ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ
СМЖ-нің құжаты Н 1111.56-2017
Магистрлік жоба Баспа 1
Енгізу күні
25.01.2017
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті
ЖОЛТАЕВ НҰРСҰЛТАН АСҚАРҰЛЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ
(ЖАМБЫЛОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРМАСЫ МЫСАЛЫНДА)
6М050900- Қаржы
Магистірлік ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі Молдабекова Айгуль Шаиповна, э.ғ.к., доцент
аты-жөні, ғылыми атағы
Тараз 2017 ж
СМЖ-нің құжаты СЖ 1111.08-2016
Магистрлік диссертация (магистрлік Баспа 3
жобаны)орындауға арналған тапсырма
Енгізу күні
05.01.2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті
Жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім беру факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Магистрлік диссертация (магистрлік жобаны) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Магистрант_Жолтаев Нұрсұлтан Асқарұлы
аты-жөні
1. Диссертация (магистрлік жоба)тақырыбы Қаржылықдағдарыс жағдайында
Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмін жетілдіру
(Жамбылоблысы әкімдігінің қаржы бақармасы мысалында)
ЖОО Ғылыми Кеңесі мәжілісінде 20___ж. _____________№____ хаттамасымен
бекітілген
2. Аяқталған диссертацияны (магистрлік жобаны) тапсыру мерзімі
_______________________20___ж.
3. Диссертацияның (магистрлік жобаның) бастапқы мәліметтері Қазақстан
Республикасы заңдары мен нұсқауы және нармативтік актілері, Қазақстан
Республикасының Ұлттық агенттігінің статистикалық мәліметтері
4. Диссертацияның (магистрлік жобаның) негізгі мазмұны (тарауларының атауы)
1. Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмінің
теориялық – әдістемелік негіздері
2. Жамбыл облысы әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджет шығысынан
халықты әлеуметтік қорғау саласына жұмсалынған қаржыларды талдау
3. Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді
5. Диссертацияның (магистрлік жобаның) қосымшалар тізімі 1. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджеттің орындалу есебі 2014 -2016
жылдар аралығындағы
Тапсырманы берген күн ________________________20___ж.
ЖОКББЖИ директоры _____________________ Абдукаримова З.Т.
қолы
аты-жөні
Кафедра меңгерушісі _____________________ Амалбекова Г.Е.
қолы аты-
жөні
Ғылыми жетекшісі _____________________ Молдабекова А.Ш.
қолы аты-
жөні
Магистрант _____________________ Жолтаев Н.А.
қолы аты-
жөні
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРМЕН АТАУЛАР
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ 11
МЕХАНИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ – ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ 11
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМНІҢ ЖҮЙЕСІ 16
МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ, ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
1.3 ХАЛЫҚТЫӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ 27
1.3.1ЗЕЙНЕТАҚЫЛАРДЫ ТАҒАЙЫНДАУ ТӘРТІБІ МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ ТӨЛЕУ 27
1.3.2АСЫРАУШЫСЫНАН АЙЫРЫЛУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫЛАР 30
1.3.3ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ЖӘРДЕМАҚЫЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ, 35
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.3.4ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘРДЕМАҚЫЛАРДЫҢ БАСҚА ТҮРЛЕРІ 48
2 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРМАСЫ БОЙЫНША БЮДЖЕТ 51
ШЫҒЫСЫНАН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНА ЖҰМСАЛЫНҒАН
ҚАРЖЫЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 БЮДЖЕТ ШЫҒЫСЫНАН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНА 51
БӨЛІНГЕН ҚАРЖЫЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫ
2.2 БЮДЖЕТТЕН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ 57
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.3 БЮДЖЕТТЕН АРНАЙЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘРДЕМАҚЫЛАРҒА БӨЛІНГЕН 60
ҚАРЖЫЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.4 ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ ИНТЕРНАТТЫҚ ТҰРПАТТЫ МЕКЕМЕЛЕР 65
АРҚЫЛЫ КӨРСЕТІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ БӨЛІНГЕН
ҚАРЖЫЛАР
3 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДІ 69
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДІ 69
РЕТТЕУ ШАРАЛАРЫ
3.2 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ 73
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
ҚОСЫМШАЛАР 80
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы жобада келесi стандарттарға сiлтеменi пайдаланған:
1.9327-60-шi ГОСТ. Қағаздар және қағаз бұйымдары. Тұтынушы қалыптары.
2.7,1-84-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа iсi бойынша
стандарттардың жүйесi. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Құрастырудың
жалпы талаптары және ережелерi.
3.6.38-90-шi ГОСТ. Бiр iзге салған құжаттама жүйелер. Ұйымдастыру -
басқарушы құжаттаманың жүйесi. Құжатты ресiмдеуге арналған талаптар.
4.7.12-93-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа iсi бойынша
стандарттардың жүйесi. Орыс тiлдеріндегі сөздердiң қысқартуынының
библиографиялық жазбасы. Жалпы талаптар және ережелер.
5.(214-7, 6-шы ИСО) 7.9-95-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа
iсi бойынша стандарттардың жүйесi. Рефераттар және түсiнiктеме. Жалпы
талаптар.
6.2.105-95-шi ГОСТ. Мемлекетаралық стандарт. Конструкторлық
құжаттамалардың бiрыңғай жүйесі. Мәтiндi құжаттарға жалпы талаптар.
7.7.32-2001-шi ГОСТ. Мемлекетаралық стандарт. Мәлiмет, кiтапханалық
және баспа iсi бойынша стандарттың жүйесi. Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы
есептеу нәтижесi. Ресiмдеудiң құрылымы және ережелерi.
8. Магистрлік жобаны дайындауға және қорғауға арналған нұсқауы. ТарМҰ,
Тараз, 2017 ж
9. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Кодексі (Бюджет Кодексі) (11.12.08ж. енгізілген
толықтырулар мен өзгертулерді қоса);
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы,
1998ж.
11. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. –Алматы: ЮРИСТ, 2007.
-117 б.
12. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) (11.12.08ж.
енгізілген толықтырулар мен өзгертулерді қоса);
13.Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы,
1998ж.
14.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. –Алматы: ЮРИСТ, 2007.
-117 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Әлеуметтік қорғаудың мәні - азаматтарды зейнетақылармен,
жәрдемақылармен, өтемақылармен қамтамасыз етумен, сонымен қатар
процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қызметтер көрсетумен
байланысты қоғамдық қатынастар табылады.
Әлеуметтік қорғау – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет саясаты.
Яғни, халықты әлеуметтік қорғау – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттаға шаралар жүйесі.
Әлеуметтік қорғаудың құқық нормалары жүйенін бастапқы құрамдас
бөлектері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш
элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың
қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады.
ҚРҚазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңы.
Бұл заң тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет азаматтардың зейнетақымен
қамсыздандыру құқықтарын, мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты
кепілдіктерін анықтады, Орталықтан және зейнетақылық қорлардан зейнетакылық
төлемдер алудың тәртібін белгіледі, жинақтаушы зейнетақы қорларын
ұйымдастырудың және олардың жұмысының негізгі қағидаларын бекітті.
ҚР ҚР-да мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңы. Бұл заң
мүгедек сөзіне анықтама берген, мүгедектердің құқыктық жағдайының
негіздерін, олардың еңбек саласындагы кұқыктарын, мүгедектерге көрсетілетін
әлеуметтік көмек пен жеңілдіктердің түрлерін анықтаған.
Халықты еңбекпен камту туралы заң. Елімізде жұмыссыздық деген пайда
болып, жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт
- біздің республикамыздағы халыкты еңбекпен камтуға бағытталған алғашкы
заң.
Еңбекті корғаудың негіздері туралы заң еңбекті қорғау саласындағы
мемлекеттік саясатты бекітті. Бұл актінің ережелері жұмыс барысында
қызметкерлердің өмір және денсаулық кауіпсіздігін қамтамасыз ету
ережелерін,
Зейнетақыларды тағайындау тәртібі. Жасына, мүгедектігіне,
асыраушысынан айырылуына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетакылар осы тұлға белгіленген жасқа толған кезде және еңбек
стажы (жалпы немесе арнайы) болған жағдайда, сонымен қатар жинақтаушы
зейнетақы қорына міндетті зейнетакы жарналарын төлеген жағдайда
тағайындалады.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН АТАУЛАР
ҚР ҚМ Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі
ӘҚ Әлеуметтік қамсыздандыру
ӘК Әлеуметтік көмек
% пайыз
ҚР Қазақстан Республикасы
т.б. тағы басқа
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
т.с.с. тағы сол сияқты
АЕК ( Айлық есептік көрсеткіш
БЕС Бухгалтерлік есеп стандарты
А - ақша
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнім
Млн – миллион
Млрд – миллиард
ҚҚД – қаржы-қаражат капиталының дамуы
СЖА – статистика жөніндегі агенттігі
СА - сақтандыру компаниялары
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
тг – теңге
ҰТ – Ұлттық табыс
ҰӘҚ- Ұлттық әл-ауқаттық қор
КІРІСПЕ
Магистрлік диссертация тақырыбының өзектілігі. Адам өмірі қауіпті
және қүтпеген сәттерге толы. Кез қелген қезде денсаулықтан, сонымен қоса
тіршіліқ етудің негізгі қөзі - жалақыдан да айырылып қалуга болады. Өмір
сүрудің негізгі және қөп жағдайда жалғыз қезі болып табылатын жалақыны
жоғалту қызметқерді және оның отбасын аса ауыр материалдық жағдайға алып
қеледі, ал бұл, өз қезегінде, қедейшіліққе, қайыршылыққа, әртүрлі ауруларға
әкеліп соғады.
Мұндай жағдайларға мыналар жатады: науқас, қәріліқ, мүгедектік,
асыраушысынан айырылу және т.б. Аталган қиындықтарды өз бетімен дербес жеңу
қоп жағдайда мүмқін болмайды. Осындай қезде қөмеққе мемлекет қеледі.
Халықтьщ әқономиқалықтүрғыдан бәсең белігінің (қарт адамдардың, еңбеққе
қабілеттігі жоқ және жұмыссыз тұлғалардың) магериалдық қамтамасыз етілу
деңгейінің қүрт темендеу мәселесін шешуді мемлеқет ез мойнына алды. Ол
әлеуметтіқ қамсыздандыру жүйесін жасап, әлеуметтіқ оқиғалар - қәріліқ,
өлім, науқастық, мүгедеқтік, ана болу, жұмыссыздық туындаған кезде
зейнетақылар, әлеуметтіқ жәрдемақылар береді және қызмет қөрсетеді. Елдің
халқын әлеуметтіқ қамсыздандыруды дамыту мемлекеттің әлеуметтік саясатының
және қызметінің басым бағыттарының бірі болған және болып қала береді.
Жоғарда атап өтқеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған қез қелген
өнерқәсіптіқ-дамыған мемлеқетте халықты әлеуметтіқ қорғау азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіқтері жүйесін- де маңызды орынды
иеленеді. Алайда, нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтіқ қорғау
механизмін туындатпайды. Халықты әлеуметтік қорғаудың ереқшелігі оның аса
қоп материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда әкелмейтінінен
көрініс табады. Осы ерекшелігіне орай халықты әлеуметтік қорғауды шешу
мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік қамсыздандырудың тарихы жүз жылдам астам
уақытты қамтиды. Бұл уақыт үшінде қаржыландырудың функңиялары, нысандары
және әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты
- адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Диссертациялық тақырыптың зерттеу деңгейі Әлеуметтіқ қамсыздандыру
халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз байланысты. Қоғамның еңбеққе жарамсыз
мүшелерін әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейін аныктайтын фактор болып
әлеуметтік корғау шараларын қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе
кестесі табылады. Зерттеген шет ел ғалымдары –Романовский М.В., Поляк
Г.Б., Большаков С.В., Грязнов А.Г., Шуляк П.Н., Маркин Е.В., Вахрин П.И.,
Астахов А.А., Врублевская О.В., Шеремет А.Д және тағы басқалары.
Отандық әлеуметтік саясаттың мазмұны халыққа әлеуметтік көмек
көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі барлық іс – әрекетті
қаржымен қамтамасыз ету. Бұлардың қатарына белгілі отандық ғалымдар –
Сағадиев К.А.,Нұрымов А.А., Әуелбаев С., Құлпыбаев С., Бұлақбай Ж.М.,
Мельников В.Д., Молдабекова А.Ш., ., Мұқашева А., Оразғалиева А.,Өтебаев
Б.С., тағы басқалары қарастырған.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақсатымен міндеттері.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақсаты - қоғамдық дамудың нақтылы
жағдайларына сәйкес халыққа қалыпты тіршілік әрекетінің кепілді деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және
басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механиздердің жүйесін қарастыру.
Әлеуметтік корғаму немесе әлеуметтік кауіпсіздік түсінігі ол кез
келген азаматты, тіпті елдің кез келген тұрғынын жұмыссыздыктың, табыстың
жоғалуының немесе күрт азаюының, аурудың, бала туудың, өндірістік
жарақаттың немесе кәсіптік аурудың, мүгедектіктін, кәріліктің,
асыраушысынан айырылуының сал дарынан орын алған әкономикалық немесе
әлеуметтік киындыктардан қорғайтын шаралар жүйесін білдірді.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің міндеті келесілер:
Халықты әлеуметтік камсыздандырудың жүз жылдық тарихына талдау жасау
халықты әлеуметтік камсыздандыруды камтамасыз етудің екі негізгі көзін
аныктауға мүмкіндік береді:
-әлеуметтік қамсыздандыруды каржыландырудың үш жакты схемасы;
- әлеуметтік корғауды қаржыландырудын мемлекеттік әкімшілік- биліктік
(немесе бюджеттік) схемасы.
Әлеуметтік камсыздандыруды қаржыландырудың үш жақты схемасы кезінде
тараптар ретінде мына тұлғалар табылады: 1) еңбекке кабілетті, жүмыс
істейтін, одан әрі зейнетақыға үміткер әрбір азамат; 2) жұмыс беруші; 3)
мемлекет.
Әлеуметтік корғауды каржыландырудың мемлекеттік әкімшілік- биліктік
жүйесі кезінде қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып мемлекет
табылады, яғни әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет
қаржыландырады. Дәл осындай жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға
калды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жүмыс
істейтін азамат пен мемлекет табылады.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің пәні.Халықты әлеуметтік қорғауға
жұмсалатын шығыстардың үлессалмағы мемлекет шығыстарының жүйесінде жоғарғы
үлесті алады. Нарық жағдайында халықты әлеуметтік қорғау басым бола
бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтерге бағаның өсуіне байланысты,
сондай –ақ дағдарыстың және ақшаның құнсыздануының нәтижесінде өсетін
жолдарын қарастырады..
Магистрлік диссертацияны зерттеудің обьектісі. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқарамасы.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің теориялық және әдістемелік
негіздері.Магистрлік диссертация жұмысының теориялық және әдістемелік
мәселесінде отандық және шетелдік ғылым – экономистердің ғылыми еңбектері,
Қазақстан Республикасының заңдары, Үкіметтің нормтивтік – құқықтық актілері
негізге алынды.
Зерттеудің ақпараттық базасын Республикалық статистика агентігінің
мәліметтері, бюджет шығысынан әеуметтік саланы қаржыландыру есебі, сондай-
ақ, автордың жеке зерттеу барысындағы жинақталған материалдары
құрады.Зерттеу барысында қорытындылар мен тұжырымдамалар, салыстырмалы
талдау, монографиялық суретту, кестелік –сараптамалық, зерттеудің әдістерін
қолдану арқылы жүргізілді.
Қopғayғa ұcынылaтын нeгiзгi тұжыpымдap:
- халықты әлеуметтік қорғауды қapжылaндыpyдың экoнoмикaлық
тиiмдiлiгiн бaғaлayдaғы әдicтeмeлiк бaғыттapын анықтау;
- Жамбыл облысының қaзipгi жaғдaйын тaлдay нeгiзiндe халықты
әлеуметтік қолдаудың қaмтaмacыз eтyгe қaтыcты жacaлғaн тұжыpымдap;
- apнaйы бaғдapлaмaлap мeн тиiмдiлiк көpceткiштepiн пaйдaлaнa
oтыpып, халықты әлеуметтік қолдау мен әлеуметтік қамсыздандыруды
қapжылaндыpyдың әдicтepi ;
- халықты әлеуметтік қорғаудағы қapжылaндыpyдың aймaқтың
әлeyмeттiк-экoнoмикaлық жaғдaйынa бaйлaныcты oңтaйлы мoдeлi.
Магистрлік диссертаиялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары.
-Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмінің
теориялық – әдістемелік негіздерін,
- Жамбыл облысы әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджет шығысынан
халықты әлеуметтік қорғау саласына жұмсалынған қаржыларды талдау,
- Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Магистрлік диссертацияның тәжірибелік маңыздылығы. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқармасының мысалында халықты әлеуметтік қорғау мен
әлеуметтік қамсыздандыру тетіктерін жетілдіру жолдарына нақты ұсыныстар
беру жолындағы деңгеймен анықталады. Бұл саланы қаржыландыру бағыттарындағы
тектіктер көздері, осы саланының ғылыми сараптау мақсаттарында қолдануға
мүмкіндік береді.
Магистрлік диссертацияны зерттелу нәтижелерінің қолдау табуы
(апробациясы). Ғылыми –зерттеу жұмыстар бойынша халықаралық және
республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияларда, семинарларда баяндама
жасап талқыланды.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақалаларының жарыққа шығуы.
Магистрлік жұмыстың 0,65 б.т қамтитын екі мақала жарыққа шықты. Халықты
әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді жетілдіру жолдары атты мақала
(Алматы, 2016 ж), Халықтың әлеуметтік жағдайын мемлекет тарапынан қаржылық
қамтамасыз ету мәселелері атты мақала: (Семей, 2016 ж) шығарылды.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттертізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ – ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
Халықты әлеуметтік қорғау - адамның негізгі әлеуметтік- әкономнкалық
кұкықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы адам кұкыктарының жалны
декларациясының 26-бабында, 1966 жылғы экономикалык, әлеуметтік жәнс мәдени
құкыктар туралы халықаралык актінің 11 -бабында және өзге де халыкаралык
актілерде бекітілген [1].
Әлеуметтін қорғау - Қазакстан Республикасы Констнтуциясының 28-бабында
бекітілген, бұл бапка сәйкес: Қазакстан Республикасының азаматы жасына
келген, мүгедек болган, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де занды
негіздерде оған ең төменгі жалакы мен зейнетакының мөлшеріне, әлеуметтік
камсыздандырылуына кепілдік беріледі.
Әлеуметтік қорғаудың түсінігін әртүрлі мағынада қолдануға болады.
Біріншіден, әлеуметтік қорғау ретінде әкімшілік-биліктік
катынастардың ерекше нысаны деп түсініледі.
Екіншіден - бұл мемлекеттін функциясы.
Үшіншіден, азаматтарды қартаюына, асыраушысынан айырылуына, енбекке
кабілетінен айырылуына және т.б. жағдайларға байланысты материадцык
камтамасыз етудің мемлекетгік жүйесі және нысаны ретінде.
Төртіншіден, кұкык саласы ретінде.
Бесіншіден, азаматтардың кұкығы ретінде.
Біздің ойымызша, әлеуметтік қорғау - бұл материалдық игіліктерді
еңбектің қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік көмек материалдық игіліктер
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелеріне мемлекеттің және арнайы қорлардың
есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде және жағдайларда
бөлінеді. Соған коса, әлеуметтік көмек мемлекет әлеуметтік мәнге ие деп
таныған жағдайлардын туындауы салдарынан тіршілік етудің кайнар көзі
ретіндегі жоғалған жалақыны өтеуге бағытталған, мемлекет қалыптастыратын
құқықтық, әкономикалық және ұйымдастырушылық шаралардың жүйесі ретінде де
анықтауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың осы мақсаттар үшін арналған каражат есебінен
жүзеге асырылады. Ақша құралдарының кайнар көзіне қарай әлеуметтік көмектің
екі түрін ажыратуға болады:
-мемлекеттік және жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылатын
мемлекеттік әлеуметтік қорғау;
-зейнетақы қорларының салымшыларының-заңды және жеке тұлғалардың
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік емес әлеуметтік қорғау.
Әлеуметтік қорғаудың түрлері:
Ақша құралдарының қайнар көзіне қарамастан, мемлекеттік әлеуметтік
көмек келесі түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін:
-ақша төлемдері (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар, материалдық
көмек және т.б.);
-заттай көмек (дәрі-дәрмек, азық-түлік, мүгедектер үшін техникалық
көмек кұралдары);
-қызмет көрсету және жеңілдіктер (қарттар және мүгедектердін үй-
интернаттарына, балалар үйлеріне орналастыру, үйде әлеуметтік қызмет
көрсету және т.б.);
-мүгедектердің емделуімен, сауығуымен және денсаулығын жақсартуымен
(стационарда, үйден қатынап емдеу санаторийларда, карттар және мүгедектер
үшін арналған үй-интернаттарда), емдеу орнына баруымен және қайтуымен
байланысты қосымша шығындарын өтеу, жұмыссыздарды қайта оқыту (қайта
дайындықтан өткізу);
-азаматтардың жекелеген санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы
ақшалай және ақшалай емес түрлері.
Әлеуметтік қорғаудың субъектілеріне келесідей түрлерге бөлуге болады:
1) еңбекке қабілеттігі жоқ жастағы азаматгар:
-зейнеткерлер, солардың ішінде мүгедектер және жалғыз басты тұлғалар;
-балалар, солардың ішінде жас өспірімдер.
2) еңбекке қабілетті жастағы азаматтар:
-жұмыссыздар;
-уақытша жұмыссыз;
-мүгедектер;
-көпбалалы отбасылар;
-тұрмыстық жағдайы төмен тұлғалар.
Әлеуметтік қорғаудың мәні келесі функциялардан көрініс табады:
-саяси,
-әкономикалық;
-әлеуметтік;
-еңбек;
-демографиялық;
-сауықтыру.
Әлеуметтік қорғаудың саяси функциясы әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудан
және халықтың әртүрлі тобының өмір деңгейінің ерекшеліктеріне толы
қоғамдағы әлеуметтік шиеліністі әлсіретуден корініс табады [2].
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық функциясы жасына, еңбекке
қабілеттігінен айырылуына немесе асыраушысынан айырылуына байланысты
жалақыны немесе өзге де табыстың орнын толтырудан және тұрмыс жағдайы нашар
тұлғаларға көмек көрсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік функциясы әлеуметтік қорғалмаған,
өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж азаматтар санаттарына оларға қосымша қаржы
бөлу жолымен көмек керсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың еңбек функциясы әлеуметтік қамсыздандырудың
барлық түрлері үшін қаржының қайнар көзі болып осы қоғамдағы еңбек
қатынастарының табылуынан көрініс табады. Олардың даму деңгейіне әлеуметтік
қорғау жүйесінің барлық буындары тәуелді болады.
Әлеуметтік қорғаудың сауықтыру функциясы мүгедектер мен халықтың өзге
де әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтарының қоғамдық мәртебесін калпына келтіру
үшін қалыпты жағдайлар жасаудан көрініс табады. Бұл аталған тұлғалардың
өздерін қоғамның толыққанды мүшесі рітінде, сезінуіне мүмкіндік береді
[3]..
Әлеуметтік қорғаудың демографиялық функциясы елдің халық санының
көбеюін көтермелеуге бағытталған. Бұл мемлекеттің қалыпты дамуы үшін
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың мәні - азаматтарды зейнетақылармен,
жәрдемақылармен, өтемақылармен қамтамасыз етумен, сонымен қатар
процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қызметтер көрсетумен
байланысты қоғамдық қатынастар табылады. Олар мыналарды қамтиды:
-азаматтарды зейнетақылармен, жәрдемақылармен және өтемақылармен
қамтамасыз етумен байланысты қоғамдық қатынастарды;
-заттай нысанда көмек көрсетумен байланысты қоғамдық қатынастар, яғни
тегін немесе жеңілдікті бағамен берілетін нақты тауарлармен, қызметтермен
қамтамасыз ету;
-процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қоғамдық қатынастар.
Әлеуметтік қорғаудың саласындағы қатынастар өз мәні бойынша әкімшілік-
биліктік қатынастар болып табылады. Олардың 5 тәсілін бөліп қарастыруға
болады:
-тегін, әрбір азаматтың бөлінетін, алайда мемлекет белгілеген
әлеуметтік нормативтің (стандарттың) шегінде қоғамның саналы (ұтымды)
қажеттіктеріне және экономикалық мүмкіндіктеріне сай игіліктерге қатысты
теңдей құқықтарына негізделеді. Мысалы, отбасының жан басына шаққан
табысына сәйкес медициналық қызмет көрсету, өтемақылар төлеу кезінде, бірақ
кез келген жағдайда мұндай көмек енбек қызметімен немесе зейнетақы
жарналарын төлеумен байланысты болмайды;
-бұрынғы немесе ағымдағы еңбектің шығындарын, өндірістің, материалдық
қорғаудың кажеттіктерін ескере отырып теңестірілмейтін, бірақ нормаланған
сипаттағы;
-құнды ішінара төлеумен байланысты жеңілдетілген жағдайдағы. Мысалы,
дәрі-дәрмектерді, санаторийларға жолдамаларды жеңілдетілген бағамен сату;
-ақы үшін;
-еңбектің саны мен сапасына қарай.
Байқағанымыздай, бұл қатынастар әртекті және құқықтық реттеудің
әртүрлі әдістерін талап етеді. Қызметті ақылы түрде көрсету қағидасына
негізделген қатынастар азаматтық құқықтың реттеу саласын қамтиды. Оларға
үшінші тәсілдің ақылылыққа негізделетін қатынастары да жатады.
Қатынастардың бесінші түрі еңбек құқығы саласына жатады. Алғашқы үш
тәсілдегі қатынастар негізінен әлеуметтік қорғаудың құқығына жатады.
Ұзақ уақыт бойы бұл қатынастар еңбек, әкімшілік және қаржылық
шеңберінде дамыды. Алайда, уақыт ағымымен заңшығарушылық материалдың
дамуымен, әлеуметтік қорғаудың жаңа ерекшеліктерінің дамуымен әлеуметтік
қорғаудың дербес құқық саласы болып бөлініп шықты.
Әлеуметтік қорғаудың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың негізгі
түрі болып, жоғарыда атап өткеніміздей, зейнетақылық қатынастар табылады.
Зейнетақылық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:
-жасына байланысты зейнетақыларды;
-мүгедектігі бойынша зейнетақыларды;
-еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақыларды;
-әлеуметтік зейнетақыларды.
Жәрдемақы алуға қатысты қатынастар мыналарды төлеумен байланысты
туындайды:
-еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақыларды;
-жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақыларды;
-қайғылы оқиғаның немесе кәсіптік аурудың нәтижесінде қызметкерлердің
денсаулығына келтірілген зиянды өтеумен байланысты жәрдемақыларды;
-жұмыссыздарға берілетін атаулы әлеуметтік көмекті;
-бала туумен байланысты бір жолғы жәрдемақыны.
Өтемақы алуға қатысты қатынастар келесідей өтемақыларды төлеумен
байланысты туындайды:
-18 жасқа дейінгі мүгедек-баланы, І-топ мүгедегін, 80 жастан асқан
қартты күтуші еңбекке қабілетті азаматтарға берілетін өтемақыларды.
Заттай нысанда көмек көрсетуге қатысты қатынастарға мыналар негіз
болады:
-тегін немесе жеңілдікпен берілетін тауарлар және көрсетілетін қызмет
түрлері;
-медициналық көмек;
-дәрі-дәрмектер;
-санаторийлык-курорттық емделу;
-балаларды балалар мекемелеріне орналастыру;
-мүгедектерге берілетін көлік құралдар;
-кәсіби оқыту және қайта дайындықтан өткізу;
-өзге де жеңілдіктер.
Процедуралық сипаттағы қатынастар келесідей заңды мәнге ие
әрекеттерді жасаумен байланысты туындайды:
1.Оларсыз материалдық қатынастар туындамайтын заңды фактілерді
белгілеу (мысалы, мүгедектігі бойынша зейнетақыны тағайындау үшін
мүгедектік фактісін анықтау қажет, ал еңбекке уақытша жарамсыздығына
байланысты зейнетақыны тағайындау үшін еңбекке жарамсыздық фактісін анықтау
қажет және т.б.);
2.Әлеуметтік қорғауды жүзеге асыру, яғни әлеуметтік қорғаудың кез
келген түрін тағайындау кезінде.
Іс жүргізушілік сипаттағы қатынастар осы салада туындайтын дауларды
караумен және лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік органның шешімін
әкімшілік не сот тәртібінде шағымдаумен байланысты. Бұл даулар әртүрлі
мәселелер бойынша туындауы мүмкін: қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыру
түрін тағайындаудан бас тартуға қатысты немесе оның мөлшерін ақшалай
нысанда анықтау кезінде, мүгедектің себептерін не тобын, жеңілдіктерге
құқықтарды анықтау кезінде және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың пәнінде, негізгі, зейнетақылық қатынастармен
қатар туынды, процедуралық қатынастарды да бөліп қарастыруға болады. Оларға
Зейнетақы қорын қалыптастыруға және пайдалануға қатысты қатынастар, әртүрлі
жәрдемақыларды төлеуге қатысты қатынастар, азаматтарға медициналық және
санаторийлық-курорттық көмек көрсетуге қатысты қатынастар, соғыс және еңбек
ардагерлеріне мемлекеттік қайнар көздер есебінен жеңілдікгер мен
артықшылықтар беруге қатысты қатынастар жатады.
Бұл қатынастардың барлығының жиынтығы әлеуметтік қорғаудың пәнін
құрайды.
Әлеуметтік қорғаудың тиісті түрлері болып мыналар табылады:
1. Зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар;
2. Заттай көмек көрсету;
3. Процедуралық немесе іс жүргізушілік сипаттағы көмек.
Зейнетақының түрлері:
1. Жасына байланысты;
2. Мүгедектік бойынша;
3. Еңбек сіңірген жылдары үшін;
2. Асыраушысынан айырылуына байланысты;
3. Әлеуметтік зейнетақылар.
Қазақстан Республикасы да осы халықаралық-құқықтық нормаларды өз
заңдарында бекітіп әрі дамыта отырып, өз мойнына оларды орындауға қатысты
міндеттемелерді алды.
Әлеуметтік қорғауды - Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Конституциясында бекітілген, бұл Конституция Қазақстан
Республикасының саясаты адамның еркін дамуын және жақсы өмірін қамтамасыз
ететін жағдайларды жасауға бағытталған әлеуметтік мемлекет ретінде
жариялады. Бұл ереженің одан әрі нақтылануы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 28- бабында көрініс тапкан, оған сәйкес әрбір азаматқа
жалақының ең төменгі мөлшері және жасына, науқастануына, мүгедектігіне,
асыраушысынан айырылуына және өзге де негіздер бойынша зейнетақы
кепілденеді. Заңдарда мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік жәрдемақылар
белгіленген. Ерікті әлеуметтік сақтандыруға, әлеуметтік қамсыздандырудың
қосымша нысандарын жасауға және қайырымдылыққа жол беріледі [4].
Әркімнің әлеуметтік қорғауын тани отырып, ҚР Конституциясы мемлекетке
осы құқықты жүзеге асыру үшін барлық қажетті жағдайларды жасауды жүктейді.
ҚР Конституциясының 28-бабының 1-тармағында туындауы әлеуметтік
қорғау үшін негіз болып табылатын жағдайлар аталған. Бұл адам өмірінің
жасымен (жастық, кәрілік), денсаулық жағдайымен немесе еңбекке қабілетінмен
(ауру, мүгедек), отбасы міндеттерін орындауымен немесе орындай алмауымен
байланысты белгілі бір кезеңдері болуы мүмкін. Аталған тізім осымен
шектелмейді, себебі әлеуметтік қорғау заңдарда көзделген өзге жағдайларды
белгіленуі мүмкін. Мысалы, жұмыссыз мәртебесін иелену, жүктілігіне және
босануына, баланы күтуге байланысты еңбеек демалысында болу және т.б.
ҚР Конституциясының 28-бабаында әлеуметтік қорғаудың тек ақшалай
нысаны – мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік жәрдемақылар туралы
айтылған. Ақшалай төлемдерге қоса, әлеуметтік қорғаудың заттай нысандарда
да жүзеге асырылуы мүмкін: қарттаржәне мүгедектер үшін үй-интернаттарға,
балалар үйіне орналастыру, үйде әлеуметтік көмек көрсету және т.б.
Әлеуметтік қорғау – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет саясаты [5].
Қолданыстағы заңдарда әлеуметтік қорғау түсінігі салыстырмалы түрде
тар мағында пайдаланылады: ол адамның өмір сүру саласындағы құқықтары мен
кепілдіктерін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет саясатын білдіреді.
Сонымен, бір мезетте халықты әлеуметтік қорғау концепциясы, мемлекеттің
күрделі жағдайларға ұшыраған кез келген азаматқа оның еңбек стажына,
зейнетақы жарналарының мөлшеріне және т.б. қарамастан беретін кепілдіктерін
заңшығармашылық тұрғыдан бекітілуінен тұрады.
Яғни, халықты әлеуметтік қорғау – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттаға шаралар жүйесі.
1.2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМНІҢ ЖҮЙЕСІ МЕН
ҚАҒИДАЛАРЫ, ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
Әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмнің жүйесі туралы айтпастан
бұрын, қаржы саласының жүйесі, ғылым жүйесі, оқу пәнінің жүйесі, заңдар
жүйесі сияқты әртүрлі түсініктерді айқын ажыратып алған жөн.
Әлемеуттік қорғау, кез келеген сала сияқты, өзін құрайтын белгілі бір
заңдылықтарға және элементтерге негізделген өз жүйесіне ие.
Әлемеуттік қорғаудың, кез келегн саласы сияқты, - қоғамдық
қатынастардың белшілі бір тобын реттейтін нормалардың жиынтығы. Бұл
нормалар өзара белгілі бір байланыста болады және түрлі институттарды
құрайды. Сол себепті, әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизм жүйесі – бұл
белгілі бір, ғылыми негізделеген кезектілікте орналасқан, объективті түрде
өзара байланыста болатын институттар мен нормалардың жиынтығы. Бұл жүйенің
элементтері болып мыналар табылады: қаржылық нормасы, институтішілік
құрылым, институт, кешенді институт, салалық.
Әлеуметтік қорғаудың құқық нормалары жүйенін бастапқы құрамдас
бөлектері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш
элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың
қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады.
Диспозиция жүріс-тұрыс ережелерінің мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция
осы құқықтық норманың талаптарын орындау (немесе орындамау) кезіндегі
қолайлы немесе қолайсызсалдарды көрсетед [6].
Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды,
институтішілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі институттары болып мыналар табылады:
еңбек стажы, зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер, өтемақылар,
әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық нормалардың аса ірі
бірлесулері болып табылады және, өз кезегінде, әлдеқайда ұсақ құрылымдық
бірліктерге – институтішілік құрылымдарға бөлінеді. Мысалы, жәрдемақылар
институты өз ішінде келесі құрылымдардан тұрады: балалары бар тұлғаларға
берілегін жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты
жәрдемақы, жерлеуге байламысты берілетін жәрдемақы және т.б. Зейнетақы
институты жасына байланысгы зейнетақы, еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетақы, әлеумеггік зсйнетақылар және т.б. сияқты құрылымдардан
тұрады.
Әлеуметтік қорғаудың кейбір институттары кешенді сипатқа ие, себебі
олар әртүрлі салаларының нормаларын біріктіреді. Мысалы, әлеуметтік
корғаудың кешенді институттарының қатарына зейнетакылар институты жатады,
себебі олар мыналардан тұрады: қаржылык құқыққа жататын нормалардан
(зейнетақыларды төлеу мақсатында кұрылатын тиісгі зейнетақы қорларын
қалыптастыруға қатысты қатынастарды реттейді); әлеуметтік қорғауға жататын
нормалардан (қартайғанда, асыраушысынан айырылғанда, мүгедектік жағдайында
және зандарда кезделген өзге де жағдайларда халықты материалдық қорғауға
қатысты қатынастарды реттейді); әкімшілік жататын нормалардан
(зейнетақымен қорғауға басқаруға және ұйымдастыруға қатысты қатынастарды
реттейді); азаматтық жататын нормалардан (мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының шарттарын жасасу және орындауға қатысты катынастарды реттейді).
Мұндай кешенді институттардың болуы саласының құрылымына тек
институттар мен институтішілік құрылымдар ғана емес, сонымен қатар, салашық
сияқты нормалардың ірі бірлесулері де кіреді. Нақты айтар болсақ,
әлеуметтік қорғаудағы зейнетақылық сияқты салалық бөліп қарастырады.
Зейнетақымен қорғаудың ғылымының жүйесі - бұл әлеуметтік қорғау
саласына кіретін қоғамдық құбылыстардың кешені туралы ғылыми білімдердің,
көзқарастардың және ойлардың жүйесі. Ең алдымен, ғылым саласының өзін
зерттейді. Екіншіден, ғылым осы саланың туындау тарихын және даму алғы
шарттарын зерттейді. Үшіншіден, халықаралық-кұқықтық нормаларға ғылыми
талдау жасау Қазақстан Республикасы немесе КСРО ратификациялаған не
ратификацияламаған халықаралык конвенцияларда, пактілерде, шарттарда,
келісімдерде бекітілген әлеуметтік қорғау саласындагы халықаралық
стандарттың деңгейі туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, ғылым басқа елдердегі әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасу
және дамуының жалпы заңдылықтары мен бағыттарын және бұл мемлекеттердегі
әлеуметтік қорғауға қатысты қатынастарды реттеудің ерекшеліктерін
зерттейді. Бесіншіден, объективтік, шынайы тұжырымдар ретіндегі ғылыми
зерттеу нәтижелері әлеуметтік қорғау саласындағы және өзге салалардағы
ережелердің мазмұнын анықтауға бақытталған. Осылай, әлеуметтк қорғаудың
ғылымының пәні осы саланың пәніне қарағанда әлдеқайда кең екені туралы
қорытынды жасауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың жалпы бөліміне әлеуметтік қорғаудың саласының
пәнін, әдісін және міндеттерін, нормаларының уақыттағы, кеңістіктегі және
тұлғалар шеңбері бойынша күшін, әлеуметтік корғаудың саласындағы
қатынастарды, өзгеру және тоқтатылу негіздерін, олардың объектілерін,
әлеуметтік қорғаудың қағидаларын, жүйесін және қайнар көздеріне
сипаттайтын нормалар жатады [7].
Жалпы бөлім мыналарды көрсететін нормалардан тұрады:
- қағидалар мен міндеттер;
- азаматтардың әлеуметтік корғаудың саласындағы негізгі кұқықтары;
- мемлекеттің, зейнетақылық қорлардың және жергілікті өзін-өзі баскару
органдарының әлеуметтік корғаудың реттеуге қатысты құзыретін ажырату.
Әлеуметтік қорғаудың ерекше бөлімі осы кұкық саласының келесідей
жекелеген институттарын зерттейді: еңбек стажы, зейнетақымен қорғаудың,
жәрдемақылармен қамсыздандыру, жеңілдіктер, өтемақылар және т.б. Ерекше
бөлім азаматтарға әлеуметтік қорғаудың әр түрлі түрлерін ұсынудың
жағдайлары мен тәртібін, олардың мөлшерін реттейді. Ерекше бөлімнің
нормалары жекелеген институттарды құрайды (мысалы, жасына байланысты
зейнетақылар - бір институт, асыраушысынан айырылуына байланысты
зейнетақылар - екінші институт және т.б.). Әлеуметтік қорғаудың ерекше
бөлімінің құрылымын келесідей көрсетуге болады (институттар бойынша):
- азаматтарды жасына карай әлеуметтік қорғау және сактау;
- жасына байланысты зейнетакылар;
- мүгедектігі бойынша зейнетакылар;
- еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетакылар;
- әлеуметтік зейнетакылар;
- асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетакылар;
- еңбек зейнетақыларын тағайындаудың, есептеудің және төлеудің
тәртібі;
- қарттарға және мүгедектерге әлеуметтік кызмег көрсету;
- жұмыссыздығына байланысты жәрдемакылар;
- еңбекке уакытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар және т.б.
Теорияда қағидалары ретінде мәнін және мазмұнын, оның ішкі құрылымы
мен дамуын сипаттайтын негізгі идеялар, жетекші бастамалар түсініледі.
Әрекет ету саласы бойынша қағидаларын былай бөлуге болады:
- құқық салаларының барлығына тән жалпы қағидалар;
- кейбір салалардың ортақ сипатын көрсітетін сала аралык қағидалар;
- нақты бір саланың ерекшелігін сипаттайтын салалык қағидалар;
- саланың жекелеген институттарына қатысты сала ішілік қағидалар.
Жалпы қағидаларға мынадай қағидалар жатады: адамның құқықтары мен
бостандықтары ең жоғарғы құндылық болып табылады; адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау - мемлекеттің міндеті;
адамның құқықтары мен бостандықтарының танылуы мең кепілденуі; адамның
ңегізгі құқықтары мен бостандықтары әркімге туғаннан тиесілі болуы және
ажырамайтындығы; барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі; ер адам мен әйел
адамның теңдігі және құқықтарының жүзеге асырудың теңдей мүмкіндіктері;
әркімнің өмір сүруге құқығы; әркімнің құқықтары мен бостандықтарының сотпен
қорғануының кепілденуі; мемлекеттік билік органдарының немесе олардың
лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттерімен (немесе әрекетсіздігімен)
келгірілген мемлекеттік шығынды әркімнің өтетуге құқығы.
Бұл қағидалар әлеуметтік қорғаудың қоғамдық қатынастары, сонымен қатар
әлеуметтік өмір саласындағы реттеудің мәнін көрсететін жалпы және басты,
жетекші идеялар болып табылады, бұлардың кейбіреулері қазақстандық құқық
жүйесінің даму бағыттарын көрсетеді. Мысалы, халықаралық құқықтың жалпымен
танылған нормаларына және қағидаларына сәйкес, әркімге өмір сүрудің жақсы
деңгейі кепілденеді. Бұл қағиданы әлеуметтік қорғаудың саласында жүзеге
асыру - жедел шешуді талап ететін аса күрделі әлеуметтік мәселелелердің
бірі.
Салааралық қағидалар өзара байланысты екі (немесе одан да көп) құқық
салаларын қамтиды. Бұл, мысалы, әлеуметтік қорғаудың құқығы, еңбек құқығы,
отбасылық құқық. Салааралық қағидалар құқықтың жалпы қағидаларынан
толығымен шектеулі болып табылмайды. Керісінше, олар жалпы қағидаларға
негізделеді, қандай да бір негізгі идеяларды нақтылайды, құқықтың мазмұнын
жалпылап және құқық саласының ерекшелігін ескере отырып көрсетеді.
Салааралық қағидаларға мынадай қағидалар жатады: жұмыссыздықтан
қорғану кұқығы; денсаулықты қорғауға кұқық; отбасына, балаларға және
аналарға мемлекеттік қолдау көрсету; қарт адамдардың, мүгедектердің
әлеуметтік қорғануға құқығы және т.б.
Салалық қағидалар әрбір саласының тек өзіне тән құқықтық қағидаларға
негізделетінімен сипатталады. Салалық қағидалар нақты құқық саласының
нормаларының мәнін көрсетеді. Олардың негізінде жиынтығында әлеуметтік
қоғау кұқығын құрайтын нормалар жасалады және жүзеге асырылады. Әлеуметтік
қорғау құқығының салалық қағидаларына мынадай қағидаларды жатқызуга болады;
- жалпыға ортақтық;
- міндеттілік;
- мемлекеттік бюджет және зейнетақылык қорлар есебінен
қаржыландырылу;
- ақшалай төлемдерді беру негіздерін еңбек жағдайына (зиянды, ауыр
және т.б.), табиғи-климаттық жағдайларға, орташа жалақының
деңгейіне, еңбек стажының деңгейіне, жасына және т.б. қарай
түрлерге бөлу;
- әмбебаптылық;
- кешенділік.
Салалық қағидалар – бұл құқық саласының жекелеген институттарының
қағидалары. Әлеуметтік қорғау құқығында мақсаттылық, қол жетерлік,
еріктілік, кәмелетке толмаған тұлғаларға әлеуметтік қызметтерді көрсетудің
артықшылығы, құпиялық және т.б. сияқты салаішілік қағидаларды көрсетуге
болады.
Біздің өмірімізде туындаған жаңа экономикалық жағдайларды ескере
отырып, әлеуметтік қорғау келесі кағидаларым атауға болады:
- әлеуметтік қорғаудың жалпыға ортақтығы және қол жететіндігі;
- әлеуметтік қорғаудың түрлерінің жан-жақтылығы және көптүрлілігі;
- әлеуметтік қорғаудың елдің қалыптасқан экономика деңгейіне сәйкес
мөлшерде беріледі;
- әлеуметтік қорғаудың осы үшін арналған қаражат есебінен жүзеге
асырылады;
- әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік мәнге ие жағдайлардың негізінде
түрлерге болу.
Әлеуметтік қорғаудың жалпыға ортақтығы және кол жететіндігі. Бұл
қағида ең алдымен ҚР Конституциясының нормаларына негізделеді, оның 28-бабы
әрбір азаматқа жасына байланысты, наукастанған жағдайда, мүгедектігіне
байланысты, асыраушысынан айырылуына байланысты және т.б. жағдайларда
әлеуметтік қорғауға кепілдейді. Сонымен катар, әлеуметтік қорғау жалпыға
ортақтық кағидасы теңдік конституциялық қағидасына негізделеді, бұл
қағидаға сәйкес мемлекет жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, тегіне,
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына,
сенімдеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатысына, сонымен қатар басқа да
жағдайларға қарамастан, адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарының
тендігін кепілдейді.
Әлеуметтік камсыздандыруда бұл кағида тек еңбекпен немесе қоғамдық
жұмыспен аймалысқан ғана емес, сонымен қатар жұмыс істемеген азаматтардың
да (мысалы, жетім балалар, мүгедектер, жұмыс істемеген қартаң адамдар
әлеуметтік зейнетақы алуга құқылы) зейнетақы алу кұқығына ие болатынынан
көрініс табады.
Сонымен қатар, жалпыға ортақтық қағидасы әлеуметтік қамсыздандыру
құқығын тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, соған қоса,
егер заңдарда және халыкаралык шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік тұлғалар мен азаматтығы
жоқ тұлғалар да иеленетіндігінен көрініс табады.
Әлеуметтік қамсыздандырудың қол жететіндік кағидасы әлеуметтік
қамсыздандырудың жекелеген түрлерін тағайындау, беру және төлеу тәртібін
бекітетін нормалардан өз көрінісін табады. Әлеуметтік қамсыздандырудың
бүкіл жүйесі адамга - әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түрін
алушыға мейлінше жақындау үшін құрылған. Әдетте, қамсыздандыру тұлғаның
жұмыс, оқу, қызмет орны немесе тұрғылықты жері бойынша жүзеге асырылады.
Әлеуметтік қамсыздандырудың жекелеген түрлері тікелей үйде де жүзеге
асырылуы мүмкін. Оларға әлеуметтік қызмет көрсету, медициналық көмек,
зейнетақыларды үйге әкеліп беру және т.б. жатады.
Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің жан-жақтылығы және көптүрлілігі.
Бұл кағида мемлекеттің өз азаматтарына олар кажет ететін кез келген
жағдайларда көмек көрсететінін білдіреді. Бұл кағиданың мазмұны қоғамның
дамуына қарай тұрақты түрде өзгеріп тұрады. Егер алғашкыда әлеуметтік
қамсыздандыруға құқықтың туындау негіздері тек еңбекке қабілетін жоғалтуды,
кәрілікті және жесірлікті қамтыса, кейінірек әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың өзгеруіне және өркениеттің дамуына қарай бұл тізім әлдеқайда
кеңейе түсті. Әрбір адамның әлеуметтік қамсыздандыруға құқығын бекіткен
Адам құқықтарының жалпы декларациясы (1948 ж.) мұндай негіздерге тек
кәрілікті, еңбекке қабілетін жоғалтуды, жесірлікті ғана емес, сонымен қатар
жұмыссыздықта да және адам өзіне тәуелсіз жағдайларда өмір сүру көзін
жоғалтып алған кездерді де жатқызады. Соған коса, Декларация әлеуметтік
қамсыздандыру үшін дербес негіз ретінде ана болу мен балалықты да
жатқызады.
Қазакстан Республикасы мұндай жағдайлардың қатарына келесі негіздерді
жатқызады: кәрілік, мүгедектік, еңбекке уақытша жарамсыздық асыраушысынан
айырылу, жұмыссыздық, бала туу, адамның өлімі, медициналық көмекті және
емделуді, ем-дәрілік көмекті, протездік-ортопедтік көмекті, көлік құралын
немесе жүріп-тұру құралын қажет ету, еңбек жарақаты және кәсіби науқас,
кедейлік, балаларды отбасында тәрбелеу, ана болу және әке болу. Соңғы
кездері әлеуметтік қорғаудың негіз болып табылатын жаңа жағдайлар да пайда
болды – экологиялық тұрғыдан қолайсыз жағдайларда өмір сұру, Чернобыльдағы
құтқару жұмыстарына қатысу, интернационалдық борышты өтеу, иммундық
тапшылық вирусын жұқтыру және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың негіздерінің көптігімен оның түрлерінің көптігі
тығыз байланысты ол азаматтарға әлеуметтік қорғаудың ақшалай (зейнетақылар,
жәдемақылар, өтемақылар) және заттай нысанда (азық-түлік, дәрі-дәрмек,
киім, жүріп-тұру құралдары, мүгедектер, балалар үшін техникалық құралдар
және т.б.) белгілеуден және іс жүзінде беруден, жеңілдіктер (көлік
құралдарында, санаторийлық-курорттық емделуге қатысты және т.б.) ұсынудан
көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың ел экономикасының қалыптасқан деңгейіне сәйкес
мөлшерде беріледі. ҚР Конституциясы адамды, оның құқықтарын және
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық ретінде таниды.
Мемлекетте адамды жақсы деңгейде қамсыздандыру көп жағдайда ел
экономикасының даму деңгейіне тәуелді болып келеді. Мемлекет өз
азаматтарына өзінде бардан артықты бере алмайды. Сол себепті, мемлекеттің
өз азаматтарына кепілдей алатын қамсыздандырудың қандай да бір нормаларына
бекіту қажет.
Қазіргі кезде әлеуметтік қорғаудың стандарты ретінде өмір сүру
деңгейінің төменгі мөлшері алынған. Қазақстан Республикасының Өмір сүру
деңгейінің төменгі мөлшері туралы заңына сәйкес өмір сүру деңгейінің
төменгі мөлшері жалақының мөлшерін және жасына байланысты зейнетақының ең
төменгі мөлшерін, сонымен қатар жәрдемақылар мен өзгеде әлеуметтік
төлемдердің мөлшерлерін анықтау үшін негіз болып табылады.
Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері ретінде бір адамға қажетті ең
төменгі ақшалай табыс түсініледі.
Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшерін еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау жөніндегі уәкілетті орган және статистика жөніндегі уәкілетті орган
ең төменгі тұтынушылық қажеттіктер тұрғысынан есептейді. Бұлайша есептеу
азық-түлікті тұтынудың ғылыми негізделген физиологиялық нормалары бойынша
жүргізіледі және тоқсан сайын республика бойынша және аумақтар бойынша
орташа алғанда мыналарға сәйкес есептеледі:
1) әрбір адамға;
2) халықтың жыныстық-жастық топтары бойынша.
Ең төменгі тұтынушылық кәрзеңкесі мыналардан тұрады:
1) азық-түлік кәрзеңкесінен;
2)азық-түліктен басқа тауарлармен қызметтерге арналған шығындардан.
Қазақстан Республикасының Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері
туралы заңында кедейліктің шегі түсінігіне анықтама берілген.
Кедейліктің шегі ретінде адамның ең төменгі қажеттіктерін канағаттандыру
үшін қажет, республикада экономикалык мүмкіндіктерге сай белгіленетін
табыстың шегі танылады. Кедейліктің шегі, сонымен қатар, Қазакстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіп бойынша республика деңгейінде
және аумақтарда тоқсан сайын анықталады.
Кедейлік шегі көмекке мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету үшін
негіз болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың осы мақсаттар үшін арналған қаражат есебінен
жүзеге асырылады. Қазіргі кезде (яғни, 2045 жылға дейін) әлеуметтік
қорғаудың мемлекеттік қаражат есебінен де, арнайы қаражат- мемлекеттік және
мемлекегтік емес зейнетақы қорларының қаржысы есебінен де, сонымен қатар,
әлеуметтік қамсыздандыру мен қайырымдылықтың косымша нысандарын жасау
есебінен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік қаржысы екі денгейдегі бюджет
қаржысы есебінен қалыптасады. Әлеуметтік қамсыздандырудың көптеген түрлері
қоғам мүшесі ретіндегі адамға оның еңбек қызметіне бар-жоқтығына қарамастан
беріледі. Сол себепті, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру бюджеттен
қаржыландырылады-әлеуметтік зейнетақылар, балаларға берілетін жәрдемақылар,
әлеуметтік қызмет көрсету мекемелерінде әлеуметтік кызмет көрсету,
мүгедектерді жүріп-тұру құралдарымен қамтамасыз ету және т.б.
Әлеуметтік қорғауды қаржыландырудың мемлекеттік емес қайнар көздеріне
Қазакстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының қаржысы жатады.
Әмбебаптық қағидасы тиісті әлеуметтік мәнге не жағдайлар (ауру,
жұмыссыздық, кәрілік, еңбек жарақаты, көпбалалық, жүктілік және босану,
мугедектік. асыраушысынан айырылу және т.б.) туындаған жағдайда барлық
азаматтарды қамсыздандырудан көрініс табады. Ескеріп өтетін жайт, жаңа
экономикалық жағдайлар біздің еліміз үшін жаңа қауіптер мен тәуекелдердің
туындауына әкеп соқты. Үйсіздік, балалардың каңғыбас болуы. техногендік
және табиғи апаттар, қолайсыз экологиялық жағдайлар әлеуметтік
қамсыздандырудың қазіргі кезгі жүйесінде күн санап үлкен орын алуда және
бұлар да әлеуметтік тұрғыдан шешуді және әлеуметтік қорғауды қажет етеді.
Кешенділік қағидасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Магистрлік жоба Баспа 1
Енгізу күні
25.01.2017
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті
ЖОЛТАЕВ НҰРСҰЛТАН АСҚАРҰЛЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ
(ЖАМБЫЛОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРМАСЫ МЫСАЛЫНДА)
6М050900- Қаржы
Магистірлік ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі Молдабекова Айгуль Шаиповна, э.ғ.к., доцент
аты-жөні, ғылыми атағы
Тараз 2017 ж
СМЖ-нің құжаты СЖ 1111.08-2016
Магистрлік диссертация (магистрлік Баспа 3
жобаны)орындауға арналған тапсырма
Енгізу күні
05.01.2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті
Жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім беру факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Магистрлік диссертация (магистрлік жобаны) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Магистрант_Жолтаев Нұрсұлтан Асқарұлы
аты-жөні
1. Диссертация (магистрлік жоба)тақырыбы Қаржылықдағдарыс жағдайында
Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмін жетілдіру
(Жамбылоблысы әкімдігінің қаржы бақармасы мысалында)
ЖОО Ғылыми Кеңесі мәжілісінде 20___ж. _____________№____ хаттамасымен
бекітілген
2. Аяқталған диссертацияны (магистрлік жобаны) тапсыру мерзімі
_______________________20___ж.
3. Диссертацияның (магистрлік жобаның) бастапқы мәліметтері Қазақстан
Республикасы заңдары мен нұсқауы және нармативтік актілері, Қазақстан
Республикасының Ұлттық агенттігінің статистикалық мәліметтері
4. Диссертацияның (магистрлік жобаның) негізгі мазмұны (тарауларының атауы)
1. Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмінің
теориялық – әдістемелік негіздері
2. Жамбыл облысы әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджет шығысынан
халықты әлеуметтік қорғау саласына жұмсалынған қаржыларды талдау
3. Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді
5. Диссертацияның (магистрлік жобаның) қосымшалар тізімі 1. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджеттің орындалу есебі 2014 -2016
жылдар аралығындағы
Тапсырманы берген күн ________________________20___ж.
ЖОКББЖИ директоры _____________________ Абдукаримова З.Т.
қолы
аты-жөні
Кафедра меңгерушісі _____________________ Амалбекова Г.Е.
қолы аты-
жөні
Ғылыми жетекшісі _____________________ Молдабекова А.Ш.
қолы аты-
жөні
Магистрант _____________________ Жолтаев Н.А.
қолы аты-
жөні
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРМЕН АТАУЛАР
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ 11
МЕХАНИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ – ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ 11
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМНІҢ ЖҮЙЕСІ 16
МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ, ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
1.3 ХАЛЫҚТЫӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ 27
1.3.1ЗЕЙНЕТАҚЫЛАРДЫ ТАҒАЙЫНДАУ ТӘРТІБІ МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ ТӨЛЕУ 27
1.3.2АСЫРАУШЫСЫНАН АЙЫРЫЛУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫЛАР 30
1.3.3ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ЖӘРДЕМАҚЫЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ, 35
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.3.4ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘРДЕМАҚЫЛАРДЫҢ БАСҚА ТҮРЛЕРІ 48
2 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРМАСЫ БОЙЫНША БЮДЖЕТ 51
ШЫҒЫСЫНАН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНА ЖҰМСАЛЫНҒАН
ҚАРЖЫЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 БЮДЖЕТ ШЫҒЫСЫНАН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНА 51
БӨЛІНГЕН ҚАРЖЫЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫ
2.2 БЮДЖЕТТЕН ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ 57
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.3 БЮДЖЕТТЕН АРНАЙЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘРДЕМАҚЫЛАРҒА БӨЛІНГЕН 60
ҚАРЖЫЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.4 ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ ИНТЕРНАТТЫҚ ТҰРПАТТЫ МЕКЕМЕЛЕР 65
АРҚЫЛЫ КӨРСЕТІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ БӨЛІНГЕН
ҚАРЖЫЛАР
3 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДІ 69
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДІ 69
РЕТТЕУ ШАРАЛАРЫ
3.2 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ 73
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
ҚОСЫМШАЛАР 80
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы жобада келесi стандарттарға сiлтеменi пайдаланған:
1.9327-60-шi ГОСТ. Қағаздар және қағаз бұйымдары. Тұтынушы қалыптары.
2.7,1-84-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа iсi бойынша
стандарттардың жүйесi. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Құрастырудың
жалпы талаптары және ережелерi.
3.6.38-90-шi ГОСТ. Бiр iзге салған құжаттама жүйелер. Ұйымдастыру -
басқарушы құжаттаманың жүйесi. Құжатты ресiмдеуге арналған талаптар.
4.7.12-93-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа iсi бойынша
стандарттардың жүйесi. Орыс тiлдеріндегі сөздердiң қысқартуынының
библиографиялық жазбасы. Жалпы талаптар және ережелер.
5.(214-7, 6-шы ИСО) 7.9-95-шi ГОСТ. Мәлiмет, кiтапханалық және баспа
iсi бойынша стандарттардың жүйесi. Рефераттар және түсiнiктеме. Жалпы
талаптар.
6.2.105-95-шi ГОСТ. Мемлекетаралық стандарт. Конструкторлық
құжаттамалардың бiрыңғай жүйесі. Мәтiндi құжаттарға жалпы талаптар.
7.7.32-2001-шi ГОСТ. Мемлекетаралық стандарт. Мәлiмет, кiтапханалық
және баспа iсi бойынша стандарттың жүйесi. Ғылыми-зерттеу жұмыстар туралы
есептеу нәтижесi. Ресiмдеудiң құрылымы және ережелерi.
8. Магистрлік жобаны дайындауға және қорғауға арналған нұсқауы. ТарМҰ,
Тараз, 2017 ж
9. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Кодексі (Бюджет Кодексі) (11.12.08ж. енгізілген
толықтырулар мен өзгертулерді қоса);
10. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы,
1998ж.
11. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. –Алматы: ЮРИСТ, 2007.
-117 б.
12. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) (11.12.08ж.
енгізілген толықтырулар мен өзгертулерді қоса);
13.Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы,
1998ж.
14.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. –Алматы: ЮРИСТ, 2007.
-117 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Әлеуметтік қорғаудың мәні - азаматтарды зейнетақылармен,
жәрдемақылармен, өтемақылармен қамтамасыз етумен, сонымен қатар
процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қызметтер көрсетумен
байланысты қоғамдық қатынастар табылады.
Әлеуметтік қорғау – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет саясаты.
Яғни, халықты әлеуметтік қорғау – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттаға шаралар жүйесі.
Әлеуметтік қорғаудың құқық нормалары жүйенін бастапқы құрамдас
бөлектері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш
элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың
қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады.
ҚРҚазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңы.
Бұл заң тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет азаматтардың зейнетақымен
қамсыздандыру құқықтарын, мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты
кепілдіктерін анықтады, Орталықтан және зейнетақылық қорлардан зейнетакылық
төлемдер алудың тәртібін белгіледі, жинақтаушы зейнетақы қорларын
ұйымдастырудың және олардың жұмысының негізгі қағидаларын бекітті.
ҚР ҚР-да мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңы. Бұл заң
мүгедек сөзіне анықтама берген, мүгедектердің құқыктық жағдайының
негіздерін, олардың еңбек саласындагы кұқыктарын, мүгедектерге көрсетілетін
әлеуметтік көмек пен жеңілдіктердің түрлерін анықтаған.
Халықты еңбекпен камту туралы заң. Елімізде жұмыссыздық деген пайда
болып, жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт
- біздің республикамыздағы халыкты еңбекпен камтуға бағытталған алғашкы
заң.
Еңбекті корғаудың негіздері туралы заң еңбекті қорғау саласындағы
мемлекеттік саясатты бекітті. Бұл актінің ережелері жұмыс барысында
қызметкерлердің өмір және денсаулық кауіпсіздігін қамтамасыз ету
ережелерін,
Зейнетақыларды тағайындау тәртібі. Жасына, мүгедектігіне,
асыраушысынан айырылуына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетакылар осы тұлға белгіленген жасқа толған кезде және еңбек
стажы (жалпы немесе арнайы) болған жағдайда, сонымен қатар жинақтаушы
зейнетақы қорына міндетті зейнетакы жарналарын төлеген жағдайда
тағайындалады.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН АТАУЛАР
ҚР ҚМ Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі
ӘҚ Әлеуметтік қамсыздандыру
ӘК Әлеуметтік көмек
% пайыз
ҚР Қазақстан Республикасы
т.б. тағы басқа
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
т.с.с. тағы сол сияқты
АЕК ( Айлық есептік көрсеткіш
БЕС Бухгалтерлік есеп стандарты
А - ақша
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнім
Млн – миллион
Млрд – миллиард
ҚҚД – қаржы-қаражат капиталының дамуы
СЖА – статистика жөніндегі агенттігі
СА - сақтандыру компаниялары
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
тг – теңге
ҰТ – Ұлттық табыс
ҰӘҚ- Ұлттық әл-ауқаттық қор
КІРІСПЕ
Магистрлік диссертация тақырыбының өзектілігі. Адам өмірі қауіпті
және қүтпеген сәттерге толы. Кез қелген қезде денсаулықтан, сонымен қоса
тіршіліқ етудің негізгі қөзі - жалақыдан да айырылып қалуга болады. Өмір
сүрудің негізгі және қөп жағдайда жалғыз қезі болып табылатын жалақыны
жоғалту қызметқерді және оның отбасын аса ауыр материалдық жағдайға алып
қеледі, ал бұл, өз қезегінде, қедейшіліққе, қайыршылыққа, әртүрлі ауруларға
әкеліп соғады.
Мұндай жағдайларға мыналар жатады: науқас, қәріліқ, мүгедектік,
асыраушысынан айырылу және т.б. Аталган қиындықтарды өз бетімен дербес жеңу
қоп жағдайда мүмқін болмайды. Осындай қезде қөмеққе мемлекет қеледі.
Халықтьщ әқономиқалықтүрғыдан бәсең белігінің (қарт адамдардың, еңбеққе
қабілеттігі жоқ және жұмыссыз тұлғалардың) магериалдық қамтамасыз етілу
деңгейінің қүрт темендеу мәселесін шешуді мемлеқет ез мойнына алды. Ол
әлеуметтіқ қамсыздандыру жүйесін жасап, әлеуметтіқ оқиғалар - қәріліқ,
өлім, науқастық, мүгедеқтік, ана болу, жұмыссыздық туындаған кезде
зейнетақылар, әлеуметтіқ жәрдемақылар береді және қызмет қөрсетеді. Елдің
халқын әлеуметтіқ қамсыздандыруды дамыту мемлекеттің әлеуметтік саясатының
және қызметінің басым бағыттарының бірі болған және болып қала береді.
Жоғарда атап өтқеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған қез қелген
өнерқәсіптіқ-дамыған мемлеқетте халықты әлеуметтіқ қорғау азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіқтері жүйесін- де маңызды орынды
иеленеді. Алайда, нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтіқ қорғау
механизмін туындатпайды. Халықты әлеуметтік қорғаудың ереқшелігі оның аса
қоп материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда әкелмейтінінен
көрініс табады. Осы ерекшелігіне орай халықты әлеуметтік қорғауды шешу
мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік қамсыздандырудың тарихы жүз жылдам астам
уақытты қамтиды. Бұл уақыт үшінде қаржыландырудың функңиялары, нысандары
және әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты
- адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Диссертациялық тақырыптың зерттеу деңгейі Әлеуметтіқ қамсыздандыру
халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз байланысты. Қоғамның еңбеққе жарамсыз
мүшелерін әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейін аныктайтын фактор болып
әлеуметтік корғау шараларын қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе
кестесі табылады. Зерттеген шет ел ғалымдары –Романовский М.В., Поляк
Г.Б., Большаков С.В., Грязнов А.Г., Шуляк П.Н., Маркин Е.В., Вахрин П.И.,
Астахов А.А., Врублевская О.В., Шеремет А.Д және тағы басқалары.
Отандық әлеуметтік саясаттың мазмұны халыққа әлеуметтік көмек
көрсету мен әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі барлық іс – әрекетті
қаржымен қамтамасыз ету. Бұлардың қатарына белгілі отандық ғалымдар –
Сағадиев К.А.,Нұрымов А.А., Әуелбаев С., Құлпыбаев С., Бұлақбай Ж.М.,
Мельников В.Д., Молдабекова А.Ш., ., Мұқашева А., Оразғалиева А.,Өтебаев
Б.С., тағы басқалары қарастырған.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақсатымен міндеттері.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақсаты - қоғамдық дамудың нақтылы
жағдайларына сәйкес халыққа қалыпты тіршілік әрекетінің кепілді деңгейін
қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және
басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механиздердің жүйесін қарастыру.
Әлеуметтік корғаму немесе әлеуметтік кауіпсіздік түсінігі ол кез
келген азаматты, тіпті елдің кез келген тұрғынын жұмыссыздыктың, табыстың
жоғалуының немесе күрт азаюының, аурудың, бала туудың, өндірістік
жарақаттың немесе кәсіптік аурудың, мүгедектіктін, кәріліктің,
асыраушысынан айырылуының сал дарынан орын алған әкономикалық немесе
әлеуметтік киындыктардан қорғайтын шаралар жүйесін білдірді.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің міндеті келесілер:
Халықты әлеуметтік камсыздандырудың жүз жылдық тарихына талдау жасау
халықты әлеуметтік камсыздандыруды камтамасыз етудің екі негізгі көзін
аныктауға мүмкіндік береді:
-әлеуметтік қамсыздандыруды каржыландырудың үш жакты схемасы;
- әлеуметтік корғауды қаржыландырудын мемлекеттік әкімшілік- биліктік
(немесе бюджеттік) схемасы.
Әлеуметтік камсыздандыруды қаржыландырудың үш жақты схемасы кезінде
тараптар ретінде мына тұлғалар табылады: 1) еңбекке кабілетті, жүмыс
істейтін, одан әрі зейнетақыға үміткер әрбір азамат; 2) жұмыс беруші; 3)
мемлекет.
Әлеуметтік корғауды каржыландырудың мемлекеттік әкімшілік- биліктік
жүйесі кезінде қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып мемлекет
табылады, яғни әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет
қаржыландырады. Дәл осындай жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға
калды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жүмыс
істейтін азамат пен мемлекет табылады.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің пәні.Халықты әлеуметтік қорғауға
жұмсалатын шығыстардың үлессалмағы мемлекет шығыстарының жүйесінде жоғарғы
үлесті алады. Нарық жағдайында халықты әлеуметтік қорғау басым бола
бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтерге бағаның өсуіне байланысты,
сондай –ақ дағдарыстың және ақшаның құнсыздануының нәтижесінде өсетін
жолдарын қарастырады..
Магистрлік диссертацияны зерттеудің обьектісі. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқарамасы.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің теориялық және әдістемелік
негіздері.Магистрлік диссертация жұмысының теориялық және әдістемелік
мәселесінде отандық және шетелдік ғылым – экономистердің ғылыми еңбектері,
Қазақстан Республикасының заңдары, Үкіметтің нормтивтік – құқықтық актілері
негізге алынды.
Зерттеудің ақпараттық базасын Республикалық статистика агентігінің
мәліметтері, бюджет шығысынан әеуметтік саланы қаржыландыру есебі, сондай-
ақ, автордың жеке зерттеу барысындағы жинақталған материалдары
құрады.Зерттеу барысында қорытындылар мен тұжырымдамалар, салыстырмалы
талдау, монографиялық суретту, кестелік –сараптамалық, зерттеудің әдістерін
қолдану арқылы жүргізілді.
Қopғayғa ұcынылaтын нeгiзгi тұжыpымдap:
- халықты әлеуметтік қорғауды қapжылaндыpyдың экoнoмикaлық
тиiмдiлiгiн бaғaлayдaғы әдicтeмeлiк бaғыттapын анықтау;
- Жамбыл облысының қaзipгi жaғдaйын тaлдay нeгiзiндe халықты
әлеуметтік қолдаудың қaмтaмacыз eтyгe қaтыcты жacaлғaн тұжыpымдap;
- apнaйы бaғдapлaмaлap мeн тиiмдiлiк көpceткiштepiн пaйдaлaнa
oтыpып, халықты әлеуметтік қолдау мен әлеуметтік қамсыздандыруды
қapжылaндыpyдың әдicтepi ;
- халықты әлеуметтік қорғаудағы қapжылaндыpyдың aймaқтың
әлeyмeттiк-экoнoмикaлық жaғдaйынa бaйлaныcты oңтaйлы мoдeлi.
Магистрлік диссертаиялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары.
-Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизмінің
теориялық – әдістемелік негіздерін,
- Жамбыл облысы әкімдігінің қаржы басқармасы бойынша бюджет шығысынан
халықты әлеуметтік қорғау саласына жұмсалынған қаржыларды талдау,
- Қазақстан халқын әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Магистрлік диссертацияның тәжірибелік маңыздылығы. Жамбыл облысы
әкімдігінің қаржы басқармасының мысалында халықты әлеуметтік қорғау мен
әлеуметтік қамсыздандыру тетіктерін жетілдіру жолдарына нақты ұсыныстар
беру жолындағы деңгеймен анықталады. Бұл саланы қаржыландыру бағыттарындағы
тектіктер көздері, осы саланының ғылыми сараптау мақсаттарында қолдануға
мүмкіндік береді.
Магистрлік диссертацияны зерттелу нәтижелерінің қолдау табуы
(апробациясы). Ғылыми –зерттеу жұмыстар бойынша халықаралық және
республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияларда, семинарларда баяндама
жасап талқыланды.
Магистрлік диссертацияны зерттеудің мақалаларының жарыққа шығуы.
Магистрлік жұмыстың 0,65 б.т қамтитын екі мақала жарыққа шықты. Халықты
әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмді жетілдіру жолдары атты мақала
(Алматы, 2016 ж), Халықтың әлеуметтік жағдайын мемлекет тарапынан қаржылық
қамтамасыз ету мәселелері атты мақала: (Семей, 2016 ж) шығарылды.
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттертізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ – ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
Халықты әлеуметтік қорғау - адамның негізгі әлеуметтік- әкономнкалық
кұкықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы адам кұкыктарының жалны
декларациясының 26-бабында, 1966 жылғы экономикалык, әлеуметтік жәнс мәдени
құкыктар туралы халықаралык актінің 11 -бабында және өзге де халыкаралык
актілерде бекітілген [1].
Әлеуметтін қорғау - Қазакстан Республикасы Констнтуциясының 28-бабында
бекітілген, бұл бапка сәйкес: Қазакстан Республикасының азаматы жасына
келген, мүгедек болган, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де занды
негіздерде оған ең төменгі жалакы мен зейнетакының мөлшеріне, әлеуметтік
камсыздандырылуына кепілдік беріледі.
Әлеуметтік қорғаудың түсінігін әртүрлі мағынада қолдануға болады.
Біріншіден, әлеуметтік қорғау ретінде әкімшілік-биліктік
катынастардың ерекше нысаны деп түсініледі.
Екіншіден - бұл мемлекеттін функциясы.
Үшіншіден, азаматтарды қартаюына, асыраушысынан айырылуына, енбекке
кабілетінен айырылуына және т.б. жағдайларға байланысты материадцык
камтамасыз етудің мемлекетгік жүйесі және нысаны ретінде.
Төртіншіден, кұкык саласы ретінде.
Бесіншіден, азаматтардың кұкығы ретінде.
Біздің ойымызша, әлеуметтік қорғау - бұл материалдық игіліктерді
еңбектің қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік көмек материалдық игіліктер
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелеріне мемлекеттің және арнайы қорлардың
есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде және жағдайларда
бөлінеді. Соған коса, әлеуметтік көмек мемлекет әлеуметтік мәнге ие деп
таныған жағдайлардын туындауы салдарынан тіршілік етудің кайнар көзі
ретіндегі жоғалған жалақыны өтеуге бағытталған, мемлекет қалыптастыратын
құқықтық, әкономикалық және ұйымдастырушылық шаралардың жүйесі ретінде де
анықтауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың осы мақсаттар үшін арналған каражат есебінен
жүзеге асырылады. Ақша құралдарының кайнар көзіне қарай әлеуметтік көмектің
екі түрін ажыратуға болады:
-мемлекеттік және жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылатын
мемлекеттік әлеуметтік қорғау;
-зейнетақы қорларының салымшыларының-заңды және жеке тұлғалардың
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік емес әлеуметтік қорғау.
Әлеуметтік қорғаудың түрлері:
Ақша құралдарының қайнар көзіне қарамастан, мемлекеттік әлеуметтік
көмек келесі түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін:
-ақша төлемдері (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар, материалдық
көмек және т.б.);
-заттай көмек (дәрі-дәрмек, азық-түлік, мүгедектер үшін техникалық
көмек кұралдары);
-қызмет көрсету және жеңілдіктер (қарттар және мүгедектердін үй-
интернаттарына, балалар үйлеріне орналастыру, үйде әлеуметтік қызмет
көрсету және т.б.);
-мүгедектердің емделуімен, сауығуымен және денсаулығын жақсартуымен
(стационарда, үйден қатынап емдеу санаторийларда, карттар және мүгедектер
үшін арналған үй-интернаттарда), емдеу орнына баруымен және қайтуымен
байланысты қосымша шығындарын өтеу, жұмыссыздарды қайта оқыту (қайта
дайындықтан өткізу);
-азаматтардың жекелеген санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы
ақшалай және ақшалай емес түрлері.
Әлеуметтік қорғаудың субъектілеріне келесідей түрлерге бөлуге болады:
1) еңбекке қабілеттігі жоқ жастағы азаматгар:
-зейнеткерлер, солардың ішінде мүгедектер және жалғыз басты тұлғалар;
-балалар, солардың ішінде жас өспірімдер.
2) еңбекке қабілетті жастағы азаматтар:
-жұмыссыздар;
-уақытша жұмыссыз;
-мүгедектер;
-көпбалалы отбасылар;
-тұрмыстық жағдайы төмен тұлғалар.
Әлеуметтік қорғаудың мәні келесі функциялардан көрініс табады:
-саяси,
-әкономикалық;
-әлеуметтік;
-еңбек;
-демографиялық;
-сауықтыру.
Әлеуметтік қорғаудың саяси функциясы әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудан
және халықтың әртүрлі тобының өмір деңгейінің ерекшеліктеріне толы
қоғамдағы әлеуметтік шиеліністі әлсіретуден корініс табады [2].
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық функциясы жасына, еңбекке
қабілеттігінен айырылуына немесе асыраушысынан айырылуына байланысты
жалақыны немесе өзге де табыстың орнын толтырудан және тұрмыс жағдайы нашар
тұлғаларға көмек көрсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік функциясы әлеуметтік қорғалмаған,
өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж азаматтар санаттарына оларға қосымша қаржы
бөлу жолымен көмек керсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың еңбек функциясы әлеуметтік қамсыздандырудың
барлық түрлері үшін қаржының қайнар көзі болып осы қоғамдағы еңбек
қатынастарының табылуынан көрініс табады. Олардың даму деңгейіне әлеуметтік
қорғау жүйесінің барлық буындары тәуелді болады.
Әлеуметтік қорғаудың сауықтыру функциясы мүгедектер мен халықтың өзге
де әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтарының қоғамдық мәртебесін калпына келтіру
үшін қалыпты жағдайлар жасаудан көрініс табады. Бұл аталған тұлғалардың
өздерін қоғамның толыққанды мүшесі рітінде, сезінуіне мүмкіндік береді
[3]..
Әлеуметтік қорғаудың демографиялық функциясы елдің халық санының
көбеюін көтермелеуге бағытталған. Бұл мемлекеттің қалыпты дамуы үшін
қажет.
Әлеуметтік қорғаудың мәні - азаматтарды зейнетақылармен,
жәрдемақылармен, өтемақылармен қамтамасыз етумен, сонымен қатар
процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қызметтер көрсетумен
байланысты қоғамдық қатынастар табылады. Олар мыналарды қамтиды:
-азаматтарды зейнетақылармен, жәрдемақылармен және өтемақылармен
қамтамасыз етумен байланысты қоғамдық қатынастарды;
-заттай нысанда көмек көрсетумен байланысты қоғамдық қатынастар, яғни
тегін немесе жеңілдікті бағамен берілетін нақты тауарлармен, қызметтермен
қамтамасыз ету;
-процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қоғамдық қатынастар.
Әлеуметтік қорғаудың саласындағы қатынастар өз мәні бойынша әкімшілік-
биліктік қатынастар болып табылады. Олардың 5 тәсілін бөліп қарастыруға
болады:
-тегін, әрбір азаматтың бөлінетін, алайда мемлекет белгілеген
әлеуметтік нормативтің (стандарттың) шегінде қоғамның саналы (ұтымды)
қажеттіктеріне және экономикалық мүмкіндіктеріне сай игіліктерге қатысты
теңдей құқықтарына негізделеді. Мысалы, отбасының жан басына шаққан
табысына сәйкес медициналық қызмет көрсету, өтемақылар төлеу кезінде, бірақ
кез келген жағдайда мұндай көмек енбек қызметімен немесе зейнетақы
жарналарын төлеумен байланысты болмайды;
-бұрынғы немесе ағымдағы еңбектің шығындарын, өндірістің, материалдық
қорғаудың кажеттіктерін ескере отырып теңестірілмейтін, бірақ нормаланған
сипаттағы;
-құнды ішінара төлеумен байланысты жеңілдетілген жағдайдағы. Мысалы,
дәрі-дәрмектерді, санаторийларға жолдамаларды жеңілдетілген бағамен сату;
-ақы үшін;
-еңбектің саны мен сапасына қарай.
Байқағанымыздай, бұл қатынастар әртекті және құқықтық реттеудің
әртүрлі әдістерін талап етеді. Қызметті ақылы түрде көрсету қағидасына
негізделген қатынастар азаматтық құқықтың реттеу саласын қамтиды. Оларға
үшінші тәсілдің ақылылыққа негізделетін қатынастары да жатады.
Қатынастардың бесінші түрі еңбек құқығы саласына жатады. Алғашқы үш
тәсілдегі қатынастар негізінен әлеуметтік қорғаудың құқығына жатады.
Ұзақ уақыт бойы бұл қатынастар еңбек, әкімшілік және қаржылық
шеңберінде дамыды. Алайда, уақыт ағымымен заңшығарушылық материалдың
дамуымен, әлеуметтік қорғаудың жаңа ерекшеліктерінің дамуымен әлеуметтік
қорғаудың дербес құқық саласы болып бөлініп шықты.
Әлеуметтік қорғаудың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың негізгі
түрі болып, жоғарыда атап өткеніміздей, зейнетақылық қатынастар табылады.
Зейнетақылық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:
-жасына байланысты зейнетақыларды;
-мүгедектігі бойынша зейнетақыларды;
-еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақыларды;
-әлеуметтік зейнетақыларды.
Жәрдемақы алуға қатысты қатынастар мыналарды төлеумен байланысты
туындайды:
-еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақыларды;
-жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақыларды;
-қайғылы оқиғаның немесе кәсіптік аурудың нәтижесінде қызметкерлердің
денсаулығына келтірілген зиянды өтеумен байланысты жәрдемақыларды;
-жұмыссыздарға берілетін атаулы әлеуметтік көмекті;
-бала туумен байланысты бір жолғы жәрдемақыны.
Өтемақы алуға қатысты қатынастар келесідей өтемақыларды төлеумен
байланысты туындайды:
-18 жасқа дейінгі мүгедек-баланы, І-топ мүгедегін, 80 жастан асқан
қартты күтуші еңбекке қабілетті азаматтарға берілетін өтемақыларды.
Заттай нысанда көмек көрсетуге қатысты қатынастарға мыналар негіз
болады:
-тегін немесе жеңілдікпен берілетін тауарлар және көрсетілетін қызмет
түрлері;
-медициналық көмек;
-дәрі-дәрмектер;
-санаторийлык-курорттық емделу;
-балаларды балалар мекемелеріне орналастыру;
-мүгедектерге берілетін көлік құралдар;
-кәсіби оқыту және қайта дайындықтан өткізу;
-өзге де жеңілдіктер.
Процедуралық сипаттағы қатынастар келесідей заңды мәнге ие
әрекеттерді жасаумен байланысты туындайды:
1.Оларсыз материалдық қатынастар туындамайтын заңды фактілерді
белгілеу (мысалы, мүгедектігі бойынша зейнетақыны тағайындау үшін
мүгедектік фактісін анықтау қажет, ал еңбекке уақытша жарамсыздығына
байланысты зейнетақыны тағайындау үшін еңбекке жарамсыздық фактісін анықтау
қажет және т.б.);
2.Әлеуметтік қорғауды жүзеге асыру, яғни әлеуметтік қорғаудың кез
келген түрін тағайындау кезінде.
Іс жүргізушілік сипаттағы қатынастар осы салада туындайтын дауларды
караумен және лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік органның шешімін
әкімшілік не сот тәртібінде шағымдаумен байланысты. Бұл даулар әртүрлі
мәселелер бойынша туындауы мүмкін: қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыру
түрін тағайындаудан бас тартуға қатысты немесе оның мөлшерін ақшалай
нысанда анықтау кезінде, мүгедектің себептерін не тобын, жеңілдіктерге
құқықтарды анықтау кезінде және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың пәнінде, негізгі, зейнетақылық қатынастармен
қатар туынды, процедуралық қатынастарды да бөліп қарастыруға болады. Оларға
Зейнетақы қорын қалыптастыруға және пайдалануға қатысты қатынастар, әртүрлі
жәрдемақыларды төлеуге қатысты қатынастар, азаматтарға медициналық және
санаторийлық-курорттық көмек көрсетуге қатысты қатынастар, соғыс және еңбек
ардагерлеріне мемлекеттік қайнар көздер есебінен жеңілдікгер мен
артықшылықтар беруге қатысты қатынастар жатады.
Бұл қатынастардың барлығының жиынтығы әлеуметтік қорғаудың пәнін
құрайды.
Әлеуметтік қорғаудың тиісті түрлері болып мыналар табылады:
1. Зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар;
2. Заттай көмек көрсету;
3. Процедуралық немесе іс жүргізушілік сипаттағы көмек.
Зейнетақының түрлері:
1. Жасына байланысты;
2. Мүгедектік бойынша;
3. Еңбек сіңірген жылдары үшін;
2. Асыраушысынан айырылуына байланысты;
3. Әлеуметтік зейнетақылар.
Қазақстан Республикасы да осы халықаралық-құқықтық нормаларды өз
заңдарында бекітіп әрі дамыта отырып, өз мойнына оларды орындауға қатысты
міндеттемелерді алды.
Әлеуметтік қорғауды - Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Конституциясында бекітілген, бұл Конституция Қазақстан
Республикасының саясаты адамның еркін дамуын және жақсы өмірін қамтамасыз
ететін жағдайларды жасауға бағытталған әлеуметтік мемлекет ретінде
жариялады. Бұл ереженің одан әрі нақтылануы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 28- бабында көрініс тапкан, оған сәйкес әрбір азаматқа
жалақының ең төменгі мөлшері және жасына, науқастануына, мүгедектігіне,
асыраушысынан айырылуына және өзге де негіздер бойынша зейнетақы
кепілденеді. Заңдарда мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік жәрдемақылар
белгіленген. Ерікті әлеуметтік сақтандыруға, әлеуметтік қамсыздандырудың
қосымша нысандарын жасауға және қайырымдылыққа жол беріледі [4].
Әркімнің әлеуметтік қорғауын тани отырып, ҚР Конституциясы мемлекетке
осы құқықты жүзеге асыру үшін барлық қажетті жағдайларды жасауды жүктейді.
ҚР Конституциясының 28-бабының 1-тармағында туындауы әлеуметтік
қорғау үшін негіз болып табылатын жағдайлар аталған. Бұл адам өмірінің
жасымен (жастық, кәрілік), денсаулық жағдайымен немесе еңбекке қабілетінмен
(ауру, мүгедек), отбасы міндеттерін орындауымен немесе орындай алмауымен
байланысты белгілі бір кезеңдері болуы мүмкін. Аталған тізім осымен
шектелмейді, себебі әлеуметтік қорғау заңдарда көзделген өзге жағдайларды
белгіленуі мүмкін. Мысалы, жұмыссыз мәртебесін иелену, жүктілігіне және
босануына, баланы күтуге байланысты еңбеек демалысында болу және т.б.
ҚР Конституциясының 28-бабаында әлеуметтік қорғаудың тек ақшалай
нысаны – мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік жәрдемақылар туралы
айтылған. Ақшалай төлемдерге қоса, әлеуметтік қорғаудың заттай нысандарда
да жүзеге асырылуы мүмкін: қарттаржәне мүгедектер үшін үй-интернаттарға,
балалар үйіне орналастыру, үйде әлеуметтік көмек көрсету және т.б.
Әлеуметтік қорғау – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет саясаты [5].
Қолданыстағы заңдарда әлеуметтік қорғау түсінігі салыстырмалы түрде
тар мағында пайдаланылады: ол адамның өмір сүру саласындағы құқықтары мен
кепілдіктерін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет саясатын білдіреді.
Сонымен, бір мезетте халықты әлеуметтік қорғау концепциясы, мемлекеттің
күрделі жағдайларға ұшыраған кез келген азаматқа оның еңбек стажына,
зейнетақы жарналарының мөлшеріне және т.б. қарамастан беретін кепілдіктерін
заңшығармашылық тұрғыдан бекітілуінен тұрады.
Яғни, халықты әлеуметтік қорғау – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттаға шаралар жүйесі.
1.2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМНІҢ ЖҮЙЕСІ МЕН
ҚАҒИДАЛАРЫ, ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
Әлеуметтік қорғаудағы қаржылық механизмнің жүйесі туралы айтпастан
бұрын, қаржы саласының жүйесі, ғылым жүйесі, оқу пәнінің жүйесі, заңдар
жүйесі сияқты әртүрлі түсініктерді айқын ажыратып алған жөн.
Әлемеуттік қорғау, кез келеген сала сияқты, өзін құрайтын белгілі бір
заңдылықтарға және элементтерге негізделген өз жүйесіне ие.
Әлемеуттік қорғаудың, кез келегн саласы сияқты, - қоғамдық
қатынастардың белшілі бір тобын реттейтін нормалардың жиынтығы. Бұл
нормалар өзара белгілі бір байланыста болады және түрлі институттарды
құрайды. Сол себепті, әлеуметтік қорғаудың қаржылық механизм жүйесі – бұл
белгілі бір, ғылыми негізделеген кезектілікте орналасқан, объективті түрде
өзара байланыста болатын институттар мен нормалардың жиынтығы. Бұл жүйенің
элементтері болып мыналар табылады: қаржылық нормасы, институтішілік
құрылым, институт, кешенді институт, салалық.
Әлеуметтік қорғаудың құқық нормалары жүйенін бастапқы құрамдас
бөлектері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш
элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың
қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады.
Диспозиция жүріс-тұрыс ережелерінің мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция
осы құқықтық норманың талаптарын орындау (немесе орындамау) кезіндегі
қолайлы немесе қолайсызсалдарды көрсетед [6].
Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды,
институтішілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі институттары болып мыналар табылады:
еңбек стажы, зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер, өтемақылар,
әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық нормалардың аса ірі
бірлесулері болып табылады және, өз кезегінде, әлдеқайда ұсақ құрылымдық
бірліктерге – институтішілік құрылымдарға бөлінеді. Мысалы, жәрдемақылар
институты өз ішінде келесі құрылымдардан тұрады: балалары бар тұлғаларға
берілегін жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты
жәрдемақы, жерлеуге байламысты берілетін жәрдемақы және т.б. Зейнетақы
институты жасына байланысгы зейнетақы, еңбек сіңірген жылдары үшін
төленетін зейнетақы, әлеумеггік зсйнетақылар және т.б. сияқты құрылымдардан
тұрады.
Әлеуметтік қорғаудың кейбір институттары кешенді сипатқа ие, себебі
олар әртүрлі салаларының нормаларын біріктіреді. Мысалы, әлеуметтік
корғаудың кешенді институттарының қатарына зейнетакылар институты жатады,
себебі олар мыналардан тұрады: қаржылык құқыққа жататын нормалардан
(зейнетақыларды төлеу мақсатында кұрылатын тиісгі зейнетақы қорларын
қалыптастыруға қатысты қатынастарды реттейді); әлеуметтік қорғауға жататын
нормалардан (қартайғанда, асыраушысынан айырылғанда, мүгедектік жағдайында
және зандарда кезделген өзге де жағдайларда халықты материалдық қорғауға
қатысты қатынастарды реттейді); әкімшілік жататын нормалардан
(зейнетақымен қорғауға басқаруға және ұйымдастыруға қатысты қатынастарды
реттейді); азаматтық жататын нормалардан (мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының шарттарын жасасу және орындауға қатысты катынастарды реттейді).
Мұндай кешенді институттардың болуы саласының құрылымына тек
институттар мен институтішілік құрылымдар ғана емес, сонымен қатар, салашық
сияқты нормалардың ірі бірлесулері де кіреді. Нақты айтар болсақ,
әлеуметтік қорғаудағы зейнетақылық сияқты салалық бөліп қарастырады.
Зейнетақымен қорғаудың ғылымының жүйесі - бұл әлеуметтік қорғау
саласына кіретін қоғамдық құбылыстардың кешені туралы ғылыми білімдердің,
көзқарастардың және ойлардың жүйесі. Ең алдымен, ғылым саласының өзін
зерттейді. Екіншіден, ғылым осы саланың туындау тарихын және даму алғы
шарттарын зерттейді. Үшіншіден, халықаралық-кұқықтық нормаларға ғылыми
талдау жасау Қазақстан Республикасы немесе КСРО ратификациялаған не
ратификацияламаған халықаралык конвенцияларда, пактілерде, шарттарда,
келісімдерде бекітілген әлеуметтік қорғау саласындагы халықаралық
стандарттың деңгейі туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, ғылым басқа елдердегі әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасу
және дамуының жалпы заңдылықтары мен бағыттарын және бұл мемлекеттердегі
әлеуметтік қорғауға қатысты қатынастарды реттеудің ерекшеліктерін
зерттейді. Бесіншіден, объективтік, шынайы тұжырымдар ретіндегі ғылыми
зерттеу нәтижелері әлеуметтік қорғау саласындағы және өзге салалардағы
ережелердің мазмұнын анықтауға бақытталған. Осылай, әлеуметтк қорғаудың
ғылымының пәні осы саланың пәніне қарағанда әлдеқайда кең екені туралы
қорытынды жасауға болады.
Әлеуметтік қорғаудың жалпы бөліміне әлеуметтік қорғаудың саласының
пәнін, әдісін және міндеттерін, нормаларының уақыттағы, кеңістіктегі және
тұлғалар шеңбері бойынша күшін, әлеуметтік корғаудың саласындағы
қатынастарды, өзгеру және тоқтатылу негіздерін, олардың объектілерін,
әлеуметтік қорғаудың қағидаларын, жүйесін және қайнар көздеріне
сипаттайтын нормалар жатады [7].
Жалпы бөлім мыналарды көрсететін нормалардан тұрады:
- қағидалар мен міндеттер;
- азаматтардың әлеуметтік корғаудың саласындағы негізгі кұқықтары;
- мемлекеттің, зейнетақылық қорлардың және жергілікті өзін-өзі баскару
органдарының әлеуметтік корғаудың реттеуге қатысты құзыретін ажырату.
Әлеуметтік қорғаудың ерекше бөлімі осы кұкық саласының келесідей
жекелеген институттарын зерттейді: еңбек стажы, зейнетақымен қорғаудың,
жәрдемақылармен қамсыздандыру, жеңілдіктер, өтемақылар және т.б. Ерекше
бөлім азаматтарға әлеуметтік қорғаудың әр түрлі түрлерін ұсынудың
жағдайлары мен тәртібін, олардың мөлшерін реттейді. Ерекше бөлімнің
нормалары жекелеген институттарды құрайды (мысалы, жасына байланысты
зейнетақылар - бір институт, асыраушысынан айырылуына байланысты
зейнетақылар - екінші институт және т.б.). Әлеуметтік қорғаудың ерекше
бөлімінің құрылымын келесідей көрсетуге болады (институттар бойынша):
- азаматтарды жасына карай әлеуметтік қорғау және сактау;
- жасына байланысты зейнетакылар;
- мүгедектігі бойынша зейнетакылар;
- еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетакылар;
- әлеуметтік зейнетакылар;
- асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетакылар;
- еңбек зейнетақыларын тағайындаудың, есептеудің және төлеудің
тәртібі;
- қарттарға және мүгедектерге әлеуметтік кызмег көрсету;
- жұмыссыздығына байланысты жәрдемакылар;
- еңбекке уакытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар және т.б.
Теорияда қағидалары ретінде мәнін және мазмұнын, оның ішкі құрылымы
мен дамуын сипаттайтын негізгі идеялар, жетекші бастамалар түсініледі.
Әрекет ету саласы бойынша қағидаларын былай бөлуге болады:
- құқық салаларының барлығына тән жалпы қағидалар;
- кейбір салалардың ортақ сипатын көрсітетін сала аралык қағидалар;
- нақты бір саланың ерекшелігін сипаттайтын салалык қағидалар;
- саланың жекелеген институттарына қатысты сала ішілік қағидалар.
Жалпы қағидаларға мынадай қағидалар жатады: адамның құқықтары мен
бостандықтары ең жоғарғы құндылық болып табылады; адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау - мемлекеттің міндеті;
адамның құқықтары мен бостандықтарының танылуы мең кепілденуі; адамның
ңегізгі құқықтары мен бостандықтары әркімге туғаннан тиесілі болуы және
ажырамайтындығы; барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі; ер адам мен әйел
адамның теңдігі және құқықтарының жүзеге асырудың теңдей мүмкіндіктері;
әркімнің өмір сүруге құқығы; әркімнің құқықтары мен бостандықтарының сотпен
қорғануының кепілденуі; мемлекеттік билік органдарының немесе олардың
лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттерімен (немесе әрекетсіздігімен)
келгірілген мемлекеттік шығынды әркімнің өтетуге құқығы.
Бұл қағидалар әлеуметтік қорғаудың қоғамдық қатынастары, сонымен қатар
әлеуметтік өмір саласындағы реттеудің мәнін көрсететін жалпы және басты,
жетекші идеялар болып табылады, бұлардың кейбіреулері қазақстандық құқық
жүйесінің даму бағыттарын көрсетеді. Мысалы, халықаралық құқықтың жалпымен
танылған нормаларына және қағидаларына сәйкес, әркімге өмір сүрудің жақсы
деңгейі кепілденеді. Бұл қағиданы әлеуметтік қорғаудың саласында жүзеге
асыру - жедел шешуді талап ететін аса күрделі әлеуметтік мәселелелердің
бірі.
Салааралық қағидалар өзара байланысты екі (немесе одан да көп) құқық
салаларын қамтиды. Бұл, мысалы, әлеуметтік қорғаудың құқығы, еңбек құқығы,
отбасылық құқық. Салааралық қағидалар құқықтың жалпы қағидаларынан
толығымен шектеулі болып табылмайды. Керісінше, олар жалпы қағидаларға
негізделеді, қандай да бір негізгі идеяларды нақтылайды, құқықтың мазмұнын
жалпылап және құқық саласының ерекшелігін ескере отырып көрсетеді.
Салааралық қағидаларға мынадай қағидалар жатады: жұмыссыздықтан
қорғану кұқығы; денсаулықты қорғауға кұқық; отбасына, балаларға және
аналарға мемлекеттік қолдау көрсету; қарт адамдардың, мүгедектердің
әлеуметтік қорғануға құқығы және т.б.
Салалық қағидалар әрбір саласының тек өзіне тән құқықтық қағидаларға
негізделетінімен сипатталады. Салалық қағидалар нақты құқық саласының
нормаларының мәнін көрсетеді. Олардың негізінде жиынтығында әлеуметтік
қоғау кұқығын құрайтын нормалар жасалады және жүзеге асырылады. Әлеуметтік
қорғау құқығының салалық қағидаларына мынадай қағидаларды жатқызуга болады;
- жалпыға ортақтық;
- міндеттілік;
- мемлекеттік бюджет және зейнетақылык қорлар есебінен
қаржыландырылу;
- ақшалай төлемдерді беру негіздерін еңбек жағдайына (зиянды, ауыр
және т.б.), табиғи-климаттық жағдайларға, орташа жалақының
деңгейіне, еңбек стажының деңгейіне, жасына және т.б. қарай
түрлерге бөлу;
- әмбебаптылық;
- кешенділік.
Салалық қағидалар – бұл құқық саласының жекелеген институттарының
қағидалары. Әлеуметтік қорғау құқығында мақсаттылық, қол жетерлік,
еріктілік, кәмелетке толмаған тұлғаларға әлеуметтік қызметтерді көрсетудің
артықшылығы, құпиялық және т.б. сияқты салаішілік қағидаларды көрсетуге
болады.
Біздің өмірімізде туындаған жаңа экономикалық жағдайларды ескере
отырып, әлеуметтік қорғау келесі кағидаларым атауға болады:
- әлеуметтік қорғаудың жалпыға ортақтығы және қол жететіндігі;
- әлеуметтік қорғаудың түрлерінің жан-жақтылығы және көптүрлілігі;
- әлеуметтік қорғаудың елдің қалыптасқан экономика деңгейіне сәйкес
мөлшерде беріледі;
- әлеуметтік қорғаудың осы үшін арналған қаражат есебінен жүзеге
асырылады;
- әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік мәнге ие жағдайлардың негізінде
түрлерге болу.
Әлеуметтік қорғаудың жалпыға ортақтығы және кол жететіндігі. Бұл
қағида ең алдымен ҚР Конституциясының нормаларына негізделеді, оның 28-бабы
әрбір азаматқа жасына байланысты, наукастанған жағдайда, мүгедектігіне
байланысты, асыраушысынан айырылуына байланысты және т.б. жағдайларда
әлеуметтік қорғауға кепілдейді. Сонымен катар, әлеуметтік қорғау жалпыға
ортақтық кағидасы теңдік конституциялық қағидасына негізделеді, бұл
қағидаға сәйкес мемлекет жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, тегіне,
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына,
сенімдеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатысына, сонымен қатар басқа да
жағдайларға қарамастан, адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарының
тендігін кепілдейді.
Әлеуметтік камсыздандыруда бұл кағида тек еңбекпен немесе қоғамдық
жұмыспен аймалысқан ғана емес, сонымен қатар жұмыс істемеген азаматтардың
да (мысалы, жетім балалар, мүгедектер, жұмыс істемеген қартаң адамдар
әлеуметтік зейнетақы алуга құқылы) зейнетақы алу кұқығына ие болатынынан
көрініс табады.
Сонымен қатар, жалпыға ортақтық қағидасы әлеуметтік қамсыздандыру
құқығын тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, соған қоса,
егер заңдарда және халыкаралык шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік тұлғалар мен азаматтығы
жоқ тұлғалар да иеленетіндігінен көрініс табады.
Әлеуметтік қамсыздандырудың қол жететіндік кағидасы әлеуметтік
қамсыздандырудың жекелеген түрлерін тағайындау, беру және төлеу тәртібін
бекітетін нормалардан өз көрінісін табады. Әлеуметтік қамсыздандырудың
бүкіл жүйесі адамга - әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түрін
алушыға мейлінше жақындау үшін құрылған. Әдетте, қамсыздандыру тұлғаның
жұмыс, оқу, қызмет орны немесе тұрғылықты жері бойынша жүзеге асырылады.
Әлеуметтік қамсыздандырудың жекелеген түрлері тікелей үйде де жүзеге
асырылуы мүмкін. Оларға әлеуметтік қызмет көрсету, медициналық көмек,
зейнетақыларды үйге әкеліп беру және т.б. жатады.
Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің жан-жақтылығы және көптүрлілігі.
Бұл кағида мемлекеттің өз азаматтарына олар кажет ететін кез келген
жағдайларда көмек көрсететінін білдіреді. Бұл кағиданың мазмұны қоғамның
дамуына қарай тұрақты түрде өзгеріп тұрады. Егер алғашкыда әлеуметтік
қамсыздандыруға құқықтың туындау негіздері тек еңбекке қабілетін жоғалтуды,
кәрілікті және жесірлікті қамтыса, кейінірек әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың өзгеруіне және өркениеттің дамуына қарай бұл тізім әлдеқайда
кеңейе түсті. Әрбір адамның әлеуметтік қамсыздандыруға құқығын бекіткен
Адам құқықтарының жалпы декларациясы (1948 ж.) мұндай негіздерге тек
кәрілікті, еңбекке қабілетін жоғалтуды, жесірлікті ғана емес, сонымен қатар
жұмыссыздықта да және адам өзіне тәуелсіз жағдайларда өмір сүру көзін
жоғалтып алған кездерді де жатқызады. Соған коса, Декларация әлеуметтік
қамсыздандыру үшін дербес негіз ретінде ана болу мен балалықты да
жатқызады.
Қазакстан Республикасы мұндай жағдайлардың қатарына келесі негіздерді
жатқызады: кәрілік, мүгедектік, еңбекке уақытша жарамсыздық асыраушысынан
айырылу, жұмыссыздық, бала туу, адамның өлімі, медициналық көмекті және
емделуді, ем-дәрілік көмекті, протездік-ортопедтік көмекті, көлік құралын
немесе жүріп-тұру құралын қажет ету, еңбек жарақаты және кәсіби науқас,
кедейлік, балаларды отбасында тәрбелеу, ана болу және әке болу. Соңғы
кездері әлеуметтік қорғаудың негіз болып табылатын жаңа жағдайлар да пайда
болды – экологиялық тұрғыдан қолайсыз жағдайларда өмір сұру, Чернобыльдағы
құтқару жұмыстарына қатысу, интернационалдық борышты өтеу, иммундық
тапшылық вирусын жұқтыру және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың негіздерінің көптігімен оның түрлерінің көптігі
тығыз байланысты ол азаматтарға әлеуметтік қорғаудың ақшалай (зейнетақылар,
жәдемақылар, өтемақылар) және заттай нысанда (азық-түлік, дәрі-дәрмек,
киім, жүріп-тұру құралдары, мүгедектер, балалар үшін техникалық құралдар
және т.б.) белгілеуден және іс жүзінде беруден, жеңілдіктер (көлік
құралдарында, санаторийлық-курорттық емделуге қатысты және т.б.) ұсынудан
көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың ел экономикасының қалыптасқан деңгейіне сәйкес
мөлшерде беріледі. ҚР Конституциясы адамды, оның құқықтарын және
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық ретінде таниды.
Мемлекетте адамды жақсы деңгейде қамсыздандыру көп жағдайда ел
экономикасының даму деңгейіне тәуелді болып келеді. Мемлекет өз
азаматтарына өзінде бардан артықты бере алмайды. Сол себепті, мемлекеттің
өз азаматтарына кепілдей алатын қамсыздандырудың қандай да бір нормаларына
бекіту қажет.
Қазіргі кезде әлеуметтік қорғаудың стандарты ретінде өмір сүру
деңгейінің төменгі мөлшері алынған. Қазақстан Республикасының Өмір сүру
деңгейінің төменгі мөлшері туралы заңына сәйкес өмір сүру деңгейінің
төменгі мөлшері жалақының мөлшерін және жасына байланысты зейнетақының ең
төменгі мөлшерін, сонымен қатар жәрдемақылар мен өзгеде әлеуметтік
төлемдердің мөлшерлерін анықтау үшін негіз болып табылады.
Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері ретінде бір адамға қажетті ең
төменгі ақшалай табыс түсініледі.
Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшерін еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау жөніндегі уәкілетті орган және статистика жөніндегі уәкілетті орган
ең төменгі тұтынушылық қажеттіктер тұрғысынан есептейді. Бұлайша есептеу
азық-түлікті тұтынудың ғылыми негізделген физиологиялық нормалары бойынша
жүргізіледі және тоқсан сайын республика бойынша және аумақтар бойынша
орташа алғанда мыналарға сәйкес есептеледі:
1) әрбір адамға;
2) халықтың жыныстық-жастық топтары бойынша.
Ең төменгі тұтынушылық кәрзеңкесі мыналардан тұрады:
1) азық-түлік кәрзеңкесінен;
2)азық-түліктен басқа тауарлармен қызметтерге арналған шығындардан.
Қазақстан Республикасының Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері
туралы заңында кедейліктің шегі түсінігіне анықтама берілген.
Кедейліктің шегі ретінде адамның ең төменгі қажеттіктерін канағаттандыру
үшін қажет, республикада экономикалык мүмкіндіктерге сай белгіленетін
табыстың шегі танылады. Кедейліктің шегі, сонымен қатар, Қазакстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіп бойынша республика деңгейінде
және аумақтарда тоқсан сайын анықталады.
Кедейлік шегі көмекке мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету үшін
негіз болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың осы мақсаттар үшін арналған қаражат есебінен
жүзеге асырылады. Қазіргі кезде (яғни, 2045 жылға дейін) әлеуметтік
қорғаудың мемлекеттік қаражат есебінен де, арнайы қаражат- мемлекеттік және
мемлекегтік емес зейнетақы қорларының қаржысы есебінен де, сонымен қатар,
әлеуметтік қамсыздандыру мен қайырымдылықтың косымша нысандарын жасау
есебінен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік қаржысы екі денгейдегі бюджет
қаржысы есебінен қалыптасады. Әлеуметтік қамсыздандырудың көптеген түрлері
қоғам мүшесі ретіндегі адамға оның еңбек қызметіне бар-жоқтығына қарамастан
беріледі. Сол себепті, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру бюджеттен
қаржыландырылады-әлеуметтік зейнетақылар, балаларға берілетін жәрдемақылар,
әлеуметтік қызмет көрсету мекемелерінде әлеуметтік кызмет көрсету,
мүгедектерді жүріп-тұру құралдарымен қамтамасыз ету және т.б.
Әлеуметтік қорғауды қаржыландырудың мемлекеттік емес қайнар көздеріне
Қазакстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының қаржысы жатады.
Әмбебаптық қағидасы тиісті әлеуметтік мәнге не жағдайлар (ауру,
жұмыссыздық, кәрілік, еңбек жарақаты, көпбалалық, жүктілік және босану,
мугедектік. асыраушысынан айырылу және т.б.) туындаған жағдайда барлық
азаматтарды қамсыздандырудан көрініс табады. Ескеріп өтетін жайт, жаңа
экономикалық жағдайлар біздің еліміз үшін жаңа қауіптер мен тәуекелдердің
туындауына әкеп соқты. Үйсіздік, балалардың каңғыбас болуы. техногендік
және табиғи апаттар, қолайсыз экологиялық жағдайлар әлеуметтік
қамсыздандырудың қазіргі кезгі жүйесінде күн санап үлкен орын алуда және
бұлар да әлеуметтік тұрғыдан шешуді және әлеуметтік қорғауды қажет етеді.
Кешенділік қағидасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz