Көші - қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалы
1. Көші-қон саясатының теориялық негізі
1.1. Көші-қон саясаттанудың зерттелу обьектісі ретінде
Демографиялық үрдістердің ішіндегі халықтың көші-қоны маңызды орын
алады. Себебі, көші-қонға қоғамдағы саяси, әлеуметтік және экономикалық
шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару үшін және
әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін көші-қон ағымдарының көлемі мен
мигранттардың құрамын бағдарлай білу, көші-қон факторларын тудыратын және
көші-қон салдарын анықтай білу өте қажет.
Халықаралық деңгейде көші-қон үрдістері салдарының байқалуынан бастап
көші-қонға деген қызығушылық күшейе түсті. Зерттеушілердің пікірінше,
қазіргі кезде бұл құбылыстың жалпы қолдайтын анықтамасы жоқ. Көші-қон –
географиялық, демографиялық, әлеуметтік және экономикалық категория ретінде
көп мағыналы. Ең алғашқы мағынасында көші-қон термині жаяу саяхат жасау
немесе жаһанкезу деген ағылшын етістіктерімен байланысқан. Ал,
демографиялық әдебиеттерде өзімен бірге табиғи қозғалыс туу мен өсу
жағдайын қосатын халықтың механикалық қозғалысы терминдерімен айқындалып
жүр. Көптеген оқу құралдары мен сөздіктерде миграция (көші-қон)
терминін латыннан аударғанда – migratio, migro – қоныс аудару, орналасу,
өту дегенді білдіреді. Мынадай түсініктерде қолданылады: 1) қоныс аудару,
жайластыру; 2) халық көші-қоны – адамдардың қоныс аударуы, яғни олардың
тұрғылықты жерімен байланысты. [5,34 б]
Рыбаковский бойынша, халық көші-қоны (миграция) – көшу, орын ауыстыру
деген мағынаны білдіреді. Дегенмен бұл терминнің қазіргі заманғы мәні
әлдеқайда кең. Оны әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды көрсету сияқты,
өзінің сипаты бойынша әртекті әлеуметтік-саяси құбылыстарды көрсету үшін де
қолданады. [6, 11 б]
Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы заңы бойынша,
көші-қон дегеніміз, жеке тұлғалардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке,
сондай-ақ мемлекет ішінде тұрақты немесе уақытша, ерікті немесе мәжбүрлі
қоныс аударуын айтамыз. [7, 1 бап]
Халықтың жағдайына көп әсер ететін көші-қон – халықтың жаңа санын
анықтау үшін ғана емес, оның жетістігіндегі болған шегін анықтау үшін
қажет. Көші-қон бағасы оның бағыты мен өнімділігіне әсер ететін кешенді
факторлармен байланысты. Тарихқа үңілетін болсақ, көші-қон үрдісі барлық
кезеңдерде халық өміріндегі маңызды саяси, әлеуметтік, экономикалық және
мәдени элементі болып табылады. Халықтың қалыпты емес орналасуы қандай елде
болмасын өте маңызды жағдай болып саналады.
Қазіргі ғылымда, әсіресе батыс ғылымында көші-қонды зерттеп талдауда
бір жағынан бірін-бірі толықтыратын және біршама қарсы келетін екі негізгі
теориялық парадигмалар бар. Біріншісі, құрылымдық парадигма. Бұл парадигма
көші-қонды түсіндіргенде басты мыңызды орынды адамды немесе топты
миграциялауға итермелейтін құрылымдарға береді. Осы парадигма
макротеориялық парадигма ретінде анықталады, өйткені көші-қонның себептері
экономикалық және саяси құрылымдар мен қоғамның капиталистік
трансформациялануы болып табылады. Қазіргі таңда көші-қонның себептерін
талдауда орын ауыстыру экономикалық детерминация ролінің маңыздылығы күшті
екендігін көрсетеді.
Екінші парадигма, миграциялау туралы мәселеде субьективті факторға
басты орын беріледі. Яғни, субьективтік парадигма микродеңгей теориясы
ретінде анықталады. Микродеңгей теориясы көші-қонның макротеориялық
себептерінің маңызын жоққа шығармайды, бірақ бұл деңгей, обьективті
факторлар бәрібір де жеке тұлғаның шешіміне байланысты болады дейді. Осыдан
көретініміз, көші-қонды талдаудағы микротеориялық тәсіл жеке тұлғалардың
шешімдерін зерттеуге көңіл бөледі, яғни мигрант өзіндік ерекшеліктері бар,
миграциялаудан түсетін шығындар мен табыстарды бағалай алатын адам ретінде
қарастырылады. Бізге белгілі, миграциялау туралы шешім қабылдау тұтастай
қиын себептер комплексі болып табылады.
Тарихқа үңілсек, көші-қон үрдістерін ең алғашқылардың бірі болып
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г.Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы
Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде көші-қонның он бір заңын
немесе ережелерін (Ravenstein’s Laws of Migration) қалыптастырып берген.
Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар:
1) көші-қон көбіне қысқа қашықтықта жүзеге асады (бұл жерде мигрант-
спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезеңде мигран-
стайерлер де көп);
2) территориялық орталық ірі болған сайын, өзінің тартымдылығын
күшейтеді;
3) әр көші-қон ағымына өзіндік қарсы ағым сай болады;
4) ірі қалалардың өсуі қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес,
халықтың қоныс аударып келуіне байланысты;
5) халықаралық көші-қон елдің ішіндегі болып жатқан көші-қон
заңдылықтарымен дамиды;
6) көші-қон көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына
байланысты көбейе түседі;
7) көші-қонның ең басты анықтаушысы – экономикалық себептер болады.
[8, 96 б]
Көші-қон түсінігін анықтаудың қазіргі заманғы әрекеттері қоғамдық
құбылыстарды сипаттайтын түсінік аппаратының жасалу деңгейі көбінесе
жүргізілген зерттеу ұзақтығына, тереңдігі мен серпініне тәуелді.
Өткен ғасырдың екінші жартысында 60-жылдар мен 70-жылдар ортасына
дейінгі халық көші-қонын зерттеудегі ренесанс осы құбылыстың анықтауларының
және оны жіктеудің көптеген әрекеттерінің пайда болуымен байланысты.
Көші-қонды зерттеуді активтендіру әртүрлі терминдерді пайдалануға алып
келді. Көші-қонды аймақтық, географиялық, кеңістіктік құбылыс деп атай
бастап, кейде олар болмаған жерде семантикалық ерекшеліктерді анықтауға
тырысты. Көші-қон мобильділікті немесе қозғалғыштықты береді.
60-жылдары жарияланған жұмысында Я.Щепаньский көші-қонды географиялық
кеңістіктегі орын өзгеруіне тәуелсіз кез-келген орын ауыстыру ретінде
анықтайды. 70-жылдардың басында М.В.Курман көптеген жұмыстарында көші-қонды
әлеуметтік қозғалыстың кез-келген формасы ретінде анықтауға әрекет жасады.
Ол, мысалы, кадрлар (мамандар) ағымын көші-қон түрі ретінде қарастырды.
Кейінірек ол аумақтық көші-қонның тұрғындар көші-қоны түрлерінің бүкіл
саналуандылығын қамтымайтындығын байқады. Оларға өндірістік көші-қон деп
атауға болатын салааралық және салаішілік көші-қоны жатады. Білім және
кәсіптік көші-қон жайлы заңға сай айтылады. Кейін ол кең мағынадағы халық
көші-қоны сөзінің мәніне қоғамдық мәні бар халық қозғалысының барлық
түрлерін жатқызу керектігін байқайды. 1976 жылы көрсетілген көзқарасты ол
бекітті.
М.В.Курман көзқарасы 60-жылдардың екінші жартысында айтылған
Э.Ф.Баранов пен Б.Д.Бреев айтқандарын қайталау болды. Олардың пікірі
бойынша, көші-қонды әртүрлі үш – аумақтық, салалық және кәсіптік көші-қоны
көзқарасы тұрғысынан қарастырылады. Бұл әрекет авторлардың мобильділік
терминін көші-қон терминімен алмастырылуына себептендірілген. [ 9, 260 б]
1977 жылы жарық көрген жұмысында Б.Д.Бреев көші-қон немесе көші-қондық
мобильділік жайлы емес, қозғалғыштықтың өзіне аймақтық, салалық және
кәсіптік орын ауыстыруларды қамтитындығын көрсетеді. [10, 67 б]
Халықты орналастыру жүйелі түрде жүзеге асады. Жеке аймақтарда
экономикалық дамудың әртүрлілігімен қамтамасыз етіледі. Осыған сәйкес көші-
қонды аймақтар арасындағы халықтың өмір деңгейімен және территориялық
көлемімен байланыстырсақ қате болар еді. Қандай елдің болмасын өмір деңгейі
бірдей болса да халықтың табиғи және механикалық қозғалысы жеке аймақтарда
да өз ерекшелігін иеленуші еді. Әлемдік тәжірибеде қызықты құбылыстар
байқалады, мысалы, кейде экономикалық дамуы жеткіліксіз аймақтарда халықтың
өсуі өте жоғары, ал экономикалық дамыған аймақтарда - өте төмен. Ол
еңбекпен қамтамасыз етілген аймақта еңбек ресурстары санының өсуімен
байланысты табиғи өсудің жоғарылауымен жүзеге асады, сондықтан, осыдан
келіп еңбекке жарамды халық экономикасы нашар аймақтан даму деңгейі жоғары
аймаққа қоныс аударады.
Л.Л.Рыбаковский өзінің 1982 жылы жарық көрген жұмысында ол
қозғалғыштық ретінде адамның өзіндік қоғамдағы статусының өзгерісіне
көрсететін қабілеті ретінде түсінеді. Яғни, мұнда көретініміз адамның
қоғамдағы өзіндік статусы өзгеруіне байланысты басқа аймаққа немесе
шетелдерге қоныс аударуға мәжбүр болады. [6, 13 б]
Көші-қонды тұрғындардың тек аумақтық орын алмасуы ретінде қарастыра
отырып, олардың шығу орны мен орналасу орны арасындағы қашықтығы бойынша,
мигранттардың орын алмастыруы жүретін обьектілер статусы бойынша, адамдар
орын ауыстыратын мерзімі бойынша, осы кезде ол жүретін мақсат бойынша
барынша әртүрлі болатындығын байқауға болады. Орын ауыстыру жергілікті
пункт арасындағыда, әртүрлі әлеуметтік-экономикалық статусы тұрғындар
пункттері арасында, таксономиялық мәндей аймақтар арасында жүруі мүмкін.
Л.Л.Рыбаковский осыған байланысты орын ауыстыру өз қалауымен, қысым арқылы
және амалсыздан (басқа амалы болмағандықтан) жасалатын, олардың негізінде
экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, рухани және т.б. факторлар
жататынын көрсетті. [6, 13 б]
Сонымен қатар, көші-қонға тұрғылықты жердің тұрақты немесе ауыспалы
ауысымына алып келетін, тұрғындар пункттері арасында жүзеге асатын халықтың
кеңістіктік қозғалысының осындай процесін жатқызуға болады.
Жалпылай алғанда, көптеген әлеуметтанушылар мен демографтар халық
қозғалысының үш түрін бөліп көрсетеді. Олар: әлеуметтік, табиғи және
миграциялық. Әлеуметтік қозғалысты қарастыра отырып, ол жайлы кең де, тар
да сөз мағынасы бар екендігін көруге болады. Осы парадигмаға сай, соның
ішінде демографиялық қатынастар жатады, ал әлеуметтік қатынас тар мағынада
тек қатынастың спецификалық шеңберін ғана береді. Бұл жағдайдағы тұрғындар
қозғалысының үш түрін бөліп алу олардың әрбірі жайлы белгілі бір, біртекті
пікірді алуға мүмкіндік береді. Жекелей алғанда, әлеуметтік қозғалыс – бұл
тұрғындардың кәсіптік, білім берушілік, салааралық, сектораралық және т.б.
қозғалыстары. Олар толығу сферасының өзгеруін, толығу түрін, жіктелу
түрлерін қамтиды.
Сонымен бірге, 2001 жылы жарық көрген Миграциология деген еңбекте
миграция (көші-қон) дегеніміз, бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарға
байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп жазылған. [8, 116 б]
Көші-қонның мынадай категорияларға негізделген интегралды
классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрі; 3) формасы; 4) себебі; 5)
деңгейі;
1) Көші-қон қозғалыстары бір елдің ішінде де, осымен бірге
мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың
миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық. сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік).
Халықаралық көші-қонға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуды немесе оқуға түсу мақсатында және
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде, елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты иммигранттар
және эмигранттар болып бөлінеді.
Халықаралық көші-қон континент аралық (мысалы, Еуропадан АҚШ-қа және
Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға, Еуропа шеңберінде) болып
бөлінеді. Ішкі көші-қон дегеніміз – бір мемлекеттің территориясы
көлеміндегі қозғалыс. Ішкі көші-қонның ағымдары мынадай бағыттары бойынша
бөлінеді: қала-қала, ауыл-ауыл, қала-ауыл.
А.В.Похлебаева Миграция түсінігі және оның классификациясы атты
мақаласында, көші-қон концепциясын жетілдіруде халықаралық және аймақтық
ұйымдарының айналысатынын атап өткен. 1989 жылы көші-қон жөніндегі
Халықаралық ұйымы Кеңесінің 59- шы сессиясында миграция және мигрант
түсініктеріне анықтамалар берілді. Миграция (көші-қон) – мемлекеттердің
даму процесінің бір бөлігі: жеке тұлғалардың кетулері мен келулері. Мигрант
– бұл жеке тұлғалардың бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке қоныс аударуы
және олардың халықаралық ұйымдардың көрсететін халықаралық миграциялық
қызмет көрсетуіне мұқтаждықтары. А.В.Похлебаева өзінің жеке нұсқасын
ұсынды: ол халықаралық мигрант дегеніміз тұлғалардың қоныс аударуының
формалары, себептері мен мерзімдерінен тәуелсіз бір мемлекет
территориясынан екінші мемлекеттің территориясына орын ауыстыруы, оның
құқықтық статусының өзгеруі, тұлға басқа мемлекеттің шекарасын өткен кезден
бастап қабылдап алған мемлекеттің заң шығару арқылы бақыланатынын атап
көрсетті. [11, 25 б]
ҚР-ның Халықтың көші-қоны туралы заңы бойынша, көшіп келу
(иммиграция) – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың ҚР-на
уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі; көшіп келушілер (иммигранттар) – ҚР-
на уақытша немесе тұрақты тұруға келген шетелдік немесе азаматтығы жоқ
адамдар; көшіп кету (эмиграция) – ҚР азаматтарының басқа мемлекетке тұрақты
немесе уақытша тұру үшін кетуі; көшіп кетушілер (эмигранттар) – ҚР-ның
басқа мемлекетке тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп кеткен азаматтары;
[7, 1 бап]
2) Көші-қонға мынандай негізгі түрлер тән. Айтар болсақ, қоныс аудару
қайтарымсыз жәнет уақытша болып бөлінеді, біріншісі тұрақты мекен-жайын,
азаматтығын өзгертумен байланысты, сонымен қатар тұрақты мекен-жайын
біржолата ауыстыру; ал екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір
уақытпен жүруді бейнелейді, кейде ол біршама ұзақ мерзімге де созылады (БҰҰ-
ның анықтамасы бойынша, бір жыл және одан да көп уақытқа кететіндер ұзақ
мерзімді мигранттар болып есептеледі).
Маусымдық көші-қон – міндетті түрде қайта оралу деген сөз, ол бірнеше
айға созылады, алайда бір жылдан аспайды. Маусымдық көші-қон негізінен
еңбек күшіне сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда көрінеді,
мысалға: құрылыстарда, ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, және т.б.
Нақты мысал келтіретін болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта теріміне
Өзбекстаннан келетін маусымдық мигранттар.
Маятниктік көші-қон (шекаралас) – бұл тұрақты мекен-жайынан оқу немесе
жұмыс мақсатымен басқа бір мемлекет территориясына күнделікті (апталық та
болады) орын алмастыруды айтамыз. Яғни, бұл өзінің тұрғылықты жерінен оқу
немесе жұмыс орны бойынша тұрақты көшіп-қону. [12, 28 б]
Мысалға, фронтьерлік (ағылшынша – шекаралық) көші-қонды алайық,
Фронтьер-жұмыскерлер күнделікті немесе апта салып мемлекет шекарасынан
өтіп, басқа бір елде еңбек ететіндер. Мысалы, шекаралас Қазақстан мен Ресей
арасында.
Эпизодтық көші-қон – бұл төртінші негізгі түр болып саналады. Ол
іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мысалы, 1993 жылдардағы әлемдегі
туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн долларға бағаланса, ал
туристер саны 443 млн.-ды құраған.
Жоғарыда айтылғандармен қоса, қазіргі кездегі көші-қонның ең тараған
түрі – саяси және экологиялық себептерден туындаған мәжбүрлі көші-қон.
Осыған мысал ретінде, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады.
Бұрынғы КСРО-ға келер болсақ, ондағы 1930-1940 жылдардағы әр түрлі ұлт
өкілдерін Орталық Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі
көші-қон қатарына жатқызамыз. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударды,
оның жетпіс пайызын әйелдер мен балалар құраған еді.
Сыртқы көші-қонға байланысты тағы бір түрді – заңсыз (астыртын) көші-
қонды да бөліп алуға болады. Заңсыз мигрант дегеніміз – жұмыс табу, өмір
сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде, әсіресе,
70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі кезеңде
көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл көші-қонның түрін нақты көлемін толығымен
анықтау мүмкін емес.
Осы жоғарыда айтылған көші-қон түрлерімен қатар, қазіргі кезде
зерттеушілер моральді көші-қон түрін бөліп көрсетуде, яғни, адам қоныс
аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, сонымен
қатар бұл жерде кедейлік те көші-қонға себеп болады және қоныс аударуға
кедергі келтіретін де фактор болып табылады.
3) Формасына қарай көші-қон қозғалыстарын былай деп бөлуге болады:
мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдардың (мысалы, ұйымдастырылған
түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша көші-қон) көмегі арқылы
жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің
көмегінсіз жүзеге асатын көші-қон. Кейінгі кезде осылардың үлесі біздің
елімізде де өсе түсуде. Бірақ та, ұйымдасқан көші-қон мен ұйымдаспаған көші-
қонында да қоныс аудару туралы жеке тұлғаның өзі шешім қабылдайды.
4) Көші-қон қозғалыстарын себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси,
мәдени, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік миграция) және
т.б.
5) Халықтың көші-қоны үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей – бұл
миграциялау туралы шешімді қабылдау.
Екіншісі – бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда көрсеткендей
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған көші-қондар, яғни мигранттың өзінің
тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі – бұл мигранттың жаңа орынға, жаңа жұмысқа бейімделуі және
үйрену деңгейі. [13, 113 б]
Халық көші-қоны – қоғамдық құбылыс. Халық тек адамдар жиынтығы түрінде
ғана емес, сонымен бірге қоғам жүйешесі ретінде түсе отырып қоғамдық
байланыстар мен қатынастардың спецификалық жүйесі түрінде де болады.
Адамдар көші-қоны адамзат секілді ежелгі құбылыс.
Миграция халықтың кеңістіктік қозғалысы сияқты бүкіл адамзат қоғамына
тән. Дегенмен, миграциялық ағындардың қарқындылығы, бағыттылығы мен құрамы,
оның әлеуметтік, экономикалық және демографиялық салдары тек әр түрлі
тарихи дәуірлерде ғана емес, сонымен бірге экономикалық даму деңгейі әр
түрлі, алуан түрлі табиғи-географиялық жағдайлар мен халықтар құрылымды
елдермен ерекшеленеді.
Л.Л.Рыбаковский көзқарасы бойынша, халық көші-қонын анықтаудың төрт
әрекеті кездеседі.
Біріншіден, көші-қонға қоғамдық мәні бар халық қозғалысының барлық
түрлері жатады. Мұнда тек барлық кеңістіктік орын ауыстырудан басқа,
мамандар ағымы, олардың кәсіпорын ішілік қозғалысы, әлеуметтік алмасуы
кіреді.
Екіншіден, көші-қон ретінде сипаты мен мақсатына тәуелсіз түрде
халықтың кеңістіктік қозғалысының барлық сан-алуандығы саналады. Мұнда бір
тұрғылықты орыннан екіншісіне барулар, тұрғылықты жер шамасында сабаққа
немесе оқуға күнделікті бару, соның ішінде маусымдық жұмыстар кіреді.
Үшіншіден, көші-қон ретінде тұрғылықты жердің реттеулі алмасуына алып
келіп, сондай-ақ реттелген тұрғылықты жер мен оқу және еңбек орындары
арасында екі жақты қозғалысы түріндегі тұрғылықты пункттер арасында жүзеге
асатын кеңістік орын алмасу түсіндіріледі.
Соңғы, төртіншіден, көші-қонға соңғы есепте аумақтық бөлінуге алып
келетін тұрғындардың кеңістіктік қозғалысының процесі жатады.
Қоныстанушылар нәтижесінде тұрғылықты орынның бір жергілікті орындағы
еңбек, оқу және басқа да еңбек орындарымен қосылуы жүзеге асады. [6, 21 б]
БҰҰ-ның кепілдеме беретін статистикалық қызметі көптеген елдерде жеке
және жанұялық көші-қонды есепке ала бастады. Жанұялық көші-қон үрдісіне
барлық жанұя немесе аз дегенде оның өкілдері қатысады. Жанұялық көші-қонның
статистикалық есебі отбасы мүшелерінің барлығы бір уақытта қоныс
аудармаған жағдайда жүзеге асырылмайды. Мысалы, көптеген дамыған елдерде,
әсіресе Африкада бір уақытта келген халықтың жалпы санын ер адамдардың
үлесі жоғары, ал әйелдер жанұяларымен тек бірнеше уақыт өткеннен кейін
келеді.
Халық көші-қонының уақытша және аймақтық анализі келесі заңдылықтарды
ашады:
- жас халықтың келуінің салдарынан туудың коэфициенті өседі, өлу
төмендейді;
- адамдар көшіп кетіп жатқан аймақтарда халықтың қартаюы байқалады.
[14, 112 б]
Көші-қон – бұл табиғи әлеуметтік және демографиялық құбылыс. Көші-қон
үрдісін экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, этникалық, діни, әскери,
демографиялық және т.б. себептерге топтастыруға болады. Бұл жағдайда
зерттеу аймағындағы жағдайдың және халықтың кеңістікте қозғалудың нәтижесін
қарастыру, яғни, осының негізінде көші-қонның себебі қалыптасады. Көші-қон
үрдісін зерттеген кезде көбіне экономикалық себептердің негізінде құрылады
деген мақұлдаулармен үнемі кезігіп отырамыз, шынында да әр түрлі елдерде
жүргізілген экономикалық себептердің сипаты маңызды роль атқарады, бірақ
аймақаралық көші-қонның жартысы басқа себептердің негізінде жасалады.
Халықтың қоныстануының статистикалық ақпарат алудың бірден бір көзі –
күнделікті есеп болып табылады. Көші-қонның себебін игеру үшін көп
мүмкіншіліктер бір уақытта халыққа санақ жүргізу арқылы жасалады. Осыған
байланысты шетел тәжірибесі көші-қон себептерін өзгерту үшін біршама үлкен
мүмкіндіктерді қамтиды. Бірақ, бұл себептер көп деңгейде халықтың
халықаралық қоныс аударуында зерттеледі. Югославияда көші-қон себептерін
табатын негізгі сөздер: жұмыс орнын ауыстыру, неке, өмір жағдайының
жақсаруы және т.б. Англияда халық санағының жинақтарында келесі негізгі
себептер көрсетілген: шығу тегі, туыстарының жанына тұру арманы сияқты және
т.б. Ал, Испания бағдарламасында: білімін жоғарылату, емделу қажеттілігі,
әскери сипаттағы сапарлар, жанұя сипаты және т.б. Осы себептердің кешені
өндірістің талаптарымен және өмір деңгейіндегі территориялық әртүрлілікпен
және жеке адам қажеттіліктерімен қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ, көші-қонның пайда болу себептеріне сәйкес әртүрлі
түсініктемелер бар. Мысалы, экономиканың неоклассикалық мектебі көші-қонның
негізгі себебі ретінде адам капиталының халықаралық ағыны адам капиталының
кіріс деңгейіне сәйкес келеді деп көрсеткен. Бұл заңдылықтың мәні – яғни,
квалификациялы жұмысшыға кім көп төлем ақы төлесе, ол сол жерге барады
дегенді білдіреді.
В.М.Моисеенконың пікірінше, халықаралық еңбек ағынына әсер ететін
алғашқы механизм – еңбек нарығы болып табылады. Еңбек нарығын реттеу арқылы
үкімет елдегі миграциялық ағындарын, яғни мигранттардың келуі мен кетуін
бақылай алады. [15, 185 б]
1.2. Көші-қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалы
Жаһандану жағдайында тек капиталдың ғана орын ауыстыру ағын үрдісі
жүрмейді ең алдымен адамдардың планетамызда әр түрлі себептермен орын
ауыстыру жағдайы жыл артқан сайын өсуде. Көші-қон cаясатын зерттеудің
қайнар көздері елдің қауіпсіздігінің негізгі кепілі болып табылады.
Мемлекеттегі көші-қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалын зерттеу қазіргі күні
саяси зерттеулердің өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан Қазақстандық
көші-қон cаясатын зеттеу алдында әлемдік зерттеуге тоқталған жөн.
Көші-қон үрдістерінің қауіпсіздікке ықпалын қарастыратын болсақ,
қауіпсіздікті жоғары бағалау батыс елдерінде оның тарихындағы революциялық
кезеңмен байланысты. Осы беделді санкция сол кезеңдерден қалған негізгі
жолдарынан: құқық жөніндегі 1689 жылғы ағылшын Биллінен, 1776 жылғы
американдық тәуелсіздік Декларациясынан, әсіресе 1789 жылғы адам және
азаматтық құқығы туралы француз Декларациясынан алынды. Осыларда
қауіпсіздік еркіндікпен қатар, адам құқығының бөлінбес табиғи бөлігі деп
аталған болатын.
Қауіпсіздіктің субьектілері мен обьектілері – олар қауіпсіздікті
жасаушылар және оның нәтижесін көрушілер. Субьект немесе обьект ретінде бір
адам, қоғам, мемлекет немесе мемлекеттік қауымдастықтың шығуы қауіпсіздік
деңгейіне байланысты. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен қорғаудың пәні
өзіндік жеке неме индивидуалдық қауіпсіздік, социеталдық қауіпсіздік немесе
қоғам қауіпсіздігі, ұлттық қауіпсіздік немесе мемлекеттің қауіпсіздігі,
халықаралық немесе ұжымдық қауіпсіздік болып табылады. Ең соңғы деңгейі –
бүкіләлемдік немесе жаһандық қауіпсіздік, индивид пен қоғам арасындағы
топтық, ұлттық және халықаралық деңгей аралығындағы немесе аймақтық
қауіпсіздік болып табылады.
ХХ ғасырдың 90-жылдары КСРО ыдырағаннан кейін, көптеген мемлекеттер
тәуелсіздігін алды. Осыдан бастап әлемде көші-қон үрдісі бет алып, Кеңестік
мемлекеттердің қарапайым азаматтары шетелге шығуға немесе тұрақты өмір
сүруге мүмкіндіктер туды. Осы кезден бастап әлемнің үш мемлекеті көші-қон
саясатына назарын аударды. Яғни, олар өздерінің этникалық отандастарын
қайта өз отанына шақыру, оларды қолдап, қорғап, және мемлекет тарапынан
көмек көрсетуі белсенді дамыды. Осы мемлекеттердің қатарына, Қазақстан,
Германия, Израиль жатты, бірақ соңғы жылдары осы мемлекеттердің қатарына
Ресей Федерациясы да еніп отыр. Қазіргі күні әлемде халықаралық көші-қон
үлкен сипат алуда. Ол сонымен бірге қабылдаушы және шығатын елдерде
экономикалық, әлеуметтік, сонымен бірге гуманитарлық маңызды фактор болып
табылады. [16, 31 б]
Көші-қонның саясатының дүниежүзілік тәжірибесіне сүйенетін болсақ,
қазіргі таңдағы әлемнің жетекші елдерінің жүргізіп отырған көші-қон
саясатының үш типін көрсетуге болады:
- Германия үлгісі бойынша, этникалық немістердің ықпалдасуы мен
қабылдау саясатының босқындарды уақытша орналастыру мен қабылдау саясаттары
үйлесім табуда. Көші-қон саясатының осы типі Қазақстанның жүргізіп отырған
көші-қон саясатымен сәйкес келеді;
- Орталық және Солтүстік Еуропа елдерінің үлгісі бойынша, елге келген
иммигранттарды қабылдау, және оларды орналастыру елдің территориясында
халықты орналастыруды реттеу жүйесіне байланысты бірнеше тармақталған
жүйелердің бірлесуі ретінде көрініс табады;
- АҚШ-тың үлгісіне қарасақ, мұнда босқындарды уақытша паналаған
елдерінен АҚШ территориясына қоныс аударту және оларды сол қоғамға
бейімделуіне көмек беру қарастырылады.
Қазақстанды қызықтыратыны, бұл бұрынғы отандастарын қабылдау және
оларды ықпалдастыру мәселерін шешу, ішкі көші-қон мәселелерін реттеу
саясаты қарастырылған елдердің тәжірибесі.
Көші-қон бәрібір де қауіпсіздікке ықпал етері анық. Мысал ретінде
мемлекетаралық көші-қонның эпидемиялық қауіпсіздікке ықпалын алайық.
Мигранттың шыққан елінің эпидемиологиялық қауіпсіздік деңгейі қабылдаушы
елдің деңгейінен төмен болса да, ал мигранттардың көпшілігі физикалық
жағынан дені сау адам болса, олар қабылдаушы тұрғындар арасына инфекциялық
ауруларды әкелмейді. Алайда, бір қатар уақыт өткен соң, келушілер өзінің
төменгі деңгейлі жеке гигиена стандартына байланысты жүрсе, реципиент –
елдің эпидемиологиялық қорғаныс қалқаны ішінен жарықшақ беруі мүмкін. Бөтен
ұлттық, этникалық және аймақтық ортаға қоныс аудару мигранттардың өздерінің
қауіпсіздігіне де қатер туғызады. Мигранттар қоныс аудару нәтижесінде
жоғарыда айтқан эпидемиологиялық деңгейін көтеретін ортаға түскенімен көші-
қон олардың қауіпсіздігін толғандырады.
Осыдан көретініміз, көші-қон және қауіпсіздік проблемалары
аналитикалық қатынаста екі кішігірім мәселеге бөлінеді: қауымдастық,
қоғам мен мемлекеттің көші-қоны ағымына байланысты қауіпсіздігі және осы
ағымды құрайтын адамдардың қауіпсіздігі. Осымен бірге мигранттардың
көзқарасы жағынан, олар тастап кеткен және қоныстанған әр ортаның
қауіпсіздігі тұрғысы жағынан алғанда, көші-қонның маңызды әр түрлі
құрылымдық сипаттамалары орын алады. Бірінші кезекте байқалатыны – бұл көші-
қон ағымдарының көлемі мен мерзімі жағынан ұзақтығы. Бұқаралық көші-қон
ағымдары әр кезде мигранттарды жіберетін және қабылдайтын елдерде
қалыптасқан көші-қон ағымдары тез өскен кезеңде қауіпсіздіктің белгілі
жүйесін бұзады. Бірақ та, көлемі жағынан ауқымды емес көші-қон тоқтамаса
және азаймаса, ең аяғында ол өзіндік қайтарымды эффектіге ие. Мысалы,
белгілі бір жерден жылдан-жылға мектеп мұғалімдері кете берсе, олардың
көшіп кете беруі жергілікті тұрғындардың этномәдени жағынан қайта жаңғырып,
өсіп-өнуіне қатер төндіреді. Ал бұл өз кезегінде дәрігерлердің,
заңгерлердің, басқару саласындағы қызметкерлердің және т.б. адамдардың
миграциялануына себеп болады, өйткені олар балаларының жақсы білім алуы
олардың келешектегі қалыптасуының басты шарты екендігін түсінеді. Көші-қон
тізбектесе жалғасу сипатына да ие, себебі өмір қауіпсіздігінің аймақтық
жүйесі аспектіден аспекті жоғалта бастайды, егер мемлекет бұл жағдайға
араласпаса ыдырауы мүмкін.
Жоғарыда айтылған мемлекетаралық және мемлекетішілік көші-қоны да көші-
қонның орын ауыстыруының екі типін береді. Бұлардың бірінен-бірінің
айырмашылығы, мигранттар жүретін маршрут бойынша территориялардың статусына
қатысты болады. Көші-қонның қауіпсіздікке тигізетін ықпалы көші-қон
ағымдарының түрлері мен типтеріне күшті тәуелді. Е.Г.Равенштейн өзінің көші-
қон туралы мақаласында көші-қон ағымдарының типологиясын құрды. Олар әр
түрлі өлшемдерге байланысты – ұзақтылығына, ұйымдасуына, заңдылығына,
бағытталуына, мақсатына, себептеріне және т.б. байланысты құрылған көптеген
типологиялар ұсынған еді. [8, 99 б]
Енді көші-қон және мигранттардың қауіпсіздігін қарастырайық. Көші-қон
матрицасын қауіпсіздік құрылымымен байланыстырғанда мынандай көрініс
шығады. Біріншіден, көші-қон таңдау еркіндігінің шектелмейтін өмірлік
жағдайлар арасындағы алшақтықпен, яғни көбіне қауіпсіздіктің қандай
аспектілерімен, қаншалықты көлем мен диапазонда адамға жеткілікті
екендігімен анықталатындығында. Бұнымен қоса өзінің міндеттері туралы ойлап
немесе оларға эмоционалды қарай отырып, адам өзінің жеке тәжірибесін және
қауіпсіздік туралы түсінігін негізге алады.
Екіншіден, еркін және еркін емес қоныс аударудағы мотивациялық
ерекшеліктер айқын көрінеді. Жалпы айтқанда, адамдар қауіпсіздікке қатысы
жоқ немесе жанама ғана қатысы бар себептерге байланысты не білім алу үшін,
осымен қатар көші-қонның себебінде көбіне қауіпсіздіктің бір ғана емес,
бірнеше аспектілерімен де байланыс болатындығы көрінеді. Еріксіз көші-
қонның басты ерекшелігі, мигранттардың өзінің өміріне, экономикалық негізгі
жағдайларына төнетін қатерге байланысты қоныс аударуында болып отыр. Ал
ерікті көші-қон себептерінде жақсы мүдделер көп: мигрант бұрын қол
жеткізген қауіпсіздік аумағын кеңейтуге ұмтылады, бұрын өзекті болмаған
немесе санасына кірмеген аспектілерін қамтамасыз етуге тырысады. [17, 22]
Бұрыннан бізге белгілі, мигранттарды қабылдаудың жағымсыз факторлары
шыққан жерінен гөрі, келген жерінде өте күшті байқалады. Өйткені,
мигранттардың келетін полюсіндегі шиеленіс субьектісі адамдар болады да,
олар үшін сол әлеуметтік ортаға кіру мүмкіндігі қиындай түседі. Әсіресе
келгендер мен жергіліктілер арасындағы қарсылық айқын білінеді,
мигранттардың сол ортаға бейімделуі, тез араласып кетуі, мәселеден мәселе
туындатқызады. Бұған классикалық үлгі – Ресейдегі кавказдықтарға,
бөтендерге деген қорқыныщ сезімі. Бірақ, бұрынғы КСРО республикаларындағы
орыс мигранттардың тәжірибесі көрсеткендей, кішігірім әлеуметтік
қауымдастықтар үшін олардың этникалық туыстықтары келушілермен ешқандай
байланыста болмайды.
Көші-қон ағымдары барлық әлеуметтік салаларға әсерін тигізеді. Ол іс
жүзінде қауіпсіздіктің әр аспектісіне шынайы немесе болатын мүмкін
қатерлерді құрай алады. Мысалы, мигранттар жіберетін қауымдастықтар мен
отбасылар ыдырауы басталады, қалғандары рантье сипатына ие, яғни негізінен
мигранттық қаржы аударулары арқылы күн көретін болады. Өзінің
демографиялық, территориялық және әлеуметтік-кәсіби құрылымының бұзылуына
орай қоғам тұтастай ақылдылардың кетуі мәселесімен қақтығысуы мүмкін. Бұл
қауіпсіздік қатерлерінің көбеюіне әкеліп соғады. Атап айтқанда,
мигранттардың кетуінен пайда болатын, қайтып келуінен туындайтын қатерлер
қосылуы мүмкін. [18, 38 б]
Қабылдаушы қоғамға көші-қон тағы қандай қиындықтар әкелуі мүмкін
дегенге келетін болсақ, мигранттар көп шоғырланған жерлерде әлеуметтік
шиеленіс ошағының, аймақтық этникалық қақтығыстардың пайда болуын, шиеленіс
пен жанжалдар арандататын саяси радикализм мен экстремизмнің өсуін айтуға
болады. Посткеңестік кеңістіктегі жағдайда Ресейге орыстардың және орыс
тілділердің ТМД-ның басқа мемлекеттерінен көшіп келуі бұл мемлекеттерді ең
аз дегенде этномәдени негізде біріктіреді. Осының нәтижесінде Ресейден
бөлініп, алыстауына мүмкіндік жасайды. Екінші бір мүмкін бағыт, бұл
мемлекетаралық қатынастардың нашарлауы болып табылады.
Алайда, көші-қон қауіпсіздіктің қатері ретінде ғана саналмайды. Көші-
қон, біріншіден қатер ретінде қарастырылуы керек, себебі ол бұрынғы
деңгейдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, екіншден оны сапалы түрде
көтеруді талап етеді. Оның талданатындығынан мигранттардың позитивті
субьективтілігі көрінеді.
Мигранттардың келуіндегі жақсы үлесі онша емес. Бірақ бұл жерде де
берік пікір бар. Мысалы, бұрыннан қалыптасқан көзқарас бойынша, Қазақстанға
отандастарымыздың қайтадан келуі, тұтастай елдің немесе оның белгілі бір
аудандарындағы еңбекке жарамды тұрғындардың азаюының орның толтырады деген
сенім бар. Мысалға, Ресейге келуші басқа орыстар қабылдаушы тұрғындардан
білімділігі мен кәсібилігі жағынан, өздерінің еңбек этникасы мен азаматтық
жауапкершілік деңгейі көрсеткіштері бойныша да жоғары, сондықтан да ол
қабылдаушы қауымдастықтарға жақсы өсім болып, бірте-бірте интеграцияланады.
Бұл жерде тағы айта кететін мәселе, КСРО кезінде орыстар әрбір одақтас
республикада жоғары ұлт болып саналып, оларға барлық жағдайлар жасалды,
білім алу, еңбек ету, және т.б. салаларда. Сол себептен Қазақстаннан орыс
ұлтының көші-қоны Ресей үшін тиімді. Ал бізге келіп жатқан оралмандарды
Монғолия, Қытай мемлекеттерін төмен санап, оларға жағдай жасамады.
Нәтижесінде, Қазақстан келген оралмандардың көбі сауатсыз, жағдайлары төмен
болды, ал бұл біздің еліміз үшін қаншама шығын еді.
Көші-қонды қауіпсіздік призмасы концепциясынан қарастырсақ, күн
тәртібінде көші-қонға сондай қайтарымды жауап қажеттілігі туғанда,
өздігінен өмір сүріп тұрған қауіпсіздік тұжырымдарының ролі ұлғаяды.
Ұлттық қауіпсіздік концепциясына сәйкес мемлекет қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шексіз құқыққа ие, ал мемлекет ең алдымен өзінің
территориялық тұтастығын, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Мұндай
жағдайда, біріншіден, адамдардың ұлттық шекара ішіндегі және оның
төңірегіндегі әр қоныс аударуына назар аударылуы тиіс, екіншіден, бұл қоныс
аударулардың қауіпсіздікке қатері барма, осыны құқықты шешуді және оны
арнайы заңдылықтар арқылы реттеуді мемлекет қана жүзеге асыра алады.
Негізінен, елдер арасында көші-қон ағымының күшеюі оны халықаралық құқық
саласына енгізді: 1951 жылы босқындар туралы Конвенция және 1967 жылы оның
Хаттамасы пайда болды, еңбек көші-қонын реттеуге байланысты екі жақты және
көп жақты келісімдер жасалды. Бірақ, мұнын бәрі түбегейлі теңсіздікті
жойған жоқ, өйткені әр мемлекет өз азаматтарының құқықтарын күшті қорғайды,
алайда, мигранттардың қауіпсіздігі мақсаттары көбіне ескерусіз қалдырылады.
Осындай жағдайда ұлттық қауіпсіздік Конвенциясында көрсетілген этатизм
мигранттардың қауіпсіздігіне кері әсерін тигізді. Бірақ та, бұл концепцияға
сүйену қоғамның тиімді қорғанысын қамтамасыз етеді деуге болмайды. Іс
жүзінде бұл заңсыз көші-қон ағымының өзіне тән құбылыстарының қалыптасуына
әкеледі: заңдық реттеуге көнбейтін қызмет саласының пайда болуы,
мигранттарды астыртын тасымалдайтын және пайдаланатын қылмыстық топтың
пайда болуы, заңсыз мигранттар қоныстанған жерлердегі әлеуметтік қатынас
климатының жалпы төмендеуі, және т.б. [19, 2 б]
Концепция халықаралық келісімдер бойынша шешуге бейімделмеген
мемлекеттер азаматтарының трансұлттық қоныс аударуын да қарастырады.
Мемлекеттің ішкі көші-қонына қатынасында ол салыстырмалы түрде бейтарап
көрінеді. Шетелден келетін көші-қонды шектеу еңбек нарқының ішкі
конфигурациясын анықтайтын өлшемдердің бірі және осы түсінікте ол ұлттық
көші-қон ағымдарына да ықпал етеді. Бірақ, мемлекеттің қауіпсіздікті
қамтамасыз ету аумағындағы шексіз жағдайы ішкі көші-қон ағымдарын қиындатып
жібереді. Жалпы, қауіпсіздік концепциясы шегінде көші-қон енді қатер көзі
болып көрсетіледі.
Көші-қонның және қауіпсіздіктің өзара әрекет ету құрылымынан көші-
қонның қауіпсіздікке шынайы немесе мүмкін болатын қатер екендігін көреміз.
Бірқатар қазақстандық ғалымдар да өздерінің зерттеулерінде былай деп
жазады: үкіметтік деңгейде үйлестірілмеген көші-қон процесі мемлекеттің
экономикалық, демографиялық саясатына кері әсерін тигізумен қатар,
ұлтаралық шиеленістің де туындауына себепкер болады.
Еліміздегі этносаяси талдау жасай отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық-
этникалық мәселені шешудің үш тәсілі бар екенін айтады: Біріншісі –
бірқатар елдердегідей басқа ұлт өкілдерін ығыстырып шығару, бірақ мұндай
мәселе қазақ халқына тән емес, олар қоныс аударушыларды ағайын ретінде
қабылдаған. Екіншісі – ұлттық мәселеге өздігінен шешіледі деп, бұл мәселеге
көңіл бөлмеу. Бірақ, бұл жағдайдан шығудың жолы емес. Бізге ең соңғысы,
үшінші жолы тән, біз осы бағытпен жүрудеміз. Бұл – халықтар арасындағы
келісім мен сенім жолдарын іздеп табу. [20, 42 б]
Қазақстанның белгілі демографы М.Б.Тәтімов көші-қон саясатының қандай
болуы керектігі жөнінде өзінің пікірін былай білдіреді: Көші-қон саясаты
үлкен территориясы бар, жаңа унитарлы мемлекет Қазақстан Республикасының
беріктігінің күшеюінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне сай болуы
керек. [17, 26 б]
Шет елдердегі көші-қон саясатындағы өзгерістер туралы айтар болсақ,
АҚШ-тан кейін, Франция да 2004 жылдан бастап қауіпсіздік шараларын
жетілдіру мақсатында кіру визасын алу үшін бірқатар елдер азаматтарынан
биометриялық мәліметтерін – саусақ таңбаларын, кейбір жағдайларда бет
бейнесі өлшемдерінің де көрсетілуін талап етуде.
Осы жоғарыда айтылған АҚШ, Франция, Литвадағы, және т.б. елдердегі
көші-қон өзгерістерін мысалға келтіре отырып, Қазақстан Республикасының Бас
прокурорының орынбасары Әбдірашит Жүкенов 2004 жылың 27 қыркүйегіндегі
Республика Президентінің жанындағы адам құқықтары жөніндегі Комиссия
жиналысында келешектегі көші-қон саясатына байланысты мынадай пікірін
білдірді: Қазақстанға Қырғызстан территориясы арқылы заңсыз мигранттар
келуде. Ал Қырғызстандағы Баткент шатқалы Орталық Азиядағы ең қауіпті
аумақ, өйткені қолдағы бар мәліметтер бойынша ол жерде террористер мен
экстремистерді дайындау орталықтары құрылуы мүмкін.
2004 жылдың жартысының өзінде ҚР ІІМ көші-қон полициясы
департаментінің мәліметтері бойынша арнайы рұқсат алмай Қазақстанда 19 мың
шет ел азаматы жұмыс істеген. Осы аралықта 3546 шетелдік әкімшілік жауапқа
тартылса, оның 305-і елден шығарылған. Сондықтан, көші-қон заңдалықтарына
мынадай өзгерістер енгізу керек. Яғни, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдардың қозғалысын, орналасу жерлерін, және т.с.с. тіркеп тұру
мақсатында республикалық бірыңғай есепке алу жүйесін қалыптастыру, құқықтық
мәртебесі жоқ шет ел азаматтарын уақытша орналастыратын арнайы орталықтар
желісін құру, осылармен қатар шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың
келу ережелері мен нормаларын бақылайтын органдардың жауапкершілігін
күшейту.
Қазақстандық ғалым, саяси ғылымдар докторы Константин Сыроежкин
Қазақстан Республикасының көші-қон саясатының басым бағыттары мыналар
мыналар болуы қажет дейді. Олар:
- бұл саладағы жауапкершіліктің күшеюін қарастыратын ұлттық
заңдылықты жетілдіру;
- елімізге шетелдіктердің кіруін жақсартатын қосымша іс-шараларды
дайныдау;
- иммигранттарды шыққан жерлеріне немесе соңғы келген жеріне
шығарып салудың іс-жосығын мемлекеттік органдардың өзара келісе
отырып ақпарат алмасу нәтижелеріндешешуі;
- нормативтік актілерге қосылу мен оның ережелерін орындау арқылы
заңсыз көші-қонның алдын-алу жөніндегі жалпыеуропалық және
әлемдік жүйеге мемлекеттердің интеграциялануы. [12, 32 б]
Саяси ғылымдарының кандидаты Б.Б.Әбдіғалиев өзінің Политизация
этничности: процессы, механизмы, последствия деген еңбегінде былай деп
атап өтеді: Қазақстан тұрақты дамуы үшін демографиялық тенденциялар ғана
емес, осымен қатар демографиялық процестерден туындайтын салдары мен
қиыншылықтары да басты орын алады. Оларды былай бөліп алуға болады:
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы, геосаяси және әскери сипаттағы, саяси
сипаттағы. Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы демографиялық процестердің
жағымсыз салдарына: біріншіден, көптеген елдерге тән тұрғындардың жасының
ұлғаюы, яғни тұрғындардың ұтқырлығының бәсеңдеуі; екіншіден, көбіне ақыл-
ойдың кетуі салдарынан Қазақстан білікті мамандарды шет елдерден әкелуге
мәжбүр болады, ал бұл мамандардың импортына тәуелділікке алып келеді;
үшіншіден, еліміздің демографиялық әлеуеті әлсіреп, туу азаяды. Геосаяси
және әскери сипаттағы салдарға мыналар жатады: біріншіден,
территориямыздағы аз қоныстану, адам санының азаюы мемлекеттік қауіпсіздік
деңгейін төмендетеді. Мұндай жағдайда халқы тығыз мемлекеттердің
демографиялық қысымы күшейе түседі; екіншіден, қазіргі кездегі туудың
азаюынан сараптамалық бағалаулар бойынша, әсіресе, 2020 жылдан соң
Қазақстанның Қарулы күштерін толықтыру мәселесі туындайды. Саяси сипаттағы
салдарға келсек, көші-қон ағымдары елдердің саяси, ұлттық-мәдени
процестеріне және діни қатынастарына ықпалын арттыруда. Бақылаусыз,
стихиялық көші-қон, әсіресе, еңбек көші-қоны белгілі бір аймақтардағы
әлеуметтік араздықтарға алып келуі мүмкін, себебі қазіргі кезде ішкі көші-
қонды реттеу механизмі жеткілікті зерттелмеген және әзірленбеген. өмір
деңгейінің төмендей беруі, экологиялық мәселелер мен жұмыссыздық мәселелері
эмиграцияға одан әрі серпін беруі мүмкін. Айталық, білікті қазақтардың
Қазақстанды тастап кетуі. Ал, заңсыз иммиграция діни экстремизм және
терроризмнің тарауына әкелуі мүмкін. [21, 140 б]
Жоғарыда айтылған Б.Б.Әбдіғалиевтің тұжырымдарын түйіндей келе, былай
деп қорытындылауға болады, яғни көші-қон саясаты ішкі саяси тұрақтылықты
ұстап тұрудың басты факторларының бірі, сондықтан да табиғи өсімді
ұлғайтып, көші-қон процестерін тқрақтандыру қажет. Ол үшін аймақтардың
ерекшеліктерін ескере отырып, экономикалық эффекті алу мақсатында Қазақстан
халқын орналастыру схемасын әзірлеу керек. Экологиялық депрессивті, тығыз
қоныстанған және жұмыс күші артылып жетіп жатқан аймақтардан тұрғындарды
қайта қоныстандыруды да жүргізу өте өзекті. Осымен бірге, ұзақ мерзімге
арналған Қазақстанның мүдделеріне сай келетін көші-қон саясатының
концепциясын дайындау да өте қажет.
Ресей ғалымдарының көші-қон саясатына байланысты көзқарастарына
тоқтала кетсек, мынадай тұжырымдарды атап кетуге болады. Мысалы, РҒА
Ауылшаруашылық бағдарлау институтының жетекші маманы, география
ғылымдарының кандидаты Н.В.Мкртчян былай дейді: Заңсыз мигранттарды
депортациялағаннан гөрі, иммигранттарды легализациялау мен натурализациялау
тиімді. Мұны Батыс Еуропа елдері қолдануда, мәселен, 2002 жылы Италияда
иммигранттардың белгілі бір санаты легализацияланды. Осы шара барысында
легализациялау жөнінде 600 мың өтініш келіп түсіпті. Ал, М.В.Ломоносов
атындағы ММУ-нің ғалымы, экономика ғылымдарының кандидаты Р.С.Ротова көші-
қон саясаты селективті, яғни сұрыпталған болуы керек. Бұл халықаралық
норма, сондықтан да таңдаудың қажеті жоқ. Ең алдымен КСРО-дан келетін
этникалық орыстар заңды кіру құқығына ие болуы қажет. Бұл ксенофобия емес,
еліміздің ұлттық мүдделерін қорғау, сондықтан да орынды дейді. Ресей
ғалымдарының пікірі мынаған саяды, 1997 жылы қабылданған Ресей үкіметінің
Концепциясында көші-қон ұлттық қауіпсіздікке төнген қатер ретінде
бағаланған. [18, 41 б]
Ал, Қазақстанның 1998 жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000 жылғы
28-ші сәуірде оған өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңына келер болсақ, мұнда
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде дамуының басты шарты болып табылады. Бұл Заң
мемлекеттік органдардың құқықтық қатынастарын, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етеді деп көрсетілген. Ал осы Заңның Жалпы ережелер деп
аталатын бірінші бөліміндегі бесінші бапта Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігіне қатерлер атап көрсетілген. Осы бесінші баптың он бірінші
тармақшасында:
- демографиялық жағдайдың нашарлауы, оның ішінде туудың күрт
төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, бақыланбайтын көші-қон процестердің пайда
болуы орын алып отыр, – делінген.
Бұл Заңда бірден қауіпсіздіктің үш обьектісі – жеке тұлға, қоғам және
мемлекет жайында болып отыр. Қауіпсіздіктің көп аспектілері туралы, мысалы,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әскери, шекаралық, ақпараттық
қауіпсіздіктер, мемлекеттің және тұрғын халықтың қуіпсіздігі, жоғарыда
көрсетілгендей демографиялық қауіпсіздік те қарастырылған. [22, 5 бап]
Қазақстандық ғалымдар көші-қонға байланысты туындайтын проблемалар оны
реттеумен, квота алумен, заңсыз мигранттарды депортациялаумен және т.б.
байланысты, ол ең либералды деген мемлекеттердің өзіндегі азаматтық
еркіндік пен адам құқығы туралы қалыптасқан түсініктерді өте күрделі сынға
түсіреді. Мигранттар – қауіпсіздіктің субьектісі де, обьектісі де. Бірінші
жағдайда оларды еңбек нарғындағы шынайы немесе мүмкін бәсекелестер ретінде
қарастыруға болады. Өйткені бақылаусыз мигранттар легі қандай да болсын
жалақыға жұмыс істеуге дайын, ал бұл шындығында нарықты тұрақсыздандыра
алады және экономикалық қауіпсіздік үшін қатер болып табылады.
Мигранттардан осымен бірге әлеуметтік агрессиялықтың жоғарылауын,
қылмыстың, оның ішінде ұйымдасқан қылмыстың өсуін, мәдени деңгейдің
төмендеуін және т.б. көруге болады.
Бірақ, мигранттар қоғам үшін қандай жағдайда қатер төндіреді және
қабылдаушы халық үшін экономикалық, қылмыстық қауіптің жоғарылауына негіз
болады деген сұрақты қарастырсақ, мигранттардың өздерінің қауіпсіздігі
қамтамасыз етілмегенде, әлеуметтік жағынан қорғалмағанда, құқықтары заңмен
әділетті және дұрыс деңгейде сақталынбаған жағдайда рецепиент ел үшін қатер
төндіретінің көреміз, егер оларға қабылдаушы ел қауіптің жоғары обьектісі
ретінде қараса және сол жерде мигранттарды әр түрлі, мысалы, экономикалық,
ұлттық, нәсілдік, діни белгілеріне байланысты әлеуметтік немесе мәдени
дискриминацияға ұшыратқан жағдайда.
М.Тәтімовтің: миграциялық процестер тиімді түрде реттеуді, ел ішінде
басқаруды, дұрыс қоныстандыруды талап етеді. Онсыз Қазақстанның толық
дәрежедегі мемлекет болып қалыптасуына кесірін тигізері анық. Сондықтан бұл
бағытта бізге тек миграция туралы заң ғана емес, ықпалды күші бар дербес
демографиялық саясат керек деген сөздері де жоғарыда айтылғандарға
байланысты өте өзекті. [17, 26 б]
Осы демографиялық қауіпсіздік проблемасы Қазақстан Республикасының
1998жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000 жылдың 28-ші сәуірінде
өзгерістер енгізілген) Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
туралы Заңында бекітілген.
Осы Заңның Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне қатерлер
деген 5-ші бабының 11-шы тармақшасында демографиялық жағдайдың нашарлауы,
оның ішінде туудың күрт төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, бақыланбайтын
миграциялық үрдістердің пайда болуы ұлттық қауіпсіздігімізге қатер
екенндігі баса айтылғын. Осымен қатар Заңда жоғарыда айтылып кеткен
миграцияға байланысты мына мәселе жазылған, яғни, Заңның Сыртқы
қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген 24-ші бабының тармақшаларында былай
делінген:
1) шекаралық бақылау берік болуы үшін мемлекеттің шекарасын қорғау
жүйесін кеңейтіп, дамытады;
2) мемлекеттің әуе қауіпсіздігін бақылаудың ұлттық жүйесін
қалыптастырады;
3) заңсыз миграцияны болдырмау үшін барлық іс-шараларды қабылдайды;
4) Қазақстан Республикасын, өзіне қарсы әрекет ететін, егеменділігіне
қарсы шығатын, территориялық тұтастығына, оның халқының бірлігіне, қоғамдық
келісімге және еліміздің саяси тұрақтылығына нұқсан келтіретін шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасының
территориясына кіруін болдырмайды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы
территориясында тұрып жатқан, арандатушылықпен шұғылданатын шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар елімізден шығарылуға жатады және
Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық келісімдеріне байланысты
басқа жауапкершілікке тартылатыны жөнінде айтылғын. [22, 24 бап]
Қоғамдағы көші-қон саясатының зерттелуі қазіргі саясаттанушыларды
саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық тұрғысынан қарастыру мақсатында
қызықтырып отыр.
2. Көші-қон саясаты: Қазақстан және Германия тәжірибесінде
2.1. Қазақстан Республикасы мен Германия көші-қон саясатының іске
асу ерекшеліктері: көші-қон туралы заң негізінде
Қазақстан Республикасының көші-қон саясатын зерттеу мен тәжірибеде
іске асыру мақсатында Германия көші-қон саясатының жүргізілу жағдайын
ақпараттар ағымы негізінде салыстырмалы зерттеу қажет болып
табылады.Бүгінгі күні әлемде көші-қон үрдісінің ағымы ең көп Қазақстан мен
Германия мемлекеттері болғандықтан олардың көші-қон туралы заңдары мен
тәжірибелерін салыстырмалы зерттеу қажет. Ақпараттар негізінде олардың
заңдарының артықшылықтары мен ерекшеліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Көші-қон саясаттанудың зерттелу обьектісі ретінде
Демографиялық үрдістердің ішіндегі халықтың көші-қоны маңызды орын
алады. Себебі, көші-қонға қоғамдағы саяси, әлеуметтік және экономикалық
шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару үшін және
әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін көші-қон ағымдарының көлемі мен
мигранттардың құрамын бағдарлай білу, көші-қон факторларын тудыратын және
көші-қон салдарын анықтай білу өте қажет.
Халықаралық деңгейде көші-қон үрдістері салдарының байқалуынан бастап
көші-қонға деген қызығушылық күшейе түсті. Зерттеушілердің пікірінше,
қазіргі кезде бұл құбылыстың жалпы қолдайтын анықтамасы жоқ. Көші-қон –
географиялық, демографиялық, әлеуметтік және экономикалық категория ретінде
көп мағыналы. Ең алғашқы мағынасында көші-қон термині жаяу саяхат жасау
немесе жаһанкезу деген ағылшын етістіктерімен байланысқан. Ал,
демографиялық әдебиеттерде өзімен бірге табиғи қозғалыс туу мен өсу
жағдайын қосатын халықтың механикалық қозғалысы терминдерімен айқындалып
жүр. Көптеген оқу құралдары мен сөздіктерде миграция (көші-қон)
терминін латыннан аударғанда – migratio, migro – қоныс аудару, орналасу,
өту дегенді білдіреді. Мынадай түсініктерде қолданылады: 1) қоныс аудару,
жайластыру; 2) халық көші-қоны – адамдардың қоныс аударуы, яғни олардың
тұрғылықты жерімен байланысты. [5,34 б]
Рыбаковский бойынша, халық көші-қоны (миграция) – көшу, орын ауыстыру
деген мағынаны білдіреді. Дегенмен бұл терминнің қазіргі заманғы мәні
әлдеқайда кең. Оны әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды көрсету сияқты,
өзінің сипаты бойынша әртекті әлеуметтік-саяси құбылыстарды көрсету үшін де
қолданады. [6, 11 б]
Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы заңы бойынша,
көші-қон дегеніміз, жеке тұлғалардың бір мемлекеттен басқа мемлекетке,
сондай-ақ мемлекет ішінде тұрақты немесе уақытша, ерікті немесе мәжбүрлі
қоныс аударуын айтамыз. [7, 1 бап]
Халықтың жағдайына көп әсер ететін көші-қон – халықтың жаңа санын
анықтау үшін ғана емес, оның жетістігіндегі болған шегін анықтау үшін
қажет. Көші-қон бағасы оның бағыты мен өнімділігіне әсер ететін кешенді
факторлармен байланысты. Тарихқа үңілетін болсақ, көші-қон үрдісі барлық
кезеңдерде халық өміріндегі маңызды саяси, әлеуметтік, экономикалық және
мәдени элементі болып табылады. Халықтың қалыпты емес орналасуы қандай елде
болмасын өте маңызды жағдай болып саналады.
Қазіргі ғылымда, әсіресе батыс ғылымында көші-қонды зерттеп талдауда
бір жағынан бірін-бірі толықтыратын және біршама қарсы келетін екі негізгі
теориялық парадигмалар бар. Біріншісі, құрылымдық парадигма. Бұл парадигма
көші-қонды түсіндіргенде басты мыңызды орынды адамды немесе топты
миграциялауға итермелейтін құрылымдарға береді. Осы парадигма
макротеориялық парадигма ретінде анықталады, өйткені көші-қонның себептері
экономикалық және саяси құрылымдар мен қоғамның капиталистік
трансформациялануы болып табылады. Қазіргі таңда көші-қонның себептерін
талдауда орын ауыстыру экономикалық детерминация ролінің маңыздылығы күшті
екендігін көрсетеді.
Екінші парадигма, миграциялау туралы мәселеде субьективті факторға
басты орын беріледі. Яғни, субьективтік парадигма микродеңгей теориясы
ретінде анықталады. Микродеңгей теориясы көші-қонның макротеориялық
себептерінің маңызын жоққа шығармайды, бірақ бұл деңгей, обьективті
факторлар бәрібір де жеке тұлғаның шешіміне байланысты болады дейді. Осыдан
көретініміз, көші-қонды талдаудағы микротеориялық тәсіл жеке тұлғалардың
шешімдерін зерттеуге көңіл бөледі, яғни мигрант өзіндік ерекшеліктері бар,
миграциялаудан түсетін шығындар мен табыстарды бағалай алатын адам ретінде
қарастырылады. Бізге белгілі, миграциялау туралы шешім қабылдау тұтастай
қиын себептер комплексі болып табылады.
Тарихқа үңілсек, көші-қон үрдістерін ең алғашқылардың бірі болып
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г.Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы
Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде көші-қонның он бір заңын
немесе ережелерін (Ravenstein’s Laws of Migration) қалыптастырып берген.
Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар:
1) көші-қон көбіне қысқа қашықтықта жүзеге асады (бұл жерде мигрант-
спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезеңде мигран-
стайерлер де көп);
2) территориялық орталық ірі болған сайын, өзінің тартымдылығын
күшейтеді;
3) әр көші-қон ағымына өзіндік қарсы ағым сай болады;
4) ірі қалалардың өсуі қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес,
халықтың қоныс аударып келуіне байланысты;
5) халықаралық көші-қон елдің ішіндегі болып жатқан көші-қон
заңдылықтарымен дамиды;
6) көші-қон көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына
байланысты көбейе түседі;
7) көші-қонның ең басты анықтаушысы – экономикалық себептер болады.
[8, 96 б]
Көші-қон түсінігін анықтаудың қазіргі заманғы әрекеттері қоғамдық
құбылыстарды сипаттайтын түсінік аппаратының жасалу деңгейі көбінесе
жүргізілген зерттеу ұзақтығына, тереңдігі мен серпініне тәуелді.
Өткен ғасырдың екінші жартысында 60-жылдар мен 70-жылдар ортасына
дейінгі халық көші-қонын зерттеудегі ренесанс осы құбылыстың анықтауларының
және оны жіктеудің көптеген әрекеттерінің пайда болуымен байланысты.
Көші-қонды зерттеуді активтендіру әртүрлі терминдерді пайдалануға алып
келді. Көші-қонды аймақтық, географиялық, кеңістіктік құбылыс деп атай
бастап, кейде олар болмаған жерде семантикалық ерекшеліктерді анықтауға
тырысты. Көші-қон мобильділікті немесе қозғалғыштықты береді.
60-жылдары жарияланған жұмысында Я.Щепаньский көші-қонды географиялық
кеңістіктегі орын өзгеруіне тәуелсіз кез-келген орын ауыстыру ретінде
анықтайды. 70-жылдардың басында М.В.Курман көптеген жұмыстарында көші-қонды
әлеуметтік қозғалыстың кез-келген формасы ретінде анықтауға әрекет жасады.
Ол, мысалы, кадрлар (мамандар) ағымын көші-қон түрі ретінде қарастырды.
Кейінірек ол аумақтық көші-қонның тұрғындар көші-қоны түрлерінің бүкіл
саналуандылығын қамтымайтындығын байқады. Оларға өндірістік көші-қон деп
атауға болатын салааралық және салаішілік көші-қоны жатады. Білім және
кәсіптік көші-қон жайлы заңға сай айтылады. Кейін ол кең мағынадағы халық
көші-қоны сөзінің мәніне қоғамдық мәні бар халық қозғалысының барлық
түрлерін жатқызу керектігін байқайды. 1976 жылы көрсетілген көзқарасты ол
бекітті.
М.В.Курман көзқарасы 60-жылдардың екінші жартысында айтылған
Э.Ф.Баранов пен Б.Д.Бреев айтқандарын қайталау болды. Олардың пікірі
бойынша, көші-қонды әртүрлі үш – аумақтық, салалық және кәсіптік көші-қоны
көзқарасы тұрғысынан қарастырылады. Бұл әрекет авторлардың мобильділік
терминін көші-қон терминімен алмастырылуына себептендірілген. [ 9, 260 б]
1977 жылы жарық көрген жұмысында Б.Д.Бреев көші-қон немесе көші-қондық
мобильділік жайлы емес, қозғалғыштықтың өзіне аймақтық, салалық және
кәсіптік орын ауыстыруларды қамтитындығын көрсетеді. [10, 67 б]
Халықты орналастыру жүйелі түрде жүзеге асады. Жеке аймақтарда
экономикалық дамудың әртүрлілігімен қамтамасыз етіледі. Осыған сәйкес көші-
қонды аймақтар арасындағы халықтың өмір деңгейімен және территориялық
көлемімен байланыстырсақ қате болар еді. Қандай елдің болмасын өмір деңгейі
бірдей болса да халықтың табиғи және механикалық қозғалысы жеке аймақтарда
да өз ерекшелігін иеленуші еді. Әлемдік тәжірибеде қызықты құбылыстар
байқалады, мысалы, кейде экономикалық дамуы жеткіліксіз аймақтарда халықтың
өсуі өте жоғары, ал экономикалық дамыған аймақтарда - өте төмен. Ол
еңбекпен қамтамасыз етілген аймақта еңбек ресурстары санының өсуімен
байланысты табиғи өсудің жоғарылауымен жүзеге асады, сондықтан, осыдан
келіп еңбекке жарамды халық экономикасы нашар аймақтан даму деңгейі жоғары
аймаққа қоныс аударады.
Л.Л.Рыбаковский өзінің 1982 жылы жарық көрген жұмысында ол
қозғалғыштық ретінде адамның өзіндік қоғамдағы статусының өзгерісіне
көрсететін қабілеті ретінде түсінеді. Яғни, мұнда көретініміз адамның
қоғамдағы өзіндік статусы өзгеруіне байланысты басқа аймаққа немесе
шетелдерге қоныс аударуға мәжбүр болады. [6, 13 б]
Көші-қонды тұрғындардың тек аумақтық орын алмасуы ретінде қарастыра
отырып, олардың шығу орны мен орналасу орны арасындағы қашықтығы бойынша,
мигранттардың орын алмастыруы жүретін обьектілер статусы бойынша, адамдар
орын ауыстыратын мерзімі бойынша, осы кезде ол жүретін мақсат бойынша
барынша әртүрлі болатындығын байқауға болады. Орын ауыстыру жергілікті
пункт арасындағыда, әртүрлі әлеуметтік-экономикалық статусы тұрғындар
пункттері арасында, таксономиялық мәндей аймақтар арасында жүруі мүмкін.
Л.Л.Рыбаковский осыған байланысты орын ауыстыру өз қалауымен, қысым арқылы
және амалсыздан (басқа амалы болмағандықтан) жасалатын, олардың негізінде
экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, рухани және т.б. факторлар
жататынын көрсетті. [6, 13 б]
Сонымен қатар, көші-қонға тұрғылықты жердің тұрақты немесе ауыспалы
ауысымына алып келетін, тұрғындар пункттері арасында жүзеге асатын халықтың
кеңістіктік қозғалысының осындай процесін жатқызуға болады.
Жалпылай алғанда, көптеген әлеуметтанушылар мен демографтар халық
қозғалысының үш түрін бөліп көрсетеді. Олар: әлеуметтік, табиғи және
миграциялық. Әлеуметтік қозғалысты қарастыра отырып, ол жайлы кең де, тар
да сөз мағынасы бар екендігін көруге болады. Осы парадигмаға сай, соның
ішінде демографиялық қатынастар жатады, ал әлеуметтік қатынас тар мағынада
тек қатынастың спецификалық шеңберін ғана береді. Бұл жағдайдағы тұрғындар
қозғалысының үш түрін бөліп алу олардың әрбірі жайлы белгілі бір, біртекті
пікірді алуға мүмкіндік береді. Жекелей алғанда, әлеуметтік қозғалыс – бұл
тұрғындардың кәсіптік, білім берушілік, салааралық, сектораралық және т.б.
қозғалыстары. Олар толығу сферасының өзгеруін, толығу түрін, жіктелу
түрлерін қамтиды.
Сонымен бірге, 2001 жылы жарық көрген Миграциология деген еңбекте
миграция (көші-қон) дегеніміз, бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарға
байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп жазылған. [8, 116 б]
Көші-қонның мынадай категорияларға негізделген интегралды
классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрі; 3) формасы; 4) себебі; 5)
деңгейі;
1) Көші-қон қозғалыстары бір елдің ішінде де, осымен бірге
мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың
миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық. сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік).
Халықаралық көші-қонға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуды немесе оқуға түсу мақсатында және
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде, елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты иммигранттар
және эмигранттар болып бөлінеді.
Халықаралық көші-қон континент аралық (мысалы, Еуропадан АҚШ-қа және
Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға, Еуропа шеңберінде) болып
бөлінеді. Ішкі көші-қон дегеніміз – бір мемлекеттің территориясы
көлеміндегі қозғалыс. Ішкі көші-қонның ағымдары мынадай бағыттары бойынша
бөлінеді: қала-қала, ауыл-ауыл, қала-ауыл.
А.В.Похлебаева Миграция түсінігі және оның классификациясы атты
мақаласында, көші-қон концепциясын жетілдіруде халықаралық және аймақтық
ұйымдарының айналысатынын атап өткен. 1989 жылы көші-қон жөніндегі
Халықаралық ұйымы Кеңесінің 59- шы сессиясында миграция және мигрант
түсініктеріне анықтамалар берілді. Миграция (көші-қон) – мемлекеттердің
даму процесінің бір бөлігі: жеке тұлғалардың кетулері мен келулері. Мигрант
– бұл жеке тұлғалардың бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке қоныс аударуы
және олардың халықаралық ұйымдардың көрсететін халықаралық миграциялық
қызмет көрсетуіне мұқтаждықтары. А.В.Похлебаева өзінің жеке нұсқасын
ұсынды: ол халықаралық мигрант дегеніміз тұлғалардың қоныс аударуының
формалары, себептері мен мерзімдерінен тәуелсіз бір мемлекет
территориясынан екінші мемлекеттің территориясына орын ауыстыруы, оның
құқықтық статусының өзгеруі, тұлға басқа мемлекеттің шекарасын өткен кезден
бастап қабылдап алған мемлекеттің заң шығару арқылы бақыланатынын атап
көрсетті. [11, 25 б]
ҚР-ның Халықтың көші-қоны туралы заңы бойынша, көшіп келу
(иммиграция) – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың ҚР-на
уақытша немесе тұрақты тұру үшін келуі; көшіп келушілер (иммигранттар) – ҚР-
на уақытша немесе тұрақты тұруға келген шетелдік немесе азаматтығы жоқ
адамдар; көшіп кету (эмиграция) – ҚР азаматтарының басқа мемлекетке тұрақты
немесе уақытша тұру үшін кетуі; көшіп кетушілер (эмигранттар) – ҚР-ның
басқа мемлекетке тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп кеткен азаматтары;
[7, 1 бап]
2) Көші-қонға мынандай негізгі түрлер тән. Айтар болсақ, қоныс аудару
қайтарымсыз жәнет уақытша болып бөлінеді, біріншісі тұрақты мекен-жайын,
азаматтығын өзгертумен байланысты, сонымен қатар тұрақты мекен-жайын
біржолата ауыстыру; ал екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір
уақытпен жүруді бейнелейді, кейде ол біршама ұзақ мерзімге де созылады (БҰҰ-
ның анықтамасы бойынша, бір жыл және одан да көп уақытқа кететіндер ұзақ
мерзімді мигранттар болып есептеледі).
Маусымдық көші-қон – міндетті түрде қайта оралу деген сөз, ол бірнеше
айға созылады, алайда бір жылдан аспайды. Маусымдық көші-қон негізінен
еңбек күшіне сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда көрінеді,
мысалға: құрылыстарда, ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, және т.б.
Нақты мысал келтіретін болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта теріміне
Өзбекстаннан келетін маусымдық мигранттар.
Маятниктік көші-қон (шекаралас) – бұл тұрақты мекен-жайынан оқу немесе
жұмыс мақсатымен басқа бір мемлекет территориясына күнделікті (апталық та
болады) орын алмастыруды айтамыз. Яғни, бұл өзінің тұрғылықты жерінен оқу
немесе жұмыс орны бойынша тұрақты көшіп-қону. [12, 28 б]
Мысалға, фронтьерлік (ағылшынша – шекаралық) көші-қонды алайық,
Фронтьер-жұмыскерлер күнделікті немесе апта салып мемлекет шекарасынан
өтіп, басқа бір елде еңбек ететіндер. Мысалы, шекаралас Қазақстан мен Ресей
арасында.
Эпизодтық көші-қон – бұл төртінші негізгі түр болып саналады. Ол
іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мысалы, 1993 жылдардағы әлемдегі
туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн долларға бағаланса, ал
туристер саны 443 млн.-ды құраған.
Жоғарыда айтылғандармен қоса, қазіргі кездегі көші-қонның ең тараған
түрі – саяси және экологиялық себептерден туындаған мәжбүрлі көші-қон.
Осыған мысал ретінде, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады.
Бұрынғы КСРО-ға келер болсақ, ондағы 1930-1940 жылдардағы әр түрлі ұлт
өкілдерін Орталық Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі
көші-қон қатарына жатқызамыз. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударды,
оның жетпіс пайызын әйелдер мен балалар құраған еді.
Сыртқы көші-қонға байланысты тағы бір түрді – заңсыз (астыртын) көші-
қонды да бөліп алуға болады. Заңсыз мигрант дегеніміз – жұмыс табу, өмір
сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде, әсіресе,
70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі кезеңде
көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл көші-қонның түрін нақты көлемін толығымен
анықтау мүмкін емес.
Осы жоғарыда айтылған көші-қон түрлерімен қатар, қазіргі кезде
зерттеушілер моральді көші-қон түрін бөліп көрсетуде, яғни, адам қоныс
аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, сонымен
қатар бұл жерде кедейлік те көші-қонға себеп болады және қоныс аударуға
кедергі келтіретін де фактор болып табылады.
3) Формасына қарай көші-қон қозғалыстарын былай деп бөлуге болады:
мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдардың (мысалы, ұйымдастырылған
түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша көші-қон) көмегі арқылы
жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің
көмегінсіз жүзеге асатын көші-қон. Кейінгі кезде осылардың үлесі біздің
елімізде де өсе түсуде. Бірақ та, ұйымдасқан көші-қон мен ұйымдаспаған көші-
қонында да қоныс аудару туралы жеке тұлғаның өзі шешім қабылдайды.
4) Көші-қон қозғалыстарын себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси,
мәдени, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік миграция) және
т.б.
5) Халықтың көші-қоны үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей – бұл
миграциялау туралы шешімді қабылдау.
Екіншісі – бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда көрсеткендей
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған көші-қондар, яғни мигранттың өзінің
тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі – бұл мигранттың жаңа орынға, жаңа жұмысқа бейімделуі және
үйрену деңгейі. [13, 113 б]
Халық көші-қоны – қоғамдық құбылыс. Халық тек адамдар жиынтығы түрінде
ғана емес, сонымен бірге қоғам жүйешесі ретінде түсе отырып қоғамдық
байланыстар мен қатынастардың спецификалық жүйесі түрінде де болады.
Адамдар көші-қоны адамзат секілді ежелгі құбылыс.
Миграция халықтың кеңістіктік қозғалысы сияқты бүкіл адамзат қоғамына
тән. Дегенмен, миграциялық ағындардың қарқындылығы, бағыттылығы мен құрамы,
оның әлеуметтік, экономикалық және демографиялық салдары тек әр түрлі
тарихи дәуірлерде ғана емес, сонымен бірге экономикалық даму деңгейі әр
түрлі, алуан түрлі табиғи-географиялық жағдайлар мен халықтар құрылымды
елдермен ерекшеленеді.
Л.Л.Рыбаковский көзқарасы бойынша, халық көші-қонын анықтаудың төрт
әрекеті кездеседі.
Біріншіден, көші-қонға қоғамдық мәні бар халық қозғалысының барлық
түрлері жатады. Мұнда тек барлық кеңістіктік орын ауыстырудан басқа,
мамандар ағымы, олардың кәсіпорын ішілік қозғалысы, әлеуметтік алмасуы
кіреді.
Екіншіден, көші-қон ретінде сипаты мен мақсатына тәуелсіз түрде
халықтың кеңістіктік қозғалысының барлық сан-алуандығы саналады. Мұнда бір
тұрғылықты орыннан екіншісіне барулар, тұрғылықты жер шамасында сабаққа
немесе оқуға күнделікті бару, соның ішінде маусымдық жұмыстар кіреді.
Үшіншіден, көші-қон ретінде тұрғылықты жердің реттеулі алмасуына алып
келіп, сондай-ақ реттелген тұрғылықты жер мен оқу және еңбек орындары
арасында екі жақты қозғалысы түріндегі тұрғылықты пункттер арасында жүзеге
асатын кеңістік орын алмасу түсіндіріледі.
Соңғы, төртіншіден, көші-қонға соңғы есепте аумақтық бөлінуге алып
келетін тұрғындардың кеңістіктік қозғалысының процесі жатады.
Қоныстанушылар нәтижесінде тұрғылықты орынның бір жергілікті орындағы
еңбек, оқу және басқа да еңбек орындарымен қосылуы жүзеге асады. [6, 21 б]
БҰҰ-ның кепілдеме беретін статистикалық қызметі көптеген елдерде жеке
және жанұялық көші-қонды есепке ала бастады. Жанұялық көші-қон үрдісіне
барлық жанұя немесе аз дегенде оның өкілдері қатысады. Жанұялық көші-қонның
статистикалық есебі отбасы мүшелерінің барлығы бір уақытта қоныс
аудармаған жағдайда жүзеге асырылмайды. Мысалы, көптеген дамыған елдерде,
әсіресе Африкада бір уақытта келген халықтың жалпы санын ер адамдардың
үлесі жоғары, ал әйелдер жанұяларымен тек бірнеше уақыт өткеннен кейін
келеді.
Халық көші-қонының уақытша және аймақтық анализі келесі заңдылықтарды
ашады:
- жас халықтың келуінің салдарынан туудың коэфициенті өседі, өлу
төмендейді;
- адамдар көшіп кетіп жатқан аймақтарда халықтың қартаюы байқалады.
[14, 112 б]
Көші-қон – бұл табиғи әлеуметтік және демографиялық құбылыс. Көші-қон
үрдісін экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, этникалық, діни, әскери,
демографиялық және т.б. себептерге топтастыруға болады. Бұл жағдайда
зерттеу аймағындағы жағдайдың және халықтың кеңістікте қозғалудың нәтижесін
қарастыру, яғни, осының негізінде көші-қонның себебі қалыптасады. Көші-қон
үрдісін зерттеген кезде көбіне экономикалық себептердің негізінде құрылады
деген мақұлдаулармен үнемі кезігіп отырамыз, шынында да әр түрлі елдерде
жүргізілген экономикалық себептердің сипаты маңызды роль атқарады, бірақ
аймақаралық көші-қонның жартысы басқа себептердің негізінде жасалады.
Халықтың қоныстануының статистикалық ақпарат алудың бірден бір көзі –
күнделікті есеп болып табылады. Көші-қонның себебін игеру үшін көп
мүмкіншіліктер бір уақытта халыққа санақ жүргізу арқылы жасалады. Осыған
байланысты шетел тәжірибесі көші-қон себептерін өзгерту үшін біршама үлкен
мүмкіндіктерді қамтиды. Бірақ, бұл себептер көп деңгейде халықтың
халықаралық қоныс аударуында зерттеледі. Югославияда көші-қон себептерін
табатын негізгі сөздер: жұмыс орнын ауыстыру, неке, өмір жағдайының
жақсаруы және т.б. Англияда халық санағының жинақтарында келесі негізгі
себептер көрсетілген: шығу тегі, туыстарының жанына тұру арманы сияқты және
т.б. Ал, Испания бағдарламасында: білімін жоғарылату, емделу қажеттілігі,
әскери сипаттағы сапарлар, жанұя сипаты және т.б. Осы себептердің кешені
өндірістің талаптарымен және өмір деңгейіндегі территориялық әртүрлілікпен
және жеке адам қажеттіліктерімен қамтамасыз етіледі.
Сондай-ақ, көші-қонның пайда болу себептеріне сәйкес әртүрлі
түсініктемелер бар. Мысалы, экономиканың неоклассикалық мектебі көші-қонның
негізгі себебі ретінде адам капиталының халықаралық ағыны адам капиталының
кіріс деңгейіне сәйкес келеді деп көрсеткен. Бұл заңдылықтың мәні – яғни,
квалификациялы жұмысшыға кім көп төлем ақы төлесе, ол сол жерге барады
дегенді білдіреді.
В.М.Моисеенконың пікірінше, халықаралық еңбек ағынына әсер ететін
алғашқы механизм – еңбек нарығы болып табылады. Еңбек нарығын реттеу арқылы
үкімет елдегі миграциялық ағындарын, яғни мигранттардың келуі мен кетуін
бақылай алады. [15, 185 б]
1.2. Көші-қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалы
Жаһандану жағдайында тек капиталдың ғана орын ауыстыру ағын үрдісі
жүрмейді ең алдымен адамдардың планетамызда әр түрлі себептермен орын
ауыстыру жағдайы жыл артқан сайын өсуде. Көші-қон cаясатын зерттеудің
қайнар көздері елдің қауіпсіздігінің негізгі кепілі болып табылады.
Мемлекеттегі көші-қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалын зерттеу қазіргі күні
саяси зерттеулердің өзекті мәселесі болып табылады. Сондықтан Қазақстандық
көші-қон cаясатын зеттеу алдында әлемдік зерттеуге тоқталған жөн.
Көші-қон үрдістерінің қауіпсіздікке ықпалын қарастыратын болсақ,
қауіпсіздікті жоғары бағалау батыс елдерінде оның тарихындағы революциялық
кезеңмен байланысты. Осы беделді санкция сол кезеңдерден қалған негізгі
жолдарынан: құқық жөніндегі 1689 жылғы ағылшын Биллінен, 1776 жылғы
американдық тәуелсіздік Декларациясынан, әсіресе 1789 жылғы адам және
азаматтық құқығы туралы француз Декларациясынан алынды. Осыларда
қауіпсіздік еркіндікпен қатар, адам құқығының бөлінбес табиғи бөлігі деп
аталған болатын.
Қауіпсіздіктің субьектілері мен обьектілері – олар қауіпсіздікті
жасаушылар және оның нәтижесін көрушілер. Субьект немесе обьект ретінде бір
адам, қоғам, мемлекет немесе мемлекеттік қауымдастықтың шығуы қауіпсіздік
деңгейіне байланысты. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен қорғаудың пәні
өзіндік жеке неме индивидуалдық қауіпсіздік, социеталдық қауіпсіздік немесе
қоғам қауіпсіздігі, ұлттық қауіпсіздік немесе мемлекеттің қауіпсіздігі,
халықаралық немесе ұжымдық қауіпсіздік болып табылады. Ең соңғы деңгейі –
бүкіләлемдік немесе жаһандық қауіпсіздік, индивид пен қоғам арасындағы
топтық, ұлттық және халықаралық деңгей аралығындағы немесе аймақтық
қауіпсіздік болып табылады.
ХХ ғасырдың 90-жылдары КСРО ыдырағаннан кейін, көптеген мемлекеттер
тәуелсіздігін алды. Осыдан бастап әлемде көші-қон үрдісі бет алып, Кеңестік
мемлекеттердің қарапайым азаматтары шетелге шығуға немесе тұрақты өмір
сүруге мүмкіндіктер туды. Осы кезден бастап әлемнің үш мемлекеті көші-қон
саясатына назарын аударды. Яғни, олар өздерінің этникалық отандастарын
қайта өз отанына шақыру, оларды қолдап, қорғап, және мемлекет тарапынан
көмек көрсетуі белсенді дамыды. Осы мемлекеттердің қатарына, Қазақстан,
Германия, Израиль жатты, бірақ соңғы жылдары осы мемлекеттердің қатарына
Ресей Федерациясы да еніп отыр. Қазіргі күні әлемде халықаралық көші-қон
үлкен сипат алуда. Ол сонымен бірге қабылдаушы және шығатын елдерде
экономикалық, әлеуметтік, сонымен бірге гуманитарлық маңызды фактор болып
табылады. [16, 31 б]
Көші-қонның саясатының дүниежүзілік тәжірибесіне сүйенетін болсақ,
қазіргі таңдағы әлемнің жетекші елдерінің жүргізіп отырған көші-қон
саясатының үш типін көрсетуге болады:
- Германия үлгісі бойынша, этникалық немістердің ықпалдасуы мен
қабылдау саясатының босқындарды уақытша орналастыру мен қабылдау саясаттары
үйлесім табуда. Көші-қон саясатының осы типі Қазақстанның жүргізіп отырған
көші-қон саясатымен сәйкес келеді;
- Орталық және Солтүстік Еуропа елдерінің үлгісі бойынша, елге келген
иммигранттарды қабылдау, және оларды орналастыру елдің территориясында
халықты орналастыруды реттеу жүйесіне байланысты бірнеше тармақталған
жүйелердің бірлесуі ретінде көрініс табады;
- АҚШ-тың үлгісіне қарасақ, мұнда босқындарды уақытша паналаған
елдерінен АҚШ территориясына қоныс аударту және оларды сол қоғамға
бейімделуіне көмек беру қарастырылады.
Қазақстанды қызықтыратыны, бұл бұрынғы отандастарын қабылдау және
оларды ықпалдастыру мәселерін шешу, ішкі көші-қон мәселелерін реттеу
саясаты қарастырылған елдердің тәжірибесі.
Көші-қон бәрібір де қауіпсіздікке ықпал етері анық. Мысал ретінде
мемлекетаралық көші-қонның эпидемиялық қауіпсіздікке ықпалын алайық.
Мигранттың шыққан елінің эпидемиологиялық қауіпсіздік деңгейі қабылдаушы
елдің деңгейінен төмен болса да, ал мигранттардың көпшілігі физикалық
жағынан дені сау адам болса, олар қабылдаушы тұрғындар арасына инфекциялық
ауруларды әкелмейді. Алайда, бір қатар уақыт өткен соң, келушілер өзінің
төменгі деңгейлі жеке гигиена стандартына байланысты жүрсе, реципиент –
елдің эпидемиологиялық қорғаныс қалқаны ішінен жарықшақ беруі мүмкін. Бөтен
ұлттық, этникалық және аймақтық ортаға қоныс аудару мигранттардың өздерінің
қауіпсіздігіне де қатер туғызады. Мигранттар қоныс аудару нәтижесінде
жоғарыда айтқан эпидемиологиялық деңгейін көтеретін ортаға түскенімен көші-
қон олардың қауіпсіздігін толғандырады.
Осыдан көретініміз, көші-қон және қауіпсіздік проблемалары
аналитикалық қатынаста екі кішігірім мәселеге бөлінеді: қауымдастық,
қоғам мен мемлекеттің көші-қоны ағымына байланысты қауіпсіздігі және осы
ағымды құрайтын адамдардың қауіпсіздігі. Осымен бірге мигранттардың
көзқарасы жағынан, олар тастап кеткен және қоныстанған әр ортаның
қауіпсіздігі тұрғысы жағынан алғанда, көші-қонның маңызды әр түрлі
құрылымдық сипаттамалары орын алады. Бірінші кезекте байқалатыны – бұл көші-
қон ағымдарының көлемі мен мерзімі жағынан ұзақтығы. Бұқаралық көші-қон
ағымдары әр кезде мигранттарды жіберетін және қабылдайтын елдерде
қалыптасқан көші-қон ағымдары тез өскен кезеңде қауіпсіздіктің белгілі
жүйесін бұзады. Бірақ та, көлемі жағынан ауқымды емес көші-қон тоқтамаса
және азаймаса, ең аяғында ол өзіндік қайтарымды эффектіге ие. Мысалы,
белгілі бір жерден жылдан-жылға мектеп мұғалімдері кете берсе, олардың
көшіп кете беруі жергілікті тұрғындардың этномәдени жағынан қайта жаңғырып,
өсіп-өнуіне қатер төндіреді. Ал бұл өз кезегінде дәрігерлердің,
заңгерлердің, басқару саласындағы қызметкерлердің және т.б. адамдардың
миграциялануына себеп болады, өйткені олар балаларының жақсы білім алуы
олардың келешектегі қалыптасуының басты шарты екендігін түсінеді. Көші-қон
тізбектесе жалғасу сипатына да ие, себебі өмір қауіпсіздігінің аймақтық
жүйесі аспектіден аспекті жоғалта бастайды, егер мемлекет бұл жағдайға
араласпаса ыдырауы мүмкін.
Жоғарыда айтылған мемлекетаралық және мемлекетішілік көші-қоны да көші-
қонның орын ауыстыруының екі типін береді. Бұлардың бірінен-бірінің
айырмашылығы, мигранттар жүретін маршрут бойынша территориялардың статусына
қатысты болады. Көші-қонның қауіпсіздікке тигізетін ықпалы көші-қон
ағымдарының түрлері мен типтеріне күшті тәуелді. Е.Г.Равенштейн өзінің көші-
қон туралы мақаласында көші-қон ағымдарының типологиясын құрды. Олар әр
түрлі өлшемдерге байланысты – ұзақтылығына, ұйымдасуына, заңдылығына,
бағытталуына, мақсатына, себептеріне және т.б. байланысты құрылған көптеген
типологиялар ұсынған еді. [8, 99 б]
Енді көші-қон және мигранттардың қауіпсіздігін қарастырайық. Көші-қон
матрицасын қауіпсіздік құрылымымен байланыстырғанда мынандай көрініс
шығады. Біріншіден, көші-қон таңдау еркіндігінің шектелмейтін өмірлік
жағдайлар арасындағы алшақтықпен, яғни көбіне қауіпсіздіктің қандай
аспектілерімен, қаншалықты көлем мен диапазонда адамға жеткілікті
екендігімен анықталатындығында. Бұнымен қоса өзінің міндеттері туралы ойлап
немесе оларға эмоционалды қарай отырып, адам өзінің жеке тәжірибесін және
қауіпсіздік туралы түсінігін негізге алады.
Екіншіден, еркін және еркін емес қоныс аударудағы мотивациялық
ерекшеліктер айқын көрінеді. Жалпы айтқанда, адамдар қауіпсіздікке қатысы
жоқ немесе жанама ғана қатысы бар себептерге байланысты не білім алу үшін,
осымен қатар көші-қонның себебінде көбіне қауіпсіздіктің бір ғана емес,
бірнеше аспектілерімен де байланыс болатындығы көрінеді. Еріксіз көші-
қонның басты ерекшелігі, мигранттардың өзінің өміріне, экономикалық негізгі
жағдайларына төнетін қатерге байланысты қоныс аударуында болып отыр. Ал
ерікті көші-қон себептерінде жақсы мүдделер көп: мигрант бұрын қол
жеткізген қауіпсіздік аумағын кеңейтуге ұмтылады, бұрын өзекті болмаған
немесе санасына кірмеген аспектілерін қамтамасыз етуге тырысады. [17, 22]
Бұрыннан бізге белгілі, мигранттарды қабылдаудың жағымсыз факторлары
шыққан жерінен гөрі, келген жерінде өте күшті байқалады. Өйткені,
мигранттардың келетін полюсіндегі шиеленіс субьектісі адамдар болады да,
олар үшін сол әлеуметтік ортаға кіру мүмкіндігі қиындай түседі. Әсіресе
келгендер мен жергіліктілер арасындағы қарсылық айқын білінеді,
мигранттардың сол ортаға бейімделуі, тез араласып кетуі, мәселеден мәселе
туындатқызады. Бұған классикалық үлгі – Ресейдегі кавказдықтарға,
бөтендерге деген қорқыныщ сезімі. Бірақ, бұрынғы КСРО республикаларындағы
орыс мигранттардың тәжірибесі көрсеткендей, кішігірім әлеуметтік
қауымдастықтар үшін олардың этникалық туыстықтары келушілермен ешқандай
байланыста болмайды.
Көші-қон ағымдары барлық әлеуметтік салаларға әсерін тигізеді. Ол іс
жүзінде қауіпсіздіктің әр аспектісіне шынайы немесе болатын мүмкін
қатерлерді құрай алады. Мысалы, мигранттар жіберетін қауымдастықтар мен
отбасылар ыдырауы басталады, қалғандары рантье сипатына ие, яғни негізінен
мигранттық қаржы аударулары арқылы күн көретін болады. Өзінің
демографиялық, территориялық және әлеуметтік-кәсіби құрылымының бұзылуына
орай қоғам тұтастай ақылдылардың кетуі мәселесімен қақтығысуы мүмкін. Бұл
қауіпсіздік қатерлерінің көбеюіне әкеліп соғады. Атап айтқанда,
мигранттардың кетуінен пайда болатын, қайтып келуінен туындайтын қатерлер
қосылуы мүмкін. [18, 38 б]
Қабылдаушы қоғамға көші-қон тағы қандай қиындықтар әкелуі мүмкін
дегенге келетін болсақ, мигранттар көп шоғырланған жерлерде әлеуметтік
шиеленіс ошағының, аймақтық этникалық қақтығыстардың пайда болуын, шиеленіс
пен жанжалдар арандататын саяси радикализм мен экстремизмнің өсуін айтуға
болады. Посткеңестік кеңістіктегі жағдайда Ресейге орыстардың және орыс
тілділердің ТМД-ның басқа мемлекеттерінен көшіп келуі бұл мемлекеттерді ең
аз дегенде этномәдени негізде біріктіреді. Осының нәтижесінде Ресейден
бөлініп, алыстауына мүмкіндік жасайды. Екінші бір мүмкін бағыт, бұл
мемлекетаралық қатынастардың нашарлауы болып табылады.
Алайда, көші-қон қауіпсіздіктің қатері ретінде ғана саналмайды. Көші-
қон, біріншіден қатер ретінде қарастырылуы керек, себебі ол бұрынғы
деңгейдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, екіншден оны сапалы түрде
көтеруді талап етеді. Оның талданатындығынан мигранттардың позитивті
субьективтілігі көрінеді.
Мигранттардың келуіндегі жақсы үлесі онша емес. Бірақ бұл жерде де
берік пікір бар. Мысалы, бұрыннан қалыптасқан көзқарас бойынша, Қазақстанға
отандастарымыздың қайтадан келуі, тұтастай елдің немесе оның белгілі бір
аудандарындағы еңбекке жарамды тұрғындардың азаюының орның толтырады деген
сенім бар. Мысалға, Ресейге келуші басқа орыстар қабылдаушы тұрғындардан
білімділігі мен кәсібилігі жағынан, өздерінің еңбек этникасы мен азаматтық
жауапкершілік деңгейі көрсеткіштері бойныша да жоғары, сондықтан да ол
қабылдаушы қауымдастықтарға жақсы өсім болып, бірте-бірте интеграцияланады.
Бұл жерде тағы айта кететін мәселе, КСРО кезінде орыстар әрбір одақтас
республикада жоғары ұлт болып саналып, оларға барлық жағдайлар жасалды,
білім алу, еңбек ету, және т.б. салаларда. Сол себептен Қазақстаннан орыс
ұлтының көші-қоны Ресей үшін тиімді. Ал бізге келіп жатқан оралмандарды
Монғолия, Қытай мемлекеттерін төмен санап, оларға жағдай жасамады.
Нәтижесінде, Қазақстан келген оралмандардың көбі сауатсыз, жағдайлары төмен
болды, ал бұл біздің еліміз үшін қаншама шығын еді.
Көші-қонды қауіпсіздік призмасы концепциясынан қарастырсақ, күн
тәртібінде көші-қонға сондай қайтарымды жауап қажеттілігі туғанда,
өздігінен өмір сүріп тұрған қауіпсіздік тұжырымдарының ролі ұлғаяды.
Ұлттық қауіпсіздік концепциясына сәйкес мемлекет қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шексіз құқыққа ие, ал мемлекет ең алдымен өзінің
территориялық тұтастығын, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Мұндай
жағдайда, біріншіден, адамдардың ұлттық шекара ішіндегі және оның
төңірегіндегі әр қоныс аударуына назар аударылуы тиіс, екіншіден, бұл қоныс
аударулардың қауіпсіздікке қатері барма, осыны құқықты шешуді және оны
арнайы заңдылықтар арқылы реттеуді мемлекет қана жүзеге асыра алады.
Негізінен, елдер арасында көші-қон ағымының күшеюі оны халықаралық құқық
саласына енгізді: 1951 жылы босқындар туралы Конвенция және 1967 жылы оның
Хаттамасы пайда болды, еңбек көші-қонын реттеуге байланысты екі жақты және
көп жақты келісімдер жасалды. Бірақ, мұнын бәрі түбегейлі теңсіздікті
жойған жоқ, өйткені әр мемлекет өз азаматтарының құқықтарын күшті қорғайды,
алайда, мигранттардың қауіпсіздігі мақсаттары көбіне ескерусіз қалдырылады.
Осындай жағдайда ұлттық қауіпсіздік Конвенциясында көрсетілген этатизм
мигранттардың қауіпсіздігіне кері әсерін тигізді. Бірақ та, бұл концепцияға
сүйену қоғамның тиімді қорғанысын қамтамасыз етеді деуге болмайды. Іс
жүзінде бұл заңсыз көші-қон ағымының өзіне тән құбылыстарының қалыптасуына
әкеледі: заңдық реттеуге көнбейтін қызмет саласының пайда болуы,
мигранттарды астыртын тасымалдайтын және пайдаланатын қылмыстық топтың
пайда болуы, заңсыз мигранттар қоныстанған жерлердегі әлеуметтік қатынас
климатының жалпы төмендеуі, және т.б. [19, 2 б]
Концепция халықаралық келісімдер бойынша шешуге бейімделмеген
мемлекеттер азаматтарының трансұлттық қоныс аударуын да қарастырады.
Мемлекеттің ішкі көші-қонына қатынасында ол салыстырмалы түрде бейтарап
көрінеді. Шетелден келетін көші-қонды шектеу еңбек нарқының ішкі
конфигурациясын анықтайтын өлшемдердің бірі және осы түсінікте ол ұлттық
көші-қон ағымдарына да ықпал етеді. Бірақ, мемлекеттің қауіпсіздікті
қамтамасыз ету аумағындағы шексіз жағдайы ішкі көші-қон ағымдарын қиындатып
жібереді. Жалпы, қауіпсіздік концепциясы шегінде көші-қон енді қатер көзі
болып көрсетіледі.
Көші-қонның және қауіпсіздіктің өзара әрекет ету құрылымынан көші-
қонның қауіпсіздікке шынайы немесе мүмкін болатын қатер екендігін көреміз.
Бірқатар қазақстандық ғалымдар да өздерінің зерттеулерінде былай деп
жазады: үкіметтік деңгейде үйлестірілмеген көші-қон процесі мемлекеттің
экономикалық, демографиялық саясатына кері әсерін тигізумен қатар,
ұлтаралық шиеленістің де туындауына себепкер болады.
Еліміздегі этносаяси талдау жасай отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық-
этникалық мәселені шешудің үш тәсілі бар екенін айтады: Біріншісі –
бірқатар елдердегідей басқа ұлт өкілдерін ығыстырып шығару, бірақ мұндай
мәселе қазақ халқына тән емес, олар қоныс аударушыларды ағайын ретінде
қабылдаған. Екіншісі – ұлттық мәселеге өздігінен шешіледі деп, бұл мәселеге
көңіл бөлмеу. Бірақ, бұл жағдайдан шығудың жолы емес. Бізге ең соңғысы,
үшінші жолы тән, біз осы бағытпен жүрудеміз. Бұл – халықтар арасындағы
келісім мен сенім жолдарын іздеп табу. [20, 42 б]
Қазақстанның белгілі демографы М.Б.Тәтімов көші-қон саясатының қандай
болуы керектігі жөнінде өзінің пікірін былай білдіреді: Көші-қон саясаты
үлкен территориясы бар, жаңа унитарлы мемлекет Қазақстан Республикасының
беріктігінің күшеюінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне сай болуы
керек. [17, 26 б]
Шет елдердегі көші-қон саясатындағы өзгерістер туралы айтар болсақ,
АҚШ-тан кейін, Франция да 2004 жылдан бастап қауіпсіздік шараларын
жетілдіру мақсатында кіру визасын алу үшін бірқатар елдер азаматтарынан
биометриялық мәліметтерін – саусақ таңбаларын, кейбір жағдайларда бет
бейнесі өлшемдерінің де көрсетілуін талап етуде.
Осы жоғарыда айтылған АҚШ, Франция, Литвадағы, және т.б. елдердегі
көші-қон өзгерістерін мысалға келтіре отырып, Қазақстан Республикасының Бас
прокурорының орынбасары Әбдірашит Жүкенов 2004 жылың 27 қыркүйегіндегі
Республика Президентінің жанындағы адам құқықтары жөніндегі Комиссия
жиналысында келешектегі көші-қон саясатына байланысты мынадай пікірін
білдірді: Қазақстанға Қырғызстан территориясы арқылы заңсыз мигранттар
келуде. Ал Қырғызстандағы Баткент шатқалы Орталық Азиядағы ең қауіпті
аумақ, өйткені қолдағы бар мәліметтер бойынша ол жерде террористер мен
экстремистерді дайындау орталықтары құрылуы мүмкін.
2004 жылдың жартысының өзінде ҚР ІІМ көші-қон полициясы
департаментінің мәліметтері бойынша арнайы рұқсат алмай Қазақстанда 19 мың
шет ел азаматы жұмыс істеген. Осы аралықта 3546 шетелдік әкімшілік жауапқа
тартылса, оның 305-і елден шығарылған. Сондықтан, көші-қон заңдалықтарына
мынадай өзгерістер енгізу керек. Яғни, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдардың қозғалысын, орналасу жерлерін, және т.с.с. тіркеп тұру
мақсатында республикалық бірыңғай есепке алу жүйесін қалыптастыру, құқықтық
мәртебесі жоқ шет ел азаматтарын уақытша орналастыратын арнайы орталықтар
желісін құру, осылармен қатар шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың
келу ережелері мен нормаларын бақылайтын органдардың жауапкершілігін
күшейту.
Қазақстандық ғалым, саяси ғылымдар докторы Константин Сыроежкин
Қазақстан Республикасының көші-қон саясатының басым бағыттары мыналар
мыналар болуы қажет дейді. Олар:
- бұл саладағы жауапкершіліктің күшеюін қарастыратын ұлттық
заңдылықты жетілдіру;
- елімізге шетелдіктердің кіруін жақсартатын қосымша іс-шараларды
дайныдау;
- иммигранттарды шыққан жерлеріне немесе соңғы келген жеріне
шығарып салудың іс-жосығын мемлекеттік органдардың өзара келісе
отырып ақпарат алмасу нәтижелеріндешешуі;
- нормативтік актілерге қосылу мен оның ережелерін орындау арқылы
заңсыз көші-қонның алдын-алу жөніндегі жалпыеуропалық және
әлемдік жүйеге мемлекеттердің интеграциялануы. [12, 32 б]
Саяси ғылымдарының кандидаты Б.Б.Әбдіғалиев өзінің Политизация
этничности: процессы, механизмы, последствия деген еңбегінде былай деп
атап өтеді: Қазақстан тұрақты дамуы үшін демографиялық тенденциялар ғана
емес, осымен қатар демографиялық процестерден туындайтын салдары мен
қиыншылықтары да басты орын алады. Оларды былай бөліп алуға болады:
әлеуметтік-экономикалық сипаттағы, геосаяси және әскери сипаттағы, саяси
сипаттағы. Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы демографиялық процестердің
жағымсыз салдарына: біріншіден, көптеген елдерге тән тұрғындардың жасының
ұлғаюы, яғни тұрғындардың ұтқырлығының бәсеңдеуі; екіншіден, көбіне ақыл-
ойдың кетуі салдарынан Қазақстан білікті мамандарды шет елдерден әкелуге
мәжбүр болады, ал бұл мамандардың импортына тәуелділікке алып келеді;
үшіншіден, еліміздің демографиялық әлеуеті әлсіреп, туу азаяды. Геосаяси
және әскери сипаттағы салдарға мыналар жатады: біріншіден,
территориямыздағы аз қоныстану, адам санының азаюы мемлекеттік қауіпсіздік
деңгейін төмендетеді. Мұндай жағдайда халқы тығыз мемлекеттердің
демографиялық қысымы күшейе түседі; екіншіден, қазіргі кездегі туудың
азаюынан сараптамалық бағалаулар бойынша, әсіресе, 2020 жылдан соң
Қазақстанның Қарулы күштерін толықтыру мәселесі туындайды. Саяси сипаттағы
салдарға келсек, көші-қон ағымдары елдердің саяси, ұлттық-мәдени
процестеріне және діни қатынастарына ықпалын арттыруда. Бақылаусыз,
стихиялық көші-қон, әсіресе, еңбек көші-қоны белгілі бір аймақтардағы
әлеуметтік араздықтарға алып келуі мүмкін, себебі қазіргі кезде ішкі көші-
қонды реттеу механизмі жеткілікті зерттелмеген және әзірленбеген. өмір
деңгейінің төмендей беруі, экологиялық мәселелер мен жұмыссыздық мәселелері
эмиграцияға одан әрі серпін беруі мүмкін. Айталық, білікті қазақтардың
Қазақстанды тастап кетуі. Ал, заңсыз иммиграция діни экстремизм және
терроризмнің тарауына әкелуі мүмкін. [21, 140 б]
Жоғарыда айтылған Б.Б.Әбдіғалиевтің тұжырымдарын түйіндей келе, былай
деп қорытындылауға болады, яғни көші-қон саясаты ішкі саяси тұрақтылықты
ұстап тұрудың басты факторларының бірі, сондықтан да табиғи өсімді
ұлғайтып, көші-қон процестерін тқрақтандыру қажет. Ол үшін аймақтардың
ерекшеліктерін ескере отырып, экономикалық эффекті алу мақсатында Қазақстан
халқын орналастыру схемасын әзірлеу керек. Экологиялық депрессивті, тығыз
қоныстанған және жұмыс күші артылып жетіп жатқан аймақтардан тұрғындарды
қайта қоныстандыруды да жүргізу өте өзекті. Осымен бірге, ұзақ мерзімге
арналған Қазақстанның мүдделеріне сай келетін көші-қон саясатының
концепциясын дайындау да өте қажет.
Ресей ғалымдарының көші-қон саясатына байланысты көзқарастарына
тоқтала кетсек, мынадай тұжырымдарды атап кетуге болады. Мысалы, РҒА
Ауылшаруашылық бағдарлау институтының жетекші маманы, география
ғылымдарының кандидаты Н.В.Мкртчян былай дейді: Заңсыз мигранттарды
депортациялағаннан гөрі, иммигранттарды легализациялау мен натурализациялау
тиімді. Мұны Батыс Еуропа елдері қолдануда, мәселен, 2002 жылы Италияда
иммигранттардың белгілі бір санаты легализацияланды. Осы шара барысында
легализациялау жөнінде 600 мың өтініш келіп түсіпті. Ал, М.В.Ломоносов
атындағы ММУ-нің ғалымы, экономика ғылымдарының кандидаты Р.С.Ротова көші-
қон саясаты селективті, яғни сұрыпталған болуы керек. Бұл халықаралық
норма, сондықтан да таңдаудың қажеті жоқ. Ең алдымен КСРО-дан келетін
этникалық орыстар заңды кіру құқығына ие болуы қажет. Бұл ксенофобия емес,
еліміздің ұлттық мүдделерін қорғау, сондықтан да орынды дейді. Ресей
ғалымдарының пікірі мынаған саяды, 1997 жылы қабылданған Ресей үкіметінің
Концепциясында көші-қон ұлттық қауіпсіздікке төнген қатер ретінде
бағаланған. [18, 41 б]
Ал, Қазақстанның 1998 жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000 жылғы
28-ші сәуірде оған өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңына келер болсақ, мұнда
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде дамуының басты шарты болып табылады. Бұл Заң
мемлекеттік органдардың құқықтық қатынастарын, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етеді деп көрсетілген. Ал осы Заңның Жалпы ережелер деп
аталатын бірінші бөліміндегі бесінші бапта Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігіне қатерлер атап көрсетілген. Осы бесінші баптың он бірінші
тармақшасында:
- демографиялық жағдайдың нашарлауы, оның ішінде туудың күрт
төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, бақыланбайтын көші-қон процестердің пайда
болуы орын алып отыр, – делінген.
Бұл Заңда бірден қауіпсіздіктің үш обьектісі – жеке тұлға, қоғам және
мемлекет жайында болып отыр. Қауіпсіздіктің көп аспектілері туралы, мысалы,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әскери, шекаралық, ақпараттық
қауіпсіздіктер, мемлекеттің және тұрғын халықтың қуіпсіздігі, жоғарыда
көрсетілгендей демографиялық қауіпсіздік те қарастырылған. [22, 5 бап]
Қазақстандық ғалымдар көші-қонға байланысты туындайтын проблемалар оны
реттеумен, квота алумен, заңсыз мигранттарды депортациялаумен және т.б.
байланысты, ол ең либералды деген мемлекеттердің өзіндегі азаматтық
еркіндік пен адам құқығы туралы қалыптасқан түсініктерді өте күрделі сынға
түсіреді. Мигранттар – қауіпсіздіктің субьектісі де, обьектісі де. Бірінші
жағдайда оларды еңбек нарғындағы шынайы немесе мүмкін бәсекелестер ретінде
қарастыруға болады. Өйткені бақылаусыз мигранттар легі қандай да болсын
жалақыға жұмыс істеуге дайын, ал бұл шындығында нарықты тұрақсыздандыра
алады және экономикалық қауіпсіздік үшін қатер болып табылады.
Мигранттардан осымен бірге әлеуметтік агрессиялықтың жоғарылауын,
қылмыстың, оның ішінде ұйымдасқан қылмыстың өсуін, мәдени деңгейдің
төмендеуін және т.б. көруге болады.
Бірақ, мигранттар қоғам үшін қандай жағдайда қатер төндіреді және
қабылдаушы халық үшін экономикалық, қылмыстық қауіптің жоғарылауына негіз
болады деген сұрақты қарастырсақ, мигранттардың өздерінің қауіпсіздігі
қамтамасыз етілмегенде, әлеуметтік жағынан қорғалмағанда, құқықтары заңмен
әділетті және дұрыс деңгейде сақталынбаған жағдайда рецепиент ел үшін қатер
төндіретінің көреміз, егер оларға қабылдаушы ел қауіптің жоғары обьектісі
ретінде қараса және сол жерде мигранттарды әр түрлі, мысалы, экономикалық,
ұлттық, нәсілдік, діни белгілеріне байланысты әлеуметтік немесе мәдени
дискриминацияға ұшыратқан жағдайда.
М.Тәтімовтің: миграциялық процестер тиімді түрде реттеуді, ел ішінде
басқаруды, дұрыс қоныстандыруды талап етеді. Онсыз Қазақстанның толық
дәрежедегі мемлекет болып қалыптасуына кесірін тигізері анық. Сондықтан бұл
бағытта бізге тек миграция туралы заң ғана емес, ықпалды күші бар дербес
демографиялық саясат керек деген сөздері де жоғарыда айтылғандарға
байланысты өте өзекті. [17, 26 б]
Осы демографиялық қауіпсіздік проблемасы Қазақстан Республикасының
1998жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000 жылдың 28-ші сәуірінде
өзгерістер енгізілген) Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
туралы Заңында бекітілген.
Осы Заңның Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне қатерлер
деген 5-ші бабының 11-шы тармақшасында демографиялық жағдайдың нашарлауы,
оның ішінде туудың күрт төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, бақыланбайтын
миграциялық үрдістердің пайда болуы ұлттық қауіпсіздігімізге қатер
екенндігі баса айтылғын. Осымен қатар Заңда жоғарыда айтылып кеткен
миграцияға байланысты мына мәселе жазылған, яғни, Заңның Сыртқы
қауіпсіздікті қамтамасыз ету деген 24-ші бабының тармақшаларында былай
делінген:
1) шекаралық бақылау берік болуы үшін мемлекеттің шекарасын қорғау
жүйесін кеңейтіп, дамытады;
2) мемлекеттің әуе қауіпсіздігін бақылаудың ұлттық жүйесін
қалыптастырады;
3) заңсыз миграцияны болдырмау үшін барлық іс-шараларды қабылдайды;
4) Қазақстан Республикасын, өзіне қарсы әрекет ететін, егеменділігіне
қарсы шығатын, территориялық тұтастығына, оның халқының бірлігіне, қоғамдық
келісімге және еліміздің саяси тұрақтылығына нұқсан келтіретін шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасының
территориясына кіруін болдырмайды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы
территориясында тұрып жатқан, арандатушылықпен шұғылданатын шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар елімізден шығарылуға жатады және
Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық келісімдеріне байланысты
басқа жауапкершілікке тартылатыны жөнінде айтылғын. [22, 24 бап]
Қоғамдағы көші-қон саясатының зерттелуі қазіргі саясаттанушыларды
саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық тұрғысынан қарастыру мақсатында
қызықтырып отыр.
2. Көші-қон саясаты: Қазақстан және Германия тәжірибесінде
2.1. Қазақстан Республикасы мен Германия көші-қон саясатының іске
асу ерекшеліктері: көші-қон туралы заң негізінде
Қазақстан Республикасының көші-қон саясатын зерттеу мен тәжірибеде
іске асыру мақсатында Германия көші-қон саясатының жүргізілу жағдайын
ақпараттар ағымы негізінде салыстырмалы зерттеу қажет болып
табылады.Бүгінгі күні әлемде көші-қон үрдісінің ағымы ең көп Қазақстан мен
Германия мемлекеттері болғандықтан олардың көші-қон туралы заңдары мен
тәжірибелерін салыстырмалы зерттеу қажет. Ақпараттар негізінде олардың
заңдарының артықшылықтары мен ерекшеліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz