Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
І бөлім. ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтың қайнар көздері
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны

ІІ бөлім. ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Құқықтың жүйесі
2.2 Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен түрлері

ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Құқық әлеуметтік институт ретінде мемлекетпен бірдей пайда болады,
көп жағдайда олар, бір-бірінің тиімді әрекеттерін қамтамасыз ету үшін
қажетті. Мемлекет, құқықсыз, сол сияқты құқық та мемлекетсіз өмір сүре
алмайды (саяси билікті ұйымдастырады, нағыз мемлекеттің саясатын жүргізетін
құралы ретінде көрінеді). Мемлекет заңды нормаларды белгілейді, қолданады
кепілдік береді. Тек мемлекет органдары ғана құқықтық ұйғарымның орындалуын
тексереді, орындалмаса соған сай заңды жаза қолданады.
Құқық тарихи жағынан, таптық құбылыс ретінде пайда болды және
экономикалық үстем таптың еркін және мүддесін қорғады.
Егер ғұрып адамдардың сезімінде, тәртібінде ұсталса, құқық нормалары
көпшілікке белгілі жазбаша дайындағаннан басталды.
Құқық ғұрыпқа қарағанда күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым
салудан басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның
негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге
мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы - қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың
қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауымдық нормалардың
оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқықтық нормалар көп жағдайда үш негізгі жолдармен құрылды:
1) Мононормалардың (алғашқы әдет-ғұрыптардың) әлеуметтік нормаларға
айналуы, соған байланысты оларға мемлекетпен рұқсат беріліп бекітілуі;
2) Мемлекеттің құқықтық шығармашылығы арқылы заңды нормалары бар
арнайы құжаттар жасалуы — нормативті актылар (заңдар, қаулылар т.с.с.).
3) Прецеденттік құқық, соттардың нақты шешімдерінен тұрады
(соттардың және әкімшілік органдарының қабылдаған шешімдері, сондай істерді
шешуге үлгі ретінде қабылдануы).
Құқықтың нысанына (шығуына), құқықтық нормалардың көріністерін
бекіту жолдары жатады. "Құқықтың шығу жолдары" заңды нормалардың сыртқы
көрініс нысандарын белілеу үшін қолданылатын арнайы құқықтық атау.
Құқықтың қайнар көздеріне, заң нормалары бекітілетін арнайы
мемлекеттік құжаттар жатады. Мысалға, заң президенттің қаулысы, үкіметтің
қаулысы, жергілікті өзін-өзі басқаратын органдардың шешімі. Көрсетілген
актыларда белгілі мемлекет органдарынан шыққан тәртіптілікті сақтау ережесі
кіреді. Бұл ережелер құқықтық нормаларға бекіп, жалпыға бірдей маңыздылыққа
ие болады.
Құқықтың негізгі нысандарына (қайнар көздеріне) мыналар жатады:
құқықтық әдет-ғұрып, заңды прецедент (сот практикасы), нормативті-құқықтық
акт.
Құқықтық ғұрыптар. Құқықтық ғұрып дегеніміз, мемлекетпен рұқсат
етілген тәртіп ережесі, ол ертеден қалыптасып ұзақ жылдар бойы қайталанған
адамдардың өзгермейтін қарым-қатынастары, сонысына байланысты тұрақты норма
ретінде бекітілген. Мемлекеттің рұқсат беретін барлық әдептерге бірдей емес
тек, өзінің мүдделеріне сай ғұрыптар болған. Рұқсат берілген ғұрыптар
жалпыға бірдей міндетті сипаттағы тәртіп жолдары. Ертедегі құқықтық
ғұрыптарға құл иеленуші құқықтың XII таблиц заңы (Ертедегі Рим V ғ. б.д.э.)
Драконша заңы, (Афинь VII ғ. б.э.д.) және басқалар жатады.

І бөлім. ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтың қайнар көздері

Құқық әлеуметтік институт ретінде мемлекетпен бірдей пайда болады,
көп жағдайда олар, бір-бірінің тиімді әрекеттерін қамтамасыз ету үшін
қажетті. Мемлекет, құқықсыз, сол сияқты құқық та мемлекетсіз өмір сүре
алмайды (саяси билікті ұйымдастырады, нағыз мемлекеттің саясатын жүргізетін
құралы ретінде көрінеді). Мемлекет заңды нормаларды белгілейді, қолданады
кепілдік береді. Тек мемлекет органдары ғана құқықтық ұйғарымның орындалуын
тексереді, орындалмаса соған сай заңды жаза қолданады.
Құқық тарихи жағынан, таптық құбылыс ретінде пайда болды және
экономикалық үстем таптың еркін және мүддесін қорғады.
Егер ғұрып адамдардың сезімінде, тәртібінде ұсталса, құқық нормалары
көпшілікке белгілі жазбаша дайындағаннан басталды.
Құқық ғұрыпқа қарағанда күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым
салудан басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның
негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге
мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы - қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың
қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауымдық нормалардың
оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқықтық нормалар көп жағдайда үш негізгі жолдармен құрылды:
1) Мононормалардың (алғашқы әдет-ғұрыптардың) әлеуметтік нормаларға
айналуы, соған байланысты оларға мемлекетпен рұқсат беріліп бекітілуі;
2) Мемлекеттің құқықтық шығармашылығы арқылы заңды нормалары бар
арнайы құжаттар жасалуы — нормативті актылар (заңдар, қаулылар т.с.с.).
3) Прецеденттік құқық, соттардың нақты шешімдерінен тұрады
(соттардың және әкімшілік органдарының қабылдаған шешімдері, сондай істерді
шешуге үлгі ретінде қабылдануы).
Құқықтың нысанына (шығуына), құқықтық нормалардың көріністерін
бекіту жолдары жатады. "Құқықтың шығу жолдары" заңды нормалардың сыртқы
көрініс нысандарын белілеу үшін қолданылатын арнайы құқықтық атау.
Құқықтың қайнар көздеріне, заң нормалары бекітілетін арнайы
мемлекеттік құжаттар жатады. Мысалға, заң президенттің қаулысы, үкіметтің
қаулысы, жергілікті өзін-өзі басқаратын органдардың шешімі. Көрсетілген
актыларда белгілі мемлекет органдарынан шыққан тәртіптілікті сақтау ережесі
кіреді. Бұл ережелер құқықтық нормаларға бекіп, жалпыға бірдей маңыздылыққа
ие болады.
Құқықтың негізгі нысандарына (қайнар көздеріне) мыналар жатады:
құқықтық әдет-ғұрып, заңды прецедент (сот практикасы), нормативті-құқықтық
акт.
Құқықтық ғұрыптар. Құқықтық ғұрып дегеніміз, мемлекетпен рұқсат
етілген тәртіп ережесі, ол ертеден қалыптасып ұзақ жылдар бойы қайталанған
адамдардың өзгермейтін қарым-қатынастары, сонысына байланысты тұрақты норма
ретінде бекітілген. Мемлекеттің рұқсат беретін барлық әдептерге бірдей емес
тек, өзінің мүдделеріне сай ғұрыптар болған. Рұқсат берілген ғұрыптар
жалпыға бірдей міндетті сипаттағы тәртіп жолдары. Ертедегі құқықтық
ғұрыптарға құл иеленуші құқықтың XII таблиц заңы (Ертедегі Рим V ғ. б.д.э.)
Драконша заңы, (Афинь VII ғ. б.э.д.) және басқалар жатады.
Заң ғылымдарының құқықтық ғұрыптарға көзқарасы бір жақтыға жатпайды.
Біреулері, құқықтың пайда болуындағы шығатын жерлерін есептеп ғұрыптарға ең
жоғарғы баға береді. Себебі, заң шығарушы және сот органдары өздерінің
құқыққа шығармашылықпен қарағанда, сол қоғамда қалыптасқан көзқарастарды
және ғұрыптарды басшылыққа алады. Ғұрыптардың ролін жоғары бағалу,
социологиялық және ерекше тарихи құқық мектебіне тән, себебі, олар құқықты
халық сапасының нәтижесі ретінде көреді.
Заңды позитивизм, керісінше ғұрыпты құқықтың шығу көзі ретінде
ескіргендікке жатқызады және қазіргі өмірге сай ешқандай маңызды қызметі
жоқтығын айтады. Заңды позитивизм өкілдері құқықтың ең басты пайда болу
көзіне заңды жатқызады, себебі ол өзінің реттеуімен қоғам өмірінің негізгі
ортасын қамтиды.
2. Заңды прецендент (сот тәжірибесі) - Қазіргі дүниеде көп тараған
құқықтың шығу көздерінің бірі. Заңды прецендент дегеніміз, соттың және
әкімшілік органдарының заңды бір істі қараған шешімі, ол іске, мемлекет
жалпы міндеттілік маңыз береді. Ол соттық және әкімшілік прецедент болып
екіге бөлінеді. Заң прецендентіне бұрышы болған мемлекеттік органдардың
(соттық не әкімшілік) белгілі жұмыс бойынша шығарған шешімдері құқықтық
нормалардың күшіне ие болып, одан кейінгі сондай істерге қолданылатын
болады. Прецеденттік құқық формалары Англияда және АҚШ-та кеңінен
пайдаланылады.
Прецеденттің пайда болған, туған жері Англия болып есептеледі. Жалпы
құқықтар онда корольдердің соттарымен жасалған және негізінен, құқық сот
тәжірибесінің нәтижесі. Ағылшын соттары кәзіргі кезде тек құқықты қолданып
қоймайды, құқық нормаларын құрастырады. Англияда мынандай жолдар қалыптасты
және прецедентті қолданудың шегі белгіленді:
а) Лорд Палатасының шығарған шешімі, өзінің және барлық соттардың
орындауына міндетті;
б) Апелляциялық соттың шешімі Лорд Палатасына, басқа барлық соттарға
міндетті;
в) Жоғарғы соттың шешімдері төменгі соттарға міндетті. АҚШ-та
прецедентті құқықтың шығу көзі ретіндегі қатынасы қарапайым, мұнда сот
тәжірибесін өзгертуге мүмкіндік бар.
Революцияға дейінгі орыстың құқық теориясы, заң нормаларының сот
тәжірибесімен толықтырылуын қолдаған, бірақ ондай пікірлер көпшілікпен
қолданбады. Сот тәжірибесіне құқықтың шығу көзі ретіндегі қатынасын былай
деп көрсетті: Қоғам өмірінде заңмен қаралмаған әртүрлі кездейсоқ жағдайлар
болады, сот сондай жағдайларды процессте қарағанда шығармашылық роль
атқарып, барлық казустарды шешуге тиісті және жаңа казустармен кездеседі,
сонда олар үшін еріксіз жаңа нормалар құрастыратын болады. Ол сондай
жағдайларды шешуге дәл келетін заңдарды іздейді. Яғни, "заңның аналогиясын"
пайдаланады.
Еліміздің заң ғылымы кейінгі кездерде, сот тәжірибесін толық түрдегі
құқықтың шыққан көзіне жатқызбайды. Құқықты қолдануда объективті
тәжірибенің негізінде, соттардың жаңа нормаларды қосуға және жөндеуіне
болмайды. Себебі, ол тек қызметтік ролінде, заңды нормаларды қолдану
процесінде талқылайды, анықтайды.
2. Нормативті-құқықтық актылар - бұл құқықтық шығармашылық, онда
құқық нормалары бар. Құқықтың шығу көздерінің ішінде нормативтік-құқықтық
акт ең алдыңғы орын алады. Ол өзіне, жалпыға бірдей мемлекетпен құрылатын
қорғалатын ереже тәртібін жинайды. Ондай актыларға конституция, басқа
заңдар, атқарушы органдардың нормативті шешімдері жатады. Басқаларға
қарағанда, нормативті актылар толық және жедел түрде қоғамның өзгермелі
қажеттілігінің дамуын, құқықтық реттеудің тиімділігін көрсетеді, қажетті
біркелкілікті қамтамасыз етеді.
Құқық және дін. Адам баласы қоғамының белгілі даму кездерінің
тарихында діни (каноникалық) құқық белгілі роль атқарғанын білеміз, әсіресе
ондай жағдайлар дінді мемлекеттік институт ретінде санайтын елдерде болды.
Орта ғасыр кезеңі де, соған ұқсас мысалдарға толы болды. Шіркеу
заңдылықтарына отбасы, неке, заттар туралы және қылмыстық-құқықтық
қатынастарды шешу жатқан.
Қазіргі кезде, құқықтың шығу көздеріне жататын араб елдеріндегі көп
тараған мұсылмандардың діни көзқарастары. Мұсылман құқығы, басқа көптеген
құқық жүйесінен өзгеше. Олар ислам дінінің бір жағын құрайды. Бұл діннің
негіздері, біріншіден, мұсылман неге сенетіні туралы догмаларын белгілейді
және анықтайды, екіншіден, сенушілерге алдын-ала не істейтіндерін, нені
істеуге болмайтындығын үйретеді. Былайша айтқанда "шар" не "шариғат"
(аударсақ "жүретін жол"), мұсылман құқығы болып аталады. Ол құқық мұсылман
дініне сенушілерге, өзін дінге сай қалай ұстайтындығын көрсетеді.
Мұсылман құқығының негізіндегі шығатын төрт жерін айтуымыз қажет:
1) қасиетті кітап Құран;
2) Сунна - әдет-ғұрыптар жинағы;
3) Қияс – мұсылмандардың өміріндегі құбылыстар жөнінде салыстырмалы
әңгімелер.
Құқық негізі жөнінде әңгімелескенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда
болуы мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы
әңгімеге арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық
шығармашылық ісі, үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік-жігері және ең соңында
қоғамның материалдық тұрмыс жағдайлары.
Бұл тұрғыдан құқық негіздерін кең мағынада түсіндіреді. Сондай бола
тұрса да "құқық негіздері дегеніміз - қоғамдық қатынастарды реттейтін,
ресми түрде бекітілген, жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін
қоғамның ерік-жігері.
Әдетте құқық негіздері төрт түрге бөлінеді: құқықтық әдеттер, сот
прецеденттері (үлгілер), құқықтық келісім-шарттар, нормативтік-құқықтық
актілер.
Құқықтық әдеттер - қоғам өмірінен шыққан, адамдардың қарым-қатынасын
реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілетін
әдет-ғұрыптар.
Кезінде қазақ даласында құқықтық әдет-ғұрыптар қоғамдық
қатынастардың негізгі реттеушісі болған.
Оған дәлел "Қасым ханның қасқа жолы" (XV ғ.), "Есім ханның ескі жолы
(XVI ғ.), Тәуке ханның "Жеті жарғысы" (XVIII ғ.). Сонымен қатар қазақ
қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін
дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді
қарағанда күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. XIX ғасырдың билер
съезінде қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативті
актілер ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден
қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып
отырған.
Құқық прецеденті - жоғары мемлекет (сот) органдары қабылдаған нақты
шешім. Осы шешім төменгі мемлекет (сот) органдарына ұқсас істерді шешкенде
негіз болады. Құқық прецендентінің шыққан елі - Англия. Қазіргі заманда
құқық прецеденті Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың
негізгі қайнар көзі болып табылады. Құқықтың келісім-шарт екі немесе көп
жақтың өз еркімен жасалған, ресми түрде бекітілген, мемлекет күшімен
қамтамасыз етілетін келісім-шарт.
Қазіргі заманда құқықтық келісім-шарттар халықаралық қатынастарда
құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Нормативтік-құқықтық актілер - құқықтың ең басты қайнар көзі негізі
ретінде танылады.
Нормативтік-құқықтық акті (НҚА) - мемлекеттік органдар ресми түрде
қабылдаған, жалпы ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
жалпыға бірдей міндетті құжат, яғни акті.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында ұлттық құқық тек қана нормативтік
актілер арқылы қалыптасуда, Құқықтық нәр алатын бастауы - Қазақстан
Республикасының Конституциясы. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар
және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Одан төмен —
конституциялық заңдар. Ондай заңдар ерекше қатынастарды реттейді. Одан
кейінгі - жай заңдар. Конституцияға өзгерістер мен қосымшыларды
республикалық референдум немесе Парламент енгізеді. Конституциялық және жай
заңдарды Парламент қабылдайды. Парламент Президентке бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге қақылы. Конституцияда аталған
жағдайда Президент заң күші бар Жарлық шығаруға қақылы. Президент өз
өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативті Жарлық шығарады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзырындағы мәселелер бойынша
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады.
Конституциялық Кеңес өз құзырындағы мәселелер бойынша нормативті қаулылар
шығаруға құқылы. Ол Қазақстан құқығының құрамды бөлшегі болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты да құзырына жататын мәселелер
бойынша нормативті қаулылар қабылдауға құқылы.

1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, - құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің,
қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы,
жеке меншіктің қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі. Бұл объективтік даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру
қажет болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
құқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты
саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни
норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің
бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың
бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-
сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы
жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық
қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың
мазмұны, түсінігі - адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі
тұрақты, сапалы мәні, маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын,
маңыздылығын айрықша көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ
жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық-қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде:
"Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"! -деді.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол
болмақ. Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әртүрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық
ұйымдар құқықтық нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар:
әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке
қажетті қоғамдық тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл
- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз, жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативистік
тұрғыдан қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі
бағыты. Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген
түрде зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас: құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік.
Міне, осы мәселелердің бәрін олар құқықтың мазмұнына жатқызады.
Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы қатынастардың бәрі де құқықтық
нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады. Екінші олардың кеңірек
зерттеген мәселесі - құқық пен заңның, бостандық пен құқықтың арақатынасы
және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік түрде қарастырып іс-
әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір немесе бірнеше мәселені
қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп қарауға болмайды - деп
түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми зерттеуде оларды жеке бөліп
қарастырған жөн – анализ, синтез әдісімен зерттелсе, қорытынды тұжырым
дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы
екі пікір бар: біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі -
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып құқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық прогрестік жолмен
дамып, ХІХ-ХХ ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі
туралы заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм
пікірін қазір ешкім қолдамайды.
Құқық - философиялық категория. Сондықтан, оның мазмұнын, өмірге
келуін, дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ, құқықтық нормаларды
пайдалануда сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүдде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, құқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
күнделігі қоғамдық масштабта барлық кұбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, "құқық" - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі, Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген
жағдайларда "құқық" түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заң негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.