Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті
Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясы

Тарих кафедрасы

РЕФЕРАТ
Тақырыбы:
Ұлттық белгіге айналған мәдениет элементтері

Орындаған: Сағынаева А.М.

Тексерген:Ерназаров Ж.Т.

Орал, 2014ж.

Жоспары

Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Ұлттық мәдениет – ұлттық сана-сезімнің басты элементі
2.Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
2. Қазақ халқының материалдық мәдениетінің белгілері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Еуразияның шетсіз де шексіз ұлы даласын ертеден мекен етіп, мал өсіріп
, күнін көріп жүрген түркі тектес көшпелі тайпалардың бірыңғай этникалық
топқа жіктеліп , қазақтың халық болып қалыптасуы нәтижесінде ХҮ
ғасырдың орта шенінде қазақ хандығы құрылды . Мұның өзі теңдесі жоқ оқиға
болды . Ол шашырап жүрген қазақ тайпаларының ертеден аңсап армандаған бір
орталыққа бірігіп , егеменді ел болу тілегін іске асырды . Соның арқасында
оларға этникалық жер аумағын бүтіндеп , ежелгі қазақ жерінің алғашқы
шекараларын белгілеуге мүмкіндік туды . Мемлекет ретінде қазақ халқының
шаруашылығымен бірге мәдениеті де қарқындап дами түсті. Қазақ тілі мен
жазба мәдениеті , ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендері , көркем өнері ,
әдет-ғұрып , салт-дәстүрі , материалдық мәдениеті, халықтың ғылыми даналығы
жайында сөз болады . Көшпелі өмір салтын тіршіліктің тірегі еткен дала
ұрпақтарының рухани игілігінің қазақ хандығының тұсында қалай дамып ,
қандай қасиеттерге ие болғаны жөнінде осы жұмысымда келтіріледі .
Этнос мәселесі этностық сана-сезім туралы сұрақ тудыруға мәжбүр етеді
. Л.Н.Гумилев этнос деген ұғымды адамдар коллективі деп түсіндірген
. Бұл коллектив өзіндік ішкі құрылымы мен өзгеше мінез-құлқы бар таптан
тұрады . Табиғи ортаны және өндірістік қызметті , материалдық және рухани
мәдениетті біріктіретін тап – адамдар табы . Әлеуметтік құрылымсыз , мәдени
салт-дәстүр дәрежесі мен техникасыз этностың тіршілік етуі мүмкін емес .
Осындай жағдайлардың әсерін Гумилев өте жақсы зерттеп кеткен .
Өзін-өзі танып білген , өзін қоғамның бір мүшесімін деген адам
моральдық жағынан да , құқылық қасиеттері жағынан да , отбасында да ,
мемлекетте де рефлексті өзгереді . Мұның барлығы рухани мәдениет арқылы
жүзеге асады . Адамгершілік субстанция , Гумилев ойы бойынша халықтың рухы
. Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген көшпенділер өздерінің отбасылық
тармақтарының жойылуына әсер етті . Рулық даму формасы (қазақ , қырғыз ,
өзбек ) қандық-туыстық байланыстар әрдайым рухани байланыспен толықтырылып
отырады . Ежелгі Азия бүгінге дейін көптеген ғимараттардың шығу мәдениетін
жұмбақ етіп келеді . ХІ –ХІІІ ғасырларда көшпенділерде жазу да , сызу да
болған . Әрине , басқа институттарда этникалық дамуға , халықтық сананың
дамуына үлкен үлес қосқаны рас . Қазақтың тарихы тамырымен тереңге кетеді .
Ол әлеуметтік және мәдени- тарихи жақтарымен де қайталанбас . Қазақтар
Еуразия кеңістігінде тіршілік етіп , өз құрамына көптеген тарихи-этникалық
, классикалық әлемді де енгізді . Қазақтардың ұлттық мәдениетінде ежелгі
көшпенділік цивилизациясының белгілері бар . Бұл мәдениет ұлттық сана-
сезімнің дамуына әсер етті . Қазақтардың ҮІІ ғасырдың басында ислам дінін
қабылдағаны белгілі . Бірақ бұл мұсылманшылдық басқалардан өзгеше .
Ш.Уәлиханов қазақтарда екідінділік бар дегенді айтқан . Барлық
заттардың жаны бар , сондықтан оның жанын ауыртпау керек . Ырымшыл қазақ
деген сөзде барлығы да айтылып тұр . Қазақтар табиғатқа ешқашан қарсы
шықпаған . Бұл өмірде адам кім ? деген сұраққа лайық . Ұлттық сананың
толық бейнесін ұлттық мәдениеттен көруге болады . Дәл осында сананың
көздеген мақсаты , ұмтылысы анық көрінеді . Мәдениеттің түрі , деңгейі ,
құндылықтары ұлттық санамен өлшенеді . Этностық мәдениет дәстүрлерден
туындайды , ал ұлттық мәдениет – сананың ядросы болып табылады . Өйткені ол
әлеуметтік – психологиялық құбылыс . Ол ұлттық психологиясыз өмір сүрмейді
, әлеуметтік – этникалық жағынан да анықталмайды . Сондықтан ұлттық сана-
сезімнің пайда болып , дамуында үлкен рольді рухани құндылық атқарады .
Қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының өнімді өзегі ,
құрамдас бөлігі , маңызды саласы . Сондықтан оны игеру , өз алдына ғылым
ретінде танып , оқып үйрену қазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы
, қасиетті борышы , тұрмыс тіршілігінің таусылмас бөлігі .

ІІ. Негізгі бөлім
1. Ұлттық мәдениет – ұлттық сана-сезімнің басты элементі
Өзіндік тарих , мәдениет ұлттық сана-сезімнің қалыптасуының негізгі
факторы болып табылады . Әрбір ұлттың өзіндік тарихы болатыны белгілі .
Этностардың жеке дара дамуы , өзіне тән тіршілік етуі , яғни тұрмысы , діні
, өмірге деген көзқарастарының бәрі ұлттық сананың әртүрлі жолдармен
дамығанын көрсетеді . Осылайша бір этностың басқа этностан айырмашылықтары
пайда болады . Осы уақытқа дейін ұлттық сананың , әлеуметтік өмірдегі
атқаратын рөлі ескерілмей келді . Ал қазіргі кездегі ұлттық сана дегеніміз
– этноәлеуметтік , этнолингвистикалық белгілер . Соңғы жылдары ғалымдардың
, зерттеушілердің көздеп отырған мақсаттардың бірі – этностар мәселесі .
Егер бұл мәселе шешімін тапса , онда ұлттық көріністерді немесе
құбылыстарды терең түсінуге мүмкіндік береді . Бұл дегеніміз , белгілі бір
территорияны мекендейтін , өзіне тән мінез-құлқы , әдет-ғұрпы бар
басқалардан ерекшеленетін өзіндік ұлт .
Рухани құндылықтарда эмоцианалдық көңіл – күй , сезім сананың дамуына әсер
етеді . Көптеген мәдениеттанушы ғалымдар өз ұлтының тарихына сүйеніп , оның
болашақтағы ұлттық құндылықтарын ашып , халықтың адамгершілік сезімдерін
оятты . Ұлттық сана консепциясы руханилықты , ұлттық танымды, территория ,
тіл , тарих пен мәдениетке деген қатынастарды жиған . Ұлттық мәдениет пен
ұлттық сана тығыз байланысты . Өзіндік сана мәдениетті ұлттық белгісі
ретінде оған өз тарапынан әсер етеді . Ұлттық мәдениет сананың пайда
болуының қайнар көзі . Ұлттық сана - сезім өз бастауын дәстүрден , өнерден
және діннен , ары кетсе әлеуметтік-саяси мәселелер мен саяси-мемлекеттік
анықтамалар , халықтық идеялардан алады . Әлеуметтік анализ контекстінде
табиғаттың да санаға қатысы бар делінген , өйткені адам арқылы табиғат
сырлары ашылады . Кез келген ұлттың сана-сезімі олардың тұрмысымен ,
тілімен , мәдениетімен байланысты . Халықтың маңызды әлемдерінің бірі –
ұлттық сана-сезім құндылықтары . Оның негізінен әлеуметтік , саяси , рухани
құндылықтар шығады . Ұлттық қызығушылық мәдениет сфереасына жатады , бірақ
оның қайнар көздері жиі ауысып отырады . Ұлттық санада тұрмыс пен жеке
қызығушылық та болады . Әрбір ұлттың ерекшелігі оның тарихи тағдырында .
Басқа да жүйе сияқты ұлттық сана – сезімге де қорғаушы күш керек ,
ол әлеуметтік-психологиялық немесе барьер, шекара түрінде болады . Бұл
функция мәдени сананың жойылуына жол бермейді . Соңғы кездері әлеуметтік
ортада , ғылымда , көркем әдебиетте болсын ұлттық мәдениет пен санаға қарсы
шығу жиі байқалады . Бұл халықтар арасындағы алауыздыққа жиі әкеліп соғуда
. Бұлай кемсіту тек халықтар мәдениетіне ғана емес , адамның ішкі жан-
дүниесіне , мәдениетіне тікелей әсер етеді . Кез келген мемлекет өз ұлттық
мәдениетін сақтап қалуы үшін күресуде , біздің де басты мақсатымыз ата-
бабаларымыздың қалдырған әдет-ғұрпын , салт-дәстүрін , рухани мәдениетін
сақтап қалу .

2.Қазақтың ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендік сөз өнері
Қазақтың ауыз әдебиеті белгілі бір кезеңнің өмірдегі суреттерін ,
оқиғаларын , халқының басынан өткен жағдайларын көркем сөздің әртүрлі
жанрында баяндап бере білген . Оның маңызды салаларының бірі – батырлар
жыры . Қазақтан шыққан қорқу , сескенуді білмейтін тұлғалы батырлардың
жеңісті жорықтарын жыр ететін ноғайлы дәуірінде қалған қисса жырлар сияқты
дастандар халқымызды өте көп және олар соншалықты тартымды қызықты өрнекті
болып келеді . Мұхтар Әуезов : Қазақ әдебиетінің өрнектілігіне толық
дәлелдер батырлар өлеңінде бар . Қазақ батырлары бәрі бір қалыпқа
соққандай барған жерін қырып келіп , жойып келіп үнемі жолы болып отырды .
Бұларда қазақ мінезі толық бар деуге болады . Қазақ батырларындағы негізгі
мақсат : алдымен ұлтшыл болу , одан әрі діншіл болу – дейді .
М. Әуезов атап көрсеткендей батырлар жырындағы шепті жарып , шеңбер
бұзған еңселі ерлердің басты қаиеті еліне жетіне деген сүйіспеншілік,
отаншылдық . Бұл қасиеттер Едіге , Алпамыс , Ертарғын , Қобыланды , Қамбар
, Ер Қосай , Төрехан , Ер Сайын , Телағыс , Шора сияқты ежелгі қазақ
даласында атақ даңқы ауыздан ауызға тарап ерлігі жұртты тәнті еткен
батырлардың бәріне тән .
Қазақ ауыз әдебиетінің бай да құнарлы салаларының бірі – ғашықтық
дастандары . Қозы Көрпеш – Баян сұлу , Қыз Жібек , Айман – Шолпан
сияқты лирикалық ғашықтық жырлар , әйел бейнесін жырлайтын , әйел
болғанда Құртқа , Гүлбаршын , Қаракөз , Қарлыға , Назым , Ақжүніс , Қарашаш
секілді бірі ақылмен , бірі көркімен , енді бірі өжеттік ерлігімен ел
есінде өшпес із қалдырған әйелдерді жыр ететін дастандар қазақ жерінде
толып жатыр . Сондай-ақ қазақ арасына шығыс әдебиетінен келген ғашықтық,
эпикалық батырлық сипаттағы әңгіме , өлең , поэма , дастан , қиссалар ,
мәселен Сал – сал , Зарқұм , Сейбаттал , Сейфүмәлүк,
Бозжігіт сияқты шығармалардың қазақ қиссалары деген атпен әйгілі болған
Бақтиярдың қырық бұтағы , Тотынама , Қырық уәзір т.б. секілді
бір желіге тізілген қазақ халқының ауызша шығармашылығымен , ақындығының
жемісі болып табылатын нұсқалардың қазақ жерінде аз кездеспейтінін айту
керек .
Халық өмірінің әр түрлі жақтарын – қоғам болмысын,халықтың арман-
аңсарын , талап-талпынысын көрсететін қазақтың ертегілері , қиял-ғажайып
ертегілер , тұрмыс-тіршілікке , хайуанаттарға байланысты ертегілер ,
күлдіргі әңгімелер болып бөлінеді . Олардың кейбіреулері тәңірі , мұсылман
діндерінің наным-сенімдерімен ұштасып солардың тікелей әсерімен өмірге
келген . Қазақ арасына көп тараған Құламерген , Алтын сақа ,
Қарамерген , Аламан мен Жоламан , Тазша т.б. ертегілерде олардың
басты тұлға-кейіпкерлері ақылды , өнегелі , үлгілі , күші бойына симайтын
балуан , аса сезімтал , алыстан білетін көреген көсем , сөзге тапқыр шешен
болып келеді . Әдетте хайуанаттар туралы ертегілерде үй малдары , жылқы ,
түйе , қой , ешкі – адамның айнымас адал досы , ал қасқыр , жолбарыс , аю
, түлкі , жылан – адамның қауіп төндіруші қас жауы болып суреттеледі .
Ауыз әдебиетінің халық даналығы өмірге келтірген кең тараған бір
саласы тұрмыс – салт жырлары . Оның өзі бірнеше арнадан тұрады . Олар қара
өлең , қайым өлең , туған ел туралы өлең ,төрт түлік мал туралы өлең , ата
өлең , тойбастар , бесік жыры , жар-жар , беташар , қоштасу , сыңсыма ,
жоқтау , жарапазан , бәдік – бақсы сарыны , шариғат өлең болып жіктеледі .
Әдебиеттанушылар осылардың әрқайсысының табиғатын , тарихын зерртеп ,
олардың қалай пайда болғаны , қандай жағдайда , қалай айтылатыны жөнінде
терең де толымды пікірлер айтқан . Ал қайым өлең – қыз бен жігіттің бір-
бір ауыз өлеңмен жауаптасу түрінде орындалады . Бұлардың қай түрі де той ,
думан , салтанатты жиын , орыстарда айтылады . Осындай күні бұрын , алдын-
ала дайындалып өлең шығару машығын жетілдірген қыз-бозбала шай өлең ,
жер-су өлең , ет өлең , қоштасу өлеңі т.б. суырып салып айта
беретін болған .
Тұрмыс салт жырларының ертеден келе жатқан түрлеріне аңшылыққа ,
малға хайуанаттарға , егіншілік – диқаншылыққа байланысты шығып тараған
өлеңдерді жатқызуға болады . Балалар жасөспірімдер өлеңдері де халық
даналығының құнарлы бір саласы . Олар ертеде бала өсіріп бала тәрбиелеудің
мықты құралы болған .
Халықтың ауыз әдебиетінің қойнауынан шыққан мәдениетке қатысты айтыс
жанры өлең өнерімен ақындық шабыт-шалымының қызықты көрінісі болып табылады
. Мұндағы айтысқа түскен адамдар шапшандық , ұшқырлық , ұтымдылық ,
шеберлік көрсету ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.