Шомбал старшынның хандықтағы хан қызметкерлерінің арасындағы ықпалы айтарлықтай өсті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Сыздық сұлтанның өмірінің соңғы жылдары және оның ұрпақтары
Р.Е. Оразов
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері
Сыздық сұлтан Ресей империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия
хандықтарын жаулап алуы кезінде, оларға табанды қарсылық көрсетіп,
партизандық шабуылдаудың тамаша түрлерін көрсеткен аса ірі тарихи
тұлға. Ресей империясы Бұхар хандығы мен Хиуаны отарлағаннан кейін,
Сыздык, Қашқардағы Жақыпбек құрған Жетішар еліне кеткен болатын.
Қашқарда Жақыпбек әскерінде қолбасшылық қызмет атқарды. Жақыпбек
мемлекетін Қытай империясы басып алғаннан кейін, Сыздық амалсыз орыс
билігін мойындап туған еліне оралады. 1878 жылы 10 ақпанда Ферғана
облысының әкери губернаторының Түркістан генерал-губернаторына берген
мәліметінде: бұрынғы Қашқар иелігіндегі Сыздық Кенесарыұлы жараланып,
біздің билігімізді мойындап Ошқа келді. Егер сіз рұқсат етсеңіз
Сыздықты өз өтініші бойынша Шымкент қаласындағы туған інісі Ахмет
Кенесаринге жібергеніміз дұрысболар-деді [1]. Сондай-ақ, Қашқардан
келгенде Сыздықтың қолында әкі стволды мылтық, қылыш және кавалериялық
берден мылтығы болған, бұл қаруларды орыс әскерлері тәркілеп, Ташкент
артиллериялық ведмоствасының қоймасына өткізеді [2]. Онан кейін Сыздық
сұлтанан енді қолына қару ұстамайтындығы жөнінде құжат алынады. Патша
үкіметінің Сыздык, сұлтанның қолындағы қаруын алуы ұзақ жылдарға
созылған Хан Кене бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың соңғы дүмпулерініңде
сөне бастағанының белгісі еді. Сар далада жүйрік атпен желген қазақты
атына түсіру арқылы рухынан айырса, қолындағы қаруын тартып алу арқылы
тәуелсіздікке деген соңғы үмітін біржола тоқтатуға тырысты.
Ал енді, Сыздық сұлтанның қолына ұстаған қарулары Ресей
мұражайларына жіберілді ме, жоқ әлде жойылды ма? - деген сауалдардың
әлі күнге дейін нақты жауабы жоқ. Отарлаушылардың мұндай құнды
жәдігерлерді лақтырыптастауы екіталай. Мұражайлардың шаң басқан
қуыстарында жатыр ма, әлде аты-жөні белгісіз жеке қарулардың қатарын
толықтырып тұр ма ол да беймәлім.
Түркістан генерал-губернаторы Сыздық сұлтанға дәрігер жіберіп,
жарасын емдеп жазады, 1878 жылы 8 сәуірде Ош уезінің бастығы Сыздықты
Ташкентке жібереді. 9 маусымда Шымкент уездінің бастығы өзінің кіші
көмекшісі Ахметке ағасы Сыздықты қолына алар кезінде міндетті түрде
жазбаша қолхат алуын тапсырады. Уезд бастығының мұңдағы мақсаты
Сыздықтың көпжылдар бойы орыс әскеріне қарсы соғысқанын ескеріп, егер
Сыздық бұдан кейінгі өмірін тыныштықпен өткізбесе онда заң арқылы
жазалататынын ескертеді [3]. 1878 жылы 18 маусымда Сыздық сұлтан
Түркістан генерал губернаторына өтініш хат жолдап, онда өзінің отбасын
Бұхар әмірлігінен қайтару жайлы айтты. 1 шілдеде Түркістан генерал
губернаторлығы Бұхар әмірлігінен Сыздықтың отбасын қайтаруды бұйырады.
Сыздықтың Бұхар әмірлігінде екі ұлы бірінің аты Сопыбек 20 жаста,
Екіншісі Мұхамед Керімбек 15 жаста және бір қызы болған, оның есімі
Айша Бибі 4 жаста болды. Сондай-ақ, екі әйелі болған, бірінің аты
Бекигүл Мәліктөренің қызы, екіншісі Күнімхан, Ақмола облысы Сарысу
уезінің сұлтаны Көшектің қызы [4], - деп көрсетілген.
Сыздық сұлтан бұдан кейінгі өмірін Шымкент уезінде өткізді. Шымкент
уезіне келген Сыздық 1878 жылы уезд бастығына өтініш хат жолдайды. Онда
Ақмола облысындағы туыстарына барып қайтуы ушін бес айға рұқсат етуі
туралы айтылған. Бұл өтінішке уез бастығы тек өлке бастығының рұқсаты
керек екеңдігін ескертіп, генерал-губернатордың рұқсатын күтуін айты
[5]. Сыздықтың Ақмола облысыңцағы туыстарына баруын патша жандармериясы
бақылауда ұстады. Мұның себебі Сыздықтың ұзақжылдар империяға қарсы
күресуі мен оның халық арасындағы беделінен қорықты.
Сыздық сұлтанды көзімен көріп, онымен сұхбаттас болған Е.Т. Смирнов
Сыздықты былай суреттейді: Бұл күнде Сыздық сұлтан Шымкент уезінде,
Арыс өзенінің бойындағы Қарабұтақ деген сарт қыстағының теріскей
жағында, алты шақырымдай жерде, бір кезде бабасы Абылай ханның ордасы
болған Ханқорған харабасының (қираған орнының) қасында тұрып жатыр.
Сыздықтың малы бар, қыстауының маңында егін салады, қолы бос
кездері кітап оқиды, намазын қаза қалдырмайды. Жасы елу бестер
шамасында, орта бойлы, өте ширақ адам, қазаққа тән бидай өңді, аздап ақ
шала бастаған шоқша сақалы бар, әсіресе көздері әдемі, жанарлы, сырт
көрнісі аса келісімді жасалған, дене бітімі, әйелдерге тән нәзік
саусақтары, өзін сабырлы, салмақты ұстауы кісімен сөйлескендегі ұяңдығы
- бұл адамның Орта Азия хандарының сарай тұрмысын көрген, түрік
халқының нағыз ақсүйек адамы екенін танытады, шынында да өзі де
ақсүйектер нәсілінен ғой. Алғашқы көргенде осы ойшыл, келбетті келген
сабырлы адамның сахараның ештеңеден тайсалмайтын баскесері атанған,
жетпісінші жылдары біздің Түркістандағы алғы шебіміздегілердің үрейін
ұшырған, күтпеген кезде және біздің осалдау жерімізден тап беріл, басқа
қазақ, түрікпен топтарына қарағанда қайсарлықпен, өршелене шабуыл
жасаған партизан, атақты шабандоз екеніне нанғың да келмейді. Ал енді
өзі шешен, ағыза сөйлеп, кездері от шашып, қыза келгенде, алғашқы
көрген сабырлы, момық адамды қайта тани алмай қаласыз, Алдыңызда сөз
жоқ, құдай зерде берген дарынды, жаны жас, карапайым халыкқа жанғайын
деген ойында, сөзінде жеткізе білетін шешен, қайраты тасыған қажырлы
адам пайда бола қалады -деп әділ сипаттаған[6].
Сыздықтың Шымкент уезіндегі бейбіт күндегі өміріне қатысты
деректерді Сыздық сұлтанның ағасы Әбубәкірдің шөбересі Файзолла
ақсақалдан жазып алдық. Сыздық отырғанда малдас құрмай, шарт жүгініп
отыратын. Ұйқысы келсе тізесінің үстіне жастық қойып маңдайын тіреп
ұйықтайтын көрінеді. Дін жолына берілген тахуа аруақты кісі болған. Ел-
жұрты сопы атам деп кеткен. Сыздық сөзге сараң, томаға тұйық сабырлы,
салқын қанды кісі болған. Тек немере інісі Шәдіге ғана жауап беретін.
Шәді Кенесарының үшінші әйелі Мәуітідеден туған бала. Мәуіті
Кенесарыдан жастай жесір қалады. Осы Мәуітіні Есенгелдінің баласы
Жәңгір жеңгедей алып, екеуінен алашқа әйгілі Шәді ақын туады [7]. Шәді:
Ата, сізді елжалғыз көзді дәуді өлтіргендеп дәріптейді. Сол рас па? -
деп сұрайды, Сыздық қарақтарым ай, көптің бір атасы жиын деген.
Көпшілік көргенін көпіртіп, естігенін ертек ететін әдеті. Жалғыз көзді
дәудеп жүргені, тау паналап, ел тонап жүрген Назар деген қарақшы еді,
-деп жауап берген. Шәді: Ата, жазықсыз Саржан, Есенкелді әкелеріңізді
өлтірген қоқандықтардан кек алу орнына, олармен бірлесіп орыстармен
соғысқаныңыз қалай? дегенде Сыздық сұлтан балам, өзбек өз ағаң деген.
Түптегіміз бір мұсылман елміз. Әкелерімді өлтірген халық емес, бақталас
хандар. Шәді: Ата, Әкеміз Кенесары он жыл, өзіңіз жиырма жыл соғысқан
арыс патшасы сізге жаза қолданбай тілегіңізді беруі қалай?.
Сыздық сұлтан: орыс патшасы алды-артын бірдей ойлайтын зымиян,
айлалы халық. Ата-бабамыздан өзімізге дейін ұрпақтан-ұрпаққа хандық
құрып, елімізге бедел-ықпалымыздың барын біледі. Қазақ елін отар етіп
билеуде екіжүзді қулықпен біздің тыныштығымызды көздеп отыр. Менің
алдына мойын ұсынып келгенімді желеу етіп, қаңдай тілегің бар деген
соң, Бұхардағы бала-шағамды алдырып беруді, Кенесары ұрпағынан алым-
салық алмауды, өзіме қоныс жайлау етуге Шілік бойын сұрадым. Осы үш
тілегімді орындады.
Шәді: Сіздің таңдап, сұрап алған жайлауыңыз шөл дала ғой? - деген
сұрағына, Сыздық сұлтан: Суллы жер — нулы жер. Сулы, нулы жерге орыс
қоныстанбай қоймайды. Кәпірлердің дидарын көрмей өлейін деп едім,-
депті. Сыздық қартайғанда ұнжырғасы түсіп отыратын. Атқа мінсе,
томағасын тартқан бұркіттей төңірекке саңлақтана қарап, өткен ісі есіне
түсе ме, түсі сұрланып, көзі оттай жайнап, кірпігін қақпай қарап қалушы
еді.
Файзулла ақсақалдың айтуынша: Кенесары ұрпағынан салық алынбасын
деген мөр басылған теріні 1935 жылы Сыздықтың қашқарлық әйелінен туған
Мұсаның баласы Ысқақ әкеміз қоржыннан алып көрсетіп еді. Ол кісілер
кеткен соң, біз мән бермедік, кейін ұшты-күйлі жоғалып кетті - деп
айтты [8].
Сыздық сұлтан 1917жылы 80 жасында дүние салды. Жерленген жері
Шілік жері, өз өтініші бойынша жерленген жеріне еш белгі қойылмады.
Сыздықты жерлеуге менін, әкем Үрмізде қатысқан - деп Кенесары ұрпағы
Созақ ауданының құрметті азаматы Файзулла Үрмізұлы есіне алады [9].
Сыздықтың -1910 жылы 73 жасында өмірден өтті деген ел аузындағы
мәліметтер бойынша сол кезде жарық көріл тұрған Туркестанский
ведомост газетінен қайткенде де бір мәлімет шығама деген үмітпен газет
беттерін парақтағанымызбен еш мәлімет таппадық. Ал, Файзулла ақсақалдың
1917 жылы қайтыс 6олды деуінін астарыңда үлкен шындық жатқаны анық.
1916 жылғы ұлт-азаттық күрес, оның артынан өлкеде қос үкіметтің орнауы,
1917 жылы большевиктердің билік басына келуі сияқты дүрбелендер кезінде
Сыздықтың өмірден қайтуы, ол туралы мәліметтің сақталмауына себеп болды
деген ойдамыз.
Бүгінде Кенесары ұрпақтарының негізгі шоғырланған жері Оңтүстік
Қазақстан облысының Созақ ауданы. Кенесарының үлкен баласы Жағыпардан
тараған ұрпақ бүгінде Арыс бойында тұрса, Әбубәкірдің ұрпақтары Құмкент
ауылында, ал Сыздықтың ұрпақтары Қызылкөл ауылында тұрады. Сыздықтың
Сопыбек деген баласынан ұрпақ жоқ. Керімбек деген баласынан Мамеш,
Әмзе. Мамештен Махамбет, Махамбеттен туған бір бала бүгіңде тұрады.
Әмзеден Берік, Сарыбас, Бақыт деген балалар тарайды. Зайт төреден ұрпақ
жоқ. Сыздықтың Муса атты баласынан Ысқақ. Ысқақ 1890 жылы туылған.
Қарулы әрі палуан болған адам. 1955 жылы өмірден қайтқан. Жаманқытай
деген жерде жерленген. Ысқақ Ұлы Отан соғысы кезінде шахтада жұмыс
істеген. Ысқақтан Әбіл, Қабыл, Жақсылық деген үш ұл тарайды. Әбілден
Рахметолла, Зейнулла, Файзолпа, Әбибулла, Әбілден тараған балалар
бүгінде Жезқазғанда тұрады, Қабылдан ұрпақ жоқ. Жақсылықтың Ынтымақ,
Нышанғали, Нұрғали атты балалары бар. Жақсылық 1942 жылы 5-ші мамырда
туған. Жақсылык, бүгінде Созақ ауданының Қызылкөл ауылында тұрады. Он
баланың әкесі. Үш қл, жеті қыз өсіріп тәрбиелеп отыр.

Жәңгір ханның серіктері Д. А. Рахымқұлов
тарих ғылымдарының кандидаты,
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институты
Осы мақалада Ішкі (Бөкей) ордасының ханы Жәңгірдің төңірегіне
әртүрлі уақытта жиналған он бес старшынның қысқаша өмірбаяны мен саяси
портреттері баяндалады. Олар: Шомбал Ниязов, Ақболат Саңғырықов, Жұлғыт
Наурызбаев, Саламат Исекенов, Шолтыр Бекмұхамедов, Балқы Құдайбергенов,
Қылыш Майкин, Насанбай Қожабеков, Жұмалы Жүсіпов, Қойбас Бекбаев,
Сауғабай Үмбетов, Шөке Еділбаев, Сарықұл Жайлауов, Алтай Досмұхамедов
және Жұлдыз Көпашаров.
Міне осы есімдері аталған старшындар Жәңгір ханның ең сенімді және
адал серіктері болды деп нақты айтуға болады. Мұнда біз осы адамдардың
старшын қызметіне сайланып және өздерінің саяси мансаптарын
бастағаңдары туралы сөз етеміз. Олардың кейбіреулері Ішкі орданың
алғашқы ханы Бөкейдің тірі кезінен старшын қызметін бастап, оны Жәңгір
ханның билігі тұсында сәтті жалғастырған болатын, бірақ олар
Жәңгірханның реформалық кезеңін бастарынан кешіріп Уақытша кеңестің
белсенді саяси қызметкерлері болған еді. Бұл старшындардын барлығы Ішкі
Бөкей ордасының тарихында өте маңызды рөл атқарды. Олардың төртеуі әр
кезеңде орданың ең ірі руларын басқарды. (Шомбал Ниязов, Қарауылқожа
Бабажанов, Балқы Құдайбергенов, Алтай Досмұхамедов), төртеуі хан
кеңесінің (билер кеңесі) белсенді мүшелері (Шолтыр Бекмұхамедов, Шомбал
Ниязов, Балқы Құдайбергенов, Алтай Досмұхамедов), екеуі Жәңгір ханмен
жақын туыстық қатынаста болған. (Қарауылқожа Бабажанов, Шолтыр
Бекмұхамедов), ал қалған старшындар өздеріне тікелей жүктелген
міндеттерімен қоса ханның тапсырған күрделі тапсырмаларын орындаумен
шұғылданатын. Мәселен Жәңгір хан Ішкі ордадағы сұлтан, қожа, төлеңгіт
және ноғай руларының әр қайсысын жеке-жеке ру ретіңде біріктіріп
олардың басшылығына өзіне сенімді деген адамдарын тағайындаған.
Сұлтандар руын өзі тікелей бақылап отырды, ал қожа руын Қарауыл
Бабажанов арқылы қадағалау жүргізді. Ішкі ордада халқы жағынан біршама
тығыз қоныстанған және мал-мүлкі жағынан бай саналған Ноғай руының
басшылығына өзіне өте сенімді Шомбал Ниязұлын тағайындайды. Ал Төлеңгіт
руының билігін Шөке Еділбаев деген старшынға тапсырады.
Жоғарыда есімдері көрсетілген старшындардың барлығы узақ жылдар
бойы Ішкі ордада старшын, рубасшылық және хан кеңесінде кеңесші
қызметтерін бір уақытта-ақ атқара берді және олардың шешімі тікелей
немесе жанама негізде Ішкі ордахалқының тағдырына әсер ететін. Бірақ та
олардың тағдырына әртүрлі кезендердегі халықтың басынан өткен тарихы
әсер етті. Міне осындай адамдарға Жәңгір хан сенім артты, олар оған
ішкі Бөкей ордасында өзінің жаңа бағытта құрған басқару жүйесін енгізу
үшін қажет болды, дегенмен ол да оларға орда жерінде өз биліктері мен
ықпалдарын сақтап қалу үшін өте керек болды. Бұл оларды Жәңгір хан
жұйесінің нағыз өкілдері ретінде көрсетеді.
Осы мақалада айтылатын старшындардың барлығы тек өздері ынталы және
іскер қызметкерлер болып қоймады, сонымен қатар олар өздерінің
қоластындағы адамдарды да ханға бағындырыл және оған қызмет етуге
күштейтін, мұны алдымен сес көрсету және еріксіз көндіру әдістерін
пайдалану арқылы жургізетін. Жәңгір ханға оның өтежақын старшындары
оның тек қолдаушьшары мен қостаушылары болып үйренді және оның
кезкелген бұйрықтары мен күрделі деген тапсырмаларын орындауға
қабілетті болған. Егерде ханның тапсырмаларын орындауға қабілеттері
келмегендері болса, онда ондай қызметкерді қызметінен бірден босататын.
Бірақ ханның айналасына жиналған старшындардың барлығының қызметке
деген ынталары жоғары болды және өздеріне тікелей жүктелген міндеттері
уақытылы орындалып тұрды. Бұл ерекше таңдау болды және жоғарыда аталып
керсетілген он бес старшын мұны басқалардан сәтті өтті. Жәңгірханның
уақыты тұсында хандықтағы ру бөлімдері мен бөлімшелерін басқару үшін
іріктелетін старшындар тек оның назы мен қалауына байланысты ғана болып
қоймады. Бұл старшындар Жәңгір ханның алдында ерекше қырларымен
көрінуге ұмтылды және оның көнілінен шығу үшін оған өздерінің
сенімділіктері мен адалдықтарын білдірулері керек еді. Жәңгірханның
айналасына топтасқан старшындар көп жағынан бір біреулеріне өте ұқсас
болып келді. Бірақ көп жағынан олардың өздері әртүрлі еді. Олардың
кейбірі кезкелген өте маңызды бұйрықтарды орыңдауға қабілетті болды.
Басқалары біртіндеп қоластындағы халықты қанауға тартылып, күш көрсетіп
басқаратын старшындарға айнала бастады. Үшіншілері болса, ордадағы хан
билігін күшейту мен нығайту жолыңда қызмет етті. Егер мұның шынтуайтына
келетін болсақ, онда олардың ордада орындаған қызметтері ханның алдында
қызметімен ерекше көрініп онын көзіне жақсы қырларымен іліну еді.
Негізінен Жәңгір ханның тұсына жиналған старшындар не мұрагерлік
дәстүрмен, не туысқаңдық жолмен келді. Осындай жолмен келген старшындар
әрине ханның мүддесін және оның жүргізген саясатын қолдап қызмет етті.
Ноғай руының жарлық старшыны әрі рубасшысы, Жәңгір ханның оң қолы-
Шомбал Ниязов
Жәңгір ханның айналасына жиналған старшындардың бірі Шомбал Ниязов.
Ол 1791 жылы Нияз старшынның отбасыңца дүниеге келді. Әкесі Нияз Ішкі
орданың алғашқы ханы Бөкейдің тұсында старшыдық қызметті атқарып, оның
өте жақын қызметкерлерінің бірі болды. Бұл жөніңде зерттеуші И.С.
Иванов былай дейді: В делах по управлению принимали участие некоторые
приближенкые к Букею лица; из них назовем Бекмұхамеда, находившегооя в
родстве с ним по женө, и Нияза сын қоторый Чумбал быя также один из
близких людей хана Жзнгирз [1, 932-б]
1815 жылы Бөкейхан қайтыс болды. Осы кезде оның ұлы, яғни хаңдықтың
занды мұрагері Жәңгір не бәрі 12 жаста болатын. Сол себептті Бөкейдің
орнына Орданы уақытша оның інісі Шығай сұлтан басқарды. Жәңгір ер
жеткеннен кейін патша өкіметі оны Ішкі орданың ханы етіп тағайындайды.
1824 жылы хан тағына отырған Жәңгір патша өкіметінің толық
қолдауына сүйене отырып, хандықтағы жергілікті басқарудың дәстүрлі
жүйесін пәрменді түрде қайта құра бастады. Сөйтіп Жәңгір хан хандықтағы
барлық билікті орталыққа шоғырландыра отырып және жаңа бағытта құрылған
саяси-әқімшілік іс шараларды жергілікті жерде ешқандай кедергісіз
жүргізуі үшін, өзіне саяси сенімді деген адамдарды төңірегіне жинай
бастайды. Осылайша Жәңгір хан Ішкі ордадағы өзінің бір орталықтанған
билігін нығайту үшін алғашқы кадрлық саясатын жүргізуді қолға алады.
Алдымен ол ордадағы рулардың басшылығында тұрған адамдарды қайта
тексеруден өткізіп, олардың жаңа мақсатта құрылған билік жүйесіне
лайықтылықтарын саралап, жаңа енген жүйенің шенеуніктерін анықтайды.
Ханның мұндай қатаң іріктеуінен оның бауырлары, яғни сұлтандар
және өзіне бір қадам жақын тұрған орданың ықпалды билері мен
старшындары өтті. Хан рудың басшылығына сұлтандарды және өзінің
сеніміне толық кірген старшын-билерді жіберді. Бөкей ордасындағы 16-
әкімшілік бірліктің (16 рудың) төртеуінде сұлтандық титулы жоқ адамдар
билік жүргізді. Олар: Қарауылқожа Бабажанов, Балқы Құдайбергенов, Алтай
Досмұхамедов, және Шомбал Ниязов.
Жоғарыда есімдері аталған хан шенеуніктерінің ішіндегі ең беделдісі
және ең ықпалдысы ол Шомбал Ниязов болатын. Жәңгір ханның өзі Шомбал
Ниязовтың ордадағы қызметін жоғары бағалап, оны өзінің қадірлі және
құрметті қызметкері ретінде көретін. Егер Шомбал Ниязовтың 1847 жылы
Уақытша кеңеске берген мына рапортына қарайтын болсақ, онда Шомбалдың
Жәңгір ханның нағыз сенімді кеңесшісі болғанын көреміз. Онда Шомбал
Ниязов былай деп жазады: При жизни хана я по усердию и ревности своей
быллюбимцем хана. Доказательством этомулежить быт то, что хан; будучи в
С.Петербурге, представил меня в 1839 году лично государю императору в
лице депутата со стороны целого народа и исходотайствовал мне
офицерский чин [2, 8-п].
Жәңгір хан тағына келген кезден бастап Шомбалдың Ноғай руының
ішіндегі ықпалды адам екенін аңғарады. Осылайша 1823-24 жылдары Шомбал
Жәңгір ханның ықпал ету аймағына ене бастайды және Жәңгірдің хан
тағына келгеннен кейін оның бірнеше маңызды деген тапсырмаларын
орындайды. 1824 жылдың жаз айында Жәңгір ханның Орынбор шекаралық
комиссияға ұсынуы бойынша Шомбал Ноғай руының Құяс бөліміне старшын
болып тағайындалады. Ал сол жылдың 12-ші маусымында №1524-пен Орынбор
шекралық комиссиясы Шомбал Ниязовты старшын қызметіне бекітіп, арнайы
жарлық қағазын береді және атқаратын қызметіне лайықты атаулы мөрмен
қамтамасыз етіледі [3, 78-п]. Көп ұзамай ол 1825 жылы ішкі ордадағы ең
ірі Ноғай руын басқарады. Олхан қызметкерлерінің арасындағы ең жасы
және ең жас рубасшы болып тағайындалған. Бұл рудың Ішінде туындаған
күрделі мәсәлелерін енді жас Шомбалдың шешуі керек болды. Ноғай руының
адамдары хандықтағы тыныштықты жиі бұзатын болғандықтанхан бұл рудың
басшылығына өзінің шебер және тәжірибелі қызметкері Шомбал старшынды
тағайындаған еді. Шомбал ханның осы сеніп тапсырған қызметін сеніммен
орындауға тырысты. Ол қызметке араласа бастаған күннен бастап Ноғай
руының ішіндегі тыныштық пен тәртіпті қалпына келтіріп қоластындағы
халықты ханның орнатқан билігіне бағындыра білді. Оның жеке хатшысы
қызметін Хафиз Юсупов деген адам атқарды. [3, 76-п]. Ол кезде Ноғай
руы: Құяс, Қазанкұлақ, Қостамғаяы, Үйсін деп аталатын төрт бөлімге
жіктелді [2,5-п].
Жарлық старшыны Шомбал Ниязов Ноғай руының рубасшылық қызметіне
бекітілгеннен кейін Құяс бөліміне, оның жақын серіктерінің бірі Ақболат
Саңғырықов старшын болып тағайындалады. Қазанқұлақ бөлімінің старшыны
болып Жұлғыт Наурызбаев тағайындалса, Қостамғалы бөліміне старшын
Жұмалы Жүсіпов сайланады. Ал Үйсін бөліміне старшын болып Саламат
Исекенов келеді [4, 50-п].
Бұл аталған старшындар Жәңгір ханның жеке келісімімен және оның
Орынбор шекаралық комиссияға жіберген ұсынысының арқасында орданың
жарлық старшындары болып бекітіледі. Ноғай руы Ішкі ордадағы мал-мүлкі
жағынан ең бай және халқы жағынан өте тығыз қоныстанған рулардың бірі
болды. Бұл рудың құрамындағы бөлімдер Ішкі орданың Нарын құмында және
кейбірі теңізге жақын жерлерде көшіп жүрді. Прапорщик Г.С. Карелиннің
жазбасына қарайтын болсақ, 1825 жылы Ноғай руы 500 түтіннен, оның
ішіңде 2000 ер адам болды, ал мал түрінің санына келсек 2500 түйе,
50000 жылқы, 5000 сиыр, 70000 қой болған [1, 263-6].
Шомбал Ниязовтың Ішкі Бөкей ордасындағы қызметі 1824 жылы Жәңгірдің
билікке келуінен басталады. Ол кезде оның жасы 33-те болды. Осы кезден
бастап Шомбал старшынның ордадағы ұзақжылғы қызметі басталады. Шомбал
старшын өзінің міндетін жанын сала атқарады және ханның орда ісіне
қатысты берілген барлық тапсырмалары мен нұсқауларын бұлжытпай
орындайтын. Оның қызметтік белсенділігін Жәңгір хан байқайды. Сөйтіп
Шомбал Ниязов ханның сеніміне кіріп оның саяси жақтастарының біріне
айналады. Ол өзін жақсы рубасшы ретінде көрсете білді. Үш жылдан кейін
Шомбал хан кеңесінің теңдей мүшесі болып сайланады. Хан кеңесі немесе
билер кеңесі Ішкі ордада 1828 жылы саяси жағдайға байланысты құрылған
еді. Бұл ақылдасу органының құрылуына хандықтағы 1826 жылғы халықтык
толқудың алдын алуы үшін осындай кеңестің жұмыс істеуі қажет еді.
Сөйтіп хандықтағы әрбір рудан бір-бір старшын ханның тікелей нұсқауымен
кеңестің мүшесі болып сайланып, Орынбор әкімшілігі мен бекітіледі. Хан
кеңесіне әрбір рудан би болып және оның толық мүшесі ретінде бекітілген
старшындардын тізімін келтіріп өтсек: Шеркеш руынан - Мұрат Айдабұлов,
Ноғай руынан - Шомбал Ниязов, Масқар руынан - Шора Кедеев, Беріш руынан
– Балқы Құдайбергенов, Байбақты руынан - Құнажан Сапақов, Алаша руынан
– Алтай Досмұхамедов, Жаппас руынан - Қошатыр Мұнақов, Ысық руынан -
Жантұр Ақтанов, Адай руынан – Байтоқ Төменов, Қызылқұрт руынан - Татан
Сенкебаев Таз руынан - Құдайшүкір Бұзаев, Жетіру (Тама, Тана, Кердері)
- Кендірба, Рысбаев және Кете руынан - Бос Боздақов. Хан кеңесшілері,
патшаның және ханның саясатын жергілікті көшпелі қауым арасында
уағыздаушылары және орындаушылары қызметін атқарды, Шомбал би осы
кеңестің өте ықпалды мүшесі болды. 1826-1829 жылдары ордада болған
толқудан кейін Шомбал старшынның хандықтағы хан қызметкерлерінің
арасындағы ықпалы айтарлықтай өсті. 1826 жылдың күз айында Жәңгір хан
патша әкімшілігіне өзінін айналасындағы старшындарды марапатқа жақсы
және ынталы қызметтері үшін ұсынған қағазында Шомбал Ниязовтың есімінде
көрсетті. Егер бұл ұсыныстын, маңызына мән беретін болсақ, бұл ханның
ерекше сенімінің белгісі еді. Сенімді және адал қызмет көрсеткені үшін
Шомбал старшын Анналентасындағы алтын медалмен марпатталады [5, 125-п].
Бұл Шомбал Ниязовтын патша әкімшілігінен алған алғашқы наградасы
болатын. 1829 жылдың аяқталуы қарсаңында Ішкі ордадан Оралдың арғы
жағына бірнеше отбасы көшіп кеткен еді. Бұл көшіп кеткен орда адамдарын
кері қайтару үшін Жәңгір хан өзінің сенімді қызметкері Шомбал биді
жібереді. Ханның бұл тапсырмасын Шомбал би ойдағыдай орындап қайтады.
Жәңгір хан Шомбал биге тапсырылған жұмыстың сәтті орындалғанынан
хабардар болғаннан кейін оны қайтадан марапатқа ұсынады. Шомбалдың бұл
жолғы қызметіне мақтау қағазы беріледі [3, 63-п].
1830-1845 жылдар аралығында Шомбал старшын сөзсіз ордадағы хан
қызметкерлерінің ішіндегі ханға өте жақын тұрған адам болды. Шомбалдың
ордадағы ықпалы Жәңгірханмен өте тығыз қарым-қатынаста болғандықтан
өсті. Жәңгір хан осы кезеңде өзіне қожа руының көшбасшысы Қарауылқожа
Бабажанов пен Шеркеш руының беделді старшыны Шолтыр Бекмұхамедовты
жақындатты бірақта олардың хандықтағы билік жүйесіңдегі ықпалы әліде
болса әлсіз болатын.
Мұрағат құжаттарынан Шомбалдың ордада ханның оң қолы, саяси тірегі
және жақын көмекшісі болғанын көре аламыз. Ол хандықтағы өзінің билігін
тек ханның қолдауымен және қорғауымен ғана жүргізгенеді. Ол өзін Жәңгір
ханның сенімді қызметкері ретінде таныды және ханның орда ісіне қатысты
мәселелерді талқылауда және оны шешуде кеңестің беделді адамы болды.
Мұны біз Шомбал Ниязовтың Уақытша кеңеске берген мына рапортынан көре
аламыз. Онда былай деп жазылған: қоластымдағы Ноғай руының адамдары,
менің күш жігерімнің жұмсалуының арқасында мейірімді кеңесімен және
тәлімгершілдігімен олар мені тыңдады, бірақта олардың арасындағы жаман
қылықты адамдар сол кездің өзінде мойын сұнбады және бағынбады. Ханның
ақыл беруіне және жақсы кеңесіне қарамастан хан өз ойлағанына жетпеді.
Сөйтіп ол әмірден озды. Бірақта ол өмірінің соңғы уақытында бұл жәйтті
басшыларға хабарлады. Кезінде бұл жағдайды ол маған құпия түрде айтқан
болатын [2, 8-п]-деп жазады.
Жәңгір хан Шомбалды ордадағы бүкіл саяси және әскери іс-шараларына
араластырады. Шомбал старшын 1836 жылы Исатай Тайманов пен Махамбет
Өтемісовтің бастап шыққан көтерілісін содан кейін 1842 жылы ордада
ханның және оның жақтастарының жүргізген билігіне қарсы біріккен
оппозициямен күресуге белсенді түрде қатысады. Шомбал өзінің билікке
келген күнінен бастап өз тарапынан қажырлы қасиетін ерекше көрсете
алмасада осы көтерілістерді басып-жаншуға шыққан хан жасағына басшылық
жасағандардың бірі болатын [2, 8-п]. Ол осы көтерілістерді тоқтатуға
және оған қатысқан адамдарды ұстап патша сотына тапсыруға өз жағынан
барынша көмегін берген адам. Әрине Шомбал старшын ханның осындай
тығырыққа тірелген қиын уақытында оған жан-жақты қолдау көрсетті және
де көтерілісшілердің сағын сындыру жолында оның жанында жүріп ақыл-
кеңес берген сенімді кызмыткері бола білді. Осы жылдары оның үстінен
ханға және патша әкімшілгіне жазылған шағымдардың саны да әжептәуір көп
болатын. Соған қарамастан Жәңгір хан Шомбалды барлық жағынан қорғап
және оған қолдау көрсетіп отырған. Жәңгірханға ІІІомбалдың сенімділігі
мен адалдығы ғана ұнап қоймады, сондай-ақ оның тапқырлығы мен
орындаушылық қасиеттері де ұнаған еді. Көтерілісті басып-жаншуға ат
салысқаны үшін Шомбал старшын 1838 жылы мақтау қағазымен
марапатталады [3, 77-п]. Ал 1841 жылы Шомбал Ниязов жақсы және ынталы
қызметі үшін хорунжий әскери шенімен анықталады [3, 70-п]. Іске шебер
Шомбал старшын Жәңгір ханның кезкелген бұйрықтарымен нұсқауларын
мүлтүксіз орындады. Шомбалдың осындай бағыныштылығын Жәңгір хан өте
жоғары бағалады. 1844 жылы Жәңгір Астрахан қаласына қызмет бабымен
жолға шыққанда өзінің атқарып отырған хандық қызметін уақытша яғни іс
сапардан оралғанша Шомбал бидің орындауына тапсырған. Сөзіміз дәлелді
болуы үшін ханның 1844 жылы 10 шілдеде №705-пен Шомбал Ниязовқа берген
жазбаша әкімінің көшірмесін келтіріп өтелік. Ол құжатта Жәңгір Шомбалға
былай деп жазды: Менің Астрахан қаласына қол астымдағы халыққа қатысты
әртүрлі жұмыстармен кетуіме байланысты мен сізге, құрметті би, менің
оралуыма дейін халықтың тыныштығын сақтап, менің қызметімді атқарыңыз
жәнеде халықтың арасындағы талас-тартысты шешіңіз, ал егерде қажет
болған жағдайда жазбаша істерменде айналысыңыз. Соныменқатар жұмыс
орындарымен хат арқылы жазысып отырыңыз. Егерде қажетті істер керек
болса немесе қандайда бір оқиғалар болса, онда маған хабарласыңыз
[2,11-п].
Әрине Шомбалға 1836-1838 жылдардағы көтеріліс кезінде және 1842
жылғы ордадағы толқу жылдары барынша күш салып қызмет етуге тура келді,
бірақта жұмыстың негізгі ауыртпалығы тек оған ғана емес сонымен қатар
орданың барлық қызметкерлеріне де ауыр түсті. Шомбал старшын өзінің
қоластындағы халықтың барлығымөн бірдей жақсы қатынаста бола бермеді.
Ноғай руының арасында Шомбалдың ұстанып отырған саяси көзқарасына қарсы
келушілерде табылып отырды. Солардың бірі Аббас Қошаев, Лаубай Манатаев
және Мұса Айболатов болатын. Олар 1842 жылдан бастап патша және хан
әкімшілігіне Шомбал Ниязовтың ордадағы өктем әрекетіне қарсы бірнеше
шағым түсіреді. Бірақ Жәңгірхан әдетте әрқашан Шомбалға қолдау көрсетіп
отырды. Бірақта ханның бұл қолдауы мен қорғауы ұзаққа созылмады,
өйткені 1845 жылдың күзіне қарай Жәңгірхан кенеттен қайтыс болады. Енді
Шомбал старшынның алдағы ордадағы қызметі орыс шенеуніктерінің қолына
көшті. Жәңгір ханның өлімінен кейін Шомбал бидің Ішкі ордадағы қызметі
небәрі үш жылға ғана созылды. Жәңгір ханның мықты қолдауынан айырылған
Шомбал енді ешкімнің қолдауына сүйене алмады. Оның үстіне 1845-1848
жылдар аралғында Шомбал старшынның үстінен Орынбор әкімшілігіне
жазылған арыз-шағымдардын, саны да үсті-үстіне көбейіп кетті. Осыңдай
көп арыздардан кейін Орынбор әскери губернаторы Обручев 1847 жылы 22
кыркүйекте шекаралық комиссияға мынандай шара қолдану керектігін
тапсырды: Ноғай руының рубасшысы би Шомбал Ниязовтың өзіне қарасты
рудағы жағымсыз қылығы өзінің осы қызметке тағайындалуын ақтамайды.
Сондықтан да мен шекаралық комиссияға оны иландыруды ұсынамын, егерде
ол мұндай қылықтарын тоқтатпаса, онда қызметтен босатылып сотқа
тартылатын болады [6,1-п]-деп ескертеді. Ескерту жасалғаннан кейін
Шомбал рубасшылық қызметте небәрі бір жылға жуық ғана отырды. Бұл жолғы
оның үстінен жазылған шағымдардың саны алдағы жылдардан да асып түсті.
Осыны сылтау еткен Орынбор әкімшілігі оны қызметінен босатады. Сөйтіп
1848жылы 0 қыркүйекте Шомбал Ниязов Ноғай руының басшылық қызметінен
мүлдем босатылып, оның орнына сұлтан Арынжан Мұшағалиев тағайындалады
[7, 5-Ә-пп]. Осылайша Шомбал старшынның Ішкі Бөкей ордасындағы ұзақ
жылғы қызметі аяқталады.
Шомбал Ниязовтың жанұясы: 1840 жылғы мұрағат құжаттарының бірінде
Шомбал Ниязовтың формулярлық тізімі сақталған. Онда оның жанұясына
қатысты мәліметтер берілген. Сол мәліметке қарайтын болсақ, онда Шомбал
бидің жанұясы үлкен болғанын аңғарамыз. Еңді соңда жазылған
мәліметтерге назар аударсақ Шомбал бидің үш әйелі болған. Олар: 1.
Зәйрүп Сұлтанғалиқызы - 40 жаста. 2. Тұяқаш Темірашқызы - 33 жаста. 3.
Бақсұлу Құлсиқызы - 20 жаста.
Үлкен әйелі Зәйрүп Сұлтанғалиқызынантуған ер балаларының есімдері:
1. Ғибадулла - 20жаста, 2. Өтеғалий – Ш жаста, 3. Жұмай – 15 жаста. 4.
Жүсіп - 12 жаста. 5. Жүніс туғанына үш ай болды.
Екінші әйелі Тұяқаштан туған бір ұл Досқалидың туғанына екі жарым
ай болды.
Үлкен әйелінен туған қыздары: 1. Фати - 10жаста. Тұяқаштан
туғанқыздары: 1. Сағира - 7жаста. 2. Халида – 6 жаста. 3. Забира -
4жаста. 4. Ғазиз - 2жаста [3, 77-п]. Сондай-ақ Шомбалдың Маңғұр есімді
ұлы болған [8, 6-6-арт]. Шомбал Ниязовтың жанұясына қатысты беріліп
отырған жоғарыдағы мәлімет алғаш рет түркі (шағатай) тілінен яғни
түпнұсқадан қазіргі қазақ тіліне тәржімаланып беріліп отырғанын айтып
өткен жөн.
Ішкі орда тарихына қатысты мұрағат құжаттарында Шомбал Ниязовтың
есімі 1850 жылдары кездесе бастайды. Бірақ онда ол бұрыңғыдай қызметкер
ретінде емес, қарапайым адам түрінде көрсетіледі. Бұл жылдары Шомбал
өзінің есейіп қалған ұлдарын ел билігіне араластыруға тырысады. Дәл осы
уақыт оның ұлдарының орданың белді бір қызмет иесі ретінде қалыптаса
бастаған кезі еді. Осы кезде оның ортаңғы ұлы Жүсіп Орынбор қаласындағы
Неплюев кадет корпусының толық курсын аяқтап, қалған болатын. 1851 жылы
Жүсіп аталған кадет корпусын сотник әскери шенімен тамамдап [9, 1-п],
әкесінің Орынбор әкімшілігіне жазған өтініш хатынан кейін Орынбор
әкімшілігіндегі Ішкі орда ісімен айналысатын Уақытша үстелге
қызметкер ретінде қабылданады [10, 22-п]. Ал Шомбалдың Өтеғалий есімді
ұлы Ішкі ордадағы Ноғай руының Құяс бөлімінің жарлық старшыны
қызметінде болатын. Шомбалдың екі ұлыда Жүсіппенен Өтеғалий 1841 жылы
Ішкі ордада ашылған Жәңгір мектебінің алғашқы түлектері еді [11, 341-
344-пп]. Біржылға жуық уақыттай Жүсіп Орынбор әкімшілігіңде қызмет етіп
үлкен тәжірибе жинап туған өлкесі Ішкі ордаға қайтып келеді. Сосын Ішкі
орданы басқарып отырған Уақытша кеңесте бірінеше маңызды қызмет
орындарында жұмыс істейді. Аудармашы қызметінен - кеңесші қызметіне
дейін қызмет сатысымен жоғары өрлейді. Сондай-ақ 1855 жылы ордада
құрылған 1-ші және 2-ші теңіз округтеріне басшылық етеді, ал 1860 жылы
ішкі орданың қалған жерлері бес ірі бөліктерге бөлінген уақытта соның
екеуіне әр жылдары басшылық етеді. Ал 1859 жылы Беріш руының рубасшылық
қызметіне тағайындалады. Денсаулығына байланысты қызмет орнынан өз
еркімен кеткен еді. Жүсіптің ағасы Өтеғалида Ішкі ордада бірнеше
маңызды қызметтерді атқарды. Атап айтсақ старшын қызметінен бөлек
басшысының орынбасары және Талов бөлігінде ашылған мектептің құрметті
блюстителі қызметін орындады. Ішкі ордада Шомбалдың тағы бір ұлы
Маңғұрда қызмет етті. Егер мұрағат құжаттарына қарайтын болсақ онда
Маңғұрдың орданың депутаты қызметін атқарғанын байқаймыз.
Қорытындылай келе, Шомбал ордада: 1. 1824 жылдан - 1825 жылға дейін
жарлық старшыны; 2.1825 жылдан - 1848 жылға дейін рубасшы; 3.1827жылдан
- 1845 жылға дейін хан кеңесшісі қызметтерін атқарды.
Ақболат Саңғырықов Жәңгірханның сенімді қызметкері және Шомбалдың
өте жақын серігі.
Ақболат Саңғырықов - Ішкі Бөкей ордасының танымал старшыны. Жәңгір
ханның сенімді әрі адал қызметкері және де Шомбал старшынның өте жақын
серіктерінің бірі [11, 23-п]. Ол 1784 жылы Саңғырықтың отбасында
дүниеге келген. Ноғай руының Құяс атасынан тарайды. 1825 жылы Шомбал
Ниязов Ноғай руының рубасшылық қызметіне тағайындалған кезде, оның
руласы әрі сенімді серігі Ақболат осы рудың Құяс бөлімінің старшыны
болып сайланады. Ал 1826 жылдың 25 қыркүйегінде Жәңгір ханның
ұсынысымен Ақболат Саңғырықов шекаралық комиссиядан Ноғай руы Құяс
бөліміне старшын қызметіне бекітілгендігі жөнінде жарлық қағазын алып
ордадағы жарлық старшындарының біріне айналады [12, 24-п]. Ол кезде
Құяс бөлімінде - 112түтін саналды [12, 21-арт]. Жәңгірхан жарлық
қағазын тек өзіне аса сенімді және адал қызмет көрсете алатын
қызметкерлеріне ғана ұсынатын болған. Осындай қадаммен хан өзінің
төнірегіне тек өзінің саяси көзқарасымен және ұстанымымен келісетін
адамдарды жинай алды. Ақболат старшын Жәңгір ханға адал және сенімді
қызмет көрсеткен адам. Өзіне жүктелген қызметін ынта-жігерімен атқара
білді. 1829 жылы ішкі орданың халқы Оралдың арғы бетіне өтпекші болған
кезде, Ақболат старшын өз адамдарымен оларды ұстап кері кайтаруға күш
жұмсайды. Жәңгір хан Ақболаттың осыңдай пайдалы қызметін жоғары бағалап
оны марапатқа ұсынады. Сөйтіп ол 1829 жылдың 9 желтоқсаңда Орынбор
шекаралық комиссиясынан мақтау қағазымен марапатталады [3,81-п].
1836-1838 жылдар аралығында ішкі ордада көтеріліс болған кезде
Ақболат Жәңгірдің жағында болып белсенді түрде көтерілісті басып-
жаншуға ерекше ат салысты. Көтеріліс басылып ордадағы жағдай қайта
қалпына келтірілгеннен кейін Жәңгір өзінің төңірегіндегі саяси
жақтастарының көтеріліс кезінде көрсеткен белсенділіктерін ескеріп
әрқайсысын лайықты сыйлықтарымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.