Еңбекті төлеуді ұйымдастырудың функциялары, элементтері және қағидалары
Мазмұны
Кіріспе
1 Еңбекті ұйымдастырудың және төлеудің негізгі мәселелері
0.1 Еңбек ақы: мәні, функциялары, ұйымдастыру қағидалары
0.2 Еңбекті төлеуді ұйымдастырудың функциялары, элементтері және қағидалары
0.3 Еңбек ақы формалары, жүйелері және оны ұйымдастыру
1 Швабские колбаски ЖШС - дегі еңбекті және оны төлеуді талдау
0.1 Талдау объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы
0.2 Фирманың еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі мен оны пайдалануын талдау
0.3 Еңбек ақы қорын талдау
0.4 Еңбек ақы қоры құрылымындағы өзгерістерді талдау
3 Швабские колбаски ЖШС-де еңбекті төлеуді жетілдіру бойынша ұсынылатын шаралар
3.1 Ұсынылатын шаралардың маңыздылығы
3.2 Ұсынылатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
3
6
6
11
16
20
20
30
36
41
46
46
52
55
57
Кіріспе
Әлемдік экономикалық ғылымда дамыған нарықтық экономикаларда басқарудың негізгі тетіктері ретінде қолданылатын негізін қалаушы константалар белгілі. Оларға жататындар: ЖІӨ - дегі еңбек ақы үлесі, жалақы мен өмір сүруге қажетті минимумның қатынасы, еңбек ақының бір теңгесіне шаққандағы ЖІӨ мөлшері және т.б. соңғы он жылда тұрақты дамыған елдерде көптеген макроэкономикалық көрсеткіштер үнемі өзгеріп тұрса да, ЖІӨ - дегі еңбек ақы үлесі тұрақты болып қала берді (67-72%), яғни ұлттық табыстың үштен екі бөлігі.
Жалпы ішкі өнімдегі еңбек ақы үлесінің 50%-дан төмендеуі - экономика құлдырауының нақты белгісі; Қазақстандағы оның үлесі 30%-дың үстінде ғана.
Қазақстандағы әлеуметтік-еңбектік саладағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканың барлық сегменттері мен секторларын қозғайтын құрылымдық жаңару жағдайында өтіп жатыр. Еңбек күштерін салаларға таратуда, халықтың ақшалай кірістері мен қызмет сферасын таңдауда еңбек ақының мотивациялық рөлінде, жұмыспен қамту шарттары бойынша жұмыс орындарының сандық және сапалық дифференциациясында, еңбектік жан-жақтылықта, кәсіби-біліктілік деңгейде, нарықты мемлекеттік реттеу органдары мен жұмыс беруші кәсіпорындар және жұмыспен қамтудың көлеңкелі секторында маңызды өзгерістер болып тұрады. Еңбек нарығында жүргізілетін мемлекеттік саясаттың деңгейі мен тиімділігінің төмендеуі, жаңа еңбек қатынастарының қалыптасу процесін басқару мүмкіншілігі ғана емес, сонымен қатар жалпы экономикада және жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерістер туралы ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейінің төмендеуі - осының барлығы барлық бағыттар бойынша көрініс табатын жалпы тенденция болып табылады.. Мұндай жағдайдың салдары болып мемлекеттің дағдарысқа қарсы экономикалық саясатын тежейтін және болашақта Қазақстанның тұрақты даму траекториясына шығу мүмкіншілігін іс жүзінде жоққа шығаратын бірқатар мәселелердің пайда болуы табылады.
Еңбек ақы - адамның, ұжымның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі факторларының бірі. Еңбек ақы деңгейінің жоғары болуы тауарлар мен қызмет көрсетулерге деген жоғары сұранысты қамтамасыз ете отырып, жалпы экономикаға оң әсерін тигізеді. Сонымен қатар, жоғары еңбек ақы кәсіпорын басшыларын жұмыс күшін тиімді пайдалануға, өндірісті модернизациялауға ынталандырады.
Бүгінде Қазақстан басынан кешіп отырған нарықтың қалыптасу кезеңінің ерекшелігі болып келесі табылады: әлеуметтік-еңбектік қатынастарды либерализациялау жағдайында мемлекет еңбекті төлеуді ұйымдастыруды бақыламайды, ал нарықтық реттегіштер толық күшіне енген жоқ. Осының салдарынан бұл облыстағы үрдістер стихиялық, жүйесіз сипатқа ие болды. Еңбекті төлеу облысындағы бүгінгі жағдайға салалар, аймақтар және кәсіпорындар арасындағы еңбек ақы деңгейіндегі ұлғайған дифференциация тән. Елімізде отын-энергетикалық салаларында, түсті металлургия, транспорт, қаржы және несие беру мекемелерінде еңбек ақы деңгейі орташа деңгейден әлдеқайда жоғары болып келеді.
Қазіргі таңдағы маңызды мәселелердің бірі болып кәсіпорын басшылары мен жұмысшыларының еңбек ақылары арасындағы шектен тыс дифференциацияны болдырмау табылады, бұл әлеуметтік-еңбек сферасында қалыптасқан қолайсыздықтың бірден бір себебі болып табылады.
Еңбек ақы құрылымы теңсіздіген жоғалтты: көптеген кәсіпорындарда жұмысшы еңбек ақысының тарифтен жоғары бөлігі еңбек ақының базалық, тарифтік үлесінен бірнеше есеге артық. Бұл кәсіпорындарда тариф еңбек нәтижесін базалық бағалау функциясын адекватты түрде орындау үшін тарифтік жүйелерді қайтадан қарастыру қажеттілігін көрсетеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорында еңбекті төлеуді ұйымдастырумен екі тұтас міндеттерді шешумен байланысты: әр-бір жұмысшыға оның еңбек нәтижесіне және еңбек нарығындағы жұмысшы күшінің құнына сәйкес түрде еңбегін төлеуге кепілдеме беру; жұмыс беруші өндіріс процесінде еңбек нарығында тауары мен өнімін өткізгеннен кейін шығындарын жауып, пайда табуға мүмкіншілік беретін нәтижеге қол жеткізуін қамтамасыз ету. Осылайша, еңбек ақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың екі қозғаушы күші арасындағы әлеуметтік әріптестіктің дамуына сәйкес келетін жұмыс беруші мен жұмыскердің қызығушылықтары арасындағы қажетті компромисс.
Бұл көзқарас дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігімен құпталады.
Жүргізілген зерттеулер барысында еңбек ақының негізгі сипаты мен мәні, еңбек саны мен сапасын бағалау әдістері мен жолдары, сонымен қатар оны жетілдірудің мүмкін жолдарын талдау анықтамалары теориялық жағынан қарастырылды.
Ақпарат көзі ретінде шетелдік және отандық мамандардың еңбек ақыны ұйымдастыру сұрақтары бойынша ғылыми еңбектері, еңбекті ұйымдастыру сұрақтарын реттейтін негізгі нормативтік актілер, сонымен қатар Швабские колбаски ЖШС қызметімен танысу барысында жинақталған ақпарат қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып нақтылы бір объектіде (Швабские колбаски ЖШС) еңбек ақыны ұйымдастыру жағдайына зерттеу жүргізу, еңбек ақыны ұйымдастырудың, еңбек ақы жүйелері мен формаларының әрекет етуші элементтерін талдау, олардың кемшіліктерін анықтау. Зерттеу нәтижелерін ескере отырып еңбек ақы төлеудегі дағдарыстық жағдайларды жоюға, жұмысшылардың өз еңбек ақыларына ризашылығын арттыруға және еңбек ақы түрлері мен жүйелерін жетілдіруге бағытталған түрлі шаралар мен ұсыныстар әзірлеу.
Аталған мақсаттарды дипломдық жұмыс шеңберінде жүзеге асыру үшін келесідей міндеттерді орындау қажет:
oo Біріншіден, еңбек ақы мәнін және оның қалыптасу тәртібін анықтау қажет. Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі қағидаларын анықтау.
oo Екіншіден, зерттелетін объектідегі еңбек ақыны ұйымдастырудың элементтерімен танысу. Еңбек ақы жүйесіне және түрлеріне, олардың кәсіпорында қалай қолданылатынына көңіл бөлу керек, жұмысшыларға берілетін ақшалай сыйақылар көлемін және түрлерін, жұмысшыларды ынталандыру шараларын қарастыру қажет.
oo Үшіншіден, еңбек ақының жаңа заман талаптарына сай басқа да жүйелерін қолдану мүмкіншіліктерін қарастыру керек. Қазіргі таңда еңбек ақының төленуі дағдарыстық жағдайда болғандықтан, оны жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау қажет. Яғни, жұмыскерлердің өз еңбек ақыларына қанағаттану деңгейін көтеру, оның іс жүзіндегі мөлшерін жұмыс күшінің құнына жақындату, жұмыскерлердің сияқты кәсіпорынның да еңбек ақы деңгейінің көтерілуіне деген қызығушылығын арттыру сияқты нақты шаралар ойластыру. Кәсіпорынның мотивациялық саясатын күшейту үшін еңбек ақының ынталандырушы функциясын қайтару бойынша шаралар ұйымдастыру.
Барлық жүргізілген шаралар Швабские колбаски жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне сияқты онда істейтін жұмыскерлерге де белгілі бір экономикалық тиім әкелуі қажет.
1 Еңбекті төлеудің және ұйымдастырудың негізгі мәселелері
4.1 Еңбек ақы: мәні, функциялары және ұйымдастыру қағидалары
Кез келген кәсіпорынның қызметінде, жұмыс процесінде қолданылатын барлық ресурстардың ішінде үлкен орын еңбекке тиесілі. Мамандарды анықтау үшін, еңбек экономикалық ресурс ретінде адамдардың физикалық және ақыл-ой мүмкіндіктерімен қоғамға пайдалы қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде қолданылатын қызметтер жиынтығын құрайды. Еңбек қана, адамның тұтас қызметі ретінде қосымша құн қалыптастыруға және қаржылық нәтижелерге қол жеткізуді қамтамасыз етуге қабілетті.
Сондай-ақ, еңбек - жеке тұлғаның қажеттіліктерін қанағаттандырудың маңызды көзі болып табылады.
Адамдардың ұйымға және еңбекке қабілетті жеткізуші, оларды таратушы институт ретіндегі қарым-қатынасының негізгі мотивтерінің бірі болып еңбек ақы жөніндегі қарым-қатынасы табылады. Бұл жерде түсінуге маңызды және бірдей мағыналы болып еңбек ақыны ұйымдастыру қағидалары, мәні және функциялары табылады.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде кәсіпорын жеке материалдық қызығушылықты дамытуға мүмкіншілік беретін еңбек ақының жаңа үлгілерін іздестіреді. Алайда, жаңаша жағдайда еңбек ақы механизмін құрастырудан бұрын алдыменен еңбек ақы дегеніміз не екенін анықтап алу керек, әйтпесе, көптеген экономистер мен практиктер жалақы деген ұғымның орнына еңбек кірісі деген ұғымды қолданған жөн екендігін дәлелдеу үстінде.
Алайда, негізінен терминологияда жаңа ұғымды іздестіргеннен гөрі, өзгерген жағдайда жалақы экономикалық категориясының мәні мен қасиетін жан-жақты қарастырған жөн. Еңбек ақының жеке жұмыскерлердің еңбектері бойынша бөлінетін қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнімнің, ұлттық табыстың және т.б.) үлесі түріндегі анықтамасы нарыққа қайшы келеді.
Мұнда еңбек ақының көзі ғана дәлелденген, сонымен қатар оның өзі де нақты аталмаған. Сонымен бірге, еңбек ақы еңбек саны мен сапасы бойынша ғана бөлінеді. Бірақ оның мөлшері жұмысшының іс жүзіндегі еңбек салымы мен кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тәуелді болады.
Соңында, қоғам деңгейінде қалыптасатын жиынтық қоғамдық еңбек пен ұлттық табыстың бөлігі ретіндегі еңбек ақының анықтамасы еңбек ақының оны қалыптастырудың көзімен, еңбек ұжымының жалпы нәтижесімен байланысын сөндіреді.
Жоғарыда көрсетілгендерді есепке ала отырып, қарастырылып отырған категорияны келесідей түрде анықтауға болады. Еңбек ақы - тұтынуға бағытталған, ұжым жұмысының соңғы нәтижесіне тәуелді және жұмыскерлер арасында кеткен еңбектің саны мен сапасына сәйкесінше, әркімнің нақты еңбек салымы мен салынған капитал мөлшері арасында бөлінген табыстың (таза өнімнің) үлесін көрсететін қаржының негізгі бөлігі болып табылады.
Экономикалық теорияда еңбек ақы табиғатын анықтайтын екі негізгі тұжырым бар:
oo Еңбек ақы - еңбек бағасы. Оның мөлшері мен динамикасы нарықтық факторлардың және алдыменен, сұраныс пен ұсыныстың әсерінен қалыптасады;
oo Еңбек ақы - бұл жұмысшы күші деп аталатын тауар құнының ақшалай көрінісі немесе жұмысшы күші тауары құнының өзгерген формасы. Оның мөлшері өндіріс және нарықтық факторлар - сұраныс пен ұсынысжағдайымен анықталады, олардың әсерінен еңбек ақының жұмысшы күші құнынан ауытқуы жүзеге асады.
Еңбек ақы еңбек бағасы ретінде. Бұл тұжырымның теориялық негізін А.Смид пен Д.Рикардо қалаған. А.Смид еңбек тауар ретінде ұсынылады және табиғи бағаға, яғни табиғи еңбек ақысынаие деп есептеген. Ол құрамына жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүруіне қажетті қаржының құны кіретін өндіріс шығындарымен анықталады. А. Смид еңбек пен жұмысшы күші арасындағы айырмашылықты байқамады, сондықтан табиғи еңбек ақы дегенді жұмысшы күшінің құны деп түсінді. Еңбек ақының мөлшерін ол жұмысшы өмір сүретін қаржының физикалық минимумымен анықтады. Сонымен қоса, еңбек ақыға тарихи және мәдени элементтер кіреді.
Еңбек ақы жұмысшы күші тауары құнының ақшалай көрінісі. Бұл тұжырымды К.Маркс қалыптастырған. Оның негізіне ол еңбек және жұмысшы күші ұғымдарының шектеулі туралы ережені жазды және еңбектің тауар бола алмайтындығын, әрі оның құны жоқ екендігін дәлелдеп берді. Тауар еңбекке қабілетті жұмысшы күші, ал еңбек ақы құнның ақшалай көрінісі түріндегі осы тауардың бағасы болып табылады.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі жұмысшы күшінің жеке өндіріс факторы ретіндегі қалыптасуы мен әрекет етуі жөніндегі қоғамдық, ұжымдық және жеке экономикалық қызығушылықтар бірлестігін көрсетеді.
Жұмысшы күші құнының сандық және сапалық жақтары бар. Жұмысшы күші құнының сапалық сипаттамасы келесіде, ол белгілі бір өндірістік қатынастарды, атап айтқанда, жұмысшыларға өз жұмысшы күштерін сатуды және оны пайданы арттыру мақсатында сатып алуды көрсетеді. Сандық жағынан жұмысшы күшінің құны жұмысшы күшін өндіруге, дамытуға және сақтауға қажетті өмірлік құралдардың құнымен анықталады.
Жұмысшы күші нарығында сатушылар болып белгілі бір маман, білікті жұмыскер табылады, ал сатып алушылар - кәсіпорындар мен фирмалар. Жұмысшы күшінің бағасы болып оклад, тариф, жалақының мерзімді және кесімді формасы түріндегі базалық кепілдемелі еңбек ақы табылады.
Талданған негізгі тұжырымдардан басқа шетелдік экономикалық әдебиеттерде еңбек ақы табиғатын анықтайтын көптеген теориялар қалыптасқан. Солардың ішіндегі ең танымал теорияларды қарастырайық.
Жұмысшы қоры теориясы (И.Бантам, Т.Мальтус, Дж. Милль). Бұл теорияның негізінде жұмысшы күшін сатып алуға жұмсалатын капитал тұрақты мөлшер болып табылады, өйткені бұл капиталға сатып алынатын өмірлік құралдар массасы табиғатта шектеулі және ұлттық байлықтың тұрақты әрі негізгі бөлігін құрайды деген догма жатыр. Еңбек ақы төлеуге жұмсалатын жұмысшы қоры бұл теорияның жақтаушыларының ойынша өндіріс басталғанға дейін анықталып қойған көлем болып табылады, әрі оны қосымша пайда тарту арқылы көбейту мүмкін емес, өйткені мұндай жағдайда капиталистер оларға тиесілі Қордың бір бөлігінен айырылады және өндірісті ары қарай дамытуға ынталарын жоғалтады.
Еңбек ақының өнімділік теориясы. Бұл теория бойынша, еңбек ақы мөлшерін анықтайтын басты фактор болып еңбек өнімділігінің деңгейі табылады. Америка экономисті Г.Кэрри (1793-1879) еңбек ақы еңбек өнімділігіне пропорционалды түрде жоғарылайды және төмендейді деген. Бұл теорияның басты кемшілігі болып еңбек ақы деңгейіндегі әртүрлілікті анықтауда тек бір факторды-еңбек өнімділігін пайдалану табылады.
Шекті өнімділік теориясы. Бұл теорияны американдық экономист Дж.Клерк (1847-1938) қалыптастырған. Ол кез-келген фактордың өнімділігі оның артуына қарай төмендейді, алайда бұл кезде басқа факторлар өзгеріссіз қалады деген қағидаға негізделген. Дж. Клерк еңбек ақыға қатысты капиталдың өзгеріссіз мөлшерінде кез-келген қосымша жұмысшы өнімнің төмендеген массасын береді дегенді айтады. Мұндай жағдайда еңбек ақы соңғы, шекті жұмысшыға тән шекті ең төменгі өнімділікпен анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақы мөлшеріне нарықтық және нарықтық емес факторлардың бірнешеуі әсер етеді, соның нәтижесінде еңбек ақының белгілі бір деңгейі қалыптасады. А.Маршаллдың ойынша, рационалды ұйымдастырылған экономикада біліксіз еңбекке қарағанда біліктілігі жоғары творчествалық еңбектің бағасы жоғары болып табылады. Бұл білікті еңбектің жоғары өнімділігін көрсетеді. Еңбек ақы ставкасы мен еңбек нарығының конъюнктурасына әсер ететін нарықтық факторлардың ішінен келесілерді бөліп көрсетуге болады (сурет 1).
Еңбек ақы
Нарықтық факторлар
Нарықтық емес факторлар
Тұтынушылық тауарлар мен қызметтерге бағаның өзгеруі
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесі және жұмыскердіңжеке еңбек салымы
Жұмыс берушілер мен кәсіподақтар арасындағыкүштер қатынасы
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу тәсілдері
Еңбекке деген сұраныстың баға бойыншаикемділігі
Еңбек нарығында қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс
Ресурстыңкәсіпкерге пайдалы
лығы
Ресурстардың бірін-бірі алмастыра алуы
Сурет 1 - Еңбек ақыны қалыптастыратын факторлар
Өндірісінде берілген еңбек пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі. Тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында сұраныстың төмендеуі (оларға бағаның өсуі, тұтынушылар табысының төмендеуі, тұтынушылар қалауының өзгеруі, жаңа тауарлардың пайда болуы нәтижесінде) өндіріс көлемінің қысқаруына, бұл ізінше, еңбек ресурстарына деген сұраныстың төмендеуі мен жалға алу шарттарының бұзылуына әкеледі. Керісінше, тауарлар мен қызметтерге сұраныстың артуы еңбекке деген сұраныс мөлшерінің артуы мен еңбек ақы ставкасының жоғарлауына әкелуі мүмкін.
Еңбекке деген сұраныстың баға бойынша икемділігі. Ресурс бағасының жоғарлауы (мысалы, кәсіподақ жақтан болған қысымның әсерінен еңбек ақы ставкасының өсуі), кәсіпкердің шығындарын көбейте отырып, еңбекке деген сұраныс көлемін төмендетеді, ал ізінше, жалға алу шарттарын бұзады. Солай бола тұра еңбекке деген сұраныстың баға бойынша икемділігі (оның еңбек бағасының өзгерісіне деген реакциясы) әрдайым төмендегілерден тәуелді болмайды:
oo Шекті табыс динамикасының сипаттамасы. Егер, шекті табыс баяу төмендейтін болса (қол еңбегінің үлесі жоғары салалар), ондаеңбек ресурсына деген бағаның өсуінен еңбек нарығындағы сұраныстың төмендеуі баяу болады, яғни баға бойынша сұраныс икемділігі әлсіз. Керісінше, егер жұмыскерлерді қосымша тартудан қайтарым алу мүмкіншілігі (шекті табыстың аяқ астынан құлдырауы) тез бітіп қалса, онда еңбек ақы ставкасының өсуі еңбекке деген сұраныстың төмендеуіне әкеледі, яғни бұл жағдайда берілген еңбек ресурсы нарығында сұраныс икемділігі жоғары болып табылады;
oo Фирма шығындарындағы еңбек ресурсы шығындарының үлесі. Тауар өндірісінің жалпы шығындарындағы еңбек шығындарының үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым еңбекке деген сұраныс еңбек бағасына тәуелді болады, өйткені еңбек ақы шығындарының өзгеруі көбінесе жалпы шығындар динамикасын анықтайтын болады;
oo Өндірісінде берілген еңбек пайдаланылатын тауарларға деген сұраныстың икемділігі. Мысалы, нан, тұз сияқты тамақ өнімдеріне деген сұраныс деңгейі олардың бағасына тәуелсіз болады, сондықтан оларды өндіруге кеткен еңбекке деген сұраныстың да оның бағасына тәуелділігі төменгі деңгейде болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, еңбек ақы деңгейіне нарықтық факторлармен қатар, нарықтық емес факторлар да әсер етеді. Соңғысына еңбек ақының ең төменгі деңгейін, заңмен берілетін қосымша өтем ақыларды белгілеумен байланысты мемлекеттік реттеу әдістерін, сонымен қатар ішкі еңбек нарығын қорғау мен жұмыспен қамтуды реттеу бойынша әдістерді жатқызуға болады. Бұдан бөлек, еңбек ақы мөлшері мен шарттарына еңбек қатынастарының барлық деңгейлерінде келісім-шарттық реттеу механизмі де әсер етеді.
Жалақы деңгейі, еңбек ақының төменгі ставкасы, басқа да жалға алу шартары ұжымдық келісім шарттар мен мәмілелер жүйесімен де реттеледі.
Өмір сүру минимумынан төменгі еңбек ақы деңгейі жұмыскерлердің еңбекке деген ынтасын жояды, кедейшіліктің өсуіне әкеледі, төлем қабілетті сұранысты төмендетеді, ал бұл өз кезегінде өндіріс дамуына кері әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, еңбек қатынастарын мемлекеттік реттеудің бүгінгі күнгі қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:
oo Еңбек қатынасындағы екі жақтың да құқықтық теңдестігін түсіну және әлсіз жақ-жұмыскерді қорғау механизмін жасау;
oo Жұмыскерлер мен жұмыс берушілердің қызығушылықтарын есепке алу, олардың қызығушылықтарын мемлекеттік қорғау;
oo Еңбек қатынастарының гуманистік сипаттамасы, өндіріс қызығушылығы алдындағы жеке тұлғаның артықшылығын білу;
oo Еңбек қатынастарын реттеу механизмін жасау барысында еңбекшілердің спецификалық категорияларының ерекшеліктерін және жұмыстың кейбір түрлерінің сипатын есепке алу;
oo Еңбек заңын бұзғаны үшін әрекет ететін жауапкершілік әдістерін бекіту.
4.2 Еңбек ақыны ұйымдастыру қағидалары, функциялары және элементтері
Еңбек ақының мәні оның қоғамдық өндірісте орындайтын функцияларынан көрінеді: өндірісте, бөлуде, айырбас пен тұтынуда. Алайда, кез-келген уақытта басқару жүйесі мен меншік формасына байланысты еңбек ақы келесідей негізгі функцияларды қамтамасыз етуге бағытталуы керек:
oo Ұдайы өндіріс;
oo Мотивациялық;
oo Өлшеуші-бөлу функциясы;
oo Ресурстық-орналастырушы функция;
oo Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастырушы функция.
Ұдайы өндіріс функциясы - жұмыскерлерді өмір сүруге және ұдайы өндіріске жеткілікті түрдегі материалдық жағынан қамтамасыз ету. Бұл функцияны жүзеге асыруда маңызды рөлді минималды еңбек ақы мөлшерін бекіту арқылы жұмыскерлердің материалдық жағдайының кепілдемелі төменгі деңгейін шектейтін мемлекет атқарады.
Еңбек ақының мотивациялық функциясы нарықтық экономика жағдайындағы ең маңыздысы болып табылады. Ол жеңілдіктер беру, мақтау және материалдық жағынан ынталандыруды ұйымдастыру арқылы жұмыскерлерді тиімді еңбекке ұмтылдыруға бағытталған.
Өлшеуші-бөлу функциясы. Бұл функция тұтыну қорын жалдамалы жұмысшылар мен өндіріс құралдарының иелері арасында бөлуде тірі еңбек тәсілдерін бейнелеуді жүзеге асырады. Еңбек ақы арқылы өндіріс процесіне қатысушылардың өз еңбек салымына сәйкесінше тұтыну қорындағы жеке үлесі анықталады.
Ресурстық-орналастырушы функция. Бұл функцияның маңыздылығы қазіргі таңда барған сайын артуда. Оның мәні еңбек ресурстарын аймақтар, экономика салалары және кәсіпорындар бойынша орналастыруды оңтайландыруда болып табылады.
Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастырушы функция. Бұл функцияның мәні - төлем қабілетті сұраныс (сатып алушылардың ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілген қажеттіліктер формасы) пен тұтыну тауарларының өндірісін байланыстыру.
Ғылыми еңбектерде жоғарыда аталған еңбек ақының шын мәнін көрсететін функциялардан басқа да функциялар қарастырылады: ынталандырушы, әлеуметтік, бөлу және т.б. Бұл функциялардың көбісі жоғары келтірілген функцияларды қайталайтындықтан оларды жеке бөліп көрсету маңызды емес.
Жоғарыдағы функцияларды жүзеге асыру үшін, біздің ойымызша, келесі маңызды қағидаларды сақтау қажет:
oo Нақты еңбек ақыны өндіріс пен еңбек тиімділігінің өсу мөлшеріне қарай арттыру. Бұл қағида қажеттіліктерді арттырудың объективті экономикалық заңының жүзеге асыуымен байланысты. Бұл заң бойынша қажеттіліктерді толығымен қанағаттандыруға тек өз еңбегің үшін жоғары материалдық жағдай мен қызмет алу мүмкіншілігін кеңейткен жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Алайда, мұндай мүмкіншілік өндірістік қызмет нәтижелерімен және еңбек тиімділігімен байланысуы керек.
oo Еңбек өнімділігінің өсу қарқынын орташа еңбек ақы деңгейінің өсу қарқынынан жылдамдатуды қамтамасыз ету (немесе өндірілген өнім көлемінің өсу қарқынын тұтыну қорының өсу қарқынынан арттыру). Бұл қағиданың мәні болып, сонымен қатар, өндіріс тиімділігін арттыру мен дамыту негізінде еңбек табысын максимизациялау түрінде қалыптасуы мүмкін. Бұл қағиданы ұстану негізінде жинақтау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуге, өндірісті кеңейтуге және кәсіпорынды дамыту мен көркейтуге қол жеткізуге болады. Бұл қағиданы бұзу таурлармен қамтамасыз етілмеген ақшаны төлеуге, инфляцияға, ел экономикасындағы тежегіш жағдайлардың дамуына әкеледі. Нақты кәсіпорын жағдайында - бұл өндіріс құралдарын жаңарту процесінің біртіндеп баяулауы, нәтижесінде бәсекелес фирмалармен салыстырғандағы бәсекелестік қабілеті төмен өнімге сұраныстың төмендеуі.
oo Жұмыскердің кәсіпорын қызметінің нәтижесіне салған еңбек салымына, еңбек жағдайына, кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның салалық ерекшелігіне байланысты еңбек ақының дифференциациясы. Бұл қағида жұмыскерлердің өз еңбегінің біліктілігін көтеруге, өнімнің жоғары сапалылығын қамтамасыз етуге материалдық қызығушылығын күшейту қажеттілігіне негізделген. Мұндай жағдайда, сонымен қатар, өмір сүрудің географиялық, климаттық жағдайларында, еңбек жағдайында жұмысшы күшін қайта жігерлендіруге қажетті материалдық жағдайдың мөлшеріндегі әртүрлілікті есепке алу қажет.
Бүгінгі таңда бұл қағиданы ешкім ұстанбайды. Біліктілігі жоғары жұмыскерлері бар салаларда, соның ішінде, білім беру, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау салаларында орташа айлық номиналды еңбек ақы мөлшері Қазақстандағы орташа деңгейден де төмен. Біліктілік деңгейіне еңбек ақының сәйкес келмеуі еліміздің ғылыми-техникалық және мәдени прогресіне үлесін қосатын салалардан кадрлардың кетуіне әкеп соғады.
oo Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы. Нарық жағдайында бұл қағиданы ең алдыменен, жынысы, жасы, ұлты және т.б. белгілері бойынша еңбек ақыда дискриминация болдырмау, кәсіпорын немесе фирма ішінде жеке еңбекті бағалау барысында әділдік қағидасын ұстану деп түсінуге болады.
Барлық кәсіпорындар осы қағиданы ұстануға тырысуы керек, өйткені ол еңбек ақының өсуін тоқтатады, біліктілігі жоғары кадрлардың кетуінің алдын алады.
oo Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу. Қазіргі таңда бұл қағиданы жүзеге асыруға төмендегілер қажет:
oo Еңбек ақының ең төменгі деңгейін заң жүзінде бекіту және өзгерту;
oo Ұйымдардың еңбек ақы төлеуге бағытталған қаржыларын, сонымен қатар жеке тұлғалардың табыстарын салықтық реттеу;
oo Тұтыну бағаларының өсуі жағдайында еңбек ақыны индексациялау тәртібін белгілеу;
oo Мемлекеттік және муниципалдық ұйымдарда еңбек ақыны реттеу;
oo Бюджеттік салалар жұмыскерлерінің еңбегін төлеуде БТТ (бірыңғай тарифтік тор) қолдану тәртібін енгізу және бекіту, олар үшін бірінші разрядтың тарифтік ставкасын (оклад) бекіту, сонымен қатар тарифтік ставканы арттыру.
oo Аудандық коэффициенттер мен пайыздық үстемелерді бекіту;
oo Еңбек ақыны төлеу бойынша мемлекеттік кепілдемелерді бекіту.
Еңбек ақыны реттеу сонымен қатар, бас, салалық, территориялық, ұжымдық және жеке келісім шарттар мен мәмілелер негізінде жүзеге асырылады.
oo Еңбек нарығының әсерін есепке алу. Еңбек нарығында мемлекеттік және жеке меншік компанияларда сияқты, ұйымдаспаған секторларда да еңбек ақының кең диапазоны қалыптасқан. Мұндай секторларда жұмыс күші кәсіподақпен қамтылмаған, ал еңбекке төлемді әкімшілік тағайындайды. Еңбек нарығы - бұл, нәтижесінде әртүрлі еңбек бағасы қалыптасатын облыс болып табылады. Әр-бір нақты жұмыскердің еңбек ақысы оның еңбек нарығындағы жағдайымен тығыз байланысты, сонымен бірге бұл нарықтағы жағдайды жұмыспен қамту мүмкіншілігі анықтайды.
oo Еңбек ақы жүйелері мен формаларының қарапайымдылығы, ойға қонымдылығы, қол жетерлігі, бұл олардың мәні туралы кең ақпаратты қамтамасыз етеді. Жұмыскерде ол туралы толық және түсінікті ақпарат болған кезде ғана, ол стимул болып табылады.
Еңбек ақыны ұйымдастыру қағидаларын олар жүзеге асыруға бағытталған сәйкес функциялар бойынша классификациялауға болады. Әр-бір қағида бір ғана емес бірнеше функциямен байланысты. Солай бола тұра, нақты қағида бағытталған әу бастағы басты функцияны бөліп көрсетуге болады. Қағидалардың еңбек ақының функцияларымен байланысы сызба нұсқа түрінде келесі суретте берілген (сурет 2).
Маңызды қағидалардың қатарына еңбек ақыны уақтылы төлеуді де жатқызуға болады. Өкінішке орай, Қазақстанда еңбек ақыны уақытында төлеу қағидасы барлық деңгейлерде бұзылып жатады: мемлекеттік органдардан бастап шағын кәсіпорындарға дейін.
ҚАҒИДАЛАР
ФУНКЦИЯЛАР
Еңбек ақы жүйелері мен формаларының қарапайымдылығы, ойға қонымдылығы, қол жетерлігі
Нақты еңбек ақыны өндіріс пен еңбек тиімділігінің өсу мөлшеріне қарай арттыру
Мотивациялық
Еңбек өнімділігінің өсу қарқынын орташа еңбек ақы деңгейінің өсу қарқынынан жылдамдатуды қамтамасыз ету
Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастыру
Жұмыскердің кәсіпорын қызметінің нәтижесіне салған еңбек салымына, еңбек жағдайына, кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның салалық ерекшелігіне байланысты еңбек ақының дифференциациясы
Өлшеуші - бөлу
Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
Еңбек нарығының әсерін есепке алу
Қайта жігерлендіру (ұдайы өндіріс)
Ресурстық-орналастырушы
Сурет 2 - Еңбек ақыны ұйымдастыру мен оның функциялары арасындағы байланыс
Еңбек ақының қағидалары мен функцияларын қарастыру жұмыскердің еңбек процесіне салған салымын көрсететін, оның шығындарын есепке алатын, қызмет нәтижесін бағалайтын және шығарған шығындарына тең мөлшерде қайтарымды қамтамасыз ететін элементтердің тұтас жиынтығы ретіндегі еңбекті төлеуді ұйымдастырудың біртұтас жүйесін құруға бағытталған.
1.3 Еңбек ақы формалары, жүйелері және оны ұйымдастыру
Еңбек ақыны ұйымдастыру - жұмыскерлердің сандық және сапалық сипаттамаларына сәйкес олардың еңбек шығындарының орнын толтыру механизмін көрсетеді. Онда келесі элементтерді қарастырған жөн:
oo Еңбекті нормалау;
oo Тарифтік жүйе;
oo Еңбек ақы формалары мен жүйелері.
Еңбекті нормалау жеке жұмыскердің тікелей еңбегінің шығындар көлемін көрсете отырып, еңбек салымының сандық бағасы болып табылады. Норманың келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады: уақыт нормасы, өңдеу нормасы, қызмет көрсету нормасы, тізімдік сан нормасы, басқару нормасы.
Уақыт нормасы белгілі бір жұмысты немесе қызметті іске асыруға қажетті уақыттың сандық бағалауын көрсетеді. Оның бір түрі болып уақыт бірлігінде өндірілген өнімнің натуралдық мөлшерін анықтайтын өңдеу нормасы табылады. Уақыт нормасы мен өңдеу нормасының арасында кері байланыс бар.
Қарастырылған көзқарастар негізгі және қосымша цех жұмысшыларының еңбек ақысын есептеуде қолданылады.
Қызмет көрсетуші жұмысшылардың еңбегін бағалау жөндеуге, қарауға жатқызылған белгілі бір жабдықтың шекті санын көрсететін қызмет көрсету нормасын қолдануға негізделген.
Функционалдық бөлімшелер жұмысшыларының еңбек нормасы болып кәсіпорын масштабына байланысты әр бөлімшенің жұмыскерлер санын анықтайтын тізімдік сан нормасы табылады.
Сызықтық басқарушылардың еңбек шығынын бекіту үшін олардың қол астындағы адамдардың шекті санын анықтайтын басқару нормасы қолданылады.
Еңбек ақының тарифтік жүйесі. Бұл жүйе әртүрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формалардағы ұйымдарда кеңінен таралған. Оның ерекшелігі болып қосымша еңбек ақымен бірігіп еңбек ақы қорын құрайтын негізгі еңбек ақыны бөлу механизмі табылады.
Тарифтік жүйе жұмысшылар еңбек ақысының негізі болып табылады. Ол жұмыскерлердің әртүрлі топтарының, олардың біліктілігіне байланысты, еңбек ақыларының реттелуі мен дифференциациясын анықтайтын нормативтер жиынтығы болып табылады.
Тарифтік жүйе келесі элементтерден тұрады:
1. Тарифтік-біліктілік анықтамалық (ТБА) - әртүрлі жұмыстардың сипаттамасы және осы жұмыстарды орындайтын жұмысшыларға қойылатын талаптар бар құжат. Әр жұмысқа сәйкес бііліктілік разряды көрсетіледі. Бұл құжатты жұмысшылар еңбегін тарифтеу, яғни нақты разрядты беру үшін қолданады.
2. Тарифтік сетка - бұл тарифтік разрядтар мен оларға сәйкес болатын тарифтік коэффициенттердің шкаласы.
Кез-келген сетканың келесідей сипаттамасы болады:
oo Жұмысшылар разряды - белгілі бір жұмысты орындауға қажетті біліктілік деңгейі немесе жұмысшылар біліктілігіне сай деңгей;
oo Бірінші разрядтың тарифтік ставкасы. Төменгі категориялы жұмысшыға толығымен аяқтаған жұмыс уақыты үшін бағытталған ақша түріндегі қаржы көлемі;
oo Тарифтік коэффициент - берілген разрядтың ставкасы бірінші разряд ставкасынан қаншаға артық екенін көрсететін шама. Сәйкесінше бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті 1-ге тең. Тарифтік коэффициенттерді қолдану бірінші разрядтың тарифтік ставкасы өзгергенде, еңбек ақының ең төменгі деңгейі және өмір сүру минимумы жоғарлағанда еңбек ақыны есептеуді жеңілдетеді. Жалпы алғанда 21 разряд бар.
oo Тарифтік сеткалардың салыстырмалы және абсолютті түрде өзгеруі. Бұл көрсеткіштер келесі разрядтың тарифтік коэффициенті алдыңғысынан неше есеге және неше пайызға артық екенін көрсетеді. Олар жұмыскерлерді еңбек тиімділігі мен біліктілікті арттыруға итермелейтін мотивация элементі болғандықтан өте маңызды болып табылады.
oo Тарифтік сетка диапазоны. Максималды разрядтың тарифтік коэффициентінің минималды разрядтан артықшылық деңгейін сипаттайды.
3. Тарифтік ставка - уақыт бірлігі үшін анықталған еңбекті төлеу шамасы. Тарифтік ставка минимальды еңбек ақы деңгейімен байланысты болады. Ол үкіметпен белгіленеді және инфляцияға байланысты мерзім сайын индексацияланады.
4. Аудандық коэффициент - жергілікті климаттық және басқа жұмыс шарттарын есебке алады.
Тарифтік қорға қосымша төлемдерге ТБА мен көзделмеген жұмыс үшін берілетін төлемдер кіреді (түнде жұмыс істеген үшін, оқушыларды оқыту үшін, бригадаға басшылық жасау үшін, жұмыс зияндылығы және т.с.с үшін).
Сағаттық еңбек ақыға қосымша төлемдерге орындалмаған еңбек үшін емес, заңмен белгіленген жағдайлар үшін берілетін төлемдер ( 1 күн ішінде мемлекеттік, қоғамдық міндеттерді орындау үшін, 1 күн ішінде әкімшілік рұқсатпен алынған демалыстар үшін, кәсіпорын жауапты болған тоқтап қалулар үшін және т.с.с.).
Күндік еңбек ақыға қосымша төлемдер - бұл сағаттық еңбек ақыға берілетін төлемдер сияқты, бірақ бір күннен артық уақыт үшін.
Еңбек ақы жүйелері мен формалары еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі элементтері болып табылады. Олар жеке жұмыскерлерге немесе олардан құралған топтарға еңбек нәтижесі, саны және сапасына байланысты еңбек ақы төлеудің тәртібін анықтайды.
Кәсіпорындарда қолданылатын еңбек ақы жүйелері мен формалары келесідей талаптарға жауап беруі керек:
oo дәлелденген еңбек шығындары нормасын қолдану (жұмыскерлердің міндеттемелері);
oo сәйкесінше білікті жұмыс күшін қайта жігерлендіруді қамтамасыз ететін тарифтік ставкаларды (оклад) қолдану;
oo еңбек нәтижесіне деген жоғары материалдық қызығушылықты қалыптастыру;
Тәжірибе жүзінде еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек ақы төлеудің екі формасы қолданылады:
- кесімді: еңбек ақы деңгейі шығарылған өнім көлеміне тәуелді болады. Бұл форма бойынша еңбек өнімділігін өсіру ынталандырылады, бірақ өнім өңдіру нормаларын және кесімді еңбек бағаларын есептеуді қажет етеді. Еңбек бағасы - бұл өнім бірлігі үшін берілетін еңбек ақы деңгейі.
Кесімді еңбек ақы формасының 5 түрлі жүйесі болуы мүмкін:
1) Тура кесімді: еңбек ақы орындалған жұмыс мөлшеріне тура пропорцоналды.
2) Кесімді-сыйлықты: қандай да бір шартқа байланысты қосымша сый-ақы беріледі. Сыйақы негізгі еңбек ақыдан пайыз түрінде белгіленеді.
3) Кесімді-прогрессивті: еңбек бағасы деңгейі прогрессивті шкала бойынша өсіп отырады.
4) Кесімді-жанама: бұл жүйе бойынша негізгі өндіріске қызмет көрсететін жұмысшыларға еңбек ақы беріледі. Еңбек ақы жұмысшының жеке еңбегіне қарай емес, ол қызмет көрсететін бөлімшенің жалпы нәтижесіне тәуелді болады.
5) Аккордты: келісім бойынша еңбек ақы жалпы орындалған жұмыс үшін беріледі. Көбінесе, ерекше немесе авариялық жағдайларда қолданылады.
- мерзімді: еңбекті істеген уақытқа қарай береді, яғни тарифтік ставканы істеген уақытқа көбейтеді. Екі жүйесі болады:
1) Қарапайым мерзімді;
2) Мерзімді -сыйлықты.Кесімді - сыйлықты сияқты негізгі еңбек ақыға сыйақы деңгейі қосылады.
Кәсіпорындарда қажетті ұйымдастырушылық-техникалық жағдайлар деңгейін құру техника мен технологияны жүйелі түрде жаңарту, еңбек жағдайын жақсарту арқылы көрінеді. Өндірістің жоғары ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі еңбек өнімділігінің өсуіне, өнім сапасының жақсаруына, жұмыс уақыты жоғалтуларының қысқаруына әкеледі.
Берілген дипломдық жұмыс Швабские колбаски жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде қолданылатын еңбек ақы жүйелері мен формаларын зерттеуге және фирма өнімділігі мен кәсіпорын жұмысшыларының жағдайын көтерудің басты факторы ретінде оны жетілдіру резервтерін іздестіруге бағытталған.
2 Швабские колбаски ЖШС-де еңбекті және оны төлеуді талдау
2.1 Талдау объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы
Швабские колбаски ЖШС - Шығыс Қазақстан облысында шұжық өнімдерін және ет жартылай фабрикаттарын өңдіретін ең ірі фирмаларының бірі болып саналады. Фирманың заңды ресми мекен жайы: Үржар қаласы, ШҚО.
Үржар қаласында өнімнің негізгі түрлерін шығарудан басқа, фирманың Аякөз және талдықорған қалаларында еншелес - кәсіпорындары бар, суық қасапханалар. Зауыттың негізгі шикізат - еттегі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жақын арадағы ауылдардағы шикізат кешендері қызмет етеді.
Фирманың пайда болу тарихы, міне 35 жылға жақындады, 1975 жылы аталған қалада берілген кәсіпорын пайда болған, ең алдымен ол семейдің ет комбинатына кіретін сақ малдың суық қасапханасы ретінде ашылдған болатын. 1995 жылы берілген суық қасапхана Айгерім акционерлік қоғамының сауда үйімен жалға алынған болатын және осы атаумен шұжық өнімдерін шығару үшін қайта қаруландырылған болатын. Басқа ет комбинаттарында қолданылатын құрал-жабдықтар сатып алынды, бөлмелердің бәрі жөндеуден өтті, кәсіпорын қажет мамандармен толықтырылып, шұжық өнімдерін өңдіру процесі іске қосылды. Өндіріс үшін қажет негізгі шикізат ретінде шошқа және ірі қара мал еті қолданылды. Берілген шикізат аймақта иұратын халықтан және шаруа қожалықтарынан сатып алу негізінде дайындалып тұрды. Материалдар мен дәмдеуіштер Қазақстан және Ресей кәсіпорындарынан алынып тұрды. 2010 жылға дейін кәсіпорынға жетекшілікті бас директор Нурсиленов С.К. жүргізді, 2010 жылы кәсіпорынға жаңа жетекшілік келді, оның басында кәсіпорын директоры болып тағайындалған Бейсенов Кусаин Бейсенович болған. Жаңа басшылар фирманы Швабские колбаски деп қайта атаған болатын, ал ұйымдастырушылық-құқықтық формасын акционерлік қоғамнен серіктестікке ауыстырды.
1999 және 2000 жылдары өндірісті кеңейту мақсатында Талдықорған және Аякөз қалаларында орналасқан суық қасапханалар сатып алынған болатын. Берілген кешендер фирманың сыйымдылығы 20 тонна болатын өзіндік шикізат кешенін шикізатпен қамтамасыз етуде. Берілген шикізат кешендерінің географиялық орналасуы фирма үшін өте тиімді, өйткені радиусы 100 километр ара-қашықтықта осыған сай келетін басқа шикізат кешендері мен ұсақ шикізат өңдеушілері кездеспейді, ал етті өңдеу орнына дейін тасымалдау шығындары болымсыз болып отыр.
Кәсіпорын толығымен сәйкес материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілген. Кәсіпорын өте сапалы және басқа өңдірушілерге қарағанда бағасы тұтынушыларға қол жетерлік болатын шұжық өнімдерін және етті жартылай фабрикаттарды шығарады, барлық шығарылған өнім стандарттар талаптарына сай өңдірілген. Швабские колбаски ЖШС-гі жоғары деңгейдегі өндірістік фирма беделін ұстауға тырысады, ол үшін жұмыскерлердің кәсіби мамандану деңгейін, тәжірибесін және білімін пайдаланады.
2000 жылдан бүгінгі күнге дейін Швабские колбаски ЖШС-гі өзінің сату көлемдері бойынша айналысын тұрақты өсіріп, халықтың барлық бөліктерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған ұсынатын өнім ассортиментін кеңейтіп жатыр.
Бүгінгі күні кәсіпорын аймақта шұжық өнімдерін шығаратын және сататын басты өңдірушілердің біріне айналды. Барлық өткізілетін өнім нарықтағы ұқсас өнім бойынша болатын өзгерістерге сай үнемі жаңартылып жатыр. Кәсіпорын жетекшілері берілген салада көптеген жылдар бойы жұмыс істеген тәжірибелі және біліктілігі жоғары мамандар. Жалпы алғанда кәсіпорын халықтың әртүрлі бөліктерінде үлкен сұранысқа ие болатын өнімнің алуан түрлі ассортиментін шығарып, өткізеді.
Серіктестіктің барлық бөлімдері мен қызмет бөліктері бүгінгі күні жоғары сапалы ұйымдастырушылық техникамен, компьютерлермен жабдықталған, бөлмелер жоғары сервис стандарттарына сай, қойма бөлмелері жеткілікті және тауарларды сақтауға және материалдық қорларды жинауға жеткілікті.
Пайда болу күннен бастап, фирмада әкелінетін өнімге тұрақты түрде аттестация жүргізіледі, оның басты мақсаты ретінде осы өнімнің жоғары сапасын көтеру және оның арқасында жоғары сапалы өнім сататын фирма беделін көтеру. Кәсіпорынның өзіндік өндірістік лабораториясы бар.
Болашақта, игерілген өрістерде өз жағдайын және орнын дамытып, нығайтып қана қоймай, фирма шығарылатын өнімнің түрлерін одан сайын кеңейтіп, атқаратын қызметтер сервисін жақсарту жоспарларын құрастыруда.
Кәсіпорын ҚР заңдылығына сай заңды мекеме ретінде қарастырылады. Заңды тұлға ретіндегі құқықтарын және міндеттемелерін кәсіпорын оны мемлекеттік тіркеуден кейін алды. Кәсіпорынның өз фирмалық белгісі, штампы, дөңгелек мөрі бар, сонымен қатар банк мекемелерінде есепті, валюталы және басқа шоттары бар.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық формасы ретінде жауапкершілігі шектеулі серіктестік таңдалды. Басқаша айтсақ, кәсіпорын тек өз мүлігінің шектерінде ғана міндеттемелер бойынша жауапкершілік алады. Қатысушылар тек өзінің салымы мөлшерінде ғана зиян алуы мүмкін. Кәсіпорын қатысушылардың мүліктік міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Меншік формасы - жеке, бүкіл жарғылық капитал бір жеке тұлғамен салынған (Бейсенов К.Б.), оның мөлшері 120 000 теңге құрады.
Швабские колбаски ЖШС-нің ел валютасында дербес балансы бар және ол толық шаруашылық есеп, өзін-өзі ақржыландыру және өзін өзі ақтау негізінде қызмет етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорын Қазақстанның 180-нен астам заңды тұлғалармен әртүрлі келісім шарттар жасады. Фирманың өзіндік дилерлік орталықтары елдің бір қатар ірі қалаларында бар, оның ішінде Өскеменде, Семейде, Талдықорғанда, Алматыда, Павлодарда, Аякөзде және т.б.
Швабские колбаски ЖШС-де келесі өнім түрлері өңдіріледі:
1. Кәсіпорынның негізгі өнім түрі ретінде шұжық өнімдері мен ет жартылай фабрикаттары болады. Шұжықтың пісірілген және жартылай қақталған түрлері шығарылады, олар өз кезегінде жоғары, бірінші және екінші сорт болып бөлінеді.
Қазіргі кезде Ұржар ет комбинаты пісірілген шұжықтың 2Н түрін, жартылай қақталған шұжықтардың 18 түрін және ет дәмді тағамдарының (деликатес) 10 түрі өңдіріледі. Бір сменада орташа есеппен 3 тоннаға дейін шұжық өнімдері шығарылады. Кәсіпорында өңдірілетін шұжық өнімдерінің барлық түрлері қосымша ақуыздармен және витаминдермен байытылған. Шұжықтар жасанды (негізінен) және табиғи қабықтармен шығарылады. Мысалы, жоғары сортты Сүтті пісірілген шұжығы, салмағы 600-700 грамм арнайы пленка қабықшамен өңдіріледі, ол өнімнің тағамдық қасиеттерін сақтауға жағдай жасайды. Сонымен қатар, берілген жасанды қабықша тұтынушы үшін әлдеқайда тартымды болады және ішек фабрикаттарына қарағанда фирмаға арзанға түседі. Сондай-ақ, фирманың шұжық өнімдерінің ассортиментіне шұжықтардың келесі түрлері кіреді: Астаналық - жоғары сортты, май қосылған пісірілген шұжық, Одестік - зире мен кориандр қосылған 1 сортты жартылай қақталған шұжық.
Еттен жасалынған дәмді тағамдарға шошқа етінен өңдірілетін ысталған өнімдер жатады: ысталған сан еті, буженина және т.б. Сонымен қатар, фирмада ет жартылай фабрикаттары өңдіріледі, оның ішінде тұшпара, манта, биточки, котлет, және т.б., олар негізінен жергілікті халыққа өткізіледі.
Шұжық өнімдерінің жасау рецептураларына еттен басқа да шикізат түрлерінің едәуір мөлшері кіреді (жұмыртқа, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Еңбекті ұйымдастырудың және төлеудің негізгі мәселелері
0.1 Еңбек ақы: мәні, функциялары, ұйымдастыру қағидалары
0.2 Еңбекті төлеуді ұйымдастырудың функциялары, элементтері және қағидалары
0.3 Еңбек ақы формалары, жүйелері және оны ұйымдастыру
1 Швабские колбаски ЖШС - дегі еңбекті және оны төлеуді талдау
0.1 Талдау объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы
0.2 Фирманың еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі мен оны пайдалануын талдау
0.3 Еңбек ақы қорын талдау
0.4 Еңбек ақы қоры құрылымындағы өзгерістерді талдау
3 Швабские колбаски ЖШС-де еңбекті төлеуді жетілдіру бойынша ұсынылатын шаралар
3.1 Ұсынылатын шаралардың маңыздылығы
3.2 Ұсынылатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
3
6
6
11
16
20
20
30
36
41
46
46
52
55
57
Кіріспе
Әлемдік экономикалық ғылымда дамыған нарықтық экономикаларда басқарудың негізгі тетіктері ретінде қолданылатын негізін қалаушы константалар белгілі. Оларға жататындар: ЖІӨ - дегі еңбек ақы үлесі, жалақы мен өмір сүруге қажетті минимумның қатынасы, еңбек ақының бір теңгесіне шаққандағы ЖІӨ мөлшері және т.б. соңғы он жылда тұрақты дамыған елдерде көптеген макроэкономикалық көрсеткіштер үнемі өзгеріп тұрса да, ЖІӨ - дегі еңбек ақы үлесі тұрақты болып қала берді (67-72%), яғни ұлттық табыстың үштен екі бөлігі.
Жалпы ішкі өнімдегі еңбек ақы үлесінің 50%-дан төмендеуі - экономика құлдырауының нақты белгісі; Қазақстандағы оның үлесі 30%-дың үстінде ғана.
Қазақстандағы әлеуметтік-еңбектік саладағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканың барлық сегменттері мен секторларын қозғайтын құрылымдық жаңару жағдайында өтіп жатыр. Еңбек күштерін салаларға таратуда, халықтың ақшалай кірістері мен қызмет сферасын таңдауда еңбек ақының мотивациялық рөлінде, жұмыспен қамту шарттары бойынша жұмыс орындарының сандық және сапалық дифференциациясында, еңбектік жан-жақтылықта, кәсіби-біліктілік деңгейде, нарықты мемлекеттік реттеу органдары мен жұмыс беруші кәсіпорындар және жұмыспен қамтудың көлеңкелі секторында маңызды өзгерістер болып тұрады. Еңбек нарығында жүргізілетін мемлекеттік саясаттың деңгейі мен тиімділігінің төмендеуі, жаңа еңбек қатынастарының қалыптасу процесін басқару мүмкіншілігі ғана емес, сонымен қатар жалпы экономикада және жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерістер туралы ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейінің төмендеуі - осының барлығы барлық бағыттар бойынша көрініс табатын жалпы тенденция болып табылады.. Мұндай жағдайдың салдары болып мемлекеттің дағдарысқа қарсы экономикалық саясатын тежейтін және болашақта Қазақстанның тұрақты даму траекториясына шығу мүмкіншілігін іс жүзінде жоққа шығаратын бірқатар мәселелердің пайда болуы табылады.
Еңбек ақы - адамның, ұжымның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі факторларының бірі. Еңбек ақы деңгейінің жоғары болуы тауарлар мен қызмет көрсетулерге деген жоғары сұранысты қамтамасыз ете отырып, жалпы экономикаға оң әсерін тигізеді. Сонымен қатар, жоғары еңбек ақы кәсіпорын басшыларын жұмыс күшін тиімді пайдалануға, өндірісті модернизациялауға ынталандырады.
Бүгінде Қазақстан басынан кешіп отырған нарықтың қалыптасу кезеңінің ерекшелігі болып келесі табылады: әлеуметтік-еңбектік қатынастарды либерализациялау жағдайында мемлекет еңбекті төлеуді ұйымдастыруды бақыламайды, ал нарықтық реттегіштер толық күшіне енген жоқ. Осының салдарынан бұл облыстағы үрдістер стихиялық, жүйесіз сипатқа ие болды. Еңбекті төлеу облысындағы бүгінгі жағдайға салалар, аймақтар және кәсіпорындар арасындағы еңбек ақы деңгейіндегі ұлғайған дифференциация тән. Елімізде отын-энергетикалық салаларында, түсті металлургия, транспорт, қаржы және несие беру мекемелерінде еңбек ақы деңгейі орташа деңгейден әлдеқайда жоғары болып келеді.
Қазіргі таңдағы маңызды мәселелердің бірі болып кәсіпорын басшылары мен жұмысшыларының еңбек ақылары арасындағы шектен тыс дифференциацияны болдырмау табылады, бұл әлеуметтік-еңбек сферасында қалыптасқан қолайсыздықтың бірден бір себебі болып табылады.
Еңбек ақы құрылымы теңсіздіген жоғалтты: көптеген кәсіпорындарда жұмысшы еңбек ақысының тарифтен жоғары бөлігі еңбек ақының базалық, тарифтік үлесінен бірнеше есеге артық. Бұл кәсіпорындарда тариф еңбек нәтижесін базалық бағалау функциясын адекватты түрде орындау үшін тарифтік жүйелерді қайтадан қарастыру қажеттілігін көрсетеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорында еңбекті төлеуді ұйымдастырумен екі тұтас міндеттерді шешумен байланысты: әр-бір жұмысшыға оның еңбек нәтижесіне және еңбек нарығындағы жұмысшы күшінің құнына сәйкес түрде еңбегін төлеуге кепілдеме беру; жұмыс беруші өндіріс процесінде еңбек нарығында тауары мен өнімін өткізгеннен кейін шығындарын жауып, пайда табуға мүмкіншілік беретін нәтижеге қол жеткізуін қамтамасыз ету. Осылайша, еңбек ақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың екі қозғаушы күші арасындағы әлеуметтік әріптестіктің дамуына сәйкес келетін жұмыс беруші мен жұмыскердің қызығушылықтары арасындағы қажетті компромисс.
Бұл көзқарас дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігімен құпталады.
Жүргізілген зерттеулер барысында еңбек ақының негізгі сипаты мен мәні, еңбек саны мен сапасын бағалау әдістері мен жолдары, сонымен қатар оны жетілдірудің мүмкін жолдарын талдау анықтамалары теориялық жағынан қарастырылды.
Ақпарат көзі ретінде шетелдік және отандық мамандардың еңбек ақыны ұйымдастыру сұрақтары бойынша ғылыми еңбектері, еңбекті ұйымдастыру сұрақтарын реттейтін негізгі нормативтік актілер, сонымен қатар Швабские колбаски ЖШС қызметімен танысу барысында жинақталған ақпарат қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып нақтылы бір объектіде (Швабские колбаски ЖШС) еңбек ақыны ұйымдастыру жағдайына зерттеу жүргізу, еңбек ақыны ұйымдастырудың, еңбек ақы жүйелері мен формаларының әрекет етуші элементтерін талдау, олардың кемшіліктерін анықтау. Зерттеу нәтижелерін ескере отырып еңбек ақы төлеудегі дағдарыстық жағдайларды жоюға, жұмысшылардың өз еңбек ақыларына ризашылығын арттыруға және еңбек ақы түрлері мен жүйелерін жетілдіруге бағытталған түрлі шаралар мен ұсыныстар әзірлеу.
Аталған мақсаттарды дипломдық жұмыс шеңберінде жүзеге асыру үшін келесідей міндеттерді орындау қажет:
oo Біріншіден, еңбек ақы мәнін және оның қалыптасу тәртібін анықтау қажет. Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі қағидаларын анықтау.
oo Екіншіден, зерттелетін объектідегі еңбек ақыны ұйымдастырудың элементтерімен танысу. Еңбек ақы жүйесіне және түрлеріне, олардың кәсіпорында қалай қолданылатынына көңіл бөлу керек, жұмысшыларға берілетін ақшалай сыйақылар көлемін және түрлерін, жұмысшыларды ынталандыру шараларын қарастыру қажет.
oo Үшіншіден, еңбек ақының жаңа заман талаптарына сай басқа да жүйелерін қолдану мүмкіншіліктерін қарастыру керек. Қазіргі таңда еңбек ақының төленуі дағдарыстық жағдайда болғандықтан, оны жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау қажет. Яғни, жұмыскерлердің өз еңбек ақыларына қанағаттану деңгейін көтеру, оның іс жүзіндегі мөлшерін жұмыс күшінің құнына жақындату, жұмыскерлердің сияқты кәсіпорынның да еңбек ақы деңгейінің көтерілуіне деген қызығушылығын арттыру сияқты нақты шаралар ойластыру. Кәсіпорынның мотивациялық саясатын күшейту үшін еңбек ақының ынталандырушы функциясын қайтару бойынша шаралар ұйымдастыру.
Барлық жүргізілген шаралар Швабские колбаски жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне сияқты онда істейтін жұмыскерлерге де белгілі бір экономикалық тиім әкелуі қажет.
1 Еңбекті төлеудің және ұйымдастырудың негізгі мәселелері
4.1 Еңбек ақы: мәні, функциялары және ұйымдастыру қағидалары
Кез келген кәсіпорынның қызметінде, жұмыс процесінде қолданылатын барлық ресурстардың ішінде үлкен орын еңбекке тиесілі. Мамандарды анықтау үшін, еңбек экономикалық ресурс ретінде адамдардың физикалық және ақыл-ой мүмкіндіктерімен қоғамға пайдалы қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде қолданылатын қызметтер жиынтығын құрайды. Еңбек қана, адамның тұтас қызметі ретінде қосымша құн қалыптастыруға және қаржылық нәтижелерге қол жеткізуді қамтамасыз етуге қабілетті.
Сондай-ақ, еңбек - жеке тұлғаның қажеттіліктерін қанағаттандырудың маңызды көзі болып табылады.
Адамдардың ұйымға және еңбекке қабілетті жеткізуші, оларды таратушы институт ретіндегі қарым-қатынасының негізгі мотивтерінің бірі болып еңбек ақы жөніндегі қарым-қатынасы табылады. Бұл жерде түсінуге маңызды және бірдей мағыналы болып еңбек ақыны ұйымдастыру қағидалары, мәні және функциялары табылады.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде кәсіпорын жеке материалдық қызығушылықты дамытуға мүмкіншілік беретін еңбек ақының жаңа үлгілерін іздестіреді. Алайда, жаңаша жағдайда еңбек ақы механизмін құрастырудан бұрын алдыменен еңбек ақы дегеніміз не екенін анықтап алу керек, әйтпесе, көптеген экономистер мен практиктер жалақы деген ұғымның орнына еңбек кірісі деген ұғымды қолданған жөн екендігін дәлелдеу үстінде.
Алайда, негізінен терминологияда жаңа ұғымды іздестіргеннен гөрі, өзгерген жағдайда жалақы экономикалық категориясының мәні мен қасиетін жан-жақты қарастырған жөн. Еңбек ақының жеке жұмыскерлердің еңбектері бойынша бөлінетін қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнімнің, ұлттық табыстың және т.б.) үлесі түріндегі анықтамасы нарыққа қайшы келеді.
Мұнда еңбек ақының көзі ғана дәлелденген, сонымен қатар оның өзі де нақты аталмаған. Сонымен бірге, еңбек ақы еңбек саны мен сапасы бойынша ғана бөлінеді. Бірақ оның мөлшері жұмысшының іс жүзіндегі еңбек салымы мен кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тәуелді болады.
Соңында, қоғам деңгейінде қалыптасатын жиынтық қоғамдық еңбек пен ұлттық табыстың бөлігі ретіндегі еңбек ақының анықтамасы еңбек ақының оны қалыптастырудың көзімен, еңбек ұжымының жалпы нәтижесімен байланысын сөндіреді.
Жоғарыда көрсетілгендерді есепке ала отырып, қарастырылып отырған категорияны келесідей түрде анықтауға болады. Еңбек ақы - тұтынуға бағытталған, ұжым жұмысының соңғы нәтижесіне тәуелді және жұмыскерлер арасында кеткен еңбектің саны мен сапасына сәйкесінше, әркімнің нақты еңбек салымы мен салынған капитал мөлшері арасында бөлінген табыстың (таза өнімнің) үлесін көрсететін қаржының негізгі бөлігі болып табылады.
Экономикалық теорияда еңбек ақы табиғатын анықтайтын екі негізгі тұжырым бар:
oo Еңбек ақы - еңбек бағасы. Оның мөлшері мен динамикасы нарықтық факторлардың және алдыменен, сұраныс пен ұсыныстың әсерінен қалыптасады;
oo Еңбек ақы - бұл жұмысшы күші деп аталатын тауар құнының ақшалай көрінісі немесе жұмысшы күші тауары құнының өзгерген формасы. Оның мөлшері өндіріс және нарықтық факторлар - сұраныс пен ұсынысжағдайымен анықталады, олардың әсерінен еңбек ақының жұмысшы күші құнынан ауытқуы жүзеге асады.
Еңбек ақы еңбек бағасы ретінде. Бұл тұжырымның теориялық негізін А.Смид пен Д.Рикардо қалаған. А.Смид еңбек тауар ретінде ұсынылады және табиғи бағаға, яғни табиғи еңбек ақысынаие деп есептеген. Ол құрамына жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүруіне қажетті қаржының құны кіретін өндіріс шығындарымен анықталады. А. Смид еңбек пен жұмысшы күші арасындағы айырмашылықты байқамады, сондықтан табиғи еңбек ақы дегенді жұмысшы күшінің құны деп түсінді. Еңбек ақының мөлшерін ол жұмысшы өмір сүретін қаржының физикалық минимумымен анықтады. Сонымен қоса, еңбек ақыға тарихи және мәдени элементтер кіреді.
Еңбек ақы жұмысшы күші тауары құнының ақшалай көрінісі. Бұл тұжырымды К.Маркс қалыптастырған. Оның негізіне ол еңбек және жұмысшы күші ұғымдарының шектеулі туралы ережені жазды және еңбектің тауар бола алмайтындығын, әрі оның құны жоқ екендігін дәлелдеп берді. Тауар еңбекке қабілетті жұмысшы күші, ал еңбек ақы құнның ақшалай көрінісі түріндегі осы тауардың бағасы болып табылады.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі жұмысшы күшінің жеке өндіріс факторы ретіндегі қалыптасуы мен әрекет етуі жөніндегі қоғамдық, ұжымдық және жеке экономикалық қызығушылықтар бірлестігін көрсетеді.
Жұмысшы күші құнының сандық және сапалық жақтары бар. Жұмысшы күші құнының сапалық сипаттамасы келесіде, ол белгілі бір өндірістік қатынастарды, атап айтқанда, жұмысшыларға өз жұмысшы күштерін сатуды және оны пайданы арттыру мақсатында сатып алуды көрсетеді. Сандық жағынан жұмысшы күшінің құны жұмысшы күшін өндіруге, дамытуға және сақтауға қажетті өмірлік құралдардың құнымен анықталады.
Жұмысшы күші нарығында сатушылар болып белгілі бір маман, білікті жұмыскер табылады, ал сатып алушылар - кәсіпорындар мен фирмалар. Жұмысшы күшінің бағасы болып оклад, тариф, жалақының мерзімді және кесімді формасы түріндегі базалық кепілдемелі еңбек ақы табылады.
Талданған негізгі тұжырымдардан басқа шетелдік экономикалық әдебиеттерде еңбек ақы табиғатын анықтайтын көптеген теориялар қалыптасқан. Солардың ішіндегі ең танымал теорияларды қарастырайық.
Жұмысшы қоры теориясы (И.Бантам, Т.Мальтус, Дж. Милль). Бұл теорияның негізінде жұмысшы күшін сатып алуға жұмсалатын капитал тұрақты мөлшер болып табылады, өйткені бұл капиталға сатып алынатын өмірлік құралдар массасы табиғатта шектеулі және ұлттық байлықтың тұрақты әрі негізгі бөлігін құрайды деген догма жатыр. Еңбек ақы төлеуге жұмсалатын жұмысшы қоры бұл теорияның жақтаушыларының ойынша өндіріс басталғанға дейін анықталып қойған көлем болып табылады, әрі оны қосымша пайда тарту арқылы көбейту мүмкін емес, өйткені мұндай жағдайда капиталистер оларға тиесілі Қордың бір бөлігінен айырылады және өндірісті ары қарай дамытуға ынталарын жоғалтады.
Еңбек ақының өнімділік теориясы. Бұл теория бойынша, еңбек ақы мөлшерін анықтайтын басты фактор болып еңбек өнімділігінің деңгейі табылады. Америка экономисті Г.Кэрри (1793-1879) еңбек ақы еңбек өнімділігіне пропорционалды түрде жоғарылайды және төмендейді деген. Бұл теорияның басты кемшілігі болып еңбек ақы деңгейіндегі әртүрлілікті анықтауда тек бір факторды-еңбек өнімділігін пайдалану табылады.
Шекті өнімділік теориясы. Бұл теорияны американдық экономист Дж.Клерк (1847-1938) қалыптастырған. Ол кез-келген фактордың өнімділігі оның артуына қарай төмендейді, алайда бұл кезде басқа факторлар өзгеріссіз қалады деген қағидаға негізделген. Дж. Клерк еңбек ақыға қатысты капиталдың өзгеріссіз мөлшерінде кез-келген қосымша жұмысшы өнімнің төмендеген массасын береді дегенді айтады. Мұндай жағдайда еңбек ақы соңғы, шекті жұмысшыға тән шекті ең төменгі өнімділікпен анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақы мөлшеріне нарықтық және нарықтық емес факторлардың бірнешеуі әсер етеді, соның нәтижесінде еңбек ақының белгілі бір деңгейі қалыптасады. А.Маршаллдың ойынша, рационалды ұйымдастырылған экономикада біліксіз еңбекке қарағанда біліктілігі жоғары творчествалық еңбектің бағасы жоғары болып табылады. Бұл білікті еңбектің жоғары өнімділігін көрсетеді. Еңбек ақы ставкасы мен еңбек нарығының конъюнктурасына әсер ететін нарықтық факторлардың ішінен келесілерді бөліп көрсетуге болады (сурет 1).
Еңбек ақы
Нарықтық факторлар
Нарықтық емес факторлар
Тұтынушылық тауарлар мен қызметтерге бағаның өзгеруі
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесі және жұмыскердіңжеке еңбек салымы
Жұмыс берушілер мен кәсіподақтар арасындағыкүштер қатынасы
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу тәсілдері
Еңбекке деген сұраныстың баға бойыншаикемділігі
Еңбек нарығында қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс
Ресурстыңкәсіпкерге пайдалы
лығы
Ресурстардың бірін-бірі алмастыра алуы
Сурет 1 - Еңбек ақыны қалыптастыратын факторлар
Өндірісінде берілген еңбек пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі. Тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында сұраныстың төмендеуі (оларға бағаның өсуі, тұтынушылар табысының төмендеуі, тұтынушылар қалауының өзгеруі, жаңа тауарлардың пайда болуы нәтижесінде) өндіріс көлемінің қысқаруына, бұл ізінше, еңбек ресурстарына деген сұраныстың төмендеуі мен жалға алу шарттарының бұзылуына әкеледі. Керісінше, тауарлар мен қызметтерге сұраныстың артуы еңбекке деген сұраныс мөлшерінің артуы мен еңбек ақы ставкасының жоғарлауына әкелуі мүмкін.
Еңбекке деген сұраныстың баға бойынша икемділігі. Ресурс бағасының жоғарлауы (мысалы, кәсіподақ жақтан болған қысымның әсерінен еңбек ақы ставкасының өсуі), кәсіпкердің шығындарын көбейте отырып, еңбекке деген сұраныс көлемін төмендетеді, ал ізінше, жалға алу шарттарын бұзады. Солай бола тұра еңбекке деген сұраныстың баға бойынша икемділігі (оның еңбек бағасының өзгерісіне деген реакциясы) әрдайым төмендегілерден тәуелді болмайды:
oo Шекті табыс динамикасының сипаттамасы. Егер, шекті табыс баяу төмендейтін болса (қол еңбегінің үлесі жоғары салалар), ондаеңбек ресурсына деген бағаның өсуінен еңбек нарығындағы сұраныстың төмендеуі баяу болады, яғни баға бойынша сұраныс икемділігі әлсіз. Керісінше, егер жұмыскерлерді қосымша тартудан қайтарым алу мүмкіншілігі (шекті табыстың аяқ астынан құлдырауы) тез бітіп қалса, онда еңбек ақы ставкасының өсуі еңбекке деген сұраныстың төмендеуіне әкеледі, яғни бұл жағдайда берілген еңбек ресурсы нарығында сұраныс икемділігі жоғары болып табылады;
oo Фирма шығындарындағы еңбек ресурсы шығындарының үлесі. Тауар өндірісінің жалпы шығындарындағы еңбек шығындарының үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым еңбекке деген сұраныс еңбек бағасына тәуелді болады, өйткені еңбек ақы шығындарының өзгеруі көбінесе жалпы шығындар динамикасын анықтайтын болады;
oo Өндірісінде берілген еңбек пайдаланылатын тауарларға деген сұраныстың икемділігі. Мысалы, нан, тұз сияқты тамақ өнімдеріне деген сұраныс деңгейі олардың бағасына тәуелсіз болады, сондықтан оларды өндіруге кеткен еңбекке деген сұраныстың да оның бағасына тәуелділігі төменгі деңгейде болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, еңбек ақы деңгейіне нарықтық факторлармен қатар, нарықтық емес факторлар да әсер етеді. Соңғысына еңбек ақының ең төменгі деңгейін, заңмен берілетін қосымша өтем ақыларды белгілеумен байланысты мемлекеттік реттеу әдістерін, сонымен қатар ішкі еңбек нарығын қорғау мен жұмыспен қамтуды реттеу бойынша әдістерді жатқызуға болады. Бұдан бөлек, еңбек ақы мөлшері мен шарттарына еңбек қатынастарының барлық деңгейлерінде келісім-шарттық реттеу механизмі де әсер етеді.
Жалақы деңгейі, еңбек ақының төменгі ставкасы, басқа да жалға алу шартары ұжымдық келісім шарттар мен мәмілелер жүйесімен де реттеледі.
Өмір сүру минимумынан төменгі еңбек ақы деңгейі жұмыскерлердің еңбекке деген ынтасын жояды, кедейшіліктің өсуіне әкеледі, төлем қабілетті сұранысты төмендетеді, ал бұл өз кезегінде өндіріс дамуына кері әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, еңбек қатынастарын мемлекеттік реттеудің бүгінгі күнгі қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:
oo Еңбек қатынасындағы екі жақтың да құқықтық теңдестігін түсіну және әлсіз жақ-жұмыскерді қорғау механизмін жасау;
oo Жұмыскерлер мен жұмыс берушілердің қызығушылықтарын есепке алу, олардың қызығушылықтарын мемлекеттік қорғау;
oo Еңбек қатынастарының гуманистік сипаттамасы, өндіріс қызығушылығы алдындағы жеке тұлғаның артықшылығын білу;
oo Еңбек қатынастарын реттеу механизмін жасау барысында еңбекшілердің спецификалық категорияларының ерекшеліктерін және жұмыстың кейбір түрлерінің сипатын есепке алу;
oo Еңбек заңын бұзғаны үшін әрекет ететін жауапкершілік әдістерін бекіту.
4.2 Еңбек ақыны ұйымдастыру қағидалары, функциялары және элементтері
Еңбек ақының мәні оның қоғамдық өндірісте орындайтын функцияларынан көрінеді: өндірісте, бөлуде, айырбас пен тұтынуда. Алайда, кез-келген уақытта басқару жүйесі мен меншік формасына байланысты еңбек ақы келесідей негізгі функцияларды қамтамасыз етуге бағытталуы керек:
oo Ұдайы өндіріс;
oo Мотивациялық;
oo Өлшеуші-бөлу функциясы;
oo Ресурстық-орналастырушы функция;
oo Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастырушы функция.
Ұдайы өндіріс функциясы - жұмыскерлерді өмір сүруге және ұдайы өндіріске жеткілікті түрдегі материалдық жағынан қамтамасыз ету. Бұл функцияны жүзеге асыруда маңызды рөлді минималды еңбек ақы мөлшерін бекіту арқылы жұмыскерлердің материалдық жағдайының кепілдемелі төменгі деңгейін шектейтін мемлекет атқарады.
Еңбек ақының мотивациялық функциясы нарықтық экономика жағдайындағы ең маңыздысы болып табылады. Ол жеңілдіктер беру, мақтау және материалдық жағынан ынталандыруды ұйымдастыру арқылы жұмыскерлерді тиімді еңбекке ұмтылдыруға бағытталған.
Өлшеуші-бөлу функциясы. Бұл функция тұтыну қорын жалдамалы жұмысшылар мен өндіріс құралдарының иелері арасында бөлуде тірі еңбек тәсілдерін бейнелеуді жүзеге асырады. Еңбек ақы арқылы өндіріс процесіне қатысушылардың өз еңбек салымына сәйкесінше тұтыну қорындағы жеке үлесі анықталады.
Ресурстық-орналастырушы функция. Бұл функцияның маңыздылығы қазіргі таңда барған сайын артуда. Оның мәні еңбек ресурстарын аймақтар, экономика салалары және кәсіпорындар бойынша орналастыруды оңтайландыруда болып табылады.
Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастырушы функция. Бұл функцияның мәні - төлем қабілетті сұраныс (сатып алушылардың ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілген қажеттіліктер формасы) пен тұтыну тауарларының өндірісін байланыстыру.
Ғылыми еңбектерде жоғарыда аталған еңбек ақының шын мәнін көрсететін функциялардан басқа да функциялар қарастырылады: ынталандырушы, әлеуметтік, бөлу және т.б. Бұл функциялардың көбісі жоғары келтірілген функцияларды қайталайтындықтан оларды жеке бөліп көрсету маңызды емес.
Жоғарыдағы функцияларды жүзеге асыру үшін, біздің ойымызша, келесі маңызды қағидаларды сақтау қажет:
oo Нақты еңбек ақыны өндіріс пен еңбек тиімділігінің өсу мөлшеріне қарай арттыру. Бұл қағида қажеттіліктерді арттырудың объективті экономикалық заңының жүзеге асыуымен байланысты. Бұл заң бойынша қажеттіліктерді толығымен қанағаттандыруға тек өз еңбегің үшін жоғары материалдық жағдай мен қызмет алу мүмкіншілігін кеңейткен жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Алайда, мұндай мүмкіншілік өндірістік қызмет нәтижелерімен және еңбек тиімділігімен байланысуы керек.
oo Еңбек өнімділігінің өсу қарқынын орташа еңбек ақы деңгейінің өсу қарқынынан жылдамдатуды қамтамасыз ету (немесе өндірілген өнім көлемінің өсу қарқынын тұтыну қорының өсу қарқынынан арттыру). Бұл қағиданың мәні болып, сонымен қатар, өндіріс тиімділігін арттыру мен дамыту негізінде еңбек табысын максимизациялау түрінде қалыптасуы мүмкін. Бұл қағиданы ұстану негізінде жинақтау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуге, өндірісті кеңейтуге және кәсіпорынды дамыту мен көркейтуге қол жеткізуге болады. Бұл қағиданы бұзу таурлармен қамтамасыз етілмеген ақшаны төлеуге, инфляцияға, ел экономикасындағы тежегіш жағдайлардың дамуына әкеледі. Нақты кәсіпорын жағдайында - бұл өндіріс құралдарын жаңарту процесінің біртіндеп баяулауы, нәтижесінде бәсекелес фирмалармен салыстырғандағы бәсекелестік қабілеті төмен өнімге сұраныстың төмендеуі.
oo Жұмыскердің кәсіпорын қызметінің нәтижесіне салған еңбек салымына, еңбек жағдайына, кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның салалық ерекшелігіне байланысты еңбек ақының дифференциациясы. Бұл қағида жұмыскерлердің өз еңбегінің біліктілігін көтеруге, өнімнің жоғары сапалылығын қамтамасыз етуге материалдық қызығушылығын күшейту қажеттілігіне негізделген. Мұндай жағдайда, сонымен қатар, өмір сүрудің географиялық, климаттық жағдайларында, еңбек жағдайында жұмысшы күшін қайта жігерлендіруге қажетті материалдық жағдайдың мөлшеріндегі әртүрлілікті есепке алу қажет.
Бүгінгі таңда бұл қағиданы ешкім ұстанбайды. Біліктілігі жоғары жұмыскерлері бар салаларда, соның ішінде, білім беру, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау салаларында орташа айлық номиналды еңбек ақы мөлшері Қазақстандағы орташа деңгейден де төмен. Біліктілік деңгейіне еңбек ақының сәйкес келмеуі еліміздің ғылыми-техникалық және мәдени прогресіне үлесін қосатын салалардан кадрлардың кетуіне әкеп соғады.
oo Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы. Нарық жағдайында бұл қағиданы ең алдыменен, жынысы, жасы, ұлты және т.б. белгілері бойынша еңбек ақыда дискриминация болдырмау, кәсіпорын немесе фирма ішінде жеке еңбекті бағалау барысында әділдік қағидасын ұстану деп түсінуге болады.
Барлық кәсіпорындар осы қағиданы ұстануға тырысуы керек, өйткені ол еңбек ақының өсуін тоқтатады, біліктілігі жоғары кадрлардың кетуінің алдын алады.
oo Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу. Қазіргі таңда бұл қағиданы жүзеге асыруға төмендегілер қажет:
oo Еңбек ақының ең төменгі деңгейін заң жүзінде бекіту және өзгерту;
oo Ұйымдардың еңбек ақы төлеуге бағытталған қаржыларын, сонымен қатар жеке тұлғалардың табыстарын салықтық реттеу;
oo Тұтыну бағаларының өсуі жағдайында еңбек ақыны индексациялау тәртібін белгілеу;
oo Мемлекеттік және муниципалдық ұйымдарда еңбек ақыны реттеу;
oo Бюджеттік салалар жұмыскерлерінің еңбегін төлеуде БТТ (бірыңғай тарифтік тор) қолдану тәртібін енгізу және бекіту, олар үшін бірінші разрядтың тарифтік ставкасын (оклад) бекіту, сонымен қатар тарифтік ставканы арттыру.
oo Аудандық коэффициенттер мен пайыздық үстемелерді бекіту;
oo Еңбек ақыны төлеу бойынша мемлекеттік кепілдемелерді бекіту.
Еңбек ақыны реттеу сонымен қатар, бас, салалық, территориялық, ұжымдық және жеке келісім шарттар мен мәмілелер негізінде жүзеге асырылады.
oo Еңбек нарығының әсерін есепке алу. Еңбек нарығында мемлекеттік және жеке меншік компанияларда сияқты, ұйымдаспаған секторларда да еңбек ақының кең диапазоны қалыптасқан. Мұндай секторларда жұмыс күші кәсіподақпен қамтылмаған, ал еңбекке төлемді әкімшілік тағайындайды. Еңбек нарығы - бұл, нәтижесінде әртүрлі еңбек бағасы қалыптасатын облыс болып табылады. Әр-бір нақты жұмыскердің еңбек ақысы оның еңбек нарығындағы жағдайымен тығыз байланысты, сонымен бірге бұл нарықтағы жағдайды жұмыспен қамту мүмкіншілігі анықтайды.
oo Еңбек ақы жүйелері мен формаларының қарапайымдылығы, ойға қонымдылығы, қол жетерлігі, бұл олардың мәні туралы кең ақпаратты қамтамасыз етеді. Жұмыскерде ол туралы толық және түсінікті ақпарат болған кезде ғана, ол стимул болып табылады.
Еңбек ақыны ұйымдастыру қағидаларын олар жүзеге асыруға бағытталған сәйкес функциялар бойынша классификациялауға болады. Әр-бір қағида бір ғана емес бірнеше функциямен байланысты. Солай бола тұра, нақты қағида бағытталған әу бастағы басты функцияны бөліп көрсетуге болады. Қағидалардың еңбек ақының функцияларымен байланысы сызба нұсқа түрінде келесі суретте берілген (сурет 2).
Маңызды қағидалардың қатарына еңбек ақыны уақтылы төлеуді де жатқызуға болады. Өкінішке орай, Қазақстанда еңбек ақыны уақытында төлеу қағидасы барлық деңгейлерде бұзылып жатады: мемлекеттік органдардан бастап шағын кәсіпорындарға дейін.
ҚАҒИДАЛАР
ФУНКЦИЯЛАР
Еңбек ақы жүйелері мен формаларының қарапайымдылығы, ойға қонымдылығы, қол жетерлігі
Нақты еңбек ақыны өндіріс пен еңбек тиімділігінің өсу мөлшеріне қарай арттыру
Мотивациялық
Еңбек өнімділігінің өсу қарқынын орташа еңбек ақы деңгейінің өсу қарқынынан жылдамдатуды қамтамасыз ету
Халықтың төлем қабілетті сұранысын қалыптастыру
Жұмыскердің кәсіпорын қызметінің нәтижесіне салған еңбек салымына, еңбек жағдайына, кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның салалық ерекшелігіне байланысты еңбек ақының дифференциациясы
Өлшеуші - бөлу
Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
Еңбек нарығының әсерін есепке алу
Қайта жігерлендіру (ұдайы өндіріс)
Ресурстық-орналастырушы
Сурет 2 - Еңбек ақыны ұйымдастыру мен оның функциялары арасындағы байланыс
Еңбек ақының қағидалары мен функцияларын қарастыру жұмыскердің еңбек процесіне салған салымын көрсететін, оның шығындарын есепке алатын, қызмет нәтижесін бағалайтын және шығарған шығындарына тең мөлшерде қайтарымды қамтамасыз ететін элементтердің тұтас жиынтығы ретіндегі еңбекті төлеуді ұйымдастырудың біртұтас жүйесін құруға бағытталған.
1.3 Еңбек ақы формалары, жүйелері және оны ұйымдастыру
Еңбек ақыны ұйымдастыру - жұмыскерлердің сандық және сапалық сипаттамаларына сәйкес олардың еңбек шығындарының орнын толтыру механизмін көрсетеді. Онда келесі элементтерді қарастырған жөн:
oo Еңбекті нормалау;
oo Тарифтік жүйе;
oo Еңбек ақы формалары мен жүйелері.
Еңбекті нормалау жеке жұмыскердің тікелей еңбегінің шығындар көлемін көрсете отырып, еңбек салымының сандық бағасы болып табылады. Норманың келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады: уақыт нормасы, өңдеу нормасы, қызмет көрсету нормасы, тізімдік сан нормасы, басқару нормасы.
Уақыт нормасы белгілі бір жұмысты немесе қызметті іске асыруға қажетті уақыттың сандық бағалауын көрсетеді. Оның бір түрі болып уақыт бірлігінде өндірілген өнімнің натуралдық мөлшерін анықтайтын өңдеу нормасы табылады. Уақыт нормасы мен өңдеу нормасының арасында кері байланыс бар.
Қарастырылған көзқарастар негізгі және қосымша цех жұмысшыларының еңбек ақысын есептеуде қолданылады.
Қызмет көрсетуші жұмысшылардың еңбегін бағалау жөндеуге, қарауға жатқызылған белгілі бір жабдықтың шекті санын көрсететін қызмет көрсету нормасын қолдануға негізделген.
Функционалдық бөлімшелер жұмысшыларының еңбек нормасы болып кәсіпорын масштабына байланысты әр бөлімшенің жұмыскерлер санын анықтайтын тізімдік сан нормасы табылады.
Сызықтық басқарушылардың еңбек шығынын бекіту үшін олардың қол астындағы адамдардың шекті санын анықтайтын басқару нормасы қолданылады.
Еңбек ақының тарифтік жүйесі. Бұл жүйе әртүрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формалардағы ұйымдарда кеңінен таралған. Оның ерекшелігі болып қосымша еңбек ақымен бірігіп еңбек ақы қорын құрайтын негізгі еңбек ақыны бөлу механизмі табылады.
Тарифтік жүйе жұмысшылар еңбек ақысының негізі болып табылады. Ол жұмыскерлердің әртүрлі топтарының, олардың біліктілігіне байланысты, еңбек ақыларының реттелуі мен дифференциациясын анықтайтын нормативтер жиынтығы болып табылады.
Тарифтік жүйе келесі элементтерден тұрады:
1. Тарифтік-біліктілік анықтамалық (ТБА) - әртүрлі жұмыстардың сипаттамасы және осы жұмыстарды орындайтын жұмысшыларға қойылатын талаптар бар құжат. Әр жұмысқа сәйкес бііліктілік разряды көрсетіледі. Бұл құжатты жұмысшылар еңбегін тарифтеу, яғни нақты разрядты беру үшін қолданады.
2. Тарифтік сетка - бұл тарифтік разрядтар мен оларға сәйкес болатын тарифтік коэффициенттердің шкаласы.
Кез-келген сетканың келесідей сипаттамасы болады:
oo Жұмысшылар разряды - белгілі бір жұмысты орындауға қажетті біліктілік деңгейі немесе жұмысшылар біліктілігіне сай деңгей;
oo Бірінші разрядтың тарифтік ставкасы. Төменгі категориялы жұмысшыға толығымен аяқтаған жұмыс уақыты үшін бағытталған ақша түріндегі қаржы көлемі;
oo Тарифтік коэффициент - берілген разрядтың ставкасы бірінші разряд ставкасынан қаншаға артық екенін көрсететін шама. Сәйкесінше бірінші разрядтың тарифтік коэффициенті 1-ге тең. Тарифтік коэффициенттерді қолдану бірінші разрядтың тарифтік ставкасы өзгергенде, еңбек ақының ең төменгі деңгейі және өмір сүру минимумы жоғарлағанда еңбек ақыны есептеуді жеңілдетеді. Жалпы алғанда 21 разряд бар.
oo Тарифтік сеткалардың салыстырмалы және абсолютті түрде өзгеруі. Бұл көрсеткіштер келесі разрядтың тарифтік коэффициенті алдыңғысынан неше есеге және неше пайызға артық екенін көрсетеді. Олар жұмыскерлерді еңбек тиімділігі мен біліктілікті арттыруға итермелейтін мотивация элементі болғандықтан өте маңызды болып табылады.
oo Тарифтік сетка диапазоны. Максималды разрядтың тарифтік коэффициентінің минималды разрядтан артықшылық деңгейін сипаттайды.
3. Тарифтік ставка - уақыт бірлігі үшін анықталған еңбекті төлеу шамасы. Тарифтік ставка минимальды еңбек ақы деңгейімен байланысты болады. Ол үкіметпен белгіленеді және инфляцияға байланысты мерзім сайын индексацияланады.
4. Аудандық коэффициент - жергілікті климаттық және басқа жұмыс шарттарын есебке алады.
Тарифтік қорға қосымша төлемдерге ТБА мен көзделмеген жұмыс үшін берілетін төлемдер кіреді (түнде жұмыс істеген үшін, оқушыларды оқыту үшін, бригадаға басшылық жасау үшін, жұмыс зияндылығы және т.с.с үшін).
Сағаттық еңбек ақыға қосымша төлемдерге орындалмаған еңбек үшін емес, заңмен белгіленген жағдайлар үшін берілетін төлемдер ( 1 күн ішінде мемлекеттік, қоғамдық міндеттерді орындау үшін, 1 күн ішінде әкімшілік рұқсатпен алынған демалыстар үшін, кәсіпорын жауапты болған тоқтап қалулар үшін және т.с.с.).
Күндік еңбек ақыға қосымша төлемдер - бұл сағаттық еңбек ақыға берілетін төлемдер сияқты, бірақ бір күннен артық уақыт үшін.
Еңбек ақы жүйелері мен формалары еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі элементтері болып табылады. Олар жеке жұмыскерлерге немесе олардан құралған топтарға еңбек нәтижесі, саны және сапасына байланысты еңбек ақы төлеудің тәртібін анықтайды.
Кәсіпорындарда қолданылатын еңбек ақы жүйелері мен формалары келесідей талаптарға жауап беруі керек:
oo дәлелденген еңбек шығындары нормасын қолдану (жұмыскерлердің міндеттемелері);
oo сәйкесінше білікті жұмыс күшін қайта жігерлендіруді қамтамасыз ететін тарифтік ставкаларды (оклад) қолдану;
oo еңбек нәтижесіне деген жоғары материалдық қызығушылықты қалыптастыру;
Тәжірибе жүзінде еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек ақы төлеудің екі формасы қолданылады:
- кесімді: еңбек ақы деңгейі шығарылған өнім көлеміне тәуелді болады. Бұл форма бойынша еңбек өнімділігін өсіру ынталандырылады, бірақ өнім өңдіру нормаларын және кесімді еңбек бағаларын есептеуді қажет етеді. Еңбек бағасы - бұл өнім бірлігі үшін берілетін еңбек ақы деңгейі.
Кесімді еңбек ақы формасының 5 түрлі жүйесі болуы мүмкін:
1) Тура кесімді: еңбек ақы орындалған жұмыс мөлшеріне тура пропорцоналды.
2) Кесімді-сыйлықты: қандай да бір шартқа байланысты қосымша сый-ақы беріледі. Сыйақы негізгі еңбек ақыдан пайыз түрінде белгіленеді.
3) Кесімді-прогрессивті: еңбек бағасы деңгейі прогрессивті шкала бойынша өсіп отырады.
4) Кесімді-жанама: бұл жүйе бойынша негізгі өндіріске қызмет көрсететін жұмысшыларға еңбек ақы беріледі. Еңбек ақы жұмысшының жеке еңбегіне қарай емес, ол қызмет көрсететін бөлімшенің жалпы нәтижесіне тәуелді болады.
5) Аккордты: келісім бойынша еңбек ақы жалпы орындалған жұмыс үшін беріледі. Көбінесе, ерекше немесе авариялық жағдайларда қолданылады.
- мерзімді: еңбекті істеген уақытқа қарай береді, яғни тарифтік ставканы істеген уақытқа көбейтеді. Екі жүйесі болады:
1) Қарапайым мерзімді;
2) Мерзімді -сыйлықты.Кесімді - сыйлықты сияқты негізгі еңбек ақыға сыйақы деңгейі қосылады.
Кәсіпорындарда қажетті ұйымдастырушылық-техникалық жағдайлар деңгейін құру техника мен технологияны жүйелі түрде жаңарту, еңбек жағдайын жақсарту арқылы көрінеді. Өндірістің жоғары ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі еңбек өнімділігінің өсуіне, өнім сапасының жақсаруына, жұмыс уақыты жоғалтуларының қысқаруына әкеледі.
Берілген дипломдық жұмыс Швабские колбаски жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде қолданылатын еңбек ақы жүйелері мен формаларын зерттеуге және фирма өнімділігі мен кәсіпорын жұмысшыларының жағдайын көтерудің басты факторы ретінде оны жетілдіру резервтерін іздестіруге бағытталған.
2 Швабские колбаски ЖШС-де еңбекті және оны төлеуді талдау
2.1 Талдау объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы
Швабские колбаски ЖШС - Шығыс Қазақстан облысында шұжық өнімдерін және ет жартылай фабрикаттарын өңдіретін ең ірі фирмаларының бірі болып саналады. Фирманың заңды ресми мекен жайы: Үржар қаласы, ШҚО.
Үржар қаласында өнімнің негізгі түрлерін шығарудан басқа, фирманың Аякөз және талдықорған қалаларында еншелес - кәсіпорындары бар, суық қасапханалар. Зауыттың негізгі шикізат - еттегі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жақын арадағы ауылдардағы шикізат кешендері қызмет етеді.
Фирманың пайда болу тарихы, міне 35 жылға жақындады, 1975 жылы аталған қалада берілген кәсіпорын пайда болған, ең алдымен ол семейдің ет комбинатына кіретін сақ малдың суық қасапханасы ретінде ашылдған болатын. 1995 жылы берілген суық қасапхана Айгерім акционерлік қоғамының сауда үйімен жалға алынған болатын және осы атаумен шұжық өнімдерін шығару үшін қайта қаруландырылған болатын. Басқа ет комбинаттарында қолданылатын құрал-жабдықтар сатып алынды, бөлмелердің бәрі жөндеуден өтті, кәсіпорын қажет мамандармен толықтырылып, шұжық өнімдерін өңдіру процесі іске қосылды. Өндіріс үшін қажет негізгі шикізат ретінде шошқа және ірі қара мал еті қолданылды. Берілген шикізат аймақта иұратын халықтан және шаруа қожалықтарынан сатып алу негізінде дайындалып тұрды. Материалдар мен дәмдеуіштер Қазақстан және Ресей кәсіпорындарынан алынып тұрды. 2010 жылға дейін кәсіпорынға жетекшілікті бас директор Нурсиленов С.К. жүргізді, 2010 жылы кәсіпорынға жаңа жетекшілік келді, оның басында кәсіпорын директоры болып тағайындалған Бейсенов Кусаин Бейсенович болған. Жаңа басшылар фирманы Швабские колбаски деп қайта атаған болатын, ал ұйымдастырушылық-құқықтық формасын акционерлік қоғамнен серіктестікке ауыстырды.
1999 және 2000 жылдары өндірісті кеңейту мақсатында Талдықорған және Аякөз қалаларында орналасқан суық қасапханалар сатып алынған болатын. Берілген кешендер фирманың сыйымдылығы 20 тонна болатын өзіндік шикізат кешенін шикізатпен қамтамасыз етуде. Берілген шикізат кешендерінің географиялық орналасуы фирма үшін өте тиімді, өйткені радиусы 100 километр ара-қашықтықта осыған сай келетін басқа шикізат кешендері мен ұсақ шикізат өңдеушілері кездеспейді, ал етті өңдеу орнына дейін тасымалдау шығындары болымсыз болып отыр.
Кәсіпорын толығымен сәйкес материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілген. Кәсіпорын өте сапалы және басқа өңдірушілерге қарағанда бағасы тұтынушыларға қол жетерлік болатын шұжық өнімдерін және етті жартылай фабрикаттарды шығарады, барлық шығарылған өнім стандарттар талаптарына сай өңдірілген. Швабские колбаски ЖШС-гі жоғары деңгейдегі өндірістік фирма беделін ұстауға тырысады, ол үшін жұмыскерлердің кәсіби мамандану деңгейін, тәжірибесін және білімін пайдаланады.
2000 жылдан бүгінгі күнге дейін Швабские колбаски ЖШС-гі өзінің сату көлемдері бойынша айналысын тұрақты өсіріп, халықтың барлық бөліктерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған ұсынатын өнім ассортиментін кеңейтіп жатыр.
Бүгінгі күні кәсіпорын аймақта шұжық өнімдерін шығаратын және сататын басты өңдірушілердің біріне айналды. Барлық өткізілетін өнім нарықтағы ұқсас өнім бойынша болатын өзгерістерге сай үнемі жаңартылып жатыр. Кәсіпорын жетекшілері берілген салада көптеген жылдар бойы жұмыс істеген тәжірибелі және біліктілігі жоғары мамандар. Жалпы алғанда кәсіпорын халықтың әртүрлі бөліктерінде үлкен сұранысқа ие болатын өнімнің алуан түрлі ассортиментін шығарып, өткізеді.
Серіктестіктің барлық бөлімдері мен қызмет бөліктері бүгінгі күні жоғары сапалы ұйымдастырушылық техникамен, компьютерлермен жабдықталған, бөлмелер жоғары сервис стандарттарына сай, қойма бөлмелері жеткілікті және тауарларды сақтауға және материалдық қорларды жинауға жеткілікті.
Пайда болу күннен бастап, фирмада әкелінетін өнімге тұрақты түрде аттестация жүргізіледі, оның басты мақсаты ретінде осы өнімнің жоғары сапасын көтеру және оның арқасында жоғары сапалы өнім сататын фирма беделін көтеру. Кәсіпорынның өзіндік өндірістік лабораториясы бар.
Болашақта, игерілген өрістерде өз жағдайын және орнын дамытып, нығайтып қана қоймай, фирма шығарылатын өнімнің түрлерін одан сайын кеңейтіп, атқаратын қызметтер сервисін жақсарту жоспарларын құрастыруда.
Кәсіпорын ҚР заңдылығына сай заңды мекеме ретінде қарастырылады. Заңды тұлға ретіндегі құқықтарын және міндеттемелерін кәсіпорын оны мемлекеттік тіркеуден кейін алды. Кәсіпорынның өз фирмалық белгісі, штампы, дөңгелек мөрі бар, сонымен қатар банк мекемелерінде есепті, валюталы және басқа шоттары бар.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық формасы ретінде жауапкершілігі шектеулі серіктестік таңдалды. Басқаша айтсақ, кәсіпорын тек өз мүлігінің шектерінде ғана міндеттемелер бойынша жауапкершілік алады. Қатысушылар тек өзінің салымы мөлшерінде ғана зиян алуы мүмкін. Кәсіпорын қатысушылардың мүліктік міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Меншік формасы - жеке, бүкіл жарғылық капитал бір жеке тұлғамен салынған (Бейсенов К.Б.), оның мөлшері 120 000 теңге құрады.
Швабские колбаски ЖШС-нің ел валютасында дербес балансы бар және ол толық шаруашылық есеп, өзін-өзі ақржыландыру және өзін өзі ақтау негізінде қызмет етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорын Қазақстанның 180-нен астам заңды тұлғалармен әртүрлі келісім шарттар жасады. Фирманың өзіндік дилерлік орталықтары елдің бір қатар ірі қалаларында бар, оның ішінде Өскеменде, Семейде, Талдықорғанда, Алматыда, Павлодарда, Аякөзде және т.б.
Швабские колбаски ЖШС-де келесі өнім түрлері өңдіріледі:
1. Кәсіпорынның негізгі өнім түрі ретінде шұжық өнімдері мен ет жартылай фабрикаттары болады. Шұжықтың пісірілген және жартылай қақталған түрлері шығарылады, олар өз кезегінде жоғары, бірінші және екінші сорт болып бөлінеді.
Қазіргі кезде Ұржар ет комбинаты пісірілген шұжықтың 2Н түрін, жартылай қақталған шұжықтардың 18 түрін және ет дәмді тағамдарының (деликатес) 10 түрі өңдіріледі. Бір сменада орташа есеппен 3 тоннаға дейін шұжық өнімдері шығарылады. Кәсіпорында өңдірілетін шұжық өнімдерінің барлық түрлері қосымша ақуыздармен және витаминдермен байытылған. Шұжықтар жасанды (негізінен) және табиғи қабықтармен шығарылады. Мысалы, жоғары сортты Сүтті пісірілген шұжығы, салмағы 600-700 грамм арнайы пленка қабықшамен өңдіріледі, ол өнімнің тағамдық қасиеттерін сақтауға жағдай жасайды. Сонымен қатар, берілген жасанды қабықша тұтынушы үшін әлдеқайда тартымды болады және ішек фабрикаттарына қарағанда фирмаға арзанға түседі. Сондай-ақ, фирманың шұжық өнімдерінің ассортиментіне шұжықтардың келесі түрлері кіреді: Астаналық - жоғары сортты, май қосылған пісірілген шұжық, Одестік - зире мен кориандр қосылған 1 сортты жартылай қақталған шұжық.
Еттен жасалынған дәмді тағамдарға шошқа етінен өңдірілетін ысталған өнімдер жатады: ысталған сан еті, буженина және т.б. Сонымен қатар, фирмада ет жартылай фабрикаттары өңдіріледі, оның ішінде тұшпара, манта, биточки, котлет, және т.б., олар негізінен жергілікті халыққа өткізіледі.
Шұжық өнімдерінің жасау рецептураларына еттен басқа да шикізат түрлерінің едәуір мөлшері кіреді (жұмыртқа, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz