Ыбырай Алтынсариннің өмірі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Ыбырай Алтынсариннің өмірі
2. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі.
3. Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиеті тарихындағы орны
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ыбырай Алтынсариннің өмірі

АЛТЫНСАРИН Ыбырай (1841-1889) – ағартушы, педагог, жазушы, этнограф,
фольклоршы, қоғам қайраткері. Қостанай облысының Қостанай ауданында туған.
Ыбырайдың өз әкесі (Алтынсары) ерте қайтыс болғандықтан, ол атасы Балғожа
бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа би немересін 1850 жылы Орынбор шекара
комиссиясының осы қалада қазақ балалары үшін ашқан жетіжылдық мектебіне
оқуға береді. Ресей үкіметінің көздегені осындай мектептер арқылы
жергілікті әкімшілік орындарға қазақтың өз ішінен қызметкерлер әзірлеу еді.
Мектеп оқушылары отаршылдық саясат рухында тәрбиеленуге тиісті болды. Бірақ
жасынан зерек Алтынсарин бұл мектептің оқу жүйесі шеңберінде қалмай, дүние
жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларын өздігінен оқып,
нәр алды. Мектеп бітіргеннен кейін, 1857-1859 жылдары аралығында атасы
Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор облыстық басқармасына кіші
тілмаштық қызметке ауысады. 1860 жылы Ыбырайға облыстық басқарма Орынбор
бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырып,
сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің мұғалімі етіп белгілейді.
Осыдан бастап Алтынсаринның ағартушылық-педагогикалық қызметі басталады.
Шалғай түкпірде мектеп ашу жұмысының қиыншылықтарына қарамастан,
ағартушылық идеяларымен қанаттанған ағартушы көздеген мақсатын орындауға
құлшына кірісті. Ауыл-ауылды аралап, халыққа кәсіптік білімнің маңызы мен
мақсатын түсіндірді. Алтынсариннің талабы мен қадамын халық қуаттады.
Халықтан жиналған қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 жылы
қаңтарда ашылды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14
бала жазылды. Мектеп жанынан интернат ашылды. Алтынсарин дүние жүзі
педагогикалық классиктердің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды
қазақ даласында оқу-ағарту практикасына енгізген тұңғыш педагог болды. 1860-
1879 жылдары арасында Алтынсарин мұғалімдік, ағартушылық қызметімен қатар
арагідік басқа да қызметтер атқарды: 1868-1874 жылдары Орынбор генерал-
губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы,
1876-1879 жылдары Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды.
Инспекторлық қызметке кіріскен кезден бастап, Алтынсарин зайырлық мектептер
ашуды қолға алды. Ең алдымен, ол облыстық уез орталықтарында училищелер
ашуға шешім қабылдады. Содан кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде
екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашып, олардың бәрінде де кітапханалар
ұйымдастыруға зор мән берді. Осыдан кейін болыстық бастауыш мектептер ашу
ісін қолға алды. Бұл үшін ол Болыстық қазақ мектептері туралы записка
әзірледі. Мұнда Алтынсарин тек қазақ даласының ғана емес, Ресейдің жартылай
көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір
жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағарту жүйесіне
елеулі үлес қосты. Оның ұсынысы бойынша 1888 жылы сәуірдің 10-ында Орскіде
бастауыш мектептер үшін қазақ жастарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер
мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қалаларындағы орыс-қырғыз училищелерінің
жақсы бітірген жастар алынды. Алтынсарин қазақ жастары арасынан экономика
салаларына қажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп, қолөнер, ауыл
шаруашылығы училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда қолөнер училищесін
ұйымдастырды. Қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған ауыл
шаруашылығы училищесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет
қалдырды. Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп аштырды.
Мұның өзі қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша
әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищелерін
ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен
кейін беріліп, Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде жанында
интернаттары бар қыздар училищелері ашылды.
2. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі.

Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениет
пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық
мәдениеті мен өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын
жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, жол болсын айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында
Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің
бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын
ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып,
өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай
Алтынсарин туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса,
Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл,
прогрессшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас
еді... Ыбырай да сол бір бағытта болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы,
әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да
ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп,
қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор
келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі
ақын, әрі сол кездегі Ресейде батыл жаңалық жасап, бұратана елдер үшін
тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен
қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы.
Халық мектептері үшін ең керектісі оқытушы. Тамаша жақсы педагогика
құралдары да, ең жақсы өкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде жүргізілген
инспекторлар бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан да мен жақсы
оқытушыны дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін,-деп жоғары балады.
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын,
әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық
жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан адамгершілік туын
көтеріп, көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның
тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол – ең алдымен ағартушы педагог.
Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына – сол ағартушы
педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне
арнап, оқу құралдары мен оқулықтары үшін жазған.
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың
педагогикалық озат пікірлерін, тағы басқа да материалдарды қорыта отырып,
Ы.Алтынсарин – Қазақ хрестоматиясы (1879 жылы) мен Қазақтарға орыс
тілін оқыту жөніндегі бастауыш басшылық деген екі кітабын жазды. Бұл
еңбектер кезінде қазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор оқиға, үлкен
ғылыми табыс ретінде жарыққа шығуы өз кезінде қазақ халқы үшін сирек
кездесетін тамаша жаңалық болды.
Ы.Алтынсариннің шығармашылығына Н.Ф.Бунаков және Н.А.Корфтің жүйесімен
Ресейде құрылған бастауыш халық мектептерінің тәжірибесінің жемісті ықпалы
болды. Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқыту мен
тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда оның пайдалы
тәжірибелерін пайдаланды.
Ы.Алтынсарин өзінің оқу құралдарын жасауда өзінің идеялық бағыттылығы
жағынан халықтың қағидаларға қызмет етуге және балаларды өз Отанына
сүйіспеншілік рухта тәрбиелеуге ұмтылды. Сондықтан да орыс педагогтары мен
жазушыларының шығармаларымен қатар ол хрестоматияға қазақ ауыз әдебиетінің
үлгілерін енгізді.
Қазақ хрестоматиясымен жұмыс істеу барысында Ы.Алтынсаринге
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық көзқарасы мен оның Балалар әлемі, сонымен
қатар Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, Н.А:Карфтің және басқалардың
оқулықтар жасаудағы тәжірбиесінің әсері орасан зор болды.
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде біршама қадамдар
жасады. 1887 жылы Ырғызда бірінші қазақ қыздар мектебін интернатымен
ашылды.
3. Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиеті тарихындағы орны

Әр заман, тарихи әр кезең әлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды
өкілдерін жарыққа шығарып отыратыны мәлім.Олар елдің мұң – мұқтажын көре
біліп, халқының сол мұқтажына перзеттік махаббаттын арнаған, туған халқының
игілігі үшін бар күш жігерін жұмсаған ардақты азамат ретінде халық
тарихынан орын алып отырған. Мұндай азаматтардың игілікті дәстүрлері
ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи, мәдени өміріне елеулі ықпал етіп
келген.
Қазақ халқының тарихында аса көрнекті орын алған сондай тұлғалардың
бірі- Ыбырай Алтынсарин.Ол жаңашыл, дарынды ағартушы ғана емес,халқымыздың
теңіздей толқып тасыған інжу – маржан жырларын жақсы біліп, еңбегіне арқау
еткен. Сүйтіп, өзі өмір сүрген дәуірдің мұрат- мүдделеріннің кәдесіне,
ұрпақ тәрбиесіне жарата білген тұлға.
Ал оның заманы тарихтың бір аумалы – төкпелі кезеңі болған еді.
Өйткені ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін- ақ енді қазақ жеріне
Ресей патшалығының сұғы қадалып, жаулауы басталған-ды.Қазақ халқы небір
зорлық- зомбылық, зобалаңды басынан өткізіп жатты.
Намысқа шапқан қазақ батырлары бастаған азаттық жолындағы күрестер
біріне- бірі жалғасқан еді.
Исатай- Махамбет, Кенесары- Наурызбай, Сырым батыр, Едіге, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.