыларымен кикілжіңге түсуі мүмкін. О.Ситковская, О.Михайлова психологтарыдың бақылауынша лидерлікке жол, әсіресе жасөспірімдер ортасында, қатыгездік, мейірімсіздік, өзінің біріншілігін көрсету немесе демонстрациялаумен байланысты. Балалық қатыгездік - барлығына танымды құбылыс. Әлемдік педагогиканың бір парадоксының нәтижесі бойынша бала ересектен де көбірек өзінің қатарластарынан қатыгездік көреді.[6]
Оқушылардың агрессивтік қылықтарының генезисі олардың жеке тұлғалық әлеуметтенуінің дефектерімен байланысты. Сонымен қатар, баланың және жеткіншектің жеке тұлғасы өзімен-өзі қалыптаспайды, қоршаған ортада, қоғамда қалыптасады. Әсіресе, маңызды болып кіші топтар жатады. Мұнда жеткіншек басқа адамдармен әрекеттеседі немесе қарым-қатынасқа түседі. Ең алдымен жанұяға қатысты. Әр түрлі авторлар сәтсіз қалыптасқан жанұяларды әр түрлі бөліп көрсетеді.
Л.С. Алексеева сәтсіз құрылған жанұялардың келесі түрлерін көрсетеді:
1. кикілжіңді;
2. аморальді;
3. педогогикалық компетентті емес;
4. асоциалды;
Г.П. Бочкарёва келесі жанұяларды бөліп көрсетеді:
1. Эмоционалды атмосферасы сәтсіз құрылған жанұялар, мұнда ата-аналары өз балаларына мейірімсіз, сонымен қатар дөрекі, құрметтемей қарайды.
2. Мүшелерінің арасында эмоционалды байланыс жоқ, баланың қажеттіліктеріне немқұрайлы қарайды.
3. Балаға саяси жағымсыз қажеттіліктер мен қызушылықтар ілініп, оларды аморальді өмір сүруіне итеру.[16]
Сонымен, Р.Сирстің пікірінше мектепке дейінгі балалардың ата-аналарының жазалауының жиілігі мен балалардың агрессивтік әрекеттерінің жиілігінің арасындағы оңды байланысты табылған.
Ата-аналары физикалық күш көрсету арқылы тәрбиеленген балалар көбінесе кикілжіңге түскіш болып келеді деп А.Бандура өз пікірін білдіреді. Сондықтан Л.Джавинен, С.Ларсенс зерттеушілердің пікірі бойынша жазалау жеке тұлға қылықтарының кикілжіңділігінің моделі деп санайды.[17]
Әлеуметтенудің алғашқы сатыларында агрессия қасиеті абайсыздан көрінуі мүмкін. Бірақ агрессиялық әрекет арқылы көздеген мақсатына жеткен соң, әртүрлі қиын ситуациялардан шығу үшін мұндай тәсілді қайтадан қолдануға ұмтылуы мүмкін. Ол үшін агрессия - қол жеткізу тәсілі емес, агрессия - өзіндік мақсаты болып саналады. Бұл агрессия қылығының өзіндік мотивіне айналып, өзін-өзі басқаруының төменгі деңгейінде басқаларға деген қарсыластық сезімін тудырады.
В.Лозоцева пірінше, бұдан басқа жасөспірімдердің өздерінің сыныптастарымен кикілжіңге түсуі, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Яғни өзімен жастылардың оны моральды этикалық критериймен бағалауы және т.с.с.[1]
Сынып ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы кикілжіңдер түрлері өте көп.
Оқушылар тобы ішіндегі өзаралық кикілжіңдер топтағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың дисгармонизациялануынан және топтың құрылымының тепе-теңдігінің бұзылуынан (статустық, рөлдік, коммуникативтік, басқармалық) көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz