Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
1. ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушылар ұйымының пайда болу генезисi
2. Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық
еңбектер
3. Тәуелсiз Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген
моделі
2. ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНДА ҰЛТТЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІН КЕШЕНДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының
мазмұны мен ерекшелiктерi
2.2. Мектептегi тәрбие жүйесiнде “Атамекен” бағдарламасын пайдаланудың
әдiстемелерi
2.3. Эксперименттiк бақылау жұмысының нәтижесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
КІРІСПЕ
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы
адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны
рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап
қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай
неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда. Аса
қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан да
терең талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе
отырып атқару мәселелерi жолға қойылуда. Мемлекеттiк “Мәдени мұра”
бағдарламасының халық игiлiгiне айналуы, бiлiм туралы ҚР Заңының заман
талаптарын ескере отырып қайта толықтырылуы соның куәсi болмақ
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып,
қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр
болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы негізінде бүгінгі ұрпақтардың
бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек...деп, баяндалған
аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің
биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің ҚР азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі
жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие
берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап
келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi
әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-
практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде
этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың
көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан
ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды
құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм
нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана
ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретiнде
танылатыны анық.
Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық
тәжiрибелерiне сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарында этнопедагогика
мұраларын барынша пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.
Бұл жөнiнде Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамыту
тұжырымдамасында: “...тәрбие мен оқыту мазмұны бiрiншi деңгейде қызметтiң
өзiндiк түрлерiн және баланың даму бағытын, оның кейiнгi мектеп жағдайына
бейiмделуiн қамтамасыз етуге тиiстi...”,- делiнген.
Тәрбие құралының адам өмiрi мен тұрмысында айырықша көрiнiс табатыны
Қазақстан Республикасының Конституциясында : “...неке мен отбасы, ана мен
отбасы және бала мемлекеттiң қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы және мiндетi”,- деп атап
көрсетеді.
Бiздiң назарымызға iлiккен осы уақытқа дейiн зерттелген еңбектерге
жасаған талдауымыз төмендегiдей сараптама бойынша анықталды.
1.Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Контор И.М, Қоянбаев Ж.Б, Журавлев
В.И, Бержанов Қ, Мусин Ж, Скатин М.Н, Мұхамбаева А.Х, Битинас Б, Сейталиев
К, Подласый И.П)
2.Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б,
Қалиев С, Әбiлова З.Ә, Сарыбеков Н.Қ, Ұзақбаева С.А, Наурызбай Ж,
Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ, Қабдыразақұлы Қ, Сағындықов Е,
Табылдиев Ә, Мұхамбетова С.К, Сәдуақасов Ә, Қоңыратбаева Т.Ә, Ашайұлы Ә)
3.Ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ, Беркімбаева
Ш.К, Оразбекова К.А)
4.Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротков И.М,Гончаров Н.К, Савин
Н.В, Легенький Г.И, Новикова Л.И, Полукарев В.В)
5.Ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Ильина Е.Г, Батракова И.С,
Көпжасарова М.Д, Байназаров А, Белогоров В.М, Буадзе А.Б,
Галузинский В.М, Титова С.В)
6.Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ,
Кузьмина М.Н, Омаров Е.О, Нұрмағамбетов С.Х, Овчинникова Р, Садықова М.К)
7.Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова Р.Д,
Лебединский В.В, Вульфов Б.З, Ходоровская З.А, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы,
Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р, Татаурова Н.Л)
8.Халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие
беру (Төлеубекова Р.К, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Сәдiрмекова Ж.Б,
Қаплиева А.Қ, Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К,
Әбдiғаппарова У.М, Әбдiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова
Ж.С) т.б.
Аталған еңбектерде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарында жас ұрпаққа
кешендi бiлiм мен тәлiм-тәрбие беруде қажетi мол ғылыми кеңестер мен
әдiстемелiк нұсқаулар көрсетiлген. Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi,
әсiресе сыныптан тыс жұмыстар, қоғамдық ұйымдар негiзiнде тәлiм-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың өзiн-өзi басқару жүйесi мәселелеріне
арналған еңбектердiң көпшілігінде жан-жақты қарастырылғаны байқалады.
Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге Қалиев С, Наурызбай Ж, Беркімбаева Ш.К, Бөлеев Қ,
Ұзақбаева С.А, Оразбекова К.А, Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ және басқа
ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Ол еңбектерде ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз ретiнде мектептегi
оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылады. Аталған ғалымдардың
еңбектерiне сүйене отырып зерттеулер жүргiзген
Төлеубекова Р.К, Әбдiғаппарова У.М, Әбдiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С,
Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Қаплиева А.Қ,
Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К және басқа
ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi жеке сала бойынша
(экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық, экономикалық т.б)
зерделенiп, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың жүйелi әдiстемелерi
толығынан баяндалмағанын аңғардық.
Мектептегi оқушылар ұйымында тәрбие жұмысын кешендi ұйымдастыру
Иржанова Р.Д, Құнантаева К.Қ, Татаурова Н.Л, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы,
Кузьмина М.Н, Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р зерттеулерiнде негiзiнен
бұрынғы кеңестік дәуірдегі пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi
тұрғысынан қарастырылған. Аталмыш ғылыми еңбектің зерделенуіне автордың көп
жыл бойғы практикасының өзегі болған мектептегі және басқа жерлердегі
балалар ұйымдарының құрылуы мен қалыптасуына үлес қосып, тәжірибе
жинақтағаны негіз болды [1-сурет].
1-сурет. Халықарық Артек пионер лагерінде Атамекен ұйымын құру
жөніндегі идеяның пайда болуы, 18 ақпан 1986 жыл
Дейтұрғанмен, аталған еңбектердiң маңыздылығына баға бере отырып,
ұлттық тәлiм-тәрбие беру iсiн бүгiнгi таңдағы мектеп оқушыларының қоғамдық
бiрлестiктерi мен ұйымдық жүйе арқылы ұйымдастыру және басқару жолдарының
педагогикалық мәнi мен әдiстемелiк мүмкiндiктерiнiң толығынан ашылмағанын
байқадық. 1980 жылдардың аяғына таман көптеген мектептерде ұзақ жылдар бойы
оқушылар арасындағы шығармашылық қарым-қатынастың тұтқасы болып келген
пионер ұйымдарының жұмыс жүйесіне негізделген оқушылар ұйымдары және
олардың ұжымдық құрылымдарының дағдарыстарға ұшырауы – орта мектептердегі
бұрыннан тәжірибе жинақтап келген оқушылардың қоғамдық бірлестіктерінің
тәлім-тәрбиелік жұмыстарын одан ары тиімді ұйымдастыруды қиындатты. Оның
негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
коммунистік идеологияға және бірыңғай тәртіп пен саясатқа бейімделе
жүргізілгенінен деуге болады. Осы мәселе төңірегіндегі педагогикалық
зерттеулер негізінен мектептегі оқушылар ұйымында тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру - бірыңғай тәртіп пен авторитарлы-педагогикалық жүйеге сүйенген
пионер жұмысымен тығыз байланыста қарастырылды.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері – оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттігін туындатқаны
анық еді.
Қорытындылай айтар болсақ, оқушылар ұйымының ұзақ жылдар бойы
бірыңғай саяси тәртіпке негізделіп, ұйым жұмысының халықтық-демократиялық
принципке сүйенген, ұлттық тәлім-тәрбие негізінде құрылған жаңа моделінің
қажеттігі жөнінде арнайы зерттеу жұмыстарының жүргізілмегені
“Қазақстандағы балалар (оқушылар) ұйымының тарихы” атты ғылыми-зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігіне айғақ болды.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Ғылыми болжам: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие берудің
ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың ұлттық сана-
сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені оқушыларға
әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре меңгертуге
мүмкiндiк туғызылады.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық тәрбие беруге
негізделген жаңа моделін жасап, оны оқу-тәрбие үрдісінде іске асыру арқылы
жан-жақты дамыған, ұлтжандылық қасиеттері қалыптасқан азамат тәрбиелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-
педагогикалық тұрғыда зерделеу;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделін
жасап, оны іске асырудың жолдарын айқындау;
- Мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын
ұйымдастыру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың кешенін
жасау;
- “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың әдістемелік
кешенін іс-тәжірибеден өткізу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы сараланды;
- Оқушылар ұйымы қалыптасуының ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыда
зерделенді;
- Бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени
құндылықтарға сай оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі жасалып, оны
іске асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін
“Атамекен” бағдарламасы әзірленді;
- Бағдарламаны оқу-тәрбие үрдісіне ендірудің әдістемелік
кешені жасалып, мектеп тәжірибесіне пайдалану жолдары көрсетілді;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі;
- Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің “Атамекен”
бағдарламасы мен оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені;
Жетекшi идея: Бүгінгі өркениет пен ұлттық мәдениет үлгілерін кіріктіре
отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде оқушылар ұйымын қайта
құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты жетілген ұлтжанды
азамат тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне қазақстандық,
ресейлік және шет ел ғалымдарының тәрбие теориясы жөнiндегi философиялық
еңбектері, тарихи-педагогикалық деректер, этнопедагогика һәм этнопсихология
мәселелеріне арналған теориялық еңбектер және жеке тұлға дамуының
әлеуметтiк қағидалары, халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері,
этномәдени және рухани құндылықтарды дамыту мен пайдалану жайындағы
еңбектер жатады.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы саласындағы қазақстандық
және шет ел ғалымдарының классикалық еңбектері, ресми оқу-әдiстемелiк
құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған мемлекеттiк
һәм авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған ҚР Заңдары және ҚР
бiлiм және ғылым Министрлiгi құжаттары.
ҚР білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, ҚР Ғылым
академиясының ғылыми қоры және диссертанттың авторлық тәжірибелері.
Зерттеу базасы: Қазақстан Республикасының Ұлттық кiтапханасы.
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының ғылыми-педагогикалық
кiтапханасы. Алматы қаласының А.П.Чехов атындағы орталық кiтапханасы.
М.Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық және Көкшетау университетiнiң
кiтапханасы. Зерттеу жұмысына №34 (Ақтөбе), №49, 59, 112 (Алматы),
I.Жақсыбеков атындағы Қарақол, С.Сейфуллин атындағы Мақаншы (Шығыс
Қазақстан), М.Ғабдуллин атындағы №3 (Көкшетау), Ақсу қаласындағы №1
(Павлодар), №2, 21 ( Астана), Керей орта мектебі (РФ, Алтай өлкесі, Құлынды
ауданы), С.Сауытбеков атындағы Балуан орта мектептерiнiң (Солтүстiк
Қазақстан) және Көкшетау қазақ лицейiнiң ұстаз-тәлiмгерлерi мен оқушылары
тартылды.
Зерттеу кезеңдерi:
Бiрiншi кезеңде (1985-1990 ж.ж) педагогикалық әдебиеттер мен газет-
журналдар негiзiнде тәрбие теориясына қатысты ғылыми-әдiстемелiк
нұсқаулармен танысу жұмыстары жүргiзiлдi. Диссертация жұмысына тiкелей
қатысы бар “Атамекен” бағдарламасының алғашқы жобасы жасалды.
Екiншi кезеңде (1990-2000 ж.ж) зерттеу жұмысының жалпы бағытының жоспары
жасалды. Озық педагогикалық тәжiрибелер негiзiнде зерттеудiң тақырыбы және
кейбiр әдістемелік жобалардың мектеп практикасына ендiрудiң эксперименттiк
жұмыстары қолға алынды. Жинақталған тәжiрибелер дәрiс оқу барысында
пайдаланылып, конференция, семинар жұмыстарында баяндалды.
Yшiншi кезеңде (2001-2007 ж.ж) эксперимент нәтижелерi мен теориялық
бiлiмдердi пысықтау, жинақталған материалдарды талдау мен сараптау
негiзiнде диссертациялық жұмыс бір жүйеге келтіріліп, ғылыми талап пен
ережелерге сай диссертацияның жалпы мазмұны айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi мен негiздiлiгi: зерттеу объектiсiндегi
негiзгi тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу
назарына iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға
қойған мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу нәтижелерiнiң мақұлдануы мен ендiрiлуi.
Ғылыми еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда - Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік педагогикалық университеті ғалымдар мен аспиранттарының
дәстүрлі ғылыми-практикалык конференциясының 40 жылдығына орай өткен
(Алматы, 14-20 наурыз, 1989 жыл), Ы.Алтынсаринның 150 жылдығына орай
өткен “Ы.Алтынсаринның тәлім-тәрбиелік мұрасы және қазіргі мектеп”
(Қостанай, 16-18 қазан 1991 жыл), “Халық педагогикасы материалдарын
оқу-тәрбие үрдістеріне ендірудің ғылыми-әдістемелік негіздері “
(Алматы, 10-12 желтоқсан, 1991 жыл), “Халық педагогикасы мен
психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде қолданылуы” (Алматы, 19-20
мамыр, 1992 жыл), “Халық педагогикасының озық дәстүрлерін оқу-
тәрбие жұмыстарында пайдалану” (Оңтүстік Қазақстан облысы, Жетісай
қаласы, 1999 жыл), “Сейтен Сауытбековтың ұлттық тәлім-тәрбиелік
мұраларын оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік
жолдары” (Көкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл), “Сейтен тағылымдары”
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (4-5 маусым 2004 жыл),
Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз Ұлттық университеті мен Көкшетау университеті
арасындағы бірлескен халықаралық семинар-мәжілісі (Бішкек 22-23 қазан 2004
жыл) және басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар
жұмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян һәм тәжірибе
алмасу негізінде баяндалды.
Эксперименттік жұмыстар Көкшетау қазақ лицейі және С.Сауытбеков атындағы
Балуан орта мектебінде (Солтүстік Қазақстан) жүргізілді. Эксперимент
жұмысына 450 оқушы және 60 ұстаз-тәлімгерлер қатысты, ондағы 225 оқушы
эксперимент тобында, 225 оқушы бақылау тобында болды.
Зерттеу тақырыбына байланысты автордың жиырмадан астам ғылыми еңбектерi
жарық көрдi. Диссертация Көкшетау университетінің этнопедагогика
зертханасында орындалып, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының
тұлғаны әлеуметтендiру институты мен педагогикалық ғылыми-зерттеу
орталығының бірлескен мәжілісінде талқыланды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi тараудан, алты тақырыптан, тұжырымдардан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi,
зерттеу объектiсi мен пәнi, зерттеу жұмысының ғылыми болжамы мен
практикалық мәндiлiгi, ғылыми жаңалығы және басқа мағлұматтар берiледi.
“Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негiздерi” атты
бiрiншi тарау үш тақырыптан тұрады. Онда оқушылар ұйымының қалыптасуы мен
дамуы және сол мәселелер бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық
еңбектерiне талдау жасалып, тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнде оқушылар
ұйымының пайда болу себептерінің ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделуіне
арналған талдау-сараптау жұмыстары баяндалады.
“Оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесiн кешендi пайдаланудың
жолдары” атты екiншi тарауда оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие
құндылықтарын пайдалану мақсатында “Атамекен” бағдарламасының негiзгi
мiндеттерi баяндалады. Бағдарлама моделi негiзiнде 5-8 сынып оқушыларына
халық педагогикасының озық дәстүрлері негiзiнде ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын түрлi әдiс-тәсiлдер арқылы ұйымдастырудың жолдары көрсетiледi.
Ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару
жүйесінің құрылымы негізінде ұйымдастыруға ұйытқы болатын қосымша материал
ретінде Қазақстан оқушылар Ассамблеясы оқушылар ұйымының жаңа үлгісі
ұсынылады.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалады.
1 ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Оқушылар ұйымының пайда болу генезисі
Оқушылар ұйымы, немесе – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен
белгiлi бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде
ұйымдық түрде арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық
әрекеттерiнiң үрдiсi болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған
объектiмiздiң пайда болуы және оның пайда болуына әсер еткен факторлар мен
басқа құбылыстарды ажырату мен талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу
жұмысына негiзгі тұтқа болары хақ.
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар
ұйымы, мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі:
“.. Балалар ұжымы (коллектив детский) – қоғамға пайдалы әрекет
жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық қызмет, білімін шыңдау, туристік-
өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз алдына үлкен мақсат қойып, көздеген
игіліктеріне жету барысында ұжымды тұрғыда бірлескен балалар мен
жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары.
Аталмыш қоғамдық топтасудың (ұйымдасудың) – негізгі ерекшелігі – бір
мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару болмақ. Балалар
ұжымының ересек адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-
педагогтар мен тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп жасауы қажет.
Социалистік мемлекеттерде ең белсенді және бір мақсатқа жетуде ірі ұжымдық
топтасуға жататын қоғамдық бірлестіктер – пионер ұйымдары болып табылады;
Кеңестер Одағында олар В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымына
біріккен. ...”[7,430].
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде:
“..ұжым – бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың
немесе білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы”
және “..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [9,221-222].
Ұжым туралы Үлкен Кеңес энциклопедиясында: “..Ұжым (коллектив)
– социалистік қоғамның негізгі құрылымдарының бірі; ол – белгілі бір
маңызды қоғамдық мәселелерді шешуде ерікті түрде адамдарды біріктіруші
ұжымды түрде топтасқан әлеуметтік топ болып табылады. Ұжым - өз мүшелерінің
ой-армандарын бір мақсатқа біріктіретін, әр мүшенің (индивидтің) жеке
мүддесін қорғайтын және олардың шығармашылық қарым-қатынастарының дамуына,
әрекет нормалары мен белсенділіктерінің дамуына жағдай туғызу болмақ.
Ұжымдық қалыптасудың негізгі функцияларына: ұжымның нығаюына ұйытқы
болатын негізгі міндет-мақсаттарды іс-жүзіне асыру; ұжым мүшелерінің әр
түрлі мақсаттағы ой-армандарын қоғам игілігіне айналдыру; ұжым мүшесі мен
қоғам мүдделерін ұштастыру қағидалары жатады. ...”[10,1262] және балалар
ұйымы жөнінде: “... Балалардың демократиялық ұйымдары – балалар мен
жасөспірімдердің өз еріктерімен құрылған бұқаралық қоғамдық бірлестіктері
болып табылады; жас жеткіншектерге саяси-идеялық және адамгершілік тәрбие
беру мақсатында бірлесе отырып атқарады.
Балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында ұжым мүшелерінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялық принцип
негізінде оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-
тәрбиелік жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің
әдістері мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып
жүргізіледі...”[11,463-464], делінген. Сонымен бірге Педагогикалық
сөздіктегі: “.. Мектеп ұжымы (коллектив школьный) – мектептегі тәрбие
жұмысы жүйесінің ордасы (ядросы) болып табылатын, бір-бірімен тығыз
байланысқан мұғалімдердің, оқушылардың және ата-аналар комитетінің
бірлескен педагогикалық топтасулары. Мектеп ұжымы мектепте қызмет атқаратын
және тәрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалық
басқаруды және оқушылардың өзін-өзі басқару құрылымдарын, өздерінің міндет-
мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Оқушылар ұжымын шартты түрде бірнеше ұжымдасқан әр түрлі құрылымдағы
бастауыш ұжымтоптар (сынып ұжымы, пионер ұжымтоптары, үйірмеге қатысушы
балалардың ұжымдары т.б) құрайды. Мектептегі оқушылар ұйымының өзін-өзі
басқару қағидаларына негізделе отырып жүргізілуі – ұжым мүшелерінің ұйымшыл
болуларына, шығармашылық-танымдық қасиеттерінің ашылуларына зор ықпал
етеді..” [8,103-104],- деген анықтамалар зерттеу жұмысымызға негіз болмақ.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В, Крупская Н.К, Макаренко А.С, Сухомлинский В.А, Блонский
П.П, Лебединский В.В, Бабанский Ю.К, Болдырев Н.И т.б тоқталып өткен.
А.Луначарский: “...адамды тәрбиелеу, әсіресе бүгінгі қоғамдағы нағыз
ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу, оның өмірін жеке қызығушылығынан гөрі, қоғамдық
пайдалы еңбек етуге деген парасатты көзқарасының қалыптасуына арналуы
керек. Отбасы мен қоғамдық орта негізгі әрекетін бала тәрбиесіне ден қоюды
мақсұт тұтса, онда аталмыш тәлімдік үрдісті қоғамның әлеуметтік тәлім-
тәрбие жетістігі деп танимыз..”,-деп бала тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің
бірі – жас ұрпақтың бойына ұжымшылдық қасиеттерді барынша сіңіру қажеттігін
атап көрсетеді [13,227].
Көрнекті қоғам қайраткері Н.К.Крупская коммунистік тәрбие теориясының
негізін салушылардың бірі болды. Ғалым-педагог Ю.К.Бабанскийдің: “..кеңес
педагогикасының негізін салушылар Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский... жаңа
адамды қалыптастырудың негізгі алғышарттары – ұйымдық бірлестік, ал оның
негізгі мақсаты – ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу атты қағиданы ұстанған..”
[16,343],- деп айтқан тұжырымына назар аударсақ, ұжымдық тәлім-тәрбие
жұмыстарын мектеп практикасында педагогикалық талаптарға сай оңтайлы
ұйымдастыра білу – жан-жақты дамыған жаңа қоғамның парасатты тұлғасын
тәрбиелеуге ұйытқы болатынын көрсетеді.
Н.Крупскаяның ойынша оқушылар ұйымындағы тиімді тәрбие жұмыстарының
үлгісі – мектептегі пионер жұмысы екенін баса айтады. Ол өзінің “Пионер
қозғалысы – педагогикалық проблема” атты еңбегінде:
“.. қазіргі таңдағы тәрбие жұмысындағы аса өзекті мәселелердің бірі – жас
жеткіншектерді ұйымшыл және еңбекшіл болуға баулу. Жас жеткіншектің мән-
жайын жете түсінетін әрбір тәрбиешінің педагогикалық қызметі – ұрпақтың
жандүниесінің мазмұнды, қызықты және шығармашылық еркіндікке толы болуына
арналуы тиіс..”,- дей отыра, мектептегі пионерлер ұжымдарындағы тәрбие
жұмыстарының – заман талабына сай, алдыңғы қатарлы педагогикалық озық
тәжірибелерге негізделуі керек деп болжам жасайды [14,313], [15,115].
Әрине Н.Крупская еңбектерінің өз заманында жаңадан құрылған жас
Кеңес үкіметінің білім мен тәрбие саясатына қатысты күрделі мәселелерді
шешу барысында (жаңа үлгідегі кеңес үкіметінің мектебін құру, кеңестік
педагогикалық жүйенің ғылыми негізін қалау, коммунистік тәрбие теориясының
ғылыми қағидаларын айқындау т.б) үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Крупскаяның Патшалы Ресей кезінде құрылған скауттар ұйымдарының коммунистік
тәрбие негіздеріне қайшы келетін әрекеттерін қатты сынға алып, еңбек
жазғаны белгілі. Н.К.Крупскаяның пионер ұйымының жетекшілері “вожатыйларды”
- сарыауыз балапандарын қызғыштай қорғайтын құстар дүниесімен
байланыстырып, әр тәрбиеші-педагогтың әрбір жас өскіннің тағдырына ерекше
алаңдаушылық білдіруі – азаматтық парыз екенін атап өтеді. Өкінішке орай,
Крупскаяның ұйымдық тәрбие жөніндегі салиқалы тағылымдары, кейінгі жылдары
тәрбие теориясын зерттеуші ғалымдар тарапынан қатты сынға алынды. Оның
айқын бір көрінісі – мектептегі пионер жұмысының коммунистік идеология
құралына айналуы демекпіз.
Оқушылар ұйымы арқылы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
проблемалары жайында А.С.Макаренко және В.А.Сухомлинский көлемді еңбектер
жазды. Оқушылар ұжымының даму кезеңдерін А.С.Макаренко өзінің көп жылғы
педагогикалық тәжірибелеріне сүйене отырып, оған терең педагогикалық талдау
жасайды.
Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
этаптан (стадиядан) өтеді деп санаған. Бiрiншi этапқа мектеп өмiрiнде болып
жатқан жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсендiлiк танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды
жатқызса, 2 этапқа балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша
сезiнбейтiн, бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру
арқылы жақсартуға тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн
ұжымды, ал 3 этапқа мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын,
сынып жетекшiсi және басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын
белсендi ұжым мүшелерiн жатқызады.
Өз ойын сабақтай келе, А.С.Макаренко өз сөзінде: “.. менің ойымша
біздің негізгі педагогикалық мақсатымыз – жеке адамды ғана тәрбиелеу емес,
сонымен бірге адамдар ұйымын тәрбиелеу болмақ. Бұл - әрекетіміз ең ұтымды
тәлім-тәрбиелік бағыт болмақ...”,- дей келе, мектептегі немесе белгілі бір
білім-тәрбие ордаларындағы тәрбие жұмысының негізгі арқауы, тек қана жеке
адам тәрбиелеу мәселесімен ғана шектеліп қалмай, әр адамның жан-жақты
дамуына зор ықпал ететін ұжымдық тәлім-тәрбие дәстүрлерін кеңінен
пайдаланған жөн деп санайды [17,174]. Макаренконың ойынша оқушылар ұйымы
арқылы түрлі іс-шараларды ұйымдастыру – тәрбие жұмысының жетекші құралы
болу керек. Оның ғылыми мазмұнын ашуда педагог-ғалым төмендегідей
педагогикалық шарттарды басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары арасындағы
қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
Аталмыш педагогикалық тұжырымдар бүгінгі таңдағы мектеп оқушылары
арасындағы қарым-қатынастар қайшылықтары мен жетістіктерін ғылыми тұрғыда
зерттеу барысында жиі кездесетін құбылыс екені анық. А.С.Макаренко
балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын атап өткенімен,
тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін талап етіп
отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген, қатал
тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін бұрынғыдан
бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Оның мұндай тұжырымға келуі
автордың қиын оқушыларды тәрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский атындағы арнайы
коммуна мектебіндегі көп жылғы ұстаздық тәжірибесі арқау болды деп
санаймыз. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі күнге дейін қалыптаспаған, бірақ түбі
Кеңестер Одағында негізі қаланатын арнайы тәрбие тәртібінің ережесін
жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарға негізделуі керек деп
санаймын:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау шараларының
шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала
тәрбиесінде педагогикалық талаптарға негізделген қаталдық пен тәртіп
шараларын қолдануды ұсынғанын көреміз [18,46]
В.А.Сухомлинский ұйымдық тәрбиенің маңыздылығын атай келе, оқушылар мен
ұстаздар қарым-қатынасын шынайы үйлестірудің гуманистік бағытын ұстанады.
Оның: “.. мен әр баланың өз ұжымына қолынан келгенше жақсылық жасауына,
оның шынайы сезімінің қалыптасып, өз досына және ұжымдастарына деген
мақтаныш сезімінің оянуына, көпшілікпен тығыз қарым-қатынас жасау
барысында, адам бойындағы ізгі қасиеттерді тануға мүмкіндік туғызуға жағдай
жасау керек деп санаймын [19,101] және “... Осындай достық пен ізгі қарым-
қатынас, әр адамның ішкі рухани дүниесін терең тануға арналған шынайы
сезімдермен ұштасқан ұжымдық ортақ жетістіктердің – қоғамдық рөлі мен
салмағы зор болмақ ..” ,- деген пiкiрi арқылы әрбiр ұйым мүшесiнiң
бойындағы барлық қасиеттердi ұстаз-тәлiмгерлердiң ерекше дамуына жағдай
туғызатын тәлiм-тәрбиелiк iс-шараларды өткiзуге кеңес бередi [19,464]. Ол
ұйымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу жұмысы
болмақ деген. Нағыз адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі
қағидаларын В.Сухомлинский отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және
коммунистік тәрбие тағылымдары бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады.
Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі – оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын қамтамасыз етпек. Оның: “.. Бүгінгі
күндегі басты мәселе – нағыз адамды тәрбиелеп шығару. Демек, біздің
ойымызша тәлім-тәрбиелік әрекетіміз - өне бойына барша адами құндылықтарды
сіңіре білген, парасатты тұлғаларды дайындау ісіне арналуы керек ..”,-
деген ой-пікірлері айтар сөзіміздің айғағы болып тұр [20,10].
В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-тәрбиешiлердiң
ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi – шәкiрт
санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын (коллективін)
қалыптастыру қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар
мен педагог-ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие
жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Мектеп ұжымын қалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “... Мектеп коллективі
– бұл азаматтық мектеп, коммунистік құрылысқа белсенді қатысушының сапа
қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып,
өздігінен ұшуға аттанатын ұясы..”-, деп, оқушылар мен ұстаздардың
педагогикалық ынтымақтастығы мен бірлескен шығармашылық әрекеттері арқылы
үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болатынын атап өтеді [34,7].
Зерттеу барысында ұжымдық тәрбие мәселелеріне арналған педагогикалық
еңбектердің ішінде В.А Сухомлинский мен А.С.Макаренконың идеялары мен
ұстанымдары бір-біріне ұқсас екені байқалады. Макаренконың пайымдауынша,
ұжымның дамуы мен қалыптасу тенденциясы бірнеше сатылық деңгей бойынша
айқындалса, Сухомлинскийдің ойынша, ұжымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті
мақсаты жан-жақты дамыған нағыз адамды тәрбиелеу қағидаларына негізделу
керек деп қорытқан тағылымдары бір-бірін толықтырып тұр.
Ал, Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский көзқарастары бір-бірімен
ұқсастығы және А. Макаренко мен В. Сухомлинский идеяларынан өзіндік
ерекшеліктерімен айқындалады. Н.Крупская коммунистік тәрбие негіздерін
практика жүзінде ұластырудың тиімді педагогикалық жолы – оқушылар
ұжымдарындағы шығармашылық қарым-қатынас әрекеттерін ұтымды педагогикалық
әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып үйлестіру жолын ұсынды. Аталмыш ұсыныстың
оқу-тәрбие үрдісіндегі көрінісі – пионер мен комсомол жұмыстары болды.
Көрнекті ғалым П.Блонскийдің пайымдауынша, балалар ұйымының табиғатын терең
тану үшін, ұжымның әр мүшесінің мінез-құлық ерекшеліктеріне мән беру керек
деп санаған. Ол 1928 жылы жарыққа шыққан “Педагогикалық энциклопедия”
басылымының белсенді ғылыми авторларының бірі бола жүріп, аталмыш жинақтың
“Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару жұмыстары” атты бөлімде ұжымдық тәлім-
тәрбие мәселелерін педология ғылымдары негізінде қарастыру туралы пікір
білдірді. Оның: “..біз педагогика ғылымындағы ағымдардың бірі – мектептегі
оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесіне тіреліп тұрғанын көреміз. Оқушылардың
мұндай тәжірибелерін қоғамдық пайдалы істермен қатар, сынып ұжымының
жұмысын жақсартуға арналғаны дұрыс болар еді. Мұндай талап - әр оқушының
өзіне жүктелген жұмыстарына үлкен жауапкершілікпен қарауына мүмкіндік
туғызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оқушыға жүктей отырып
тапсыру – оқушылардың ұжымдық бірлікке деген көзқарастарының қалыптасуына
түрткі болмақ..”,- деген пікірі мектептегі оқушылар ұжымында өзін-өзі
басқару жұмыстарын ұйымдастыру барысында ұжым мүшелерінің мұғалімнің берген
тапсырмасы немесе өздері жоспарлаған іс-шараларды жүзеге асыруда
жауапкершілік сезімдерінің қалыптасуы мәселесін қозғайды [26,71].
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша - ұжымның шығармашылық әрекеті болса, А.Макаренконың ойы бойынша –
ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың жауапкершілік
қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік ұстанымдары. Ал,
П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына сыныптағы
микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерінің” бір-бірімен
қарым-қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл
құбылысты П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары
деп атады. Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек
оқушылардың қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс
қана емес, сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды
қажет ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде біздер “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектіміздегі ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме беруді
жөн деп санаймыз. Біздің ойымызша “ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі
мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі бір мақсатты көздей ұйымдасқан
оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым” сол топтың ішіндегі ой-пікір,
көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар. Ұжымның ұйымдық топтасуға
ұласуы – балалардың бірыңғай қарым-қатынастары мен шығармашылық
әрекеттерінің жиынтығы десек, ұйымдық құрылымды – ұжым жетістіктері мен
мәртебесін анағұрлым жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған әлеуметтік
құбылыс демекпіз.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады деп санаймыз. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі –
ұжым мен ұйымның педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін
ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге,
оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және
мектептегі педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты
жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Оқушылар ұжымы туралы ерте уақыттардағы деректерді біз
Педагогикалық энциклопедиядан (Мәскеу, 1928) кездестірдік. Ондағы:
“..Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару тәжірибелері Қайта өрлеу (Европа
Ренессансы) дәуірінде өмір сүрген ағартушы Витторино де Фельтре өз
мектебінде ұйымдастырған “Қуаныш мектебі” атты білім ордасындағы
шығармашылық бастамадан басталады. Аталмыш дәуірдегі оқымысты Лютердің
замандасы Тротцендорф өз шәкірттеріне Рим мемлекеті үлгісінде сынып
ұжымында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға кеңес береді. Бұл идея Плант
(ХҮІІ ғ) атты ағартушының өзі ұстаздық ететін семинариялық білім ордасында
дәріс беру негізінде қолдау табады. Аталмыш бастаманы ағартушылар -
Стефани және Фелленберг те өз тәжірибелерінде қолданады.
Ол жылдары қоғамда оқушылардың өзін-өзі басқару туралы пікірлер
қалыптаспаған да еді. Бірақ Ұлыбританиядағы кейбір оқу орындарындағы
талантты және дарынды оқушыларға шығармашылық еркіндіктерінің дамуына
мүмкіндік туғызуға бағытталған тәлім-тәрбиелік бастамалар – оқушылар
ұйымында өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуына оң әсерін тигізді. 1866
жылы Ресейде, белгілі педагог Резенер әрбір мектепте артельдік үлгі ретінде
оқушылардың өзін-өзі басқару органдарын құру жөнінде ғылыми мақала жазады.
Онда бұл іске мұғалім-педагогтардың да қатыстырылуы айтылған болатын. Осы
бастамаларға ұқсас Мәскеу қайырымдылық пансионатында бірқатар тәжірибелер
жинақталды. Оған сөзсіз Ұлыбританиядағы педагогикалық бастамалар ықпал
етті. Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді. Оның
идеясы бүкіл Солтүстік Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады ... ”,-
делінген[21,516].Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы
- Republic of shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі
басқару жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш
құбылыстың қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық
бастама ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмас еді. Мұндай тәжірибелердің
білім мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың
бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады. Бұл жерден балалар
(оқушылар) ұйымының қоғамдық сипат алғанын көреміз [2-сурет].
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник Р.Бадэн
Поуэлл (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін жүйе болып
табылады. Скаутизмнің негізгі мақсаты – буржуазиялық қоғамның рухани
құндылықтары негізінде болашақ ұрпақты тәрбиелеу. Скауттар заңы бойынша,
әрбір мүше өзінің тегі мен нәсіліне, әлеуметтік жағдайына қарамай, әрбір
мүшеге қолынан келгенше көмек беруге, бір-біріне дос және жақын болуға даяр
тұруы керек. Скаут ұйымдары ер балаларды - бойскаут (bouscouts) және қыз
балаларды - (girlscouts) гирлскаут деп бөлгеніне қарамастан, екі ұйымның
да көздеген міндет-мақсаттары бір болып табылады.. ”,- деген мағлұматтар
берiледi [22,498].Скаутизм ұйымының идеясын насихаттау және көпшiлiкке
таныту мақсатында Р.Баден-Поуэлл “Скауттарға арналған Ереже” (1898),
”Балаларға арналған скаут өнерi”, ”Ер балаларға арналған скаут Ережесi”
және “Жас барлаушы” атты еңбектер жазды [3-сурет].
1907 жылы Британия Корольдiгiнiң қолдауымен, Лондон қаласында тұңғыш
скауттар ұйымының Құрылтайы өтедi. Құрылтайға қатысқан Англияның түпкiр-
түпкiрлерiнен келген балалар үйде емес, өздерi арнайы әкелiп тiккен шатыр-
лагерлерде қоныстанды. 1907 жылдың аяғына таман скаут ұйымына мүше болып
кiрген оқушы балалардың саны 60 мыңға жеттi.
1909 жылы Скауттар ұйымы бойскаут (ер балалар) және герлскаут (қыз
балалар) ұйымдары болып екiге бөлiнедi. 1910 жылы Скауттар ұйымы ресми
түрде мемлекеттiк тiркеуден өтiп, Ұлыбритания Корольдiгi Хартиясы
шешiмiмен, заңды тұрғыда айырықша мәртебесі бар ұйым ретiнде танылады.
Скауттар ұйымы оқушы балалардың әр түрлi шығармашылық және әскери-
жауынгерлiк тапсырмалар мен ұжым мақсатына қатысты басқа iс-шаралар атқару
барысында – жеткіншектердің ұйымшыл, белсендi, көпшіл және жауапкершіл
тұлға болып өсулеріне мүмкiндiк туғызды. Скауттар ұйымының көп жағдайда
әскери тәртiпке бойұсынуы, яғни өздерi қабылдаған Ереженiң талаптарын әр
мүшенiң қатаң сақтауына, сонымен қатар көмек қажет еткен жандарға кез
келген уақытта қол ұшын беруге, өтiрiк айтпауға және сабақты үздiк оқуға
дағдыландыру сезiмдерiн қалыптастырды.
Ереже баптарында христиан дiнiнiң рәсiмдерi мен уағыздарын
қастерлеуге арналған өсиеттер бар. Скаут ұйымдарының тәрбие жұмыстарын
жүргiзу тәсiлдерi - мемлекет белгiлеген талаптар мен бiлiм беру жүйесiне
қайшы келмейтiн өзара ынтымақтасық негiзде өрбiдi. Балалар мен ересек
адамдардың бiрлесе отырып атқарған iс-шаралары негiзiнде қол жеткiзiлген
жетiстiктер мен озық педагогикалық тәжiрибелер мемлекет тарапынан
ескерiлiп, қажет жағдайда марапатталып отырды, қаржылай көмек те
көрсетiлдi.
Скауттар ұйымының Ережесi бойынша, оларға 8 бен 18 жас аралығындағы
балалар мен жасөспiрiмдер мүше бола алды. Ережеге қосымша салтанатты Ант
беру, моральдiк-этикалық заң, әскери тәртiп, ұжымтоп ұраны, әнұран, дiни-
христиандық қағидалар және басқа мемлекет пен басқару органдары белгiлеген
құжаттарды, әдiстемелiк оқулықтарды иелендi. Әсiресе, соғыс шежiресi мен
ата-баба тарихын оқып-тану, өлкетану (туризм), денешынықтыру, елтану,
әдептану сияқты оқу-тәрбие жұмыстарына көп көңiл бөлiндi. Мемлекет
қайраткерлерi, дiнбасылар және патша ханшайымдары мен оның жақын туыстары
ұйымның құрметтi мүшелері болып сайланды.Мемлекет тарапынан жасалған үлкен
қамқорлықтың нәтижесiнде скауттар ұйымындағы тәрбие жұмыстары жандана
түсті. 1921 жылы Дүниежүзiлiк скауттар ұйымы құрылды. Оған 63 мемлекеттiң
(Патшалы Ресей, Америка, Германия, Италия, Франция, Швеция, Индия т.б)
өкiлдерi мүше болды.Скауттар ұйымындағы оқушы балалардың қарым-қатынастары
мен шығармашылық әрекеттері жөніндегі ғылыми еңбектерді біз зерттеу
жұмыстарының арасынан кездестіре алмадық. Оның айқын бір себебі - Кеңес
үкіметі кезіндегі коммунистік идеологияның тәрбие жұмысының негізгі
құралына айналуына байланысты, Скаут ұйымдарының тәлім-тәрбиелік жұмыстарын
ғылыми тұрғыда зерттеу мен насихаттауға тыйым салғаны негіз болды деп
санаймыз.
Оған Н.К.Крупскаяның “РКСМ және бойскаутизм” (1922) атты еңбегі
дәлел бола алады. Онда автор жаңа социалистік қоғамды орнатуда мемлекет
тарапынан жастар мәселесіне ерекше назар аудару керектігін алға тартады.
Жастарды және олардың орнын басатын кішкентай мұрагерлерді коммунизм
рухында тәрбиелеу – қоғамның ең басты міндеті болуға тиіс. Ал, көздеген
мақсатқа жетуге үлкен кедергі келтіретін шет елдің капиталистік бағыттағы
буржуазиялық идеологияны көксеген скаут ұйымдары, оның ішінде Ресей
территориясында әрекет етіп жатқан “Русский скаут” ұйымдарының жастар мен
жеткіншектер арасында жүргізген тәрбие жұмыстарын әшкерлеп, олардың
қанаттарының кеңінен жайылуына мүмкіндік бермеу керек екендігін атап өтеді.
Крупскаяның ойынша, скауттар ұйымдарының оқушы балалар ұжымдары арасында
жүргізіп келген тәрбие жұмыстары – мемлекет саясатына қайшы келетінін
байқар болсақ, онда Кеңес үкіметі тұсындағы тәрбие жұмыстарының саяси
құралдың рөлін атқарғаны жөніндегі күмәніміз рас болып шығады.
Патшалы Ресейде Царское Село (Пушкин қаласы) қаласында 1909 жылы
тұңғыш Скауттар ұйымы тұсауын кестi. Олар скаутмастерлердiң (тәрбиешiлер,
тәлiмгерлер) көмегiмен бұқара халықтың арасынан қолдау тауып, жас ұрпақты
отансүйгiштiк рухта тәрбиелеуде үлкен жетiстiктерге қол жеткiздi. 1914 жылы
Ресей Императоры Николай II “Русский скаут” атты қоғамдық ұйымды құру
жөнiндегi Патша Жарлығына қол қояды. Аталмыш ұйым Дүниежүзiлiк скауттар
ұйымы бекiткен Ереже негiзiнде әрекет жасады.
Ресейдегi скаут ұйымдарының тарихы жөнiнде Үлкен Кеңес
энциклопедиясында мағлұматтар келтірген Фурин С.А, Соколова Э.С,
Лебединский В.В және басқалар, 1917 жылы Ресейдегi скаут ұйымдары
мүшелерiнiң саны 50 мыңға жеткенi және олардың коммунистік идеология
бағытындағы пионер мен комсомол ұйымдарының құрылуына үлкен қарсылық
көрсеткендерi жайында баяндайды.
Ресейдегi Николай II Императордың қолдауына ие болған “Русский скаут”
қоғамы, кейін Патша үкiметiн құлатып, мемлекет билiгiн қолына алған Кеңес
үкiметiнiң тiкелей араласуымен құрылған пионер және комсомол ұйымдарының
жалпы ұйымдық құрылымының (структурасының) негiзiн қалады. Ресейде қанатын
кең жая бастаған скаут ұйымдарының қызметтерiн тоқтату мен тарату жөнiнде
комсомол съездерi мен пионерлер слеттерінде саяси маңызы бар мәселелер
талқыланғаны белгілі.
Р.Бадэн-Поуэлль негізін қалаған скауттар ұйымы американдық Джиллдің
“Мектеп республикасы” атты идеясы сияқты дүние жүзіне тарады. Скауттардың
ұжымдық бірлестігі - өз еріктерімен біріккен балалар мен жасөспірімдердің
әлеуметтік құқықтарының қорғалуына және әр мүшенің шығармашылық-белсенділік
мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызды. Өз бойындағы кейбір қасиеттердің
(өнерге икемдігі, сурет салу, спорттық жетістіктер, ұйымдастырушылық
қабілеттер т.т) ашылуы - әр оқушының ұжымдық топтасуға деген ынтымақтастық
сезімінің қалыптасуына ұйытқы болды. Ұйымның құрылуына Ұлыбритания
мемлекетінің әскери жорықтар шерулері мен қаһармандық дәстүрлері әсер етті.
Англияның империалистік жолға түсіп, көптеген шет мемлекеттерді өзінің отар
еліне айналдыру саясаты – мемлекеттің тұрақты Қарулы күштерін құруға
итермеледі. Әсіресе, Британ әскерлерінің Тынық мұхит жағалауына жасаған
отаршылдық соғыс жорықтарындағы ірі жеңістері, өз еліндегі жас өскіндердің
патриоттық рухтарын оятып, мақтаныш сезімдерін қалыптастырды. Жас
бүлдіршіндер үлкендердің көмегімен аға ұрпақтың қаһармандық дәстүрлері
жөнінде маңызды мағлұматтар алып, болашақта өз елінің айбынды жауынгерлері
болып өсуді армандады. Сондықтан Ұлыбритания Қарулы күштерінің полковнигі
Р.Бадэн Поуэлль бастамасын балалар мен жасөспірімдер ұжымдары қызу
қолдады. Скауттар бірлестігінде балалар ұжымына жан-жақты тәрбие беру
жұмыстары кей жағдайларда қатал әскери тәртіпке негізделді. Ұйымның жалпы
құрылу жүйесі әскери жарғыларда көрсетілген талаптар (сап түзеу, әскери
әндер орындау, әскери ойындар ұйымдастыру, әскери шатырларда өмір сүру т.б)
бойынша жүзеге асырылды. Әскери ойындардың балалардың жүріс-тұрысы мен
қозғалысына ыңғайлы болғаны олардың бір жағынан қызығушылықтарын білдірсе,
бір екіншіден күнделікті тұрмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
1. ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушылар ұйымының пайда болу генезисi
2. Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық
еңбектер
3. Тәуелсiз Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген
моделі
2. ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНДА ҰЛТТЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІН КЕШЕНДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ
2.1. Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының
мазмұны мен ерекшелiктерi
2.2. Мектептегi тәрбие жүйесiнде “Атамекен” бағдарламасын пайдаланудың
әдiстемелерi
2.3. Эксперименттiк бақылау жұмысының нәтижесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
КІРІСПЕ
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы
адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны
рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап
қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай
неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда. Аса
қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан да
терең талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе
отырып атқару мәселелерi жолға қойылуда. Мемлекеттiк “Мәдени мұра”
бағдарламасының халық игiлiгiне айналуы, бiлiм туралы ҚР Заңының заман
талаптарын ескере отырып қайта толықтырылуы соның куәсi болмақ
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып,
қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр
болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы негізінде бүгінгі ұрпақтардың
бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек...деп, баяндалған
аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің
биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің ҚР азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі
жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие
берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап
келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi
әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-
практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде
этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың
көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан
ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды
құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм
нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана
ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретiнде
танылатыны анық.
Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық
тәжiрибелерiне сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарында этнопедагогика
мұраларын барынша пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.
Бұл жөнiнде Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамыту
тұжырымдамасында: “...тәрбие мен оқыту мазмұны бiрiншi деңгейде қызметтiң
өзiндiк түрлерiн және баланың даму бағытын, оның кейiнгi мектеп жағдайына
бейiмделуiн қамтамасыз етуге тиiстi...”,- делiнген.
Тәрбие құралының адам өмiрi мен тұрмысында айырықша көрiнiс табатыны
Қазақстан Республикасының Конституциясында : “...неке мен отбасы, ана мен
отбасы және бала мемлекеттiң қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы және мiндетi”,- деп атап
көрсетеді.
Бiздiң назарымызға iлiккен осы уақытқа дейiн зерттелген еңбектерге
жасаған талдауымыз төмендегiдей сараптама бойынша анықталды.
1.Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Контор И.М, Қоянбаев Ж.Б, Журавлев
В.И, Бержанов Қ, Мусин Ж, Скатин М.Н, Мұхамбаева А.Х, Битинас Б, Сейталиев
К, Подласый И.П)
2.Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б,
Қалиев С, Әбiлова З.Ә, Сарыбеков Н.Қ, Ұзақбаева С.А, Наурызбай Ж,
Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ, Қабдыразақұлы Қ, Сағындықов Е,
Табылдиев Ә, Мұхамбетова С.К, Сәдуақасов Ә, Қоңыратбаева Т.Ә, Ашайұлы Ә)
3.Ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ, Беркімбаева
Ш.К, Оразбекова К.А)
4.Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротков И.М,Гончаров Н.К, Савин
Н.В, Легенький Г.И, Новикова Л.И, Полукарев В.В)
5.Ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Ильина Е.Г, Батракова И.С,
Көпжасарова М.Д, Байназаров А, Белогоров В.М, Буадзе А.Б,
Галузинский В.М, Титова С.В)
6.Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ,
Кузьмина М.Н, Омаров Е.О, Нұрмағамбетов С.Х, Овчинникова Р, Садықова М.К)
7.Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова Р.Д,
Лебединский В.В, Вульфов Б.З, Ходоровская З.А, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы,
Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р, Татаурова Н.Л)
8.Халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие
беру (Төлеубекова Р.К, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Сәдiрмекова Ж.Б,
Қаплиева А.Қ, Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К,
Әбдiғаппарова У.М, Әбдiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова
Ж.С) т.б.
Аталған еңбектерде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарында жас ұрпаққа
кешендi бiлiм мен тәлiм-тәрбие беруде қажетi мол ғылыми кеңестер мен
әдiстемелiк нұсқаулар көрсетiлген. Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi,
әсiресе сыныптан тыс жұмыстар, қоғамдық ұйымдар негiзiнде тәлiм-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың өзiн-өзi басқару жүйесi мәселелеріне
арналған еңбектердiң көпшілігінде жан-жақты қарастырылғаны байқалады.
Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы
жөнiндегi мәселелерге Қалиев С, Наурызбай Ж, Беркімбаева Ш.К, Бөлеев Қ,
Ұзақбаева С.А, Оразбекова К.А, Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ және басқа
ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Ол еңбектерде ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз ретiнде мектептегi
оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылады. Аталған ғалымдардың
еңбектерiне сүйене отырып зерттеулер жүргiзген
Төлеубекова Р.К, Әбдiғаппарова У.М, Әбдiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С,
Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Қаплиева А.Қ,
Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К және басқа
ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi жеке сала бойынша
(экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық, экономикалық т.б)
зерделенiп, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың жүйелi әдiстемелерi
толығынан баяндалмағанын аңғардық.
Мектептегi оқушылар ұйымында тәрбие жұмысын кешендi ұйымдастыру
Иржанова Р.Д, Құнантаева К.Қ, Татаурова Н.Л, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы,
Кузьмина М.Н, Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р зерттеулерiнде негiзiнен
бұрынғы кеңестік дәуірдегі пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi
тұрғысынан қарастырылған. Аталмыш ғылыми еңбектің зерделенуіне автордың көп
жыл бойғы практикасының өзегі болған мектептегі және басқа жерлердегі
балалар ұйымдарының құрылуы мен қалыптасуына үлес қосып, тәжірибе
жинақтағаны негіз болды [1-сурет].
1-сурет. Халықарық Артек пионер лагерінде Атамекен ұйымын құру
жөніндегі идеяның пайда болуы, 18 ақпан 1986 жыл
Дейтұрғанмен, аталған еңбектердiң маңыздылығына баға бере отырып,
ұлттық тәлiм-тәрбие беру iсiн бүгiнгi таңдағы мектеп оқушыларының қоғамдық
бiрлестiктерi мен ұйымдық жүйе арқылы ұйымдастыру және басқару жолдарының
педагогикалық мәнi мен әдiстемелiк мүмкiндiктерiнiң толығынан ашылмағанын
байқадық. 1980 жылдардың аяғына таман көптеген мектептерде ұзақ жылдар бойы
оқушылар арасындағы шығармашылық қарым-қатынастың тұтқасы болып келген
пионер ұйымдарының жұмыс жүйесіне негізделген оқушылар ұйымдары және
олардың ұжымдық құрылымдарының дағдарыстарға ұшырауы – орта мектептердегі
бұрыннан тәжірибе жинақтап келген оқушылардың қоғамдық бірлестіктерінің
тәлім-тәрбиелік жұмыстарын одан ары тиімді ұйымдастыруды қиындатты. Оның
негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
коммунистік идеологияға және бірыңғай тәртіп пен саясатқа бейімделе
жүргізілгенінен деуге болады. Осы мәселе төңірегіндегі педагогикалық
зерттеулер негізінен мектептегі оқушылар ұйымында тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру - бірыңғай тәртіп пен авторитарлы-педагогикалық жүйеге сүйенген
пионер жұмысымен тығыз байланыста қарастырылды.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері – оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттігін туындатқаны
анық еді.
Қорытындылай айтар болсақ, оқушылар ұйымының ұзақ жылдар бойы
бірыңғай саяси тәртіпке негізделіп, ұйым жұмысының халықтық-демократиялық
принципке сүйенген, ұлттық тәлім-тәрбие негізінде құрылған жаңа моделінің
қажеттігі жөнінде арнайы зерттеу жұмыстарының жүргізілмегені
“Қазақстандағы балалар (оқушылар) ұйымының тарихы” атты ғылыми-зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігіне айғақ болды.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Ғылыми болжам: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие берудің
ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың ұлттық сана-
сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені оқушыларға
әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре меңгертуге
мүмкiндiк туғызылады.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық тәрбие беруге
негізделген жаңа моделін жасап, оны оқу-тәрбие үрдісінде іске асыру арқылы
жан-жақты дамыған, ұлтжандылық қасиеттері қалыптасқан азамат тәрбиелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-
педагогикалық тұрғыда зерделеу;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделін
жасап, оны іске асырудың жолдарын айқындау;
- Мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын
ұйымдастыру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың кешенін
жасау;
- “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың әдістемелік
кешенін іс-тәжірибеден өткізу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы сараланды;
- Оқушылар ұйымы қалыптасуының ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыда
зерделенді;
- Бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени
құндылықтарға сай оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі жасалып, оны
іске асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін
“Атамекен” бағдарламасы әзірленді;
- Бағдарламаны оқу-тәрбие үрдісіне ендірудің әдістемелік
кешені жасалып, мектеп тәжірибесіне пайдалану жолдары көрсетілді;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі;
- Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің “Атамекен”
бағдарламасы мен оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені;
Жетекшi идея: Бүгінгі өркениет пен ұлттық мәдениет үлгілерін кіріктіре
отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде оқушылар ұйымын қайта
құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты жетілген ұлтжанды
азамат тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне қазақстандық,
ресейлік және шет ел ғалымдарының тәрбие теориясы жөнiндегi философиялық
еңбектері, тарихи-педагогикалық деректер, этнопедагогика һәм этнопсихология
мәселелеріне арналған теориялық еңбектер және жеке тұлға дамуының
әлеуметтiк қағидалары, халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері,
этномәдени және рухани құндылықтарды дамыту мен пайдалану жайындағы
еңбектер жатады.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы саласындағы қазақстандық
және шет ел ғалымдарының классикалық еңбектері, ресми оқу-әдiстемелiк
құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған мемлекеттiк
һәм авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған ҚР Заңдары және ҚР
бiлiм және ғылым Министрлiгi құжаттары.
ҚР білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, ҚР Ғылым
академиясының ғылыми қоры және диссертанттың авторлық тәжірибелері.
Зерттеу базасы: Қазақстан Республикасының Ұлттық кiтапханасы.
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының ғылыми-педагогикалық
кiтапханасы. Алматы қаласының А.П.Чехов атындағы орталық кiтапханасы.
М.Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық және Көкшетау университетiнiң
кiтапханасы. Зерттеу жұмысына №34 (Ақтөбе), №49, 59, 112 (Алматы),
I.Жақсыбеков атындағы Қарақол, С.Сейфуллин атындағы Мақаншы (Шығыс
Қазақстан), М.Ғабдуллин атындағы №3 (Көкшетау), Ақсу қаласындағы №1
(Павлодар), №2, 21 ( Астана), Керей орта мектебі (РФ, Алтай өлкесі, Құлынды
ауданы), С.Сауытбеков атындағы Балуан орта мектептерiнiң (Солтүстiк
Қазақстан) және Көкшетау қазақ лицейiнiң ұстаз-тәлiмгерлерi мен оқушылары
тартылды.
Зерттеу кезеңдерi:
Бiрiншi кезеңде (1985-1990 ж.ж) педагогикалық әдебиеттер мен газет-
журналдар негiзiнде тәрбие теориясына қатысты ғылыми-әдiстемелiк
нұсқаулармен танысу жұмыстары жүргiзiлдi. Диссертация жұмысына тiкелей
қатысы бар “Атамекен” бағдарламасының алғашқы жобасы жасалды.
Екiншi кезеңде (1990-2000 ж.ж) зерттеу жұмысының жалпы бағытының жоспары
жасалды. Озық педагогикалық тәжiрибелер негiзiнде зерттеудiң тақырыбы және
кейбiр әдістемелік жобалардың мектеп практикасына ендiрудiң эксперименттiк
жұмыстары қолға алынды. Жинақталған тәжiрибелер дәрiс оқу барысында
пайдаланылып, конференция, семинар жұмыстарында баяндалды.
Yшiншi кезеңде (2001-2007 ж.ж) эксперимент нәтижелерi мен теориялық
бiлiмдердi пысықтау, жинақталған материалдарды талдау мен сараптау
негiзiнде диссертациялық жұмыс бір жүйеге келтіріліп, ғылыми талап пен
ережелерге сай диссертацияның жалпы мазмұны айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi мен негiздiлiгi: зерттеу объектiсiндегi
негiзгi тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу
назарына iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға
қойған мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу нәтижелерiнiң мақұлдануы мен ендiрiлуi.
Ғылыми еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда - Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік педагогикалық университеті ғалымдар мен аспиранттарының
дәстүрлі ғылыми-практикалык конференциясының 40 жылдығына орай өткен
(Алматы, 14-20 наурыз, 1989 жыл), Ы.Алтынсаринның 150 жылдығына орай
өткен “Ы.Алтынсаринның тәлім-тәрбиелік мұрасы және қазіргі мектеп”
(Қостанай, 16-18 қазан 1991 жыл), “Халық педагогикасы материалдарын
оқу-тәрбие үрдістеріне ендірудің ғылыми-әдістемелік негіздері “
(Алматы, 10-12 желтоқсан, 1991 жыл), “Халық педагогикасы мен
психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде қолданылуы” (Алматы, 19-20
мамыр, 1992 жыл), “Халық педагогикасының озық дәстүрлерін оқу-
тәрбие жұмыстарында пайдалану” (Оңтүстік Қазақстан облысы, Жетісай
қаласы, 1999 жыл), “Сейтен Сауытбековтың ұлттық тәлім-тәрбиелік
мұраларын оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік
жолдары” (Көкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл), “Сейтен тағылымдары”
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (4-5 маусым 2004 жыл),
Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз Ұлттық университеті мен Көкшетау университеті
арасындағы бірлескен халықаралық семинар-мәжілісі (Бішкек 22-23 қазан 2004
жыл) және басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар
жұмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян һәм тәжірибе
алмасу негізінде баяндалды.
Эксперименттік жұмыстар Көкшетау қазақ лицейі және С.Сауытбеков атындағы
Балуан орта мектебінде (Солтүстік Қазақстан) жүргізілді. Эксперимент
жұмысына 450 оқушы және 60 ұстаз-тәлімгерлер қатысты, ондағы 225 оқушы
эксперимент тобында, 225 оқушы бақылау тобында болды.
Зерттеу тақырыбына байланысты автордың жиырмадан астам ғылыми еңбектерi
жарық көрдi. Диссертация Көкшетау университетінің этнопедагогика
зертханасында орындалып, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының
тұлғаны әлеуметтендiру институты мен педагогикалық ғылыми-зерттеу
орталығының бірлескен мәжілісінде талқыланды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi тараудан, алты тақырыптан, тұжырымдардан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi,
зерттеу объектiсi мен пәнi, зерттеу жұмысының ғылыми болжамы мен
практикалық мәндiлiгi, ғылыми жаңалығы және басқа мағлұматтар берiледi.
“Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негiздерi” атты
бiрiншi тарау үш тақырыптан тұрады. Онда оқушылар ұйымының қалыптасуы мен
дамуы және сол мәселелер бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық
еңбектерiне талдау жасалып, тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнде оқушылар
ұйымының пайда болу себептерінің ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделуіне
арналған талдау-сараптау жұмыстары баяндалады.
“Оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесiн кешендi пайдаланудың
жолдары” атты екiншi тарауда оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие
құндылықтарын пайдалану мақсатында “Атамекен” бағдарламасының негiзгi
мiндеттерi баяндалады. Бағдарлама моделi негiзiнде 5-8 сынып оқушыларына
халық педагогикасының озық дәстүрлері негiзiнде ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын түрлi әдiс-тәсiлдер арқылы ұйымдастырудың жолдары көрсетiледi.
Ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару
жүйесінің құрылымы негізінде ұйымдастыруға ұйытқы болатын қосымша материал
ретінде Қазақстан оқушылар Ассамблеясы оқушылар ұйымының жаңа үлгісі
ұсынылады.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалады.
1 ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Оқушылар ұйымының пайда болу генезисі
Оқушылар ұйымы, немесе – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен
белгiлi бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде
ұйымдық түрде арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық
әрекеттерiнiң үрдiсi болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған
объектiмiздiң пайда болуы және оның пайда болуына әсер еткен факторлар мен
басқа құбылыстарды ажырату мен талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу
жұмысына негiзгі тұтқа болары хақ.
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар
ұйымы, мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі:
“.. Балалар ұжымы (коллектив детский) – қоғамға пайдалы әрекет
жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық қызмет, білімін шыңдау, туристік-
өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз алдына үлкен мақсат қойып, көздеген
игіліктеріне жету барысында ұжымды тұрғыда бірлескен балалар мен
жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары.
Аталмыш қоғамдық топтасудың (ұйымдасудың) – негізгі ерекшелігі – бір
мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару болмақ. Балалар
ұжымының ересек адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-
педагогтар мен тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп жасауы қажет.
Социалистік мемлекеттерде ең белсенді және бір мақсатқа жетуде ірі ұжымдық
топтасуға жататын қоғамдық бірлестіктер – пионер ұйымдары болып табылады;
Кеңестер Одағында олар В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымына
біріккен. ...”[7,430].
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде:
“..ұжым – бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың
немесе білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы”
және “..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [9,221-222].
Ұжым туралы Үлкен Кеңес энциклопедиясында: “..Ұжым (коллектив)
– социалистік қоғамның негізгі құрылымдарының бірі; ол – белгілі бір
маңызды қоғамдық мәселелерді шешуде ерікті түрде адамдарды біріктіруші
ұжымды түрде топтасқан әлеуметтік топ болып табылады. Ұжым - өз мүшелерінің
ой-армандарын бір мақсатқа біріктіретін, әр мүшенің (индивидтің) жеке
мүддесін қорғайтын және олардың шығармашылық қарым-қатынастарының дамуына,
әрекет нормалары мен белсенділіктерінің дамуына жағдай туғызу болмақ.
Ұжымдық қалыптасудың негізгі функцияларына: ұжымның нығаюына ұйытқы
болатын негізгі міндет-мақсаттарды іс-жүзіне асыру; ұжым мүшелерінің әр
түрлі мақсаттағы ой-армандарын қоғам игілігіне айналдыру; ұжым мүшесі мен
қоғам мүдделерін ұштастыру қағидалары жатады. ...”[10,1262] және балалар
ұйымы жөнінде: “... Балалардың демократиялық ұйымдары – балалар мен
жасөспірімдердің өз еріктерімен құрылған бұқаралық қоғамдық бірлестіктері
болып табылады; жас жеткіншектерге саяси-идеялық және адамгершілік тәрбие
беру мақсатында бірлесе отырып атқарады.
Балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында ұжым мүшелерінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялық принцип
негізінде оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-
тәрбиелік жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің
әдістері мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып
жүргізіледі...”[11,463-464], делінген. Сонымен бірге Педагогикалық
сөздіктегі: “.. Мектеп ұжымы (коллектив школьный) – мектептегі тәрбие
жұмысы жүйесінің ордасы (ядросы) болып табылатын, бір-бірімен тығыз
байланысқан мұғалімдердің, оқушылардың және ата-аналар комитетінің
бірлескен педагогикалық топтасулары. Мектеп ұжымы мектепте қызмет атқаратын
және тәрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалық
басқаруды және оқушылардың өзін-өзі басқару құрылымдарын, өздерінің міндет-
мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Оқушылар ұжымын шартты түрде бірнеше ұжымдасқан әр түрлі құрылымдағы
бастауыш ұжымтоптар (сынып ұжымы, пионер ұжымтоптары, үйірмеге қатысушы
балалардың ұжымдары т.б) құрайды. Мектептегі оқушылар ұйымының өзін-өзі
басқару қағидаларына негізделе отырып жүргізілуі – ұжым мүшелерінің ұйымшыл
болуларына, шығармашылық-танымдық қасиеттерінің ашылуларына зор ықпал
етеді..” [8,103-104],- деген анықтамалар зерттеу жұмысымызға негіз болмақ.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В, Крупская Н.К, Макаренко А.С, Сухомлинский В.А, Блонский
П.П, Лебединский В.В, Бабанский Ю.К, Болдырев Н.И т.б тоқталып өткен.
А.Луначарский: “...адамды тәрбиелеу, әсіресе бүгінгі қоғамдағы нағыз
ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу, оның өмірін жеке қызығушылығынан гөрі, қоғамдық
пайдалы еңбек етуге деген парасатты көзқарасының қалыптасуына арналуы
керек. Отбасы мен қоғамдық орта негізгі әрекетін бала тәрбиесіне ден қоюды
мақсұт тұтса, онда аталмыш тәлімдік үрдісті қоғамның әлеуметтік тәлім-
тәрбие жетістігі деп танимыз..”,-деп бала тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің
бірі – жас ұрпақтың бойына ұжымшылдық қасиеттерді барынша сіңіру қажеттігін
атап көрсетеді [13,227].
Көрнекті қоғам қайраткері Н.К.Крупская коммунистік тәрбие теориясының
негізін салушылардың бірі болды. Ғалым-педагог Ю.К.Бабанскийдің: “..кеңес
педагогикасының негізін салушылар Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский... жаңа
адамды қалыптастырудың негізгі алғышарттары – ұйымдық бірлестік, ал оның
негізгі мақсаты – ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу атты қағиданы ұстанған..”
[16,343],- деп айтқан тұжырымына назар аударсақ, ұжымдық тәлім-тәрбие
жұмыстарын мектеп практикасында педагогикалық талаптарға сай оңтайлы
ұйымдастыра білу – жан-жақты дамыған жаңа қоғамның парасатты тұлғасын
тәрбиелеуге ұйытқы болатынын көрсетеді.
Н.Крупскаяның ойынша оқушылар ұйымындағы тиімді тәрбие жұмыстарының
үлгісі – мектептегі пионер жұмысы екенін баса айтады. Ол өзінің “Пионер
қозғалысы – педагогикалық проблема” атты еңбегінде:
“.. қазіргі таңдағы тәрбие жұмысындағы аса өзекті мәселелердің бірі – жас
жеткіншектерді ұйымшыл және еңбекшіл болуға баулу. Жас жеткіншектің мән-
жайын жете түсінетін әрбір тәрбиешінің педагогикалық қызметі – ұрпақтың
жандүниесінің мазмұнды, қызықты және шығармашылық еркіндікке толы болуына
арналуы тиіс..”,- дей отыра, мектептегі пионерлер ұжымдарындағы тәрбие
жұмыстарының – заман талабына сай, алдыңғы қатарлы педагогикалық озық
тәжірибелерге негізделуі керек деп болжам жасайды [14,313], [15,115].
Әрине Н.Крупская еңбектерінің өз заманында жаңадан құрылған жас
Кеңес үкіметінің білім мен тәрбие саясатына қатысты күрделі мәселелерді
шешу барысында (жаңа үлгідегі кеңес үкіметінің мектебін құру, кеңестік
педагогикалық жүйенің ғылыми негізін қалау, коммунистік тәрбие теориясының
ғылыми қағидаларын айқындау т.б) үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Крупскаяның Патшалы Ресей кезінде құрылған скауттар ұйымдарының коммунистік
тәрбие негіздеріне қайшы келетін әрекеттерін қатты сынға алып, еңбек
жазғаны белгілі. Н.К.Крупскаяның пионер ұйымының жетекшілері “вожатыйларды”
- сарыауыз балапандарын қызғыштай қорғайтын құстар дүниесімен
байланыстырып, әр тәрбиеші-педагогтың әрбір жас өскіннің тағдырына ерекше
алаңдаушылық білдіруі – азаматтық парыз екенін атап өтеді. Өкінішке орай,
Крупскаяның ұйымдық тәрбие жөніндегі салиқалы тағылымдары, кейінгі жылдары
тәрбие теориясын зерттеуші ғалымдар тарапынан қатты сынға алынды. Оның
айқын бір көрінісі – мектептегі пионер жұмысының коммунистік идеология
құралына айналуы демекпіз.
Оқушылар ұйымы арқылы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
проблемалары жайында А.С.Макаренко және В.А.Сухомлинский көлемді еңбектер
жазды. Оқушылар ұжымының даму кезеңдерін А.С.Макаренко өзінің көп жылғы
педагогикалық тәжірибелеріне сүйене отырып, оған терең педагогикалық талдау
жасайды.
Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
этаптан (стадиядан) өтеді деп санаған. Бiрiншi этапқа мектеп өмiрiнде болып
жатқан жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсендiлiк танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды
жатқызса, 2 этапқа балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша
сезiнбейтiн, бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру
арқылы жақсартуға тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн
ұжымды, ал 3 этапқа мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын,
сынып жетекшiсi және басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын
белсендi ұжым мүшелерiн жатқызады.
Өз ойын сабақтай келе, А.С.Макаренко өз сөзінде: “.. менің ойымша
біздің негізгі педагогикалық мақсатымыз – жеке адамды ғана тәрбиелеу емес,
сонымен бірге адамдар ұйымын тәрбиелеу болмақ. Бұл - әрекетіміз ең ұтымды
тәлім-тәрбиелік бағыт болмақ...”,- дей келе, мектептегі немесе белгілі бір
білім-тәрбие ордаларындағы тәрбие жұмысының негізгі арқауы, тек қана жеке
адам тәрбиелеу мәселесімен ғана шектеліп қалмай, әр адамның жан-жақты
дамуына зор ықпал ететін ұжымдық тәлім-тәрбие дәстүрлерін кеңінен
пайдаланған жөн деп санайды [17,174]. Макаренконың ойынша оқушылар ұйымы
арқылы түрлі іс-шараларды ұйымдастыру – тәрбие жұмысының жетекші құралы
болу керек. Оның ғылыми мазмұнын ашуда педагог-ғалым төмендегідей
педагогикалық шарттарды басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары арасындағы
қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
Аталмыш педагогикалық тұжырымдар бүгінгі таңдағы мектеп оқушылары
арасындағы қарым-қатынастар қайшылықтары мен жетістіктерін ғылыми тұрғыда
зерттеу барысында жиі кездесетін құбылыс екені анық. А.С.Макаренко
балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын атап өткенімен,
тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін талап етіп
отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген, қатал
тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін бұрынғыдан
бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Оның мұндай тұжырымға келуі
автордың қиын оқушыларды тәрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский атындағы арнайы
коммуна мектебіндегі көп жылғы ұстаздық тәжірибесі арқау болды деп
санаймыз. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі күнге дейін қалыптаспаған, бірақ түбі
Кеңестер Одағында негізі қаланатын арнайы тәрбие тәртібінің ережесін
жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарға негізделуі керек деп
санаймын:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау шараларының
шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала
тәрбиесінде педагогикалық талаптарға негізделген қаталдық пен тәртіп
шараларын қолдануды ұсынғанын көреміз [18,46]
В.А.Сухомлинский ұйымдық тәрбиенің маңыздылығын атай келе, оқушылар мен
ұстаздар қарым-қатынасын шынайы үйлестірудің гуманистік бағытын ұстанады.
Оның: “.. мен әр баланың өз ұжымына қолынан келгенше жақсылық жасауына,
оның шынайы сезімінің қалыптасып, өз досына және ұжымдастарына деген
мақтаныш сезімінің оянуына, көпшілікпен тығыз қарым-қатынас жасау
барысында, адам бойындағы ізгі қасиеттерді тануға мүмкіндік туғызуға жағдай
жасау керек деп санаймын [19,101] және “... Осындай достық пен ізгі қарым-
қатынас, әр адамның ішкі рухани дүниесін терең тануға арналған шынайы
сезімдермен ұштасқан ұжымдық ортақ жетістіктердің – қоғамдық рөлі мен
салмағы зор болмақ ..” ,- деген пiкiрi арқылы әрбiр ұйым мүшесiнiң
бойындағы барлық қасиеттердi ұстаз-тәлiмгерлердiң ерекше дамуына жағдай
туғызатын тәлiм-тәрбиелiк iс-шараларды өткiзуге кеңес бередi [19,464]. Ол
ұйымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу жұмысы
болмақ деген. Нағыз адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі
қағидаларын В.Сухомлинский отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және
коммунистік тәрбие тағылымдары бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады.
Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі – оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын қамтамасыз етпек. Оның: “.. Бүгінгі
күндегі басты мәселе – нағыз адамды тәрбиелеп шығару. Демек, біздің
ойымызша тәлім-тәрбиелік әрекетіміз - өне бойына барша адами құндылықтарды
сіңіре білген, парасатты тұлғаларды дайындау ісіне арналуы керек ..”,-
деген ой-пікірлері айтар сөзіміздің айғағы болып тұр [20,10].
В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-тәрбиешiлердiң
ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi – шәкiрт
санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын (коллективін)
қалыптастыру қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар
мен педагог-ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие
жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Мектеп ұжымын қалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “... Мектеп коллективі
– бұл азаматтық мектеп, коммунистік құрылысқа белсенді қатысушының сапа
қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып,
өздігінен ұшуға аттанатын ұясы..”-, деп, оқушылар мен ұстаздардың
педагогикалық ынтымақтастығы мен бірлескен шығармашылық әрекеттері арқылы
үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болатынын атап өтеді [34,7].
Зерттеу барысында ұжымдық тәрбие мәселелеріне арналған педагогикалық
еңбектердің ішінде В.А Сухомлинский мен А.С.Макаренконың идеялары мен
ұстанымдары бір-біріне ұқсас екені байқалады. Макаренконың пайымдауынша,
ұжымның дамуы мен қалыптасу тенденциясы бірнеше сатылық деңгей бойынша
айқындалса, Сухомлинскийдің ойынша, ұжымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті
мақсаты жан-жақты дамыған нағыз адамды тәрбиелеу қағидаларына негізделу
керек деп қорытқан тағылымдары бір-бірін толықтырып тұр.
Ал, Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский көзқарастары бір-бірімен
ұқсастығы және А. Макаренко мен В. Сухомлинский идеяларынан өзіндік
ерекшеліктерімен айқындалады. Н.Крупская коммунистік тәрбие негіздерін
практика жүзінде ұластырудың тиімді педагогикалық жолы – оқушылар
ұжымдарындағы шығармашылық қарым-қатынас әрекеттерін ұтымды педагогикалық
әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып үйлестіру жолын ұсынды. Аталмыш ұсыныстың
оқу-тәрбие үрдісіндегі көрінісі – пионер мен комсомол жұмыстары болды.
Көрнекті ғалым П.Блонскийдің пайымдауынша, балалар ұйымының табиғатын терең
тану үшін, ұжымның әр мүшесінің мінез-құлық ерекшеліктеріне мән беру керек
деп санаған. Ол 1928 жылы жарыққа шыққан “Педагогикалық энциклопедия”
басылымының белсенді ғылыми авторларының бірі бола жүріп, аталмыш жинақтың
“Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару жұмыстары” атты бөлімде ұжымдық тәлім-
тәрбие мәселелерін педология ғылымдары негізінде қарастыру туралы пікір
білдірді. Оның: “..біз педагогика ғылымындағы ағымдардың бірі – мектептегі
оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесіне тіреліп тұрғанын көреміз. Оқушылардың
мұндай тәжірибелерін қоғамдық пайдалы істермен қатар, сынып ұжымының
жұмысын жақсартуға арналғаны дұрыс болар еді. Мұндай талап - әр оқушының
өзіне жүктелген жұмыстарына үлкен жауапкершілікпен қарауына мүмкіндік
туғызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оқушыға жүктей отырып
тапсыру – оқушылардың ұжымдық бірлікке деген көзқарастарының қалыптасуына
түрткі болмақ..”,- деген пікірі мектептегі оқушылар ұжымында өзін-өзі
басқару жұмыстарын ұйымдастыру барысында ұжым мүшелерінің мұғалімнің берген
тапсырмасы немесе өздері жоспарлаған іс-шараларды жүзеге асыруда
жауапкершілік сезімдерінің қалыптасуы мәселесін қозғайды [26,71].
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша - ұжымның шығармашылық әрекеті болса, А.Макаренконың ойы бойынша –
ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың жауапкершілік
қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік ұстанымдары. Ал,
П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына сыныптағы
микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерінің” бір-бірімен
қарым-қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл
құбылысты П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары
деп атады. Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек
оқушылардың қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс
қана емес, сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды
қажет ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде біздер “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектіміздегі ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме беруді
жөн деп санаймыз. Біздің ойымызша “ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі
мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі бір мақсатты көздей ұйымдасқан
оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым” сол топтың ішіндегі ой-пікір,
көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар. Ұжымның ұйымдық топтасуға
ұласуы – балалардың бірыңғай қарым-қатынастары мен шығармашылық
әрекеттерінің жиынтығы десек, ұйымдық құрылымды – ұжым жетістіктері мен
мәртебесін анағұрлым жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған әлеуметтік
құбылыс демекпіз.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады деп санаймыз. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі –
ұжым мен ұйымның педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін
ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге,
оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және
мектептегі педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты
жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Оқушылар ұжымы туралы ерте уақыттардағы деректерді біз
Педагогикалық энциклопедиядан (Мәскеу, 1928) кездестірдік. Ондағы:
“..Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару тәжірибелері Қайта өрлеу (Европа
Ренессансы) дәуірінде өмір сүрген ағартушы Витторино де Фельтре өз
мектебінде ұйымдастырған “Қуаныш мектебі” атты білім ордасындағы
шығармашылық бастамадан басталады. Аталмыш дәуірдегі оқымысты Лютердің
замандасы Тротцендорф өз шәкірттеріне Рим мемлекеті үлгісінде сынып
ұжымында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға кеңес береді. Бұл идея Плант
(ХҮІІ ғ) атты ағартушының өзі ұстаздық ететін семинариялық білім ордасында
дәріс беру негізінде қолдау табады. Аталмыш бастаманы ағартушылар -
Стефани және Фелленберг те өз тәжірибелерінде қолданады.
Ол жылдары қоғамда оқушылардың өзін-өзі басқару туралы пікірлер
қалыптаспаған да еді. Бірақ Ұлыбританиядағы кейбір оқу орындарындағы
талантты және дарынды оқушыларға шығармашылық еркіндіктерінің дамуына
мүмкіндік туғызуға бағытталған тәлім-тәрбиелік бастамалар – оқушылар
ұйымында өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуына оң әсерін тигізді. 1866
жылы Ресейде, белгілі педагог Резенер әрбір мектепте артельдік үлгі ретінде
оқушылардың өзін-өзі басқару органдарын құру жөнінде ғылыми мақала жазады.
Онда бұл іске мұғалім-педагогтардың да қатыстырылуы айтылған болатын. Осы
бастамаларға ұқсас Мәскеу қайырымдылық пансионатында бірқатар тәжірибелер
жинақталды. Оған сөзсіз Ұлыбританиядағы педагогикалық бастамалар ықпал
етті. Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді. Оның
идеясы бүкіл Солтүстік Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады ... ”,-
делінген[21,516].Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы
- Republic of shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі
басқару жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш
құбылыстың қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық
бастама ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмас еді. Мұндай тәжірибелердің
білім мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың
бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады. Бұл жерден балалар
(оқушылар) ұйымының қоғамдық сипат алғанын көреміз [2-сурет].
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник Р.Бадэн
Поуэлл (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін жүйе болып
табылады. Скаутизмнің негізгі мақсаты – буржуазиялық қоғамның рухани
құндылықтары негізінде болашақ ұрпақты тәрбиелеу. Скауттар заңы бойынша,
әрбір мүше өзінің тегі мен нәсіліне, әлеуметтік жағдайына қарамай, әрбір
мүшеге қолынан келгенше көмек беруге, бір-біріне дос және жақын болуға даяр
тұруы керек. Скаут ұйымдары ер балаларды - бойскаут (bouscouts) және қыз
балаларды - (girlscouts) гирлскаут деп бөлгеніне қарамастан, екі ұйымның
да көздеген міндет-мақсаттары бір болып табылады.. ”,- деген мағлұматтар
берiледi [22,498].Скаутизм ұйымының идеясын насихаттау және көпшiлiкке
таныту мақсатында Р.Баден-Поуэлл “Скауттарға арналған Ереже” (1898),
”Балаларға арналған скаут өнерi”, ”Ер балаларға арналған скаут Ережесi”
және “Жас барлаушы” атты еңбектер жазды [3-сурет].
1907 жылы Британия Корольдiгiнiң қолдауымен, Лондон қаласында тұңғыш
скауттар ұйымының Құрылтайы өтедi. Құрылтайға қатысқан Англияның түпкiр-
түпкiрлерiнен келген балалар үйде емес, өздерi арнайы әкелiп тiккен шатыр-
лагерлерде қоныстанды. 1907 жылдың аяғына таман скаут ұйымына мүше болып
кiрген оқушы балалардың саны 60 мыңға жеттi.
1909 жылы Скауттар ұйымы бойскаут (ер балалар) және герлскаут (қыз
балалар) ұйымдары болып екiге бөлiнедi. 1910 жылы Скауттар ұйымы ресми
түрде мемлекеттiк тiркеуден өтiп, Ұлыбритания Корольдiгi Хартиясы
шешiмiмен, заңды тұрғыда айырықша мәртебесі бар ұйым ретiнде танылады.
Скауттар ұйымы оқушы балалардың әр түрлi шығармашылық және әскери-
жауынгерлiк тапсырмалар мен ұжым мақсатына қатысты басқа iс-шаралар атқару
барысында – жеткіншектердің ұйымшыл, белсендi, көпшіл және жауапкершіл
тұлға болып өсулеріне мүмкiндiк туғызды. Скауттар ұйымының көп жағдайда
әскери тәртiпке бойұсынуы, яғни өздерi қабылдаған Ереженiң талаптарын әр
мүшенiң қатаң сақтауына, сонымен қатар көмек қажет еткен жандарға кез
келген уақытта қол ұшын беруге, өтiрiк айтпауға және сабақты үздiк оқуға
дағдыландыру сезiмдерiн қалыптастырды.
Ереже баптарында христиан дiнiнiң рәсiмдерi мен уағыздарын
қастерлеуге арналған өсиеттер бар. Скаут ұйымдарының тәрбие жұмыстарын
жүргiзу тәсiлдерi - мемлекет белгiлеген талаптар мен бiлiм беру жүйесiне
қайшы келмейтiн өзара ынтымақтасық негiзде өрбiдi. Балалар мен ересек
адамдардың бiрлесе отырып атқарған iс-шаралары негiзiнде қол жеткiзiлген
жетiстiктер мен озық педагогикалық тәжiрибелер мемлекет тарапынан
ескерiлiп, қажет жағдайда марапатталып отырды, қаржылай көмек те
көрсетiлдi.
Скауттар ұйымының Ережесi бойынша, оларға 8 бен 18 жас аралығындағы
балалар мен жасөспiрiмдер мүше бола алды. Ережеге қосымша салтанатты Ант
беру, моральдiк-этикалық заң, әскери тәртiп, ұжымтоп ұраны, әнұран, дiни-
христиандық қағидалар және басқа мемлекет пен басқару органдары белгiлеген
құжаттарды, әдiстемелiк оқулықтарды иелендi. Әсiресе, соғыс шежiресi мен
ата-баба тарихын оқып-тану, өлкетану (туризм), денешынықтыру, елтану,
әдептану сияқты оқу-тәрбие жұмыстарына көп көңiл бөлiндi. Мемлекет
қайраткерлерi, дiнбасылар және патша ханшайымдары мен оның жақын туыстары
ұйымның құрметтi мүшелері болып сайланды.Мемлекет тарапынан жасалған үлкен
қамқорлықтың нәтижесiнде скауттар ұйымындағы тәрбие жұмыстары жандана
түсті. 1921 жылы Дүниежүзiлiк скауттар ұйымы құрылды. Оған 63 мемлекеттiң
(Патшалы Ресей, Америка, Германия, Италия, Франция, Швеция, Индия т.б)
өкiлдерi мүше болды.Скауттар ұйымындағы оқушы балалардың қарым-қатынастары
мен шығармашылық әрекеттері жөніндегі ғылыми еңбектерді біз зерттеу
жұмыстарының арасынан кездестіре алмадық. Оның айқын бір себебі - Кеңес
үкіметі кезіндегі коммунистік идеологияның тәрбие жұмысының негізгі
құралына айналуына байланысты, Скаут ұйымдарының тәлім-тәрбиелік жұмыстарын
ғылыми тұрғыда зерттеу мен насихаттауға тыйым салғаны негіз болды деп
санаймыз.
Оған Н.К.Крупскаяның “РКСМ және бойскаутизм” (1922) атты еңбегі
дәлел бола алады. Онда автор жаңа социалистік қоғамды орнатуда мемлекет
тарапынан жастар мәселесіне ерекше назар аудару керектігін алға тартады.
Жастарды және олардың орнын басатын кішкентай мұрагерлерді коммунизм
рухында тәрбиелеу – қоғамның ең басты міндеті болуға тиіс. Ал, көздеген
мақсатқа жетуге үлкен кедергі келтіретін шет елдің капиталистік бағыттағы
буржуазиялық идеологияны көксеген скаут ұйымдары, оның ішінде Ресей
территориясында әрекет етіп жатқан “Русский скаут” ұйымдарының жастар мен
жеткіншектер арасында жүргізген тәрбие жұмыстарын әшкерлеп, олардың
қанаттарының кеңінен жайылуына мүмкіндік бермеу керек екендігін атап өтеді.
Крупскаяның ойынша, скауттар ұйымдарының оқушы балалар ұжымдары арасында
жүргізіп келген тәрбие жұмыстары – мемлекет саясатына қайшы келетінін
байқар болсақ, онда Кеңес үкіметі тұсындағы тәрбие жұмыстарының саяси
құралдың рөлін атқарғаны жөніндегі күмәніміз рас болып шығады.
Патшалы Ресейде Царское Село (Пушкин қаласы) қаласында 1909 жылы
тұңғыш Скауттар ұйымы тұсауын кестi. Олар скаутмастерлердiң (тәрбиешiлер,
тәлiмгерлер) көмегiмен бұқара халықтың арасынан қолдау тауып, жас ұрпақты
отансүйгiштiк рухта тәрбиелеуде үлкен жетiстiктерге қол жеткiздi. 1914 жылы
Ресей Императоры Николай II “Русский скаут” атты қоғамдық ұйымды құру
жөнiндегi Патша Жарлығына қол қояды. Аталмыш ұйым Дүниежүзiлiк скауттар
ұйымы бекiткен Ереже негiзiнде әрекет жасады.
Ресейдегi скаут ұйымдарының тарихы жөнiнде Үлкен Кеңес
энциклопедиясында мағлұматтар келтірген Фурин С.А, Соколова Э.С,
Лебединский В.В және басқалар, 1917 жылы Ресейдегi скаут ұйымдары
мүшелерiнiң саны 50 мыңға жеткенi және олардың коммунистік идеология
бағытындағы пионер мен комсомол ұйымдарының құрылуына үлкен қарсылық
көрсеткендерi жайында баяндайды.
Ресейдегi Николай II Императордың қолдауына ие болған “Русский скаут”
қоғамы, кейін Патша үкiметiн құлатып, мемлекет билiгiн қолына алған Кеңес
үкiметiнiң тiкелей араласуымен құрылған пионер және комсомол ұйымдарының
жалпы ұйымдық құрылымының (структурасының) негiзiн қалады. Ресейде қанатын
кең жая бастаған скаут ұйымдарының қызметтерiн тоқтату мен тарату жөнiнде
комсомол съездерi мен пионерлер слеттерінде саяси маңызы бар мәселелер
талқыланғаны белгілі.
Р.Бадэн-Поуэлль негізін қалаған скауттар ұйымы американдық Джиллдің
“Мектеп республикасы” атты идеясы сияқты дүние жүзіне тарады. Скауттардың
ұжымдық бірлестігі - өз еріктерімен біріккен балалар мен жасөспірімдердің
әлеуметтік құқықтарының қорғалуына және әр мүшенің шығармашылық-белсенділік
мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызды. Өз бойындағы кейбір қасиеттердің
(өнерге икемдігі, сурет салу, спорттық жетістіктер, ұйымдастырушылық
қабілеттер т.т) ашылуы - әр оқушының ұжымдық топтасуға деген ынтымақтастық
сезімінің қалыптасуына ұйытқы болды. Ұйымның құрылуына Ұлыбритания
мемлекетінің әскери жорықтар шерулері мен қаһармандық дәстүрлері әсер етті.
Англияның империалистік жолға түсіп, көптеген шет мемлекеттерді өзінің отар
еліне айналдыру саясаты – мемлекеттің тұрақты Қарулы күштерін құруға
итермеледі. Әсіресе, Британ әскерлерінің Тынық мұхит жағалауына жасаған
отаршылдық соғыс жорықтарындағы ірі жеңістері, өз еліндегі жас өскіндердің
патриоттық рухтарын оятып, мақтаныш сезімдерін қалыптастырды. Жас
бүлдіршіндер үлкендердің көмегімен аға ұрпақтың қаһармандық дәстүрлері
жөнінде маңызды мағлұматтар алып, болашақта өз елінің айбынды жауынгерлері
болып өсуді армандады. Сондықтан Ұлыбритания Қарулы күштерінің полковнигі
Р.Бадэн Поуэлль бастамасын балалар мен жасөспірімдер ұжымдары қызу
қолдады. Скауттар бірлестігінде балалар ұжымына жан-жақты тәрбие беру
жұмыстары кей жағдайларда қатал әскери тәртіпке негізделді. Ұйымның жалпы
құрылу жүйесі әскери жарғыларда көрсетілген талаптар (сап түзеу, әскери
әндер орындау, әскери ойындар ұйымдастыру, әскери шатырларда өмір сүру т.б)
бойынша жүзеге асырылды. Әскери ойындардың балалардың жүріс-тұрысы мен
қозғалысына ыңғайлы болғаны олардың бір жағынан қызығушылықтарын білдірсе,
бір екіншіден күнделікті тұрмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz