Түркі дәуірінің тас мүсіндері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

РЕФЕРАТ

Тақырыбы:
Түркі дәуірінің тас мүсіндері

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2012ж.

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Жамбыл өңіріндегі көне түркі мүсіндері
1.1. Ежелгі Түріктердің діни салтына байланысты орнатылған тас мүсіндер (VI-
VIII ғ.ғ.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Арғанаты тас мүсіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3. Шу өңірінен табылған түркілердің қасиетті ескерткіштері ... ... ... ... ..10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...16
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .18
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Кіріспе
Түркілер б.з V-XIII ғасырлары аралығында өмір сүрген. Олардың алғашқы
мекені Алтай аймағы болған. Қазақ даласындағы түркілер дәуірінен сақталған
ескерткіштер балбал тастар болып табылады. Сол кезден бастап бәдіз деген
ұғым пайда болды. Бәдіз дегеніміз-тастан шауып, қашалып жасалған тас мүсін.
Ал тас мүсін жасаушы адамды бәдізші деп атаған. Сондықтан бәдіз сөзінің
төркіні Түрік қағанатты кезінде туындаған деген болжам бар. Б.з VI-VIII
ғасырларында Алтай өңірінде ең алғаш рет балбал тастардың бір түрі кемпір-
тастар пайда болған.
Кезінде Еуропа саяхатшысы В.Рубрук XI-XII ғасырларда пайда болған
кемпіртастар қыпшақтар мұрасы деп дәлелдеді. Түрік қағандығы тұсындағы
мүсіндер тобы VI-VIII ғасырларда пайда болған деп есептеледі. Тастан
жасалған жұмыр мүсіндерді әскербасының алып денесі, бет-пішіні сомдалған.
Бұл мүсіндер Арғанаты деп аталады.
Түркі халықтары мен көшпелі қазақ халқының мүсін өнеріндегі бастауы
әріректе жатыр. Түркі халықтары мәдениетінің ортақ мұрасына айналған
Күлтегін ескерткіші – асыл қазынамыз. Күлтегін ескерткіші - әлемдік
өркениет мойындаған түркі халықтарының символдық белгісі.
Ал түркі халқына ортақ музыка өнерінің хас шебері Қорқытқа қойылған
Қорқыт ата мазары шамамен IX-XI ғасырларда созылған.
Бабаша Қатын кесенесі X-XI ғасырларда Күн тәрізді өрнектеліп, қызыл
кірпіштен өрілген.
Әулие Ата күмбезі XI ғасырда Тараз қаласының батысында тұрғызылған.
Бұл күмбез сол замандағы сәулет өнерінің озық үлгісі болып табылады.
Ал XII ғасырда күйдірілген кірпіштен әсем әшекейленген Аяққайыр
күмбезінің құрылысы өзінше бір әңгіме.
Арыстанбаб кесенесі XII ғасырда пайда болған. Қожа Ахмет Йасауидың
ұстазы Арыстанбабтың кесенесі-күрделі әрі сәулетті құрылыс. Ол дәлізхана,
мешіт, азан шақыратын орын, мұнара және жеке бөлмелерден тұрады.
Ал Айша бибі кесенесін XII ғасырда Қарахан салдырған. XII-XV ғасырлар
аралығында шаршыланып салынған Қарашаш ана күмбезі, ал XIV ғасырда Қожа
Ахмет Йасауи кесенесі тұрғызылды. Әлемдік күмбезді құрылымдардың туындауына
түрткі болған ұлттық тұрғын үйіміз-киіз үйдің алатын орны ерекше.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу ескерткіші Шығыс Қазақстан облысындағы Аягөз
өзенінің сол жағалауында орналасқан. VII ғасырда Қазақстан жерінде Қарахан
мемлекетінің астанасы- Баласағұн өаласы бой көтерді. Ол түркі тілінде
Беклік, Бекініс деп аталған.
Меркі тауындағы Түркілердің тас мүсіндерін алғашқы рет археолог- ғалым
А. Досымбаева есепке алумен бірге археологиялық қазба жұмысын жүргізді.
Ежелгі заманнан бізге жеткен бұл тарихи мұралар қазақ жеріндегі өте сирек
кездесетін біргей ескерткіш ретінде танылып, әлемдік тарихи, табиғи
мұралардың қатарына енді. Бұл өңірдегі Түркілердің жазғы жайлауындағы тас
мүсіндер негізінен үйілген тастарға орнатылған әйел- еркектердің көпшілігі
қолдарына ыдыс ұстаса, ал кейбіреулерінде ыдыс кездеспейді. Бір жарым мың
жылдық тарихы бар Меркі тауының төріндегі Түркілердің ертедегі ғұрыбы
бойынша орналасқан ескерткіштердің бір аймақта тығыз топтаса орналасуы, сөз
жоқ, бұл өңірді аруағы киелі деп, жылдың әр кезінде тасаттық беріп тұрған.
Осы аймақтағы тас мүсіндердің ішіндегі әйел балаларының бейнесінің көп
кездесуі Түріктердің ертеден-ананың бейнесіне бас иіп аса құрметтегені
тарихтан белгілі. Олар ананы- ананың анасы, от басы мен бала шағаның
қорғаушысы, жебеушісі деп қадір тұтқан. Міне, осындай Ұмай ананың тасқа
салынған бейнесі Жуалы ауданы Билікөл көлінің түстік жағынан табылды. Демек
ана бейнесі ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа мұра ретінде тастарға
бейнеленіп, оның аруақтарына бас иіп құрметтеп отырған екен.

І. Жамбыл өңіріндегі көне түркі мүсіндері
1.1. Ежелгі Түріктердің діни салтына байланысты орнатылған тас мүсіндер (VI-
VIII ғ.ғ.)
Халқы мен елінің бүкіл әлемдік процестегі алар орнын, бүгінгі күннің
болмысын жете ұғынуға талпынған адамға - өз халқы өмірбаянының беттерін
парақтай отырып, өткен заман оқиғалары мен құндылықтарына, өзінің тарихи
тегіне зер салып, ой елегінен өткізу қасиеті тән. Бұрынғы ұрпақтардан мирас
болған бай мәдени-тарихи мұралардың бірегей саласы түркі дәуірінің тас
мүсіндері болып табылады. Ғасырлар қойнауынан жеткен бұл ескерткіштер шын
мәнінде ғажайып әсер қалдырады. Бүтін бір халықтар мен мемлекеттердің
гүлдену мен құлдырау кезендерін бастан өткерген, тарихтың бізге беймәлім
жұмбақ сырлары тұнған бұл мұралар қазақ халқы ата-бабаларының өткен
өмірінің тілсіз куәгерлері болып қала береді.
Тас мүсіндерге табыну ғұрпы VII-XII ғасырларда Түркі және Қарлұқ
қағанаттарының, Оғыз, Қыпшақ және Қараханид мемлекеттерінің құрамына кірген
түркі тілдес тайпалардың арасында өріс алды. Көне тас мүсіндер Қазақстанның
барлық аймақтарында күні бүгінге дейін сақталған. Әсіресе Жамбыл облысының
маңындағы жазық далаларда ұшырасады.
Қазақ жеріндегі көне тас мүсіндерді ғылыми тұрғыда түбегейлі зерттеген
ғалым- Ә.Х.Марғұлан. Оның Ұлытау төңірегіндегі осындай ескерткіштерге
арналған еңбегі қазақ тілінде жазылғандықтан, көп ғалымдардың назарына
ілікпеді.
Әлекей Марғұлан Түркі қағанаты дәуірінде орнатылған тас қоршаулардың
біріне жазба жұмыстарын жүргізген кезде, бұл арадан адамның мүрдесі емес,
мал сүйектері табылған. Осыған сүйене отырып, ғалым Тас қоршаулар –
адамдар жерленген қабір емес, оларды еске түсіру үшін ас беріп, ат
шаптырған жерлерге қойылған белгілер деген қорытынды жасады. Белгілі
зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ғалымның бұл ойының дұрыс екендігіне
біздің де көзіміз жетті. Көне заман тас безеушілерінің қолынан шыққан
мүсіндерде сомдалған бейнелер сан қилы. Олар – батырлар мен билер, абыздар
мен жыршылар және бақташылар. Бұл жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі пікір
бар. Олардың – бірі тас мүсіндерде түркі батырларының ұрыс даласында
өлтірген аса күшті жауларының тұрпаты кескінделген десе, екіншілері – бұлар
қабірдің басына немесе сүйегі өртелген жерге орнатылған түркілердің
өздерінің бейнесі деп санайды.
Түркі қағанаты дәуірінен мирас болған тас мүсін орнату дәстүрін
қарлұқтардың далалық жерлерді мекен еткен көшпелілері жалғастырды. Қарлұқ
заманының ескерткіштері көбіне олардың негізгі қоныстарынан шалғай жатқан
жайлауларда, биік тау бөктерлері мен шатқалдарда, шөбі шүйгін жерлерде
кездеседі. Осыған қарағанда, қайтыс болған адамның аруағын еске түсіру
жоралары тек жаз кезінде ғана өткізіліп отырған тәрізді. Себебі әзірше
тұрақты мекендердің жанына орнатылған мүсіндерді ұшыратқан емеспіз.
Көне түркілер өмірінен кең орын алған әдет – ғұрыптар ғасырлар көшін
артқа тастап, олардың бүгінгі ұрпақтары арасында өз жалғасын тауып отыр.
Қазіргі кезде ата – бабалардың аруағына бағыштап ас беру, халқымыздың
ардақты ұлдарын қадірлеп – қастерлеп еске алу іргелі дәстүрге айналды.
Тарихта Түрік қағанаты 552 жыл Алтайда мемлекет ретінде іргесін
қалаған соң ұлан-ғайыр жатқан қазақ жері осы қағанаттың қарамағына кірді.
Шығыс пен Батысты байланыстыратын Ұлы Жібек жолын бақылау жасап, көрші
елдермен сауда- саттық дипломатиялық қатынас жасап, беделі күшейе бастады.
Өлкенің негізгі діңгегіне айналған ірілі-ұсақты қалалар пайда болып,
қолөнершілік кәсіп пен егіншілік дамып, сәулет өнерінің ірі орталықтарына
айналды. Осы кезде үлкен бекініс орындары мен қалаларда буддизм,
манихейство, христиандық, зороастризм, бертін келе ислам діні тарайды, ал
далалық жердегі көщпелі халықтың арасында бабалар әруағына сиыну күшті
болды.
Ежелгі түріктер негізінен діни сенімдері Көкке (Тәңірге) табыну болды.
Сол себептен оларға бұның жақсылық, жеңіс тек көк тәңірінің рақымшылығы
арқылы қолдауы негізінде жетіп отырған деп түсінген.
Көне түріктердің діни нанымдарының бірі – отбасы мен балалардың
қорғаушысы және жебеушісі- әйел құдайы Ұмай болды. Жалпы Ұмайға табыну
Алтайдағы түркі халықтарының басына орнатылған ескерткіштерден көруге
болады. Міне, мұндай басында үштік тажы киген тас мүсін Жуалы ауданы
Билікөл көлінің маңынан табылған. Бұл тас облыстың тарихи- өлкетану
түріктердің тас мүсіндері деген мұражайында сақтаулы тұр.
Соңғы кездердегі Қазақстан археологтарының зертеуі бойынша Жамбыл
облысы Меркі мен Байзақ аудандарының аймақтарынан басында үштік тажы бар
екі тас мүсін табылып, ежелгі көшпенді тайпалардың емдеушісі бақсылардың
кейпін білдіретін тас мүсіндер деп дәлелденіп отыр.
Меркі тауындағы Түркілердің тас мүсіндерін алғашқы рет археолог- ғалым
А. Досымбаева есепке алумен бірге археологиялық қазба жұмысын жүргізді.
Ежелгі заманнан бізге жеткен бұл тарихи мұралар қазақ жеріндегі өте сирек
кездесетін біргей ескерткіш ретінде танылып, әлемдік тарихи, табиғи
мұралардың қатарына енді. Бұл өңірдегі Түркілердің жазғы жайлауындағы тас
мүсіндер негізінен үйілген тастарға орнатылған әйел- еркектердің көпшілігі
қолдарына ыдыс ұстаса, ал кейбіреулерінде ыдыс кездеспейді. Бір жарым мың
жылдық тарихы бар Меркі тауының төріндегі Түркілердің ертедегі ғұрыбы
бойынша орналасқан ескерткіштердің бір аймақта тығыз топтаса орналасуы, сөз
жоқ, бұл өңірді аруағы киелі деп, жылдың әр кезінде тасаттық беріп тұрған.
Осы аймақтағы тас мүсіндердің ішіндегі әйел балаларының бейнесінің көп
кездесуі Түріктердің ертеден-ананың бейнесіне бас иіп аса құрметтегені
тарихтан белгілі. Олар ананы- ананың анасы, от басы мен бала шағаның
қорғаушысы, жебеушісі деп қадір тұтқан. Міне, осындай Ұмай ананың тасқа
салынған бейнесі Жуалы ауданы Билікөл көлінің түстік жағынан табылды. Демек
ана бейнесі ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа мұра ретінде тастарға
бейнеленіп, оның аруақтарына бас иіп құрметтеп отырған екен.
Бізге ғасырлар тереңінен жеткен тас мүсіндердің көбінесе жұмсақ
тастарды үшкір құралмен ұру арқылы сызып түсірсе, ал гранит, басқа
тастардағы бейнеленген бейнелерде көзді, мұрынды, ерінді шығыңқы етіп,бөлек
етіп көрсету үшін тасты егеп, адамның өзін нәзіргідей етіп көрсетуі, көп
еңбекті қажет ететіні өзінен-өзі белгілі, қайсы бір тас мүсінді алсақ та
көпшілігінде міндетті түрде екі қолымен немесе бір қолымен ернеулі ыдыс
ұстап тұрғаның көресіз. Олардың түрлері әрқалай, біреулері кішкентай сусын
ыдыс ұстатып қойса, басқа біреулері ернеулі биіктеу, бүйірі шығыңқы құмыра-
тостаған сияқты ыдыстар ұстатып қойған. Әсіресе Қордай ауданы Алыс
Жайсаннан табылған тас мүсіндерде аяқтарын малдасқырып, қайқы етік киіп
отырған адамдардың суреті өте тамаша шыққан. Шебер аса қатты сұр гранит
тастан аяқ киімді тастың етіне шығыңқы етіп шауып, жылтыр етіп егеп
жасағаны шеберлікті қажет ететін өнер иесі екені таң қалдырады. Сонымен
бірге, бұл тастардың мойнына моншақ пен құлағына таққан сырғалары барлары
да кездеседі.
1.2. Арғанаты тас мүсіндері
Арғанаты тас мүсіндері — түркілердің орта ғасырдан қалған ғұрыптық
ескерткіштері. Қарағанды облысы, Ұлытау ауданы Арғанаты тауының Мық,
Домбауыл, Айыршоқы қыраттарында орналасқан. 1950 жылы Орталық Қазақстан
археологиялық экспедициясы (жетекшісі Ә.Х. Марғұлан) зерттеген. Мүсіндердің
көбі қирап, қатты бүлінген, толық саны белгісіз. Мүсіндер жалпақ тастан
қашалып, төртбұрыш, шаршы түрінде жасалған қоршаулардың шығыс жақ сыртына
беті күншығысқа қаратыла тігінен орнатылған. Одан шығысқа қарай кішірек тас
бағаналар немесе балбалдар тізбегі кездеседі. Тас қоршаулар астында адам
жерленбеген. Ішіндегі тас-топырақ үйіндісінің арасынан мал сүйектері, ат
әбзелі мен кейбір тұрмыстық бұйымдар, жағылған оттың табы мен күл қабаттары
ашылды. Мық тауының етегіндегі жергілікті тұрғындар арасында “Алып тас”,
“Мықтың алыбы” атанған мүсін сұр граниттен қашалған (биікт. 1,5 м, ені 0,4
м, қалынд. 0,23 м). Мүсіннен ер адамның бет әлпетінің, шоқша сақалының,
үлкен көздерінің, ұзын мұртының және аяқ-қолдарының бедері айқын көрінеді.
Оң қолына сусын ішетін тостаған, сол қолына қылыш ұстаған. Екінші мүсін
бүдан 200 м қашықтықта орналасқан. Биікт. 2,1 м, ені 0,58 м. Осы екі
мүсінді жергілікті қазақтар “Қос алып”, “Қос батыр” деп атайды. Бұл
мүсіндер 6-8 ғасырларға жатады. Арғанатының Тұлпартас сілемінің баурайынан
8-12 ғасырларға жататын граниттен қашалып жасалған (биікт. 1,25 м, ені 0,35
м) адам мүсіні табылды. Мүсінде әдемі жас әйелдің бет әлпеті кескінделген,
оның құрметіне өткізілген ас беру, қоштасу салтанатының белгілері, арналып
сойылған малдың сүйектері мен қасиетті оттың орындары табылды. Мүндай тас
мүсіндер негізінен елге сыйлы адамдарға қойылған. Осы тәріздес мүсін тастар
Баянауыл, Қарқаралы, Жетісу өңірлерінде, Атасу өзен бойында жиі кездеседі.
1.3. Шу өңірінен табылған түркілердің қасиетті ескерткіштері
Жамбыл облысы, Шу өзенінің аңғарында VІІ-VІІІ ғасырларда Батыс Түрік
қағанатының орталықтары болған, түркі дәуірінен бізге жеткен, бай мәдени-
тарихи мұралар – Жайсан және Мерке түрік ғибадатханалары бар. Жайсан және
Мерке түрік ғибадатханалары Қазақстан территориясында орналасқан әйгілі
ескерткіштер ретінде “Мәдени ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.