Біз фразеосемантикапық өрісті көңіл семантикалық өрісінің тұтас жүйесінің салыстырмалы түрде дербес бір үзігі ретінде танимыз

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Эмотив мәнінің сөз мағынасы семалық құрылымындағы көрінісі жан жақты
қарастырылады. Лингвистикалық зерттеулердің адамтану бағытында жүргізілуі
эмоциялар мен сезімдерді білдіретін лексикаға назар аударуды қажет етеді.
Эмотив – иесінің эмоционалды күйін немесе эмоционалды қатынасын
білдіру үшін жұмсалатын сөз немесе фразалық тіркес.
Өзгеру, даму – тілдің табиғатына тән өзіндік қасиеті. Демек тіл-тілде
сөз мағынасының да өркен жайып дамуы заңды. Бұл – тіл ұстанушының
когнативтік санасымен тығыз байланысты жүретін процесс. Сананың дамуына
байланысты ұғым өрісі де ұлғаяды және ол өз кезегінде сөз мағынасының
дамуына әсер етеді.
Мухаббатнамедегі эмотив лексикаға мынадай мысалдар келтіруге болады:
Аздур – аздыру, жолдан тайдыру. Хирадни аздурур ғамзан хумары (Қылығыңа
деген құмарлық ақылымды аздырады).
Орта - өртеу, күйдіріп-жандыру. Жамалиң равнақы аламин орта
(Жамалыңның алауы әдемі өртейді); Сақақың шуласи аламин ортар (Сағағыңның
шұғыласы әлемді өртейді); Йүзүң нуры куйашның нурын ортар (Жүзіңнің нұры
күннің де нұрын өртейді).
Күй – күю, күйдіру–жандыру. Күйүрди халқны чехраң цоласы (Нұр жүзінің
сәулесі жүрегімді калы үйдірді).
Ал Мұхаббатнамеде ауыспалы мәнде жұмсалған бірқатар тіркестерді
қазір тіл ұстаушы етене таныс, жақын деп емес, басқаша, жаңаша сипатта деп
қабылдайды: Ат- ату, оқ ату. Вагар оқ атсаңыз бағрым нишана (Егер оқ
атсаңыз бауырым (болсын) нысана).Мұнда,әрине,ғашық жанның өз сүйіктісі үшін
қандай болса да құрбандыққа әзір екендігі меңзеліп тұр.
Хоремзи тілдік тұлғасының концептуалдық әлемін айшықтайтын ең белсенді
қолданыс көңіл эмотиві екені байқалады. Бүгінгі тілдік ұжым мүшесі
біреуге немесе бір нәрсеге көңілін бөледі я болмаса аударады.Ал орта
ғасыр ақыны ғашығынан көңілін алады және оны басқа біреуге береді,
қажет болса оны байлады: Көңүл сиздин алыб, кимга берайин (Көңілімді
сізден алып, кімге берейін?..); Көңүлни бағалағайын өзге йара (Көңілімді
байлайын өзге жанға). Сүйіктісі бар ықылас-пейілін жаулап алғанын ақын
мойындайды және оған көндіккен: Сеңа алмақ көңлүни хатм болды (Саған
көңілді алу (билеп алу, жүректі жаулап алу ) табиғи қасиет болды). Ақын өз
жүрегін қызғыштай қориды, ғашығына деген адалдығын барынша сақтауға әзір
екенін барынша сақтауға әзір екенін былай жеткізеді: Көңүлга өзганин мехрин
йавутман (Көңілге өзгенің мейірін жуытпан).
Сүйгенінің жүрегіне жол таба алмай қиналғанда оны самал желден де
қызғанады: Саба тек билмас ахыр өз чағына, Басар хардам ишикиң топрақына.
Күйар көңлүм сабаның ол ишидин Нечүн ким күйсе хирманлар йашындин (Таң
самалы тоқтар жерін білмесе де, Әрдайымесігінің топырағын басып өтеді. Ішім
күйеді самалдың сол ісіне. Жай оғынан өртенген қырмандардай)
Ақын өзінің осы күйден арыларына үлкен күмәнмен қарайды: Вали көңүл
ұутулмас дамыңыздин (Бирақ көңілім (жүрек) құрған) тұзағыңыздан құтыла
алмайды). Ғашығына қолы жетпей өтерін сезіп,қатты өкініш білдіреді:Көңүл
татмады бағың мевасини (Көңілім татпады бағыңның мәуесін).
Сонымен метафоры-тілімізде ертеден бар құбылыс. Ол - адам баласының
ойлау жүйесі дамуымен байланысты туындап, белгілі бір тілдік ұжымның
когнитивтік санасында орнығатын ғаламның тілдік бейнесінде айрықша орын
алады. Атап айтқанда, жеке тілдік тұлғаға тән ғалам бейнесінде ол ерекше
түрленуге бейім болады. Мәселен 14ғ дастанындағы метафорлы қолданыстар
Хорезмидің көркемдік әлемін ғана танытып қоймайды,сонымен бірге тіл иесі
халықтың дүниетанымы мен менталдық кеңістігі дамуының сол кезеңіне тән
күрделі прцестер мен құбылыстарды да көрсетеді.Сондықтан тарихи жазба
ескерткіштер тілін,әсіресе көркем мәтіндерді зерттеу этностану ғылымын жаңа
сатыға көтеретін іс болмақ.
Зерттеу жұмысымызда едәуір орын берілген бір мәселе когнитивтік және
лингвомәдени факторлардың ескерткіш тіліндегі фразеологиялық және
фразеоматикалық бірліктердің түзілуі мен қолданысындағы рөлі болып
табылады.Бұған қатысты, әсіресе, (МН) мәтініңдегі семантикалық өрістер
лексикасын қамтитын идиоматика кеңінен талданды.
Солардың арасында дүние жаратылыссының негізгі төрт бастауының бірі
саналатын - су ерекше орын алады. Су - дүние жаратылысындағы негізгі үние
жаратылысындағы негізгі 4 түп элементтің (ауа, топырақ, от, су) бірі. Ол
ғаламдағы аса ірі төрт макроқұрылыммен байланысады: аспан, жер, күн, су.
Осылардың қай қайсысы да адам баласының өмір сүруі үшін аса маңызды
қажеттіліктердің бастау болып табылады. Бұл түсініктің қазақы танымда нық
орныққандығы оның жыраулар поэзиясында айрықша орын алуынан да байқалады
Б.И.Нұрдәулетованың айтуынша,бұл түсінік жыраулар дүниииетанымында:
Дүниенің басы әуелі
Меруерт тастан жаралған.
Меруерт тас еріп су болған,
Судан еріп бу болған (Қашаған) деген жыр жолдарымен өрнектеледі.
Сондықтан су-қасиет көзі, өмірдің төрт негізінің бірі. Сондай-ақ адамзаттан
тыс, тылсым әлемнің мекені де-су. Немесе мифопоэтикалық дүние бейнесінде су-
космос пен хаосты бөліп жатқан шек, шекара. Зерттеушінің судың ақындық
образға алынуында оның шексіздік, таусылмайтын көптік сипаты жатыр. Адамзат
өзінің бітіміне (формасына), танымына (мазмұнына) сыймайтын құбылысты
қасиетті, қасиетті, құдіретті санап табынады немесе тылсым, құпия, жат
деп есептеп үрейленеді, қорқады. Адам, әсіресе, шексіздікке бағынады,
шексіздіктің символы. Адам үшін су (өзен, бұлақ, дария) шексіздіктің,
молшылықтың символы. Суда сондай-ақ екпін бар. Суда сондай ақ екпін бар. Су-
тоқтаусыз ағын, тасқынның, яғни мәңгі қозғалыстың көзі. Қозғалыс, қимыл-
әрекет-өмірдің өзегі. Олай болса ақындық та өлмейтін, өшпейтін, тіршілікпен
бірге тоқтаусыз ағындағы құбылыс деген пікірі ақындық пен өмірдің
астастығын, ақынның бар өмірі ұштасып жатыр. Екіншіден, ақындық – құдайға
бет бұру. Біз зерттеген жыршылардың түгелінің өмірбаянында олардың діни
сауттылығы ғана емес, жыршылық, Құдайға ол да құлшылық (Сүгір). Бұл
айтылғандар қазақы әдебиеттің (жыраулар поэзиясы) өзінен бұрынырақта болып
өткен қыпшақы әдеби дәстүрден сусындағаны тағы бір нақтылайды. Себебі,
жалпы тарихта өзін ақын деп санаған адамдар көп болған. Алайда олардың
барлығы бірдей шығармашылығын діни болмыспен ұштастыра алмағандықтан,
"ақындық ғұмыры қысқа" болған. Мысалы күні кеше әдебиетімізді жаулап алған
"кенесшілдік" сарында жазылган шығармалардың араға ғасыр салмай-ақ ұмыт
болғандығын еске түсіріңіз. Бұл мәселенің түп-төркіні діни таныммен
байланыста алғанда жақсы ашылады. Ол бойынша "Ақындар - Алланың жердегі
өкілдері". "Құран Кәрімнің" 2.6-сүресі (Шұғара) осы ақындарға арналған.
Ал діни таным сананың төрінен орын алған орта ғасырларда бұл ақиқатқа
ешкім шүбә келтірмеген. Хорезми танымында да СУ — дүние жаратылысының басы
болумен қатар, адам баласының да алғаш ана жатырында пайда болуына қатысты
маңызды түпнегіз. Бұл идея мәтіннің Ару қызға арналғні үшінші
макробөлігінде Бір тамшы судан толғаи айды жаратты деген жол арқылы
берілген.
МН мәтініндегі "Су" семантикалық өрісін құрайтын
көптеген қолданыстар Судың мегафорралануымеи байланысты туындаған. Ол
метафораға Судың табиғи стихиясы негіз болады. Оның заттың үш күйіне де өте
алатын (қатты мұз, сұйық су, газ ауа) табиғи әмбебап физикалық қасиеті су
атауының семантикалық өрісін барынша ауұымды щеңберге дейін өрістетеуге
мүмкіндік береді. Мысалы, мәтіндегі - "ұйыған қан", "қайнаған қан" т.б.
символдық мәнге ие қолданыстар. Сондай-ақ Су - тазалық пен адалдық символы
(Таза мөлдір су - айна сияқты):
А 389 Туруитур кдада каддиңиз хийали
А 390 Аииц дек кис су үзра тал нихали
А 391 Сениң чахранда, ей фирдавс сарви
А 392 Ецин қан бирла йу (ву)р чимган тазарви
А 393 Йүзүң пуры қуйашныц нурын өртар
А 394 Сақақың ту'ласи 'аламни өртар
Қ 389 Тұлғаң сенің көзімде елестеп тұр
Қ 390 Суға түскен тал шыбықтың сәулесіндей
Қ 391 Ей, жүмақтың сәрв қарағайы, сенің алмас жүзіңнен
Қ392 Көгалдағы қырғауыл аяғын қанмен жуады
Қ 393 Жүзінің нұры күннің де нұрын өртейді
Қ 394 Сағағының шұғыласы әлемді өртейді [2].
Көңіл. Қазақта көңіл көңілден су ішеді деген сөз бар. Мағынасы
адамдарды арасындағы сыйластық, ақпарат алмасу т.б. Осындағы көңіл ақыл-
ес, сана ұғымдарымен тікелей байланысты.
Су ырыс, береке көзі: Қайу йирга буйурса, су урурлар (Қай жерге
бұйырса, сонда жауын жауады).
А 17 Йир үзра қудрати дарйа йаратты
А 18 Садафтин лү'лү-ү лала йаратгы
А 19 Ары гүлнин арының ашы қылды
А 20 Сабай йлин чаман фаррашы қылды
А 21 Булутлар Йилтек көкраб йүрүрлар
А 22 Қай жерге бұйуыса, су урурлар
Қ 17 Жер бетінде құдіретімен дария жаратты
Қ 18 Қауашақта жарқыратып лала (іпжу) гүлін жаратты
Қ 19 Таза гулді араныц асы қылды
Қ 20 Таң самалын көгалға қызметші қылды
Қ 21 Бұталар пілдей күркіреп жүреді
Қ 22 Қай жерге бұйырса, сонда жауын жауады
Бір тамшы су бир катра су
А 7 Йсети қат зар-нигар айвани вала
А 8 Йаратты алты күнда хақ-та' ала
А 9 Хава үзра бсрүр шунқарға куны
А 10 Толун айдек қылур бир қатра суны
Қ 7 Жеті қабат алтындалған зәулім сарайды (ғаламды)
Қ 8 Жаратты алты күнде Хақ тағала
Қ 9 Көкте қуды сұңқардың жемі етеді
Қ 10 Толған айдай қылар бір тамшы суды...
А 91 Ешиттиң ерса Йүсүфниц жамалин
А 92 Сени хүсв ичра сад чандан йараты
А 93 Карим таңри камалин қылса изхар
А 94 Сен айны бүйла бн нуқсан йараты
Л 95 Зехи Кадыр ким ол бир қатра суиы
А 96 Мұхаббат гавхаринга кан йаратты
А 97Азалда қылды Хоразмының мухтаж
А 98 Тағы манзурыны султан йаратты
Қ 91 Есітіп пе едің Жүсіптің сұлулығын
Қ 92 Сенің сұлулығыңды (одан) жүз есе артық жаратты
Қ 93 Ұлық тәңірі кемеліне келген әдемілікті жарияі қылды
Қ 94 Сен айды осылайша нұқсансыз етіп жаратты
Қ 95 Қандай ғажа! Қадір Алла бір тамшы суды
Қ 96 Махаббат гәуһарына кен (етіп) жаратты
Қ 97 Әзелден Хорезмиді мұқтаж қылып
Қ 98 Есесіне суйіктісін сұлтан жаратты.
Қазақта Шілде (шілтен) суы, Неке суы, Зәмзәм суы, Мейрам суы,
Әбілхаят суы деген түсініктер бар.
Шілде (шілтен) суы. Жаңа туылған шақалақты Ғайып ерен қырық шілтен
қырық күн бойы күзетеді деген түсінік Исламға дейінгі мәдениетімізді
танытады. Қазіргі кезде де баланың туылғанына қырық күн толғанда "қырқынан
шығару" дәстүрі бар екені аян. Осы сәбиді қырқынан шығарғанда шомылдыратын
қырық қасық су шілде суы деп аталады. Осы кезеңмен байланысты шілдесінде
шырақ кормеген деген мәтелдің де мағынасы өте ауыр. Ол "кішкентайынан
түкке жарымаған, түк көрмеген" дегенді білдіреді.
Неке суы - ер мен әйелдің некесі қиылғанда берілетін қасиетті су. Оның
"тазалык" және "жарына адалдық" сияқты мәндері бар. Ал "неке суын ішу" -
ерлі-зайыптылардың бір біріне бертін серті. Ол тіліміздегі "ант-су ішті"
деген тіркес мағынасымен астарлас түсінілетін мән.
Мейрам суы — атау керсе сияқты, адам бұ дүниеден өтерде ішетін соңғы
сусын, адам көз жұмарда аузына тамызылатын су.
Зәмзәм суы — Меккеден әкелінген емдік қасиеті бар су. Діни наным
бойынша адамның ауырған-сыздаған жері бірде басып, жанына жағымды әсер
ететін шипасы бар су.
Әбілхаят суы бұ дүниеде мәңгі жасауға мүмкіндік беретін қасиетті су-
мыс. Аңыз бойынша оны іздеп мұхит суын сапырған шайтандарға запыран
ұсынылған....
Тілдік санамызда осындай фразеоматикалық бірліктер түрінде таңбаланған
СУ Мұхаббатнамеде де ерекше орын алады. Мысалы қыпшақ ескерткішінде
Хызыр суып шашу деген тіркес бар: Хызыр суйын сачалиң жан йүзиға
Сұлулығын мәңгі ету үшін Хызыр суын шашалық жанананың жүзін).
Бұл тіркес өзге дереккөздерде кейді, ягни Хорезмидің төл қолданысы.
Алайда мағынасының Әбілхаят суынының семантикасымен сабақтастағы
Хорезмидің исламға дейінгі мәдениеттен хабардар екенін көрсетеді. Автор
пайымызда, береке көзі саналатын жаңбыр да тек Жаратушының бұйрығымен
жауады: (Қайу йирга буйурса, су урурлар (Қай жерге бұйырса, сонда жауын
жауады).
Осылайша, Су Хорезми шығармасындағы кілт мәнге ие күрделі
семиотикалық таңба ретінде танылады. Оған негіз болған бастапқы ұғымдардың
мәні қыпшақы дүниетамнымның үлкен бір бөлігін құрайтын діни-мифологиялық
білімдер арқылы ашылады. Автордың араб, парсы, түркі мәдениеттерінен қатар
сусындаған білімді де білікті тұлга болуы оның жоғарыда
келтірілгендер сияқты көркем қолданыстар түзуіне негіз болған.
Суретте күңгірт түспен берілген төрт шеңбер жұмақта ағып жататын төрт
бұлақпен байланысты: су. сүт, бал, шарап. Ал ашық бояулы шеңберлерде судың
ұлттық танымымындағы (қазақы дүниенің тілдік бейнесіндегі - ДТБ)
көріністері өрнектелген. Төртбұрыш ішіндегі Хызыр суы Хорезмидің төл
танымын көрсетстін қолданыс ретінде МН мәтінінен алынып отыр.
Су стихиясының бір көрінісі - қан. Адамның тірі жан ретіндегі негізгі
белгісі — оның бойында қанның айналып журуі, ағзасында ағып жатуы.
Ал адам баласының ана жатырында пайда болуын сипаттайтыи күрделі
процестің өзі осы бір тамшы қаннан басталады. Сондықтан кан — адамзат
танымында бірнеше символдық мәнге ие айрықша маркер.
Оның қазіргі тіл ұстанушы санасындағы орны мен түрлену формалары сан
алуан болуы тарихи таным саласымен байланысты ашылады.
Қан - тіліміздің лексика-фразеологиялық жүйесінде едәуір орын алады.
Хорезми танымында Қылыштан аққан қан 1) өлімнің белгісі болса, 2) сол
қылыш (қамшы) иесі ханның жаужүрек батырлығының да бейнелі көрінісі:
Қылычыңдин 'адулар қан ичинда (Қылышыңнан аққан қан ішінде).
А 124 Черикта қан тамар қамчьщ учиндин
Қ 124 Ұрыста қан тамады қамшыңның ұшынан
164 А 164 Қылышыңдин адулар қан ичинда
Қ 164 Қылышыңнаң аққан қан ішінде,
392 А 392 Еңин қан бирла йу (ву)р чимган тазарви
Қ 392 Көгалдағы қырғауыл аяғын қанмен жуады
406 А 406 Висалиң арзусындин көп ақар қан
Қ 406 Көруге ынтық болып бір өзіңді,
461 А 461 Сениң 'ишқында бағрымдин ақар қан
Қ 461 Саған ғашық болғаннан бауырымнан қан ағады,
513 –ы А 513 Меңа 'ишкың йолында қан көрүнүр
Қ 513 Саған ғашықтьқ жолында қаным төгіледі
217 А 217 Көңүлниң каны қайнаб барча ташқай
Қ 217 Көңілдің қаны қайнап баршасы тасты,
504 А 504 Мубах ерүр көңүллар қаны сизга
Қ 504 Жүректің қанын төгу сізге лайъқ, - ым
561 А 561 Бағышласац қаным сұлтансын ахыр
Қ 561 Кешсең қанымды сұлулықтың сұлтанысың ғой ақыры.
Судың - келесі бір көрсеткіші шарап (май, бәдә, рахн). МН-дегі шарап
тілдік таңба ретінде екі түрлі мәнде жұмсалған. Бірі — туынды мәтінінің ірі
үш бөлігінің арасын жалғай отыратын дәнекер байланыстырушы қызметінен
туындайды, яғни әр бөлік мазмұн жағынан түйінделер тұста Ақын: Кел,ей,
сақы, әкел, құй бәдәні (рахны, майды) - дейді де, келесі өріске өтеді. Бұл
автордың адресат факторын ескеруімен байланысты қолдаған, көркемдік-
құрылымдық тәсілі, басқаша айтқанда, негізгі тақырыптан бір сәтке ауытқып,
тыңдаушы көңілін бір серпілтіп алу үшін қолданылатын тәсіл. Әдебиеттану
ғылымында мұны "лирикалық шегініс" деп де атайды. Мұны автордың араб,
парсы поэзиялық дәстүрінен алған үлгісі ретінде тануға болады (Омар
Хайямның өлендеріндегі желіні еске түсіріңіз).
А 77 Бираз кечти, дағы мажлис ысынды
А 78 Қадах чавүрүлди-о май башқа минди
А 79 Йана фурсат била болдум махалин
А 80 Оқудум хидматинда бу ғазалин

Қ 77 Біраз (уақыт) өтіп, мәжіліс тағы да қызды
Қ 78 Тостақтар қайта-қайтар босап, шарап басқа шықты
Қ 79 Және бір ыңғайлы сәтін тауып
Қ 80 Оқыдым қызмет қылып бұл ғазалды.
А 535 Кел, ей сақы, кетүр паймана бизга
А 536 Инайатлар қылур жанана бизга
А 537 Ичалин бадани жанан йүзига
А 538 Хызыр суйын сачалинц жан йүзига
Қ 535 Кел бері, ей, шарапшы, әкел тостақ
Қ 536 Жанананың (жаннан артық жанымның) мейірімі түсер бізге
Қ 537 Ішелік шарапты жаннаның жүзі үшін
Қ 538 С.ұлулығын мәңгі ету үшт Хызыр суын шашалық жанананың жүзіне
Тілімізде бауыр мен жүрек жеке лексемалар ретінде соматикалық
атаулар лексика-тақырыптық тобына енсе, фразсолексалар ретінде Адамның
ішкі әлемі фразеотақырьштық өрісіне жатады. Бұлардан бөлек аталмыш өріске
жан және көңіл лексемалары тірек компонент болатын фразеологизмдер де
кіреді.
МН мәтінінде жүрек йүрак арслан йүрак (арслан
йүраклик) тіркесінің құрамында кездеседі:
А 107 Зехи арслаи йүрак Қоңрат уруғы
(В 107 Айа арслан йүраклик хан урукы)
А 108 Кичик йашдин улығларның улуғы
А 109 Са адат ма'дани иқбал ганжи
А 110 Мухаммад-Хожа-бек 'алам күванжи
А 111 Оза жансыз тан ерди мүлки сенсиз

Қ 107 Ей, арыстан жүректі, Қоңырат ұрпағы
Қ 108 Кішік жастан ұлықтардыц ұлығы
Қ 109) БпЦЫт — козі, береке - кеніші
Қ 110 Мұхаммед Хожа-бек - әлем қуанышы
Қ 111 Сен жоқ кезде мемлекетіміз жаны жоқ тән сияқты еді... (МН).
Аталмыш тіркестің мағынасы ержүрек, айбатты да қайратты батыр
билеуші екені түсінікті. Бұл мән әсіресе арыстан атауымен қатар алынғанда
өтікірлене түседі. Себебі арыстан - аң біткеннің айбаттысы әрі патшасы.
Бұл арада Хорезми ортағасырлық тіл ұстанушы санасындағы билеуші батыр
образы қазақтың ұлттық тілдік санасы мен когнитивтік санасындағы ержүрек
қолбасшы әрі хан бейнесімен толық астасады. Мысалы, Абылай хан жайындағы
Бұхар жыраудың айтқандарын еске түсіріңіз. Демек, бұл да Билеуші
образының көрегендік, ақылдылық, айлакерлік... сияқты сандаған
қасиеттерімен қатар жүретін, ажырағысыз бір компоненті десек артық
болмайды.
Осы тұста МН-дан алынған үзіндідегі соңғы жолға назар аударғанымыз
жөн: Оза жансыз тан ерди мүлки сенсиз (Сен жоқ кезде мемлекетіміз жнын жоқ
тән сияқты еді...). Автор тұтас мемлекеттің өзін адам феноменімен
байланыстырып отыр, яғни билік басына Мухаммед Хожа-бек келмей тұрғандағы
әрекетсіздік, елді жайлаган енжарлық, оның заңды жалғасы — құлдырау мен
тоқырау — қашан да ел қамын ойлайтын ақын жанын қатты мазалағаны байқалады.
Бұл да кейінгі қазақ қоғамында жалғасын тапқан бір үрдіс екені белгілі.
Тіпті қазақтың ресми түрде халық болып танығаннан кейінгі ХV-XVIII
ғасырларда осы ұғым, осы осы бейне тұтастай бір әдебиеттің — жыраулар
поэзиясының қалыптасуына негіз болғаны аян. Демек, ел бірлігі мен берекесі
— орта ғасырлар туындыларында да негізгі тақырыптардың бірі болумен қатар,
шығарманың аса ірі үш компонентінің бірін құраған. Ол
макрокомпоненттер: Жаратушы - Билеуші - Ару нұсқасында тізбектеле келіп,
бүкіл поэтикалыық мәтіннің корпусын құрайды, яғни мұны Аллаға мадақ -
Билеушіге мадақ - Адамзаттың Аруына мадақ тізбегі түріндегі
лингвосемиотикалық континиуум деп тануға болады.
Қазақы дүниенің тілдік бейнесінде бауыр соматизмі тікелей анатомиялық
атау ретінде қолданылады және бейнелі ауыспалы мағынада адамның қандық
жақындына қатысты сөз-образдар әлемін түзуге қатысады. Мысалы, бала бауыр
етім,, фразеологиялық тіркесіндс бауыр іштен шыққан баламен теңестіріліп,
бауырын жарып шыққап туған перзент мағынасында жұмсалады.
Орта ғасыр жазба мұраларында бұл лексемалар бағырбағр, йүрак,
көңүл нұсқаларында жұмсалған. Осылардың ішінде көңүлдің — семантикалық
шеңбері де, соған сәйкес қолданыс аясы да кең. Бұл сөзімізді оның Хұсрау
уа Шырын мәтінінде 354 рет, ал Мұхаббатнамеда 32 рет жұмсалғаны
дәйектейді. Көңүлдің мұншалықты актив қолданысына бір жағынан жүрек
мәнін де білдіргені себеп, болса, екінші жағынан, ол шығармалардың
лирикалық жанрда жазылуы негіз болған. Ал ғашықтық жайындағы дастандарда
кейіпкердің, кең мағынасында алғанда, автордың негізінен ішкі әлемі жан-
жақты сипатталатыны - заңдылық. Осымен байланысты, МН-дағы көңіл
компонентінің қатысуымен жасалған фразеологизмдерді өріс теориясы бойынша
талдағанымызда, фразеосемантикалық өрістің құрылымы алты шағын өрістен
тұратыны анықталған болатын: көңіл — сезім, көңіл- сана, көңіл -
пейіл, көңіл -болмыс, көніл - эмоция, көңіл - жан.
2.3 Қыпшақ ескерткіштеріндегі синоним етістіктердің мағыналық шеңбері
деген тармақта тұт және ұста етістіктерінің семантикасы өзара
салыстырыла талданады. Талдау нәтижесінде "тұт" және "ұста" етістіктеріне
қатысты мынадай тұжырым жасалды: көне нұсқа саналатын "тұт" етістігінің
қолданылу шеңбері тарлау, бірақ мағыналық аясы кеңдеу болады, бұл етістік
білдіретін әрекет көбінесе абстрактылы сипатта болады және осы мағыналық
алуан түрлілік, негізінен, фразеологизмдер шеңберінде көрініс табады. Ал
анағұрлым кейін пайда болған "ұстау" етістігінің қолданылу шеңбері кеңдеу,
бірақ мағыналық аясы тарлау болады және ол, негізінен, нақты іс-әрекетке
қатысты қолданылады, сондай-ақ соңғы нқсқаның тіркесімділік қабілетінің өте
жоғары деңгейде екенін оның жай тіркес құрамында да, фразеологизм құрамында
да жиі қолданылатындығынан байқаймыз.
2.4. Фразеологияны өріс теориясы шеңберінде қгұрастырудың жаңа
тәсілдері деген тармақтың жазба есксрткіштер тіліндегі фразеологизмдерге
лингвотарихи түсіндірме беру мәселелеріне арналған тармақшасында тарихи
мәтіндердегі фразеологизмдерге лингвистикалық талдау жүзгізудің үлгілеріне
қазақ ғалымдарының зерттеулері бойынша тоқталдық.
2.4.2 Мұхаббатнаме ескерткішіндегі фразеосемантикалық
өріс құрылымы.
МН-дегі семаитикалық ауқымы кең көңіл фразеосемантикалық өрісін
концептінің интериретациялық өрісіне (перифериясына) жатқызамыз, себебі
фразеологиялық бірліктер арқылы танбаланатын болмыстағы нысандарда нақтылық
өте аз мөлшерде кездессе, эмотивтік бағалауыштық пен стилистикалық жүк
көбірек әрі басымырақ сипатта болады. Осы тәсіл концептінің фразеологиялық
семантикасын қарастыруда барынша тиімді болады, себебі жаңа мағына жасау
үшін түрлі концептілер қолданылған жағдайда, ол арқылы концепт семантемасын
барынша деталді түрде сипаттауға болады.
Жалпы тіл табиғатанан метафораны сипатта екені аян. Осымен байланысты,
метафоралық концептуалдау барысында кеңіиен қолданылатындықтан және
бейнелілік сипаты жоғары болғандықтан, фразеологизмдер ерекше мәнге ие
болады. Дәл осы жерде ұғынудың жаңаша ерекшеліктері анықталады.
Біз фразеосемантикапық өрісті көңіл семантикалық өрісінің тұтас
жүйесінің салыстырмалы түрде дербес бір үзігі ретінде танимыз. Тіліміздің
фразеологикалық қорында көңіл концепті жөніндегі білімдердің
репрезенттелуіне негіз болатын когнитивтік метафоралар айқындалады. Оларды
анықау үшін аталмыш лексеманың мәтіндегі контекстік қолданыс үлгілерін
жинақтап алған жөн.
Жалпы тіл дамуының бұрынғы кезеңдерінде, атап айтқанда, орта
ғасырларда көңілкөңүл сөзінің мағынасы едәуір кең болған: І.Жүрек: сөз
көңүлкә сіңді сөз жүрекке жетті; 2. Қалау, тілек: өз көңүлүнчә барсын - өз
қалауымен барсын; 3. Сезім: көңүл бірлә маңса кіші арзулар тегір арзуқа
терк йагуқлуқ улап - егер кісі қаласа ол қалауына қол жеткізеді; 4.Ой:
көңүлләрін тургумақ - ой тоқтату [6,315 б.].
Қазіргі қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінде де оның негізгі төрт
мғынасы қамтылған: Көңіл 1. Адамның мінез-құқына байланысты жалпы эмоциялық
сезім (сапа, ой, зерде, назар, т.б.). 2. Ынта, ъщылас. 3. а у ы с. Қиял,
арман. 4. а у ы с. Пейіл, ниет [7,302-318 бб.].
Сөздікте аталмыш лексеманың қатысуымен жасалған екі жүзден астам
тіркес қазіргі қазақ тілінің жалпы қолданыстағы сөздік қорынан алынған.
Бұл, бірікшіден, көңіл лексемасының абстрактылық, дерексіздік сипатымен
байлалысты болса, екіншіден, аталмыш эмотивтің тіліміздің базалық
лексикасына жататын, мағыналық шеңбері аса кең, тарихы тереңнен бастау
алатын көне сөздердің бірі екендігімен түсіндіріледі. Мұндай көнелік сипаты
өз кезегінде, оның көркем мәтінде алуан түрлі контексте жұмсалуына жол
ашады. Мұның тамыры тереңде жатқанын XIV ғ. мұрағаты Мұхаббатнаме
мәтініндегі көңіл фразеосемантикалық өрісін құрайтын фразеологиялық
бірліктер қолданысынан байқаймыз. Аталмыш дастанда көңіл сөзі 32 рет
кездеседі. Әрбір контекстегі мағынасы өзіндік бейнелілігімен ерекшеленеді
және автордың индивидуалды көркем ғалам бейнесіндегі көңіл концептісін
репрезенттеуге үлес қосады.
А17 Йир үзра қудрати дарна йаратты
А 17 Садафтин лү лү-ү лала йаратты
Қ 17 Жер бетінде құдіретімен дария жаратты
Қ 18 Қауашақта жарқыратып лала (інжу) гүліп жаратты...
А 81 Иаратқан ким тән ичра жан йаратты
А 82 Сени корклүклар үзра хан йаратгы
А 83 Қуйаш йаңлығ йүзүңизни йаратты
А 84 Фалак тек бизни саргардан йаратты
А 85 Халайық қыбласы болды жамалиң
А 86 Ошал күн ким сени йаздан йаратты
А 87 Толун ай та бийа сарв үзра қылды
А 88 Ай ічра гунчайи хандан йаратты
А 89 Жамалиңии жеханға жалва қылды
А 90 Мени ол сурата хайран йаратты
А 91 Ешиттің ерса Йүсүфиң жамалин
А 92 Сеин хүси ичра сад чандан йаратгы
А 93 Карим таңри камалин қылса изхар
А 94 Сен айны бүйла би нусқан йаратты
А 95 Зехи Қадыр ким ол бир қатра суны
А 96 Мұхаббат гавхаринга кан йаратты
А 97 Азалда қылды Хоразмини мухтаж
А 98 Тағы мадаурыны султан йаратты
Қ 81 Жаратқан ием, тән ішінде жан жаратты
Қ 82 Сені көріктілердің патшасы етіп жаратты
Қ 83 Жүзіңізді күн сияқты жарық етіп
Қ 84 Аспан тектес біздерді тамашалап таңырқауға жаратты
Қ 85 Халықтың құбыласы болды жамалың
Қ 86 Сол күні сені тәңірі жаратты
Қ 87 Толған айды түп-түзу сәру (ағашының) үстінен қаратып
Қ 88 Ай бетінде гүл қауызын жаратты
Қ 89 Жамалыңды жаһанға жарқыратты
Қ 90 Мені сол суретіңе қайран етіп жаратты
Қ 91 Есітіп пе едің Жүсіптің сұлулығын
Қ 92 Сенің сұлулығыңды (одан) жүз еса артық жаратты
Қ 93 Ұлық тәіңірі кемеліне келген әдемілікті жария қылды
Қ 94 Сен айды осылайша нұқсансыз етіп жаратты
Қ 95 Қандай ғажап! Қадір алла бір тамшы суды
Қ 96 Махаббат гәуһарына кен (етіп) жаратты
Қ 97 Әзелден Хорезмиді мұқтаж (кедей) қылып
Қ 98 Есесіне сүйіктісін сүлтан жаратты...
А 515 Йаратты ай бикин зеба сени хақ
Қ 515 Айдай сұлу етіп жаратты сені хақ [2].
Осы -тұста ақынның өз жырын арнап отырған негізгі адресатын шартты
түрде атаған деуге негіз бар. Себебі, бір қарағанда, ер адамның ару қызға
деген ынтық сезіміне арналғандай әсер қалдыратын дастан, кең мағынасында
алғанда, ең алдымен Жаратушыға арналғанын аңғарамыз:
А 426 Көңүл бир, қыбла бир, жанана хам бир
А 427 Мұхаббаттии туғар мин турли асрар
Қ 426 Көңіл, бір, құбыла бір, һәм сүйгенім бір
Қ 427 Махаббаттан туады мың түрлі сыр [2].
Мұндағы бір саны - кәдуілгі когнитивтік санамыздағы Алланың
баламасы. Өйткені әуел баста Адам баласын асқан махаббатпен жаратқан Алла
оған аманат етіп тапсырған Арды Көңілге, яғни жүрекке ғана сыйдарған.
Демек тек Ақ (адал, таза) көңіл ғана - Жаратушы иеге деген
сүйіспеншіліктің мекені болмақ! Назар аударыңыз:
А 428 Көңул асрарини жан бирла асрар
Қ 428 Жүрек құпиясын жанменен бірге сақтайды
Бір - тұрақтылықтың белгісі, өзгермейтін шама. Теологиялық семантика
бойынша, БІР - әуелден бар, ақырға дейін де, одан кейін де бола беретін
жасампаз күшті - құдіретті Жаратушыны білдіретін символдық мән үстелген
тілдік таңба.
А 429 Чечак сен, банда сайрар булбулундур
А 430 Жаны барынча Хоразми кулуңдур
А 431 Кел, ей сақы, кетүргил лалагүн май
А 432 Ким ол қылды көпни Хатами-Тай
А 433 Сурахи толса көп, ағзын ачалың
А 434 Бүгун майханада йармақ сачалың
Қ 429 Сен - гүлсің, пендең - бұлбұл сайрайтұғын
Қ 430 Жаны бар да Хорезми құлыңдүр
Қ 431 Кел, ей шарапшы, келтіргіл тағы шарап
Қ 432 Көптің көңілін ол Атымтайдай жомарт етеді
Қ 433 Құмыра толса, аузы оның ашалық
Қ 434 Бүгін майханада жармақ теңге шашалық
"МН"-де бірнеше рет - өзгеріссіз қолданылып, шығарманың өзіндік
шегендеуішіне айналған автордың негізі бір "пайымы" - сабыр туралы. Бұл
-адам баласына Алла сыйлаған рухани қассеттердің ішіндегі ең таңдаулысы.
Бұлай деуіміздің себебі, басына қандай қиыншылық түскеліне қарамастан, адам
баласы сабыр етуі тиіс. Бұ дүниедегі қым-қуыт тірліктің әрбір сәтінде
сабыршылық танытқан адамға сауаптар еселей отырып (үш ссе т.б.) жазылады
деген түсінікті ескеретін және ұстанатын мұсылман шындығына да жаман
болмайды. Осы діни діңгек ой қазақ танысында "сабыр түбі - сары алтын
сарғайған жетер мұратқа" деген жолдармен айшықталған. Ал Хорезми:
А 435 Сабурдин йахшы йоқтур пиша қылсам
А 436 Бу йодда йоқ сабр андиша қылсам
Қ 435 Ойлап тұрсам, сабырдан жақсысы жоқ
Қ 436 Енді білдім, бұл жолда сабыр да жоқ, - дейді.
Дегенмен әрбір тілдің ұжымның тілдік және когнтивтік санасында
қатталған түрлі когнитивтік құрылымдар (фреймдер) қандай да бір сөз бен ол
арқылы білдірілетін ұғымның шеңберін айқындауға көмектеседі. Мысалы,
Мұхаббатнамеде кездесетін етістіктерді (фразеологизмдер т.б.) алсақ
олардың қай-қайсысы да түркілік ғалам бейнесінде орныққан образдармен,
ойсуреттермен тығыз байланысты екені байкалады: Арыстан:
Авла - 1 ұста-, аула-. Арысланларны авлар
А 446 Көчүң ахусы арысланларды авлар
Қ 446 Көзінің жайраны арыстандарды аулайды [2].
Бір қарағанда нәзік, әлсіз жанның ғаламат күштіні жеңе алатыны,
жеңгенде де бағындырып, мойынсұндырып алатыны адамзат баласының еркінен тыс
жүзеге асатын құбылыс. Пенде бұл жерде шарасыз, себебі барлығы да -
Жаратқанның ісі:
А 369 Ошул күн ким сени халик йаратты
А 370 Сени дилбар, мени ашық йаратты
Қ 369 Сені құдай адам етіп жаратқан күні
Қ 370 Сені сүйікті, мені саған ғашық етіп жаратты... [2].
Түптеп келгенде, Хорезми танымында дүниенің түп қазығы - Алла жолында,
бәрі де Жаратушының қолында!
Сонымен сөз мағынасының көркем мәтіндегі қолданысына лингвокогнитивтік
талдау жүргізу оның көптеген ыңғайына қарай кеңейе де байи түсетін
семантикалық аясын автордың ойлау жүйесімен, санасымен және тілімен
байланыста қарастыруды қажет етеді.
Қазіргі семасиологияда поэтикалық мәтінде тілдік бірліктсрдің барлық
деңгейлер бойынша мәтіндік интеграциясы аса жоғары сатыдан көрінеді. Осымен
байланысты тілдік тұлға, ғаламның тілдік бейнесі, ғаламның көркем
бейнесі, жазушы идиостиліндегі жалпы мен индивидуалды-авторлық
бастаулардың өзара әрекеттестігі сияқты мәселелеріне баса назар аударылады.
Мәтінді когнитивтік зерттеудің үлкен бір бөлігін концептуалдық талдау
құрайды. Біз Мұхаббатнамедегі діни сенім, махаббат, сұлулық
концептлерінің тілдік репрезептациясындағы лексика-семантикалық құралдардың
маңызды компоненттеріне назар аударамыз.
Хорезми дастаны адамзат тарихындағы таусылмас та ескірмес тақырып -
махаббатқа арналған. Онда көрініс тапқан ақынның индивидуалды концептуалдық
әлемін ауқымды бір өріс десек, оның өзегінде сенім (дінн сенім)
концептісі, ал өзек маңы аймағында махаббат және сұлулық концептілері
тұрды. Автор танымында сұлулық, ең алдымен — Тәңірінің бір сипаты, оның
иемденетін адам Жаратушының сыйы деп қабылдауы тиіс, сол сияқты ғашықтық та
адзм баласының өз еркімен таңдап алатын күйі емес, құдайдың басқа салғаны:
Қ 86 Сол күні сені Тәңірі жаратты
Қ 87 Толған айды түп-түзу сәру (ағашының) үстінен қаратып
Қ 88 Ай бетінде гүл қауызын жаратты
Қ 89 Жамалыңды жаһанға жарқыратты
Қ 90 Мені сол суретіңе қайран етіп жаратты...
Қ 515 Айдай сұлу етіп жаратты сен хақ
Қ 516 Жүзің барша әлемге арай береді
Қ 517 Мені жарық түскен аспан сияқты таңдануға жаратты...
Екіншіден, сұлулық - жер бетіндегі күштіні (арыстан) торға түсіретін,
шексіздікті (аспан) ақылынан адастыратын, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.