Ислам құқығына кіріспе: теория және практика мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТҰРАН-АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
Жариялылық құқық кафедрасы
БӘЙІШЕВ ЖОЛЫМБЕТ
Ислам құқығына кіріспе:
теория және практика мәселелері
АСТАНА
2007
ББК 67 Я 7
Б18
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Ғылыми-әдістемелік кеңесімен мақұлданды
Тұран-Астана университетінің Ғылыми Кеңесімен бекітілді
Тұран-Астана университетінің Жариялылық құқық кафедрасымен баспаға
ұсынылды
Рецензенттер:
з. ғ. к. С.Абдоллаев
филос. ғ. к., дінтанушы М.Бұлытай
з. ғ. к., Тұран университетінің профессоры А.Кереев
Аударған: филол. ғ. к. Әлқожаев Қ. Қ.
Бәйішев Ж.
Б 18 Ислам құқығына кіріспе: теория және практика мәселелері.
Екінші басылым (толықтырылды және қайта өңделді) -
Астана: 2007. – 69 б.
ISBN 9965-618-04-6
Оқу құралының өңделген екінші басылымында ислам құқығының
қызмет ету қағидаттары мен заң аспектілері, оның бастаулары, дәлелдеу
теориялары мен жазалау ерекшеліктері қарастырылады. Теориялық жағдайлар
кейбір ислам елдерінің мемлекеттік және құқықтық құрылысын сипаттайтын
нақты мысалдармен, олардың өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесіне әсерімен
иллюстрацияланған.
Жоғарғы оқу орындарының және заң факультеттерінің оқытушылары мен
студенттеріне, арнайы курсты оқитын тарихшылар мен саясаттанушыларға,
сондай-ақ көпшілік оқырманға арналған.
ББК 67 Я 7
1202000000
Б 00 (05) – 04
ISBN 9965-618-04-6
©
Бәйішев Ж.
© Туран-Астана университеті, 2007.
К І Р І С П Е
Ұсынылып отырған оқу құралының негізгі мақсаты – заң оқу
орындарының студенттері мен өзге адамдарға шет мемлекеттердің мемлекеттік
құрылысы мен құқықтық жүйелерін, соның ішінде негізгі ерекшелігі шариғаттың
оқытылуы мен дамуына, қолданылуына саятын ислам құқығын танып білуге
көмектесу. Өкінішке орай, республиканың заңгер кадрларын даярлау бойынша
ұсынылатын оқу бағдарламаларында негізгі назар құқықтық доктриналардың
англо-саксондық және континентальдық құқық жүйелеріне бөлінеді. Алайда,
Қазақстанның геосаяси жағдайы, оның тарихи өткені, біздің көзқарасымыз
бойынша, ислам құқығының ірге тасын қалайтын бастаманы ой елегінен қайта
өткізу мен зерделеудің объективтік қажеттілігіне, әсіресе қасиетті Құран
(Алланың сөзі) жазбасын құқықтың ерекше бастауы ретінде, ал әрбір азаматтың
жеке мінез-құлқын Мұхаммед пайғамбардың өмір сүру салты мен қызметіне
(сунна) сай қарастырар мәселелерге ерекше құрметпен қарауды талап етеді.
Бұл ретте тарихи фактілері мен исламды жалпыға бірдей, дамушы ілім ретінде
қарастырудың танымдық маңызы зор. Саяси және діни насихаттан аулақ,
анықтамалық-мәліметтік сипатта ғана ұсынылып отырған бұл құралдың оқырманға
осы ақтаңдақтардың орнын толтыруға, іс жүзінде әр түрлі құқықтық жүйелерді
салыстырып талдауға көмектесетін дерек боларына сеніміміз мол.
Автор осы оқу құралын дайындау кезінде қол ұшын берген және
материалдарды ұсынған Исламабадтағы Халықаралық ислам университетінің
докторлары Хуссейн Хамид Хассанға және Махмуд Ахмад Ғазиға дән ризашылығын
білдіреді.
I – тарау. Ислам құқығының негізгі қағидаттары
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__
1.1 Ислам құқығының қайнар көздері
Ислам құқығы, ең бірінші, екі іргелі қайнар көзге – Құран мен суннаға
негізделеді. Бұл құқықтың нормалары Құран жазбалары мен өз іс-әрекетімен
қоршаған айналасына үлгі болған Мұхаммед пайғамбардың өміріне сәйкес
жасалған.
Бұл екі негізгі бастаудан, сондай-ақ көпшілік пікірі немесе қауымның
келісімі (консенсус) – иджма, ұқсастық бойынша (қияс) шешім қабылдау,
Пайғамбар ізбасарларының тәжірибелері, әсіресе төрт абзал халиф пен олардың
алғашқы қабылдаушылары және т.б., сияқты өзге де дәстүрлік қайнар көздерден
басқа, ислам құқығы ең әуелден бастап өзара қарым-қатынас қағидатын
мойындады, яғни басқа тарап сізбен қандай қарым-қатынас жасаса, сіз де
сондай әрекетте болуыңыз талап етілді. Құран аяттарына, Пайғамбар өміріне
және оны алғашқы қабылдаушылардың тәжірибесіне негізделген бұл қағидат,
өзара қарым-қатынас қағидатына негізделген өз нұсқауларын шығарған екінші
халиф Омармен әлдеқайда тиімді түрде жүзеге асырылды, нәтижесінде ислам
құқығының заңгерлері мұны муджаза немесе мумаля биль-мисль (яғни осы
секілді жасау) терминімен белгіледі.
Сонымен бірге ислам негіздеріне басқа адамдарға мейірімді, кешірімді
болу ұстанымдары енгізілген. Құран мен сунна мұсылмандар үшін бағыттаушы
нұсқаулар мен өзгермейтін негіздің мәңгілік қайнар көздерін, өзгеріс пен
қозғалыс әлеміндегі исламмен өмір сүрудің тұрақтылық кепілін ұсынатын
Заңның мәнін құрады. Қолайлы, бейбіт жағдайда мұсылман мен мұсылман еместер
арасындағы қарым-қатынасты реттейтін Құран мен суннаның іргелі қағидаттары
олардың арасындағы жанжалға аса үлкен мән берілмеуге бағытталатындығы шын
мәнінде ешқандай күмән туғызбайтын факт болып табылды. Қазіргі халықаралық
тәжірибе шын исламның экстремизммен әрі террормен үйлеспейтіндігін дәлелдеп
отыр. Әлемдік террордың бастауы мен тамыры дінде емес, әлеуметтік-
экономикалық және саяси негізде жатқаны анық. Құранда мұсылман мен мұсылман
еместер арасындағы қарым-қатынастың ең әуелден және тұрақты мәні жауласу,
соғысу емес, бейбітшілік пен түсіністік екенін көрсететін аяттар бар. Құран
мұсылмандарға, егер олардың қарсыластары да соны қалайтын болса,
бейбітшілікке талпыну жолдарын анық нұсқайды. Ол мұсылмандарды бейтараптық
сақтап тұрған адамдарға қарсы қару көтермеуге, оларға бейбіт жолмен ұсыныс
жасауға үндейді. Сонымен қатар, Құран мұсылмандарды мұсылмандарға қарсы
ешқашан соғыспағандар мен оларға әділетсіздік жасамағандарға мейірімді және
жомарт болуға шақырады. Мұндай нұсқауларға мысалдар хадистерде де
кездеседі.
Жеке құқық ретінде мұсылман құқығы, барлық басқа құқық жүйелері мен
оның қазіргі әрекет етуші саяси билікке қарым-қатынасымен ерекшеленеді. Заң
барлық басқа жүйелерде тек саяси билікпен белгіленген жағдайда ғана
танылады, яғни ол әрқашан саяси билік органы мен мемлекеттік аппараттың
нәтижесі болып табылады. Керісінше, ислам құқығында мемлекет пен саяси
биліктің өзі, тек тарихи тұрғыдан ғана емес, таза теориялық жағдайда да
Заңның нәтижесі болды. Бұл жерде Заң мемлекеттің көш басында тұрады.
Сондықтан ислам тарихында ешқашан заңнаманың қағаз жүзіндегі үдерісі
болмаған, әр түрлі мұсылман мемлекеттерінде Шура (Кеңес) немесе Ахль-аль-
Халь валь-Акд (Шешім мен келісім-шарт Кеңесі) сияқты белгілі органдар
әрекет етті. Алайда олар ешқандай заңнамалық қызмет атқармады.
Исламда құқықтың дамуы әрқашан Үкіметке тәуелсіз болды. Жоғарғы заң
(Негізгі заң) әрқашан Құран мен суннамен белгіленді, ал мұның шегінен
шыққан барлық басқа мәселелер жарамсыз деп танылды. Сонымен қатар Жоғарғы
заңның шегінен шыққан заңдарды анықтау міндеті барлық уақытта
құқықтанушылар мен муфтилерге тиесілі болды.
Атқарушылық билікке сот қадағалауын жүргізу және заңнама аясында
ұсыныс (заңнамалық бастамашылық) енгізуді жүзеге асыру уәкілеттігі әрқашан
судьялар мен құқықтанушыларға жүктелді. Көріп тұрғанымыздай, ислам
құқығының тұжырымы, құқықтық нышанға айналдырылған монархтың немесе
билеушінің еркіне негізделген батыстық заңнан ерекшеленіп тұр.
Исламдағы құқық мемлекеттік емес, жеке сипатта танылғандықтан,
мұсылман құқықтанушылары Хиджраның II ғасырында (мұсылмандық жыл санауы)
құқық ғылымының негізін бірінші болып қалады. Ислам құқығының II ғасырдың
ортасында даму сатысына көтерілгендігі сондай, оның әртүрлі: халықаралық,
әкімшілік, қаржылық, іс жүргізу құқығы сияқты салалары дербес құқықтық пән
ретінде дами бастады. Бұл басқа елдерде іс жүзінде этика (әдеп) мен
саясаттан ерекшеленетін сала ретінде құқықтың анық тұжырымы болмаған
кезеңде жүзеге асты. Қолда бар кейбір тарихи деректер мұсылман
құқықтанушыларының құқықтың бұл салаларына мұнан да ертерек, яғни исламның
I ғасырының соңғы онжылдықтарында көңіл бөлгендігін куәландырады.
Исламның II ғасырының басында (біздің эрамыздың VIII ғасыры) құқықтың
бұл тәуелсіз салалары әрі қарай дамыды және әр түрлі атаулармен бір-бірінен
ажыратылды. Бірақ олардың жалпы негізі болып шариғат танылды.
Ислам құқықтанушыларының түсіндіруіне сәйкес, шариғат – бұл адам
өмірінің жалпыға ортақ жақтарын қамтитын көп қырлы жан-жақты құқықтық жүйе,
сондықтан оның аясы, зайырлы құқыққа қарағанда әлдеқайда кең. Исламда діни
және зайырлы қоғам арасында, бейбіт тұрғын мен рухани өмір арасында айырма
жоқ. Бұл - өмірдің барлық аясындағы адамдар сақтауы тиіс, жан-жақты
қамтылған мінез-құлық кодексінің ережесі.
Шариғат термині ислам Пайғамбарының өсиеттер жинағы, яғни Құранда,
Алла сөзі түрінде айтылуы мүмкін немесе суннада Пайғамбардың өз мінез-құлық
үлгісі дегенді білдіреді.
Шариғаттың өзі құдайдың өсиеттерін үш аяда қарастырады:
1) жалпы ережелері, ислам дүниетанымы. Олар ұстаным мен мінез-құлықты
анықтайды, индивидтің барлық әрекетіне мағыналық және мақсаттық сипат
береді;
2) адамның ішкі жан дүниесін, яғни ішкі сезімі мен рухани қызметін
анықтайтын ережелер;
3) азаматтың іс жүзіндегі, яғни жеке, отбасылық, қоғамдық,
экономикалық және өмірдің басқа аясындағы мінез-құлқының кодексі.
Атап айтқанда, шариғаттың осы фикх деп аталатын соңғы бөлігі ислам
құқығы ретінде анықталады. Ол Құранда мазмұндалған іргелі қағидаттарға,
қасиетті Пайғамбардың өміріндегі белгіленген, толықтырылған және
көрсетілген нақты мысалдарға негізделген. Фикх ғылымы екі негізгі салаға
жіктеледі:
1) тамырлары немесе негіздері (усул – Құранды түсіндірудің
методологиялары мен қағидаттары);
2) тармақтары немесе салалары (фуру – жағымды құқық).
Фикх тұжырымының дамуы бәрінен бұрын, Китаб аль-умм жинағына енген,
заңи-фикх негізін мазмұндаған және алғаш рет жеткілікті түрде дәл
анықтамасы мен құқықтық - фикхтың қайнар көзі жүйесін аль-Рисала
трактатында жетілдірген Мұхаммед ибн Идрис аш-Шафии (850 ж.ө.) есімімен
байланысты. Исламның классикалық теориясы негізінде Құран мен Пайғамбардың
суннасы құқықтық-фикхтың негізгі қайнар көзі болып табылады, себебі олар
мінез-құлықтың нақты ережелерінен тұрады немесе құдаймен сырласудан
шығатын олардың тиімді әдістерін көздеуден шығады. Үшінші негізгі қайнар
көзі болып иджма есептеледі, өйткені мұнда Құран мен суннада тікелей
реттелмеген мәселелер осы сәттегі беделді құқықтанушы – муджтахидтердің
бірауызды пікірлері арқылы көрініс таба бастады. Фикхтың төртінші негізгі
қайнар көзі болып қияс – ұқсастық бойынша Құран мен суннада нақты жауабы
жоқ мәселелерді шешу мойындалды. Мұнан басқа, фикхтың классикалық тұжырымы
қосымша, бағынышты қайнар көздері сипатындағы құқықтық шешім іздеудің басқа
тиімді әдістерін қолдады. Қияс сияқты, олар да әуел бастан негізгі қайнар
көздерде қарастырылған және иджтихаданы нақтылаған болып есептеледі.
Фикхтың теориясы мұсылмандық – құқықтық ойдың әр түрлі бағыттарымен әр
түрлі түсіндіріледі. Мазхабтар үшін тән көзқарастардың айырмашылығы,
фикхтың қайнар көздерінің, соның ішінде негізгісінің де түсінігіне қатысты.
Маликиттер иджманы біріккен муджтахидтердің барлығының пікірі емес, тек
Мединенің сауатты тұрғындарына тән деп есептейді. Захириттер мен кейбір
ханбалиттер тек Пайғамбар серіктерінің бірауызды пікірлерін есепке алып
қабылдайды. Джафариттердің фикх туралы түсініктерінің ерекшелігі олардың
имамат тұжырымын қабылдауымен түсіндіріледі. Сондықтан олар тек суннаға
ғана емес, абсолютті беделге ие он екі имамның шешімдеріне де назар
аударады. Мазхабтар арасындағы елеулі айырмашылық олардың құқықтық
мәселелерді шешуде әр түрлі пайдалы тәсілдерді қолдануларында байқалады.
Мысалы, ханафиттер – истихсанды, ал маликиттер – истислахты кеңінен
қолданады. Сонымен қатар көптеген джафариттер қиясқа күмәнмен қараса,
кейбіреулері оны фикхтың тікелей қайнар көзі ретінде жоққа шығарады. Мұндай
айырмашылықтар белгілі бір дәрежеде әр түрлі құқықтық тәжірибеде көрініс
тапты.
Демек, шариғаттың барша адамзат тіршілігінің бүкіл жан-жақты көпқырлы
көрінісін қамтитын бұл соңғы бөлігі, фикхтың заңдар жинағы, әдетте ислам
құқы деп аталады.
Мұсылман құқықтанушылары ислам заңдар жинағының мазмұнын келесі
салаларға жіктеді:
- Аллаға сыйынуға қатысы бар ережелер мен нормалар. Олар жеке
тұлғаның рухани дүниесінің көркеюіне және адамгершілік қасиетінің өсуіне
бағытталған. Құқықтың осы бөлімінің мақсаты тұлғаның Жаратушы алдындағы
өзінің жауапкершілігін және Қиямет күні жауап беретінін толықтай саналы
түрде сезінетін жағдайды қамтамасыз ету болып табылады. Адам бұл сезінудің
нәтижесінде ол өзін барынша абайлап ұстайды, әрі сенім негізінде сыртқы
орган немесе мемлекеттік аппарат тарапынан қандай да бір бақылауды қажет
етпей-ақ, заңдарды саналы түрде сақтайды;
- исламның отбасы құқығы. Ислам құқығының бұл саласы шариғат
жүйесінде өте маңызды орынға ие. Ислам барлық этникалық, ұлттық, аумақтық
және лингвистикалық наным-сенімдерден жоғары тұр. Ол мұсылман бауырларының
барлық мүшелерін қамтиды – ерлер сияқты, әйелдердің де әмбебап ұйымдарын
(қауымдар, халықтар) құру идеясын ұстанады. Отбасы осы барлық жалпы
бауырмалдықтың негізін (ядросын) құрайды. Күшті және берік отбасы институты
қауымның бірлігі мен ынтымағына, күшіне кепіл болады. Сондықтан шариғат,
шариғаттың өзінің негізгі бес мақсатының бірі болып есептелетін отбасы
институтын қорғауға зор көңіл бөлді. Исламдағы отбасы құқығы некеге тұру,
жұбайлардың құқықтары мен міндеттері, ата-аналар мен балалар арасындағы
қарым-қатынастар, мұрагерлік, өсиет және қамқоршылық мәселелерімен
айналысады;
- исламдағы азаматтық құқық немесе фикх терминін қолдана отырып,
келісім-шарт және өзара қарым-қатынасты реттеу туралы заңдар да ислам
құқығында маңызды орынды иемденеді. Ол құқықтық мәселелердің орасан аясын
қамтып, маңызды саласын танытады және шарттармен, меншік мәселелерімен,
иемденумен, жеке меншікті берумен және т.б. айналысады. Қоғамдық қарым-
қатынастың бұл аясына тек азаматтық құқық қана емес, сонымен қатар сауда
және қаржы құқығы деп аталатын салалары да кіреді;
- исламның әкімшілік және конституциялық құқығы. Бұл мемлекет құру
(мемлекет құрылысымен), Үкімет, оның әр түрлі органдары мен
институттарымен, олардың арасындағы өзара қарым-қатынас мәселелерімен
айналысады. Бұл жерде ислам құқықтанушылары атап көрсеткендей, басқа
құқықтық, саяси және конституциялық құқық (заң) жүйелерінен айырмашылығы,
исламда, керісінше емес, құқық мемлекеттің үстінен басқарады (немесе оның
алдында жүреді);
- исламның қылмыстық құқығы. Бұл ислам құқығында қылмыс пен жаза
тұжырымдарын қамтиды және олар үшін қылмыстар мен жазалар туралы іс жүріп
жатқанда қажетті адамгершілік қайнар көздің маңызын ерекше атап көрсетеді.
Сонымен қатар қылмыстар екі санатқа жіктеледі:
1) бұл қылмыстар үшін шариғатпен қарастырылған жазалар;
2) бұл қылмыстар үшін шариғатпен қарастырылмаған жазалар.
Шариғаттың бұл бөлімінің негізгі мақсаты адам өмірін, оның ар-
ожданын, зияткерлік меншігі мен бостандығын қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады;
- исламның іс жүргізу құқығы. Ол ислам қоғамындағы сот жүйесінің
рөлін және соттар басшылыққа алатын іс жүргізу негіздерін анықтайды.
Мұсылман құқықтанушылары алғашқы болып құқық пен юриспруденция тарихында,
құқықтың басқа салаларынан дербес іс жүргізу бойынша жеке құжаттар
дайындағанын ескеру қажет. Іс жүргізу құқығы бойынша еңбек жазған, құқық
тарихындағы алғашқы құқықтанушы имам Әбу Ханифаның шәкірті имам Әбу Жүсіп
болды;
- исламның халықаралық құқығы да оны дербес заңның пәні ретінде
қарастырған мұсылман құқықтанушыларының жетістігі болып табылады. Исламның
халықаралық құқығы бойынша алғашқы еңбектер хиджраның екінші жүзжылдығында,
яғни біздің дәуіріміздің VIII ғасырында жазылған болатын;
- мұсылмандардың әлеуметтік мінез-құлқын айқындайтын ережелер.
Құқықтың бұл бөлімі мұсылмандардың қоғамдық өмірдегі мінез-құлқын, дәстүрін
және өзара қарым-қатынасын реттейді. Онда олардың тамақтануда, жыныстық
қарым-қатынаста, киім киюде және т.б. қандай нормаларды ұстануы керектігі
көрсетілген.
1.2 Ислам құқығындағы сот төрелігі туралы тұжырым
Құранмен ұсынылған сот төрелігі туралы тұжырым әр түрлі хадистерде,
Пайғамбардың өсиеттері мен оның іс-әрекеттеріне қатысты әңгімеде кездесетін
тұжырымдарға негізделген. Шариғат, сот төрелігімен (заңға негізделген)
шынайы әділдік арасында айырмашылық бар деп көрсетеді. Соттар мен басқа
мемлекеттік органдар, дәлелдемелер мен басқа да мәліметтерге негізделген
тек заңи сот төрелігін жүзеге асыруға шақырылады. Алайда жеке тұлғалар өз
ары мен Қиямет күні сұрауда өз ісіне есеп беретінін ескеруіне сәйкес шынайы
әділдікті бекітуге міндетті. Мұндай тұжырымның өзегін ислам Пайғамбарының
дауласушы екі тараптың қандай да бір жағы қарсыласына қарағанда дәлелдеуде
шешен, мәнерлі және күшті (объективті емес, бірақ субъективті) болуы
мүмкін, яғни сотқа оның пайдасына шешім қабылдауға ықпал етуі мүмкін деген
өсиеті құрайды. Бірақ бұл осы тарап шын мәнінде объективті дұрыс дегенді
білдірмейді. Мұндай жағдайда Пайғамбар өз ізбасарларына, тіпті егер сот
олардың (яғни, ізбасарларының) пайдасына шешсе де, ол құқықтан, шын
мәніндегі жеке меншік иесінің пайдасынан бас тартуға кеңес берген, себебі
ол көрсеткендей, сотқа ұсынылған іс бойынша бұрмаланған сот мәліметтерінің
нәтижесінде алынған жеке меншік, бұл да өз ретіне қарай соңында Қиямет күні
адамды жазалайтын жалынның ұшқыны болады деп түсіндірді. Осындай сипатта ол
заң әділдігінің қағидасын дәл анықтап берді.
Бұдан әрі, әділдік пен сот төрелігінің тағы да жоғары сатысы барлығы
және ол шынайы әділдіктен де жоғары екендігі көрсетіледі. Бұл деңгей –
исхана (мейірбандық, рахымшылық немесе игілікті іс-әрекет) деп ұғынылады.
Шариғат мұсылмандарды, олардың өздерінен де бұрын қандай да бір көмекке
зәру басқа адамдардың игілігі үшін өзінде бар нәрсемен құрбан етуге
шақырады.
1.3 Заңның тәуелсіздік қағидаты
Құқықтың классикалық нұсқасында – бұл қоғамдық қарым-қатынасты
реттейтін мемлекетпен белгіленген немесе санкцияланған нормалар екенін
білсек, ислам құқығындағы сипаттауда оның ондай түрдегі мемлекеттік заң
еместігі маңызды орын алады, себебі ол өзінің күші мен іс жүзіне асуын
зайырлы биліктен және мемлекеттен алмайды. Заңның құқықтық негізгі күші
Құран мен сунна басшылыққа шақырған іргелі қағидаттармен қамтамасыз
етілген. Исламда заңды әзірлеу мен іс жүзіне асыру, Үкіметтің қандай да
бір ықпалынсыз немесе араласуынсыз, тәуелсіз заңтанушылармен жүзеге
асырылады. Әрбір бөлек жағдайда құқықтанушы, нақты жағдай мен нақты
мәселеге қатысты ережелерді іздеп жетілдіру арқылы заңды түсіндіреді,
сөйтіп, тек мәселені шешіп қана қоймай, заңды кеңейтуге ат салысады. Бұл
жұмысқа қатысу Үкіметтің (мемлекеттің) немесе қандай да бір саяси биліктің
нұсқауымен, тапсырмасымен қамтамасыз етілмейді, бұл Құдай заңын талдауда
заңтанушының жеке пікірін беделді деп есептейтін қарапайым адамның сенімі
мен заң ережелерінің қажеттілігіне негізделген. Әрине әр түрлі мұсылман
Үкіметтерінің өз биліктерін күшейту мақсатында бұл үдерісті бақылауға алуға
ұмтылғаны және ұмтылып отырғаны да күмәнсіз.
1.4 Исламның негізгі құқықтық тұжырымдары
Құқық тұжырымы
Құқық исламда дәстүрлі түрде екі санатқа жіктеледі:
1) Алланың құқығы
2) Адамның құқығы
Бұл екі санат арасында аталған аспектінің бірінің басымдық құқыққа ие
болуынан туындайтын жағдай да болады. Алланың құқықтары деп жеке адамдардың
ешқайсысының мүддесіне қатысы жоқ құқықтар түсініледі. Мысалы, шариғат
спирттік ішімдіктерді ішуге тыйым салады. Бұл тыйым Алланың құқығын
қамтамасыз ету болып саналады, себебі оны бұзу қандай да бір тұлғаның
мүддесіне зиянын тигізбейді. Екінші жағынан, ұрлыққа да тыйым салынған,
бірақ егер ол жасалса – бұл жеке тұлғаның құқығын бұзу болады. Құқықтың бұл
екі санаты арасында қарама-қайшылық жағдайда жеке тұлғаның құқығы
басымдыққа ие болады және Алланың құқығын құрбандыққа шалуға болады.
Мысалы, адамға өлімнің ең соңғы сәтінің шегіне жеткен шөлден немесе
аштықтан өз өмірін сақтау үшін спирттік ішімдікті пайдалануға болады. Бұл
құқықтардың ескеретін сипаты, ол барлық жағдайда жеке тұлға құқығы бұзылған
кезде жәбірленуші мемлекет емес жеке тұлға болып табылатындықтан, оның
айыпталушыға қарсы іс қозғауға не болмаса қозғамауға байланысты шешім
қабылдауға құқығы соңғы болып табылады. Тіпті егер жәбірленуші немесе,
мысалға, өлген адамның мұрагерлері қылмыскерге қарсы іс қозғаса олар оны
үкім орындалғанға дейін кез-келген уақытта кешіруге құқығы бар.
Мүлікті басқаруға уақытша бергендегідей меншік тұжырымы
Ислам заңдары адамдардың өзіне тиесілі меншікке иелік ету мен
пайдалануға ешнәрсемен шектелмеген құқықтар беруді қабылдамайды. Бұған
қатысты шариғат ең соңғы екі көзқарастар нүктесі арасында болатын аралық
тұғырды ұстанады. Социализм мен коммунизмнен айырмашылығы ол жеке меншікті
жоққа шығармайды және оны зиянды деп санамайды. Басқа жағынан алғанда, ол
адамдарға бұл меншікті пайдалануға және оған иелік етуге олардың қалауы
бойынша толық ерік бермейді. Меншік иесінің пайдалану, қолдану,
инвестициялау және заңды негізде иелік ететін меншікті басқаларға беру
құқығын тани отырып шариғат, жекелеген иелердің оны пайдалану бойынша
шектелмеген мерзімге құзіретті құқығын танымайды. Ол барлық меншік
Құдіретке тән қағидатын үндейді, ал жеке иелік етушінің оларға сеніп
тапсырылған бұл мүлікті нағыз Иесімен (Алламен) жазылған, ол белгілеген
заңның шегіне сәйкес пайдалануда, инвестициялауда, бір-біріне беруде,
шындығында, оның сенімді өкілдері болып табылатынын ескертеді. Мұндай
жағдайда шариғат жеке меншікке ие болу және одан пайдалану құралын жасау
құқығын асыра қолданудың, қанау құралын жасайтын барлық мүмкіндіктерін
жояды. Басқа жағынан алғанда, ол мемлекеттің кез-келген тәлкегінің жолына
тосқауыл қояды және қоғамдық мүдделерді сақтау желеуімен жеке адамның
бостандығының бұзылуына жол бермейді. Бұл шарттармен қамтамасыз етіледі.
Шарт еңбек бөлінісі үшін қажет. Шарт саудада уәделердің адалдығының,
сенімділігінің, күш қолдану мен алдауды болдырмаудың заңды негізі болып
табылады. Қоғамның көптеген мүшелері өз еркінің негізінде әрекет етеді,
бірақ олардың кейбіреулері басқалардың мүддесі есебінен баюға ұмтылады.
Мүдделердің шиеленісін болдырмау үшін, мүшелерінің құқықтары мен
міндеттерін заңды түрде қамтамасыз ететін саяси ұйымның қажеттігі пайда
болады, ал даулар құқық жолымен шешіледі. Сонымен қатар қоғамның басқа
мүшелері құқықтарының бұзылмауы да қарастырылады. Құқық бұзушы өз
міндеттемелерін орындауға, жәбірленушіге келтірілген залалдың орнын
толтыруға және келешекте құқық бұзушылықты болдырмауға міндетті. Мұның
мақсаты қоғамды күйретуден және бейберекетсіздіктен қорғау болып табылады.
Саяси ұйымдастырылған қоғамда әр адамның меншіктік, кәсіпкерлік қызмет
бостандығы болуы тиіс. Бұл заңнамамен қорғалады.
Еркін нарықты елдердің барлығында әрқашан келісім-шарттық заңнамалар
жүзеге асады. Мәселен, Пакистанда Ағылшын шарт құқығы қолданылады.
Шарттар туралы заң бойынша келісім-шарттың құрамдас бөліктері:
1. Шарт тараптардың келісімі бойынша жасалуға тиіс.
2. Заңды негізде.
3. Заңды мақсаттармен.
4. Қолданыстағы заңнаманың негізінде бекітілуге тиіс. Егер
осында сондай-ақ Құран мен суннаның деген сөздерін қоссақ, онда бұл ислам
құқына сәйкес шарттың талаптарына жауап береді.
Келісім-шарт - бұл екі тараптың ерікті шарты, алайда кез келген шарт
келісім-шарт болып есептелмейді. Келісім-шарт деп заңды негізде жасалған
және заңды органмен бекітілген шартты айтамыз. Келісім-шартты бекіту
кезінде бір тарап өз ұсыныстарын қалыптастырады, ал өзге тарап оларды
қабылдайды. Келісім-шарт кезіндегі ұсыныс белгілі бір уақыт аралығында
қолданылады және сол кезде қабылданбаса, күшін жояды. Мерзімі көрсетілмеген
жағдайда ұсыныс әрекеті ақылға қонымды кезеңнің өтуімен тоқтатылады. Егер
ұсыныста белгілі бір жағдайлар көрсетілсе, онда олардың орындалмауы
ұсыныстың күшін жояды. Ұсыныс берушінің ақыл-есінің дұрыс еместігі,
ұсынысты қабылдағанға дейін белгілі болса, қабылдаушы бір жақты тәртіпте
ұсыныстың күшін жоюға және ұсынысты қабылдау туралы құжатты алғанға дейін
бұл туралы құжатты қабылдаушыға хабарлауға құқығы бар. Ұсынысты қабылдау
факті (аксепт) ауызша, ишараттармен немесе жазбаша берілуі мүмкін. Кейде
ұсынысты пошта арқылы да қабылдауға болады. Рим заңы бойынша келісім-
шарттың аяқталуына келісім ресми сұратылуы тиіс. Аталмыш заң бойынша ұсыныс
пен қабылдау бір мәжілісте жүзеге асуы керек.
Егер ұсынысты қабылдаушы өз шарттарын ұсынса, онда келісім-шартты
бекіту үшін екінші тараптың келісімі қажет.
Шарт туралы заңда, сондай-ақ Ислам құқығында келісімді білдіру үшін
анықталған формула болған емес. Алайда рим құқығы нақты келісімнің болуын
қалайды. Сауда келісім-шарттарының көпшілігінде келісімді білдіру формасы
емес, келісімнің жүзеге асу фактісінің өзі маңызды болып табылады. Ислам
құқығындағы (фикх) негізгі қағидада пайдаланған құралдар келісім-шарттың
бекітілгендігіне күмәнсіз сендіру керек делінген. Келісім-шарттың жазылуы
міндетті емес. Сауда операцияларында тауарды нақты жеткізген сәттен бастап
іс жүзінде келісім-шарт жасалған деп есептеледі.
Келісім-шартты бекітуге құқығы бар жеке тұлғалар туралы мәселелерге
қатысты көптеген пікірлер кәмелетке толмағандар немесе ғаріп жандардың
өздері келісім-шартты бекітуге құқығы жоқ, мұны тек ара ағайын (делдалдар)
арқылы ғана жүзеге асыруы мүмкін деген көзқараста тоғысады. Құқықтанушылар
арасында келісім-шартты бекітуге құқықты адамдардың жастарына қатысты әр
түрлі пікірлер бар. Пакистанда сотпен балаға қамқоршы тағайындаған жағдайды
айтпағанда, кәмелеттік 18 жастан басталады. Бұл жағдайда кәмелеттік жас 21-
ден басталады. Егер бір тарап маскүнемдік жағдайында болса, екінші тарап
келісім-шарттың күшін жоя алады, бірақ кейбір ислам құқықтанушылары бұл
жағдаймен өздерінің келіспейтіндіктерін білдіреді. Шарттардың бірнеше
түрлерін ажыратады.
Заңды түрде бекітілген шарт келісім-шарт деп аталады. Заңды
бекітілмеген шарттың заңи күші болмайды. Қандай да бір кемшіліктерге
байланысты заңи күші болмайтын, бірақ оларды жою заңды күшіне енуіне
әкелетін шартты күмәнді шарт деп атаймыз. Шарттың заңды күшін болдырмайтын
жағдайлар барлық заңдарда көрсетілген. Тараптардың келісіміне мәжбүрлеумен
немесе алдау не жалған мәліметтер ұсыну арқылы қол жеткізетін жағдайлар да
бар. Өзара келісімге қол жеткізген мұндай жағдайда, осы себептерді
жойғаннан кейін, келісімнің заңды күші болмай қалады.
Шариғат бойынша егер келеңсіз жағдайлар тауардың сапасы туралы бұрыс
мәлімет нәтижесінде болса, онда жауапкершілікті сатушы көтереді, өйткені
тауардың кемістігі жөнінде сатып алушыға хабарлау оның міндеті деп
бекітеді.
Келісім-шарт туралы Заңның ең маңызды ережелерінің бірі келісім-
шарттан туындайтын қарым-қатынасты анықтайтын нормалар болып табылады. Егер
бір тұлға ақша алуға, ал өзге тұлға келісім-шартқа сәйкес оны төлеуге
тиісті болса, онда есепшот бойынша төлеуші тұлға төлемді кейінге қалдыру
құқығын алады. Үшінші тұлғаның атынан кепілдік жасалады. Егер негізгі тұлға
өз міндеттемесін орындай алмаған жағдайда, кепілге алушы деп аталатын
үшінші тұлғаға уәдесін орындау міндеттемесін осы келісім-шарт бекітеді.
Заңда мәмлелердің кепілге алушы мүдделерін сақтандыруды жүзеге асыратын
ережелер келтірілген. Жылжымайтын мүлікті кепілге салу жылжымайтын мүлікке
құқықтың ауысуы туралы келісім-шарттың пәні болып табылады. Сонымен қатар,
борыштың кепілі мен несие алушының осы мүлікті борыштың есебін өтеуге
жұмсауға құқығы секілді, кепіл мен өзге мүлік туралы ереже бар. Мұндай
сатудың рәсімдері де заңнамамен реттелген. Агенттіктің құқығы мен
міндеттерін өкілеттік туралы заң реттейді.
Пакистан құқығы әріптестік (компания), серіктестік және корпорация
секілді ұғымдарды ажыратады.
Әріптестік (ағылш. partnership) немесе серіктестік дегеніміз бірігіп
жүргізілген жұмыстан алынған пайданы тұлғалар арасында (немесе барлығының
атынан біреулердің) бөлісу келісімі болып табылады. Ислам құқығы (фикх)
капитал немесе пайдалар екі не бірнеше адам үшін ортақ болып табылған
жағдайға сәйкес ассоциация шартын белгілейді. Әріптестіктің шарттық сипаты
бойынша, заң кәмелет жасына толмағанның оның мүшесі ретінде танылуына
рұқсат етпейді, бірақ оған әріптестіктен түсетін пайданы алуға рұқсат
етеді. Заңда сондай-ақ фирма құру, серіктестік шарттары, оны тарату мен
тіркеу секілді т.б. мәселелер де қарастырылған. Әрбір қатысушы өзгелердің
мүддесін танытады.
Әріптестік жағдайында борыш үшін жауапкершілік ортақ болып есептеледі
(ынтымақтасқан түрде), яғни, несие беруші өзіне басқа қатысушылар тарапынан
залалдың орнын толтыру құқығын қалдыра отырып, тіпті бір қатысушыны барлық
борышты төлеуге мәжбүрлеуі мүмкін. Мұнан өзгешелеу корпорация жағдайында
әрбір акционер өз үлесіне тиісті (пропорциональды) жауапкершілік көтереді.
Мұның себебі корпорация ассоциация болып табылмайды. Бірақ ол:
- іс жүргізу;
- несие беру және алу;
- мүлікті иемдену;
- сауда
құқығында заңды қызмет нысаны болып табылады.
Корпорация да кез келген заңды тұлға секілді сотта талапкер және
жауапкер болуы мүмкін. Корпорацияның әлдеқайда кең тараған түрі
жауапкершілігі шектеулі қоғам (LTD) болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам мынадай себептермен пайда болды:
- жауапкершілігі шектеулі жеке қоғам өздерінің жеке жауапкершілігін
шектегісі келетін екі немесе бірнеше кәсіпорындармен тіркелуі мүмкін.
Мұндай қоғамның атауына жеке деген сөз қосылады;
- жауапкершілігі шектеулі қоғамдық компаниялар инвестиция тарту
мақсатында халыққа акциялар сату есебінен ірі кәсіпорындардан құрылады.
Мұндай жағдайда жарнашылардың жауапкершілігі алынған акцияның сомасымен
шектеледі.
Қоғам компания туралы заңға сәйкес тіркелген кезде ғана бұл мақсатқа
қол жеткізілуі мүмкін. Компанияны тіркеу, оны жеке тұлғалар болып табылатын
жарнашыларынан ажырататын заңды тұлға етеді. Жолдастық, оның қатысушылары
немесе екі қатысушының біреуі өлген кезде таратылады. Бірақ қоғамның
тіркелуі кезінде қатысушылардың бірінің өлімі компанияның қызметіне немесе
оның коммерциялық операциясына әсер етпейді. Оның коммерциялық қызметі тек
сот арқылы тоқтатылуы мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі компания өз іс-әрекетінің тетігінде тәуекелге
барады және алаяқтыққа жол беруі мүмкін. Қоғам мен осы компанияға ақша
салғандардың мүдделерін қорғау үшін қатаң іс-шаралар қажет, сондықтан
тиісті сатыларда тіркеу үдерісі заңмен көзделген. Қадағалау да, тіркеу де
бір жағынан оның өзін-өзі басқаруын шектемеуге, екінші жағынан оның
бақылаусыз болмауына негізделе құрылған. Компанияны тіркеу үшін екі құжат
қажет:
- компанияның атауы, оның орналасқан орны, мақсаты мен мүшелерінің
жауапкершілігін шектеу тәсілі, капитал сомасы көрсетілген меморандум;
- істің жүргізілуі, директорларды тағайындау тәртібі, жарнашылардың
құқықтары, акцияларды бөлу тәсілдері анықталған жарғы.
Компания мүшелерге тіркеу жүргізуге міндетті. Әдетте акция ұстаушы
мүшелер директордың іс-әрекетіне бақылау жасау құқығын өздеріне қалдырады.
Отырыстың, дауыс берудің және шешім қабылдаудың тәртібі көзделген. Бұл
құжат сондай-ақ компанияның ішкі, әкімшілік мәселелерін де қамтиды.
Компания тіркелген орны бойынша жылдық табыс, капитал, жарнашылар мен
директорлардың міндеттері, баланстық есеп, салынған мүлік пен кідірістер
туралы анықтаулар жөніндегі мәліметтерді ұсынып отыруы тиіс.
Компанияның тіркеу кітапшасының болуы, бухгалтерлік есеп жүргізуі
және ревизор немесе аудитормен ұдайы тексерілуі міндетті. Басқару
көпшіліктің атынан жүргізілетіндіктен, азшылықтың мүдделерін қорғайтын
қаулылар бар. Директордың өз жағдайын өзінің жеке, дүниеқорлық мақсатына
пайдалануға құқығы жоқ. Заң бұзылған жағдайда, компания таратылып, оның
мүлкі компанияны таратқан ұйымның бақылауына алынады және борышы төленген
соң жарнашылар арасында бөлінеді.
Мемлекет те корпорация болып табылады және азаматтық-құқықтық қарым-
қатынас негізінде анықталады.
Даман қағидатын сақтау тұжырымы
Шариғаттың негізгі мақсатына, бұған дейін атап өткендей, адам өмірін,
оның қадір- қасиетін, отбасы мен жеке меншігін қорғау кіреді. Демек, ислам
мемлекеті бұл мақсаттарды барлық құралдар мүмкіндігімен жүзеге асыруға
тырысуға міндетті. Ислам құқығы англо-саксондық тұжырымның жақсы ниетпен
немесе жәбірленушіге келтірілген шығынның орнын толтыру оның
міндеттемесінің негізі ретіндегі талпынуын дұрыс деп танымайды, себебі
Ислам заңына сәйкес, кез келген адамға қандай да болмасын шығын, ешқандай
қателік немесе құқыққа қайшы әрекет жасауының нәтижесінде болмаған болса
және бұл шығын Алланың еркінің нәтижесі болып табылмаса, келтірген адамды
не мұндай адамның жеке басын анықтау мүмкін болмаса, мемлекетпен өтелуі
тиіс деп көрсетілген. Тіпті соттың қате шешімі шығарылған жағдайда,
мемлекет бұл шығын үшін жәбірленушіге өтемақы төлеуге міндетті. Исламда
көптеген заң ережелері осы тұжырымға және даман (кепілдік, қамтамасыз ету,
жауапкершілік) қағидатының сақталуына негізделеді.
II-тарау. Исламның қылмыстық құқығы,
дәлелдемелер теориясы және жазалау жүйесі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__
2.1. Ислам құқығындағы жазалаудың мақсаттары, түрлері мен
ерекшеліктері
Исламның құқықтық жүйесінде барлық азаматтардың көпшілікпен танылған
әдеп ережелерін сақтауы және олар бұзылған жағдайда жазалау жүйесі туралы
мәселелер салмақты орын алады. Ислам құқығының негізгі қағидаттарына сәйкес
дәлелдемелердің қатыстылығы мен мүмкіндігі туралы мәселелердің маңызды
заңи мағынасы бар. Соған қарамастан көптеген құқықтанушылар қанға - қан
қағидаты бойынша жаза қолдану мүмкіндігіне, қылмыскерді өлімші халіне дейін
таспен ұру, оның қолын кесу, қамшымен дүре соғу және т.б. осындай
санкцияларға сыни тұрғыдан қарайды, өлімнің құқықтық жүйесін объективті
талдау, заң институттарын салыстырмалы зерттеу қағидаты исламның қылмыстық
құқығы мен іс жүргізу негізін сипаттауды және зерттеуді талап етіп отыр.
Ислам құқықтың бастауы ретінде өмірдің әмбебап кодексі секілді
қарастырылады. Жеке және қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтитын хадис-
өсиеттермен бірге ислам қоғамдағы заң мен тәртіпті қамтамасыз ететін
жетілдірілген ережелерден де құралады. Исламда қылмыс сияқты әрекеттерді
анықтайтын, оларға жаза және қылмыскермен қарым-қатынас жасаудың ережесін
белгілейтін өзінің кешендік заңдары бар. Мұнан шығатын негізгі мақсат –
адамның өмірін, оның қадір-қасиеті мен жеке меншігін қорғауды, сондай-ақ
қоғамдағы тәртіп пен тыныштықты қамтамасыз ету. Демек, исламның қылмыстық
заңнамасы бойынша қорғалатын мәселелер:
а) жеке тұлға;
ә) жеке меншік;
б) ар-ұят пен қадір-қасиет;
в) мемлекет мүдделері;
г) діни канондар;
ғ) қоғамдық тәртіп;
д) адамгершілік пен мораль.
Исламда жазалаудың бір бөлігі тұрақты (яғни қатаң белгіленген), ал
өзгелері бейімді, өзгермелі болып келеді. Қылмыстық заңнама бойынша
көптеген мамандар мінсіз жазалау жүйесінің қажетті талаптарына бір
уақыттағы тұрақты әрі өзгермелі, ауыспалы жазаларды жатқызады.
Исламның жазалау жүйесі мынадай жазаларды жіктеуге
(классификациялауға) негізделген:
а) хадд – тұрақты жазалар;
ә) қысас және дийя – кек алу және өлтіргені үшін құн төлеу;
б) тазир – соттың қарауы бойынша жаза.
Тұрақты жазалар мынадай қылмыстар үшін тағайындалады:
а) зина – жұбайының көзіне шөп салу және көңілдестік, ашналық. Бұл
мәселе еркектің оған рұқсат етілмеген (харам) кез келген әйелмен жыныстық
байланысы, сондай-ақ олардың екеуі де бұл туралы білетіні көңілдестік
(ашналық) деп есептелетіні Құранда анық түсіндірілген. Зина некеде
тұратындар мен жеке бастылардікі болып бөлінеді: бірінші жағдайда зина –
таспен ұрумен (раджм), екінші жағдайда – дүре соғумен (хадд) және жай-күйі
бойынша – елден қуумен, айыппұлмен, арылумен және т.б. жазаланады. Бірінші
жағдайда еркектер мен әйелдер, еріктілер мен еріксіздер бірдей жазаланады.
Екіншіде – бір мазхаб бойынша еріксіздер 100 соққымен, ал басқаларда – 50
дүре соғылады. Ерікті әйел, бір мазхаб бойынша 100, ал еріксіз - 50
соққымен жазаланады, басқа мазхаб бойынша еріктіге - 50 соққымен (еркекке
берілетін жазаның жартысы), ал еріксізге – 25 (ерікті әйелге берілетін
жазаның жартысы). Қылмыстың дәлелдемесі бүтіндей, яғни қазы алдында зина
актін өздері көргендігін антпен айтқан төрт құқықты куәгерлер ұсынумен
кінәлауға жатады. Мұнда жанама айғақтар мен сезікке сілтеме жасауға жол
берілмейді. Басқалай кінәлау жала болып бағаланады. Адам қазы алдында төрт
рет ант берумен өзін-өзі зинаға айыптауы мүмкін, сонда оны жазалайды. Зина
үшін жазаны кешіруге немесе жеңілдетуге рұқсат берілмейді, алайда, егер
зинаға кінәлілер қазы алдында бір-бірімен некеге тұрғандығы туралы
хабарласа, олар барлық жазадан босатылады. Өзге дінді әйелге үйленген және
зинада күнәлі мұсылманға, бір мазхаб бойынша үйленген секілді – тастармен
ұрып жазалануға, ал басқа мазхаб бойынша – бойдақ секілді дүре соғылуға
тиіс. Зина үшін бір кезеңде жазаланғандар, бір мазхаб бойынша, тек олардың
өздері секілділермен қайта некеге тұруы мүмкін, ал басқасы бойынша – оларды
жазалау және өкіну ғана тазартады. Зина үстінде ұсталған әйелін күйеуі,
сотқа тапсырмай-ақ, оны өмірінің соңына дейін қамауда ұстай алады.
Ескі османдық құқық зина үшін дүре соғуды ірі ақшалай айыппұлмен
ауыстыруға жол берген.
ә) казф – зинаға жалған айыптау, яғни жұбайлық сенімсіздік
(тұрақсыздық) немесе көзге шөп салу. Бұл кезде қылмыскерге қамшымен 80
соққы түрінде жаза тағайындалады.
б) сарака – ұрлық.
Қолын шабумен жазаланады.
в) хараба – тонау.
Қылмыскердің қолдары мен аяқтарын шабумен немесе өлім жазасымен
жазаланады.
г) спирттік ішімдіктерді қолдану.
Бұл қылмыс үшін қамшымен 80 дүре соғу көзделген.
ғ) иртидад - діни сенімнен бас тарту.
Өлім жазасымен жазаланады.
д) баги – бүліншілікке немесе бүлікке (көтеріліске) айдап салу.
Өлім жазасымен жазаланады.
Бұл қылмыстық әрекеттер Құран мен суннаның өзінде тыйым салынған деп
жарияланған және олар үшін хадд деп аталатын тұрақты жаза тағайындалатын
болған. Аталмыш қылмыстар қылмыскердің мойындауымен немесе белгіленген
сандағы сенімді куәгерлердің көрсетуімен айғақталып, тазкиятут – турхуд
рәсімдеуімен бекітілген (яғни олардың адалдығы мен сенімділігімен
бекітілген) жағдайда, соттың өз қарауы бойынша, шариғатпен көзделген
олардан ерекшеленген басқа жаза тағайындауға құқығы жоқ. Ешкім соның ішінде
мемлекет басшысы да қылмыскерді кешіруге немесе үкімді жеңілдетуге құқылы
емес. Сондықтан ислам заңында хадд Алланың құқығымен тағайындалған тұрақты
жаза ретінде немесе Алланың құқығы ретінде Қасиетті Құран мен суннада
жазылған және көзделген тұрақты жаза ретінде анықталады.
Хадд жеке тұлғаға қарсы емес, заңға қарсы қылмысы үшін жүктелетін
болған соң, тараптардың татуласуы мен кешірімге келуі мүмкін емес және хадд
міндетті түрде орындалуға тиіс. Хадд тек соттың үкімі бойынша жүктеледі
және қамшымен не таяқпен 40-тан 100-ге дейін дүре соғумен жүзеге асырылады,
ал мұның үстіне тағы да өсиет жаза (тазир) жүктелуі мүмкін. Жазаны өтеп
болған соң, кешірім сұрау (тәуба) және күнәдан арылу (каффара) міндетті
түрде жүктеледі. Хадд тәртібі бүтіндей сот шешіміне байланысты: соққы саны
мен оның күші ұйғарылады, тағайындалған соққы саны жазаланатын адамның
жағдайына байланысты бір-ақ рет немесе бірнеше рет болуы мүмкін. Кез келген
жағдайда соққылар ішкі органдарды зақымдайтындай күшті болмауы тиіс. Егер
жаза тартушы жаза беру кезінде қайтыс болса, онда бір мазхаб бойынша оның
мұрагерлері қоғамдық қордан өтем (дийа) алуы керек, өзге мазхаб бойынша –
оның өліміне заңнан басқа ешкім де кінәлі емес деп есептеледі. Хадд
мешіттен басқа кез келген қоғамдық орында қазының немесе оның өкілінің
қатысуымен орындалуы мүмкін. Жазалау кезінде әйел жамылғышпен жабылуы тиіс,
ер адам жазаны жұмсартпайтын киімде жазаланады.
Ескі османдық құқық бойынша хадд ірі ақшалай айыппұлмен ауыстырылуы
мүмкін және бұл тәртіп көптеген ислам мемлекеттерінің заңнамаларында
қабылданған.
Қан үшін (яғни өлтіргені немесе дене жарақаты үшін) құн және өтем
Жазаның бұл түрі исламда мынадай қылмыстар үшін көзделген:
а) катль амад – қасақана өлтіру;
ә) қасақана жасалған өлімге ұқсайтын (яғни өлтіруге арналмаған,
мысалы: таяқпен, таспен және т.б. құралмен) өлтіру;
б) аль-катль аль-хата – қателесу бойынша немесе абайсызда болған
өлім;
в) қателесу бойынша өлтіруді еске түсіретін өлім;
г) кездейсоқ өлім;
ғ) абайсызда (кездейсоқ) дене жарақатын салу (өлмей қалған
жәбірленуші).
Қысас (кек) сөзі қасс сөзінен шығады біреудің ізімен жүру, яғни
жәбірлеушімен немесе қылмыскермен оның өзі секілді қарым-қатынас жасау,
қылмысы үшін кектеніп оның қанын төгу. Ислам заңгерлері қысасқа
қылмыскерге қасақана (әдейі) өлтіргені немесе дене мүшесінің қандай да бір
бөлігін кесу не болмаса оған зақым келтіргені үшін тең жаза тағайындау
секілді анықтама береді.
Исламмен біршама өзгертілген және жеңілдетілген қысас талионның көне
нормаларынан шығады. Қасақана жасалған өлім үшін қысас өлім жазасын
белгілейді. Егер құқық мұрагерлері қанішерді тірі қалдыруға келісім берсе,
онда ол және оның туыстары өтемақы (дийа) төлеулері тиіс. Басқа діндегі
адамды өлтіру – зимми бір мазхаб бойынша өліммен жазаланса, басқа мазхаб
бойынша – тек дийамен жазаланады. Абайсызда болған өлім (төбелесте,
салғырттық бойынша, тәжірибесіздік бойынша) дийа төлеумен жазаланады. Зақым
үшін, егер ол мүмкін болса, теңдей зақым келтіру ұсынылады. Мысалы,
кінәлінің құлағын немесе саусағын кесуге болғанымен, басын жаруға немесе
сұғып алу арқылы жарақат келтіруге болмайды. Мұндай жағдайда өтемақы
төлеуге тиіс.
Қысас тек сот үкімімен тағайындалады, ал оны жүзеге асыру жендетке
немесе жәбірленуші туыстарының біріне тапсырылады. Егер кінәлі соттан
жасырынса, онда оны қудалауға сырттай үкім шығарылады да, оның туыстары
дийа төлеуге міндетті болады.
Қазіргі уақытта қысас көптеген мұсылман елдерінде қолданыстағы
құқықтық норма болып қалып отыр. Алайда оны дийа өндірумен шектеуге
тырысып, тек төтенше жағдайларда ғана қолданады.
Тазир (соттың қарауы бойынша жазалау)
Жазаның бұл түрі кек алу және қан үшін құн төлеу сияқты тұрақты жаза
көзделмеген қылмыстар үшін тағайындалады.
Оларға, біріншіден, шариғат ережелерін бұзатын әрекет немесе
әрекетсіздік жатады. Мысалы, қандай да бір қордың қаражатын пайдаланып
кету, парақорлық, ысырапшылдық, зекет төлемеу және т.б. Екіншіден, шариғат
ережелерін бұзатын қылмыстар емес, шариғат заңдарына қайшы келмейтін қоғам
мүддесі мен пайдасы үшін заң орнатуға құқығы бар әрі мемлекетпен бекітілген
заңдарды, ережелерді және нормаларды бұзатын қылмыстар болып табылады.
Тазир тура мағынасында тыйым және жаза дегенді білдіреді. Заңи
мағынасында бұл сөз сипаты мен салмағы сот төрелігіне қалдырылған жаза
деп анықталады. Мұсылман заңгерлерінің көпшілігі тазир терминін
шариғатпен қандай да бір тұрақты жаза белгіленбеген қылмыс үшін жаза деп
түсіндіреді.
Ислам жазбасы жазалаудың мынадай мақсаттарын қарастырады:
а) қылмыскерді оның кінәсінің ауырлығына лайықты жазалау;
ә) қылмысты олардың қайта жасауының алдын алу;
б) басқаларды осыған ұқсас қылмыс жасаудан сақтандыру;
в) қылмыскерді қайта тәрбиелеу.
Жаза табиғаты өзінің негізінде жазалау, профилактикалық және
тәрбиелік сипатта болады.
Сондықтан ислам жазасының арасында қол кесу, өлгенше таспен ұру және
қамшымен дүре соғу секілді ерекше түрлері де бар. Дегенмен мұндай жазалар
бұлтартпайтын айғақтармен дәлелденген аса ауыр қылмыстар үшін ғана
тағайындалатынын ескеру керек. Ислам жазбаларына сәйкес бұл қылмыстардың
дәлелдеме фактілері дау тудырмайтын анық болуы және мысқалдай күмән
қалдырмауы тиіс. Кез келген күмән айыпталушының пайдасына шешіліп, оның
ақталуын туындатады. Алайда, егер қылмыс бұлтартпай дәлелденсе, айыпталушы
жазаны өтеуі тиіс. Құран мен суннада адам өлімі, тонау, неке адалдығын
сақтамау (жұбайлық сенімсіздік), ұрлық және неке адалдығына (жұбайлық
адалдықты сақтамауға) жалған айып тағуға жазалар белгіленген. Адам өлімі –
дарға асып өлтірумен жазаланады, бірақ өлген адамның мұрагері одан бас
тартуы және қылмыскерді ақшалай өтемақыға кешіруі мүмкін. Аталған басқа
қылмыстар үшін жаза өтемақымен ауыстырылуы мүмкін емес; олар үшін қатаң
белгіленген жаза тағайындалады.
Жазаның осы түріне қарсы наразылық білдіретін ислам қарсыластары
оларды қатал және әділетсіз деп көрсетеді. Мұндай жазаны сақтау қажеттігін
жақтайтындар, біріншіден, бұл Алланың еркі және ешкім оны ауыстыруға құқы
жоқ деп есептейді; екіншіден, мұндай жаза қазір тәжірибеде қолданылмаса да
тиімді профилактикалық сипатқа ие болады. Қылмыскер белгілі құқыққа қарсы
әрекет жасағаны үшін міндетті түрде жаза алатынын біледі, сөйте тұра
салынған тыйымды бұзады. Бұл тек бір нәрсені ғана білдіруі мүмкін: кінәлі
тұлға ерікті түрде жазалау шарасымен келісті – онда оны алсын. Қазіргідей,
жазалаудың орта, кейде төменгі шегіне сенім артпайды. Жаза әділдігі мен
фактілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТҰРАН-АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
Жариялылық құқық кафедрасы
БӘЙІШЕВ ЖОЛЫМБЕТ
Ислам құқығына кіріспе:
теория және практика мәселелері
АСТАНА
2007
ББК 67 Я 7
Б18
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің
Ғылыми-әдістемелік кеңесімен мақұлданды
Тұран-Астана университетінің Ғылыми Кеңесімен бекітілді
Тұран-Астана университетінің Жариялылық құқық кафедрасымен баспаға
ұсынылды
Рецензенттер:
з. ғ. к. С.Абдоллаев
филос. ғ. к., дінтанушы М.Бұлытай
з. ғ. к., Тұран университетінің профессоры А.Кереев
Аударған: филол. ғ. к. Әлқожаев Қ. Қ.
Бәйішев Ж.
Б 18 Ислам құқығына кіріспе: теория және практика мәселелері.
Екінші басылым (толықтырылды және қайта өңделді) -
Астана: 2007. – 69 б.
ISBN 9965-618-04-6
Оқу құралының өңделген екінші басылымында ислам құқығының
қызмет ету қағидаттары мен заң аспектілері, оның бастаулары, дәлелдеу
теориялары мен жазалау ерекшеліктері қарастырылады. Теориялық жағдайлар
кейбір ислам елдерінің мемлекеттік және құқықтық құрылысын сипаттайтын
нақты мысалдармен, олардың өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесіне әсерімен
иллюстрацияланған.
Жоғарғы оқу орындарының және заң факультеттерінің оқытушылары мен
студенттеріне, арнайы курсты оқитын тарихшылар мен саясаттанушыларға,
сондай-ақ көпшілік оқырманға арналған.
ББК 67 Я 7
1202000000
Б 00 (05) – 04
ISBN 9965-618-04-6
©
Бәйішев Ж.
© Туран-Астана университеті, 2007.
К І Р І С П Е
Ұсынылып отырған оқу құралының негізгі мақсаты – заң оқу
орындарының студенттері мен өзге адамдарға шет мемлекеттердің мемлекеттік
құрылысы мен құқықтық жүйелерін, соның ішінде негізгі ерекшелігі шариғаттың
оқытылуы мен дамуына, қолданылуына саятын ислам құқығын танып білуге
көмектесу. Өкінішке орай, республиканың заңгер кадрларын даярлау бойынша
ұсынылатын оқу бағдарламаларында негізгі назар құқықтық доктриналардың
англо-саксондық және континентальдық құқық жүйелеріне бөлінеді. Алайда,
Қазақстанның геосаяси жағдайы, оның тарихи өткені, біздің көзқарасымыз
бойынша, ислам құқығының ірге тасын қалайтын бастаманы ой елегінен қайта
өткізу мен зерделеудің объективтік қажеттілігіне, әсіресе қасиетті Құран
(Алланың сөзі) жазбасын құқықтың ерекше бастауы ретінде, ал әрбір азаматтың
жеке мінез-құлқын Мұхаммед пайғамбардың өмір сүру салты мен қызметіне
(сунна) сай қарастырар мәселелерге ерекше құрметпен қарауды талап етеді.
Бұл ретте тарихи фактілері мен исламды жалпыға бірдей, дамушы ілім ретінде
қарастырудың танымдық маңызы зор. Саяси және діни насихаттан аулақ,
анықтамалық-мәліметтік сипатта ғана ұсынылып отырған бұл құралдың оқырманға
осы ақтаңдақтардың орнын толтыруға, іс жүзінде әр түрлі құқықтық жүйелерді
салыстырып талдауға көмектесетін дерек боларына сеніміміз мол.
Автор осы оқу құралын дайындау кезінде қол ұшын берген және
материалдарды ұсынған Исламабадтағы Халықаралық ислам университетінің
докторлары Хуссейн Хамид Хассанға және Махмуд Ахмад Ғазиға дән ризашылығын
білдіреді.
I – тарау. Ислам құқығының негізгі қағидаттары
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__
1.1 Ислам құқығының қайнар көздері
Ислам құқығы, ең бірінші, екі іргелі қайнар көзге – Құран мен суннаға
негізделеді. Бұл құқықтың нормалары Құран жазбалары мен өз іс-әрекетімен
қоршаған айналасына үлгі болған Мұхаммед пайғамбардың өміріне сәйкес
жасалған.
Бұл екі негізгі бастаудан, сондай-ақ көпшілік пікірі немесе қауымның
келісімі (консенсус) – иджма, ұқсастық бойынша (қияс) шешім қабылдау,
Пайғамбар ізбасарларының тәжірибелері, әсіресе төрт абзал халиф пен олардың
алғашқы қабылдаушылары және т.б., сияқты өзге де дәстүрлік қайнар көздерден
басқа, ислам құқығы ең әуелден бастап өзара қарым-қатынас қағидатын
мойындады, яғни басқа тарап сізбен қандай қарым-қатынас жасаса, сіз де
сондай әрекетте болуыңыз талап етілді. Құран аяттарына, Пайғамбар өміріне
және оны алғашқы қабылдаушылардың тәжірибесіне негізделген бұл қағидат,
өзара қарым-қатынас қағидатына негізделген өз нұсқауларын шығарған екінші
халиф Омармен әлдеқайда тиімді түрде жүзеге асырылды, нәтижесінде ислам
құқығының заңгерлері мұны муджаза немесе мумаля биль-мисль (яғни осы
секілді жасау) терминімен белгіледі.
Сонымен бірге ислам негіздеріне басқа адамдарға мейірімді, кешірімді
болу ұстанымдары енгізілген. Құран мен сунна мұсылмандар үшін бағыттаушы
нұсқаулар мен өзгермейтін негіздің мәңгілік қайнар көздерін, өзгеріс пен
қозғалыс әлеміндегі исламмен өмір сүрудің тұрақтылық кепілін ұсынатын
Заңның мәнін құрады. Қолайлы, бейбіт жағдайда мұсылман мен мұсылман еместер
арасындағы қарым-қатынасты реттейтін Құран мен суннаның іргелі қағидаттары
олардың арасындағы жанжалға аса үлкен мән берілмеуге бағытталатындығы шын
мәнінде ешқандай күмән туғызбайтын факт болып табылды. Қазіргі халықаралық
тәжірибе шын исламның экстремизммен әрі террормен үйлеспейтіндігін дәлелдеп
отыр. Әлемдік террордың бастауы мен тамыры дінде емес, әлеуметтік-
экономикалық және саяси негізде жатқаны анық. Құранда мұсылман мен мұсылман
еместер арасындағы қарым-қатынастың ең әуелден және тұрақты мәні жауласу,
соғысу емес, бейбітшілік пен түсіністік екенін көрсететін аяттар бар. Құран
мұсылмандарға, егер олардың қарсыластары да соны қалайтын болса,
бейбітшілікке талпыну жолдарын анық нұсқайды. Ол мұсылмандарды бейтараптық
сақтап тұрған адамдарға қарсы қару көтермеуге, оларға бейбіт жолмен ұсыныс
жасауға үндейді. Сонымен қатар, Құран мұсылмандарды мұсылмандарға қарсы
ешқашан соғыспағандар мен оларға әділетсіздік жасамағандарға мейірімді және
жомарт болуға шақырады. Мұндай нұсқауларға мысалдар хадистерде де
кездеседі.
Жеке құқық ретінде мұсылман құқығы, барлық басқа құқық жүйелері мен
оның қазіргі әрекет етуші саяси билікке қарым-қатынасымен ерекшеленеді. Заң
барлық басқа жүйелерде тек саяси билікпен белгіленген жағдайда ғана
танылады, яғни ол әрқашан саяси билік органы мен мемлекеттік аппараттың
нәтижесі болып табылады. Керісінше, ислам құқығында мемлекет пен саяси
биліктің өзі, тек тарихи тұрғыдан ғана емес, таза теориялық жағдайда да
Заңның нәтижесі болды. Бұл жерде Заң мемлекеттің көш басында тұрады.
Сондықтан ислам тарихында ешқашан заңнаманың қағаз жүзіндегі үдерісі
болмаған, әр түрлі мұсылман мемлекеттерінде Шура (Кеңес) немесе Ахль-аль-
Халь валь-Акд (Шешім мен келісім-шарт Кеңесі) сияқты белгілі органдар
әрекет етті. Алайда олар ешқандай заңнамалық қызмет атқармады.
Исламда құқықтың дамуы әрқашан Үкіметке тәуелсіз болды. Жоғарғы заң
(Негізгі заң) әрқашан Құран мен суннамен белгіленді, ал мұның шегінен
шыққан барлық басқа мәселелер жарамсыз деп танылды. Сонымен қатар Жоғарғы
заңның шегінен шыққан заңдарды анықтау міндеті барлық уақытта
құқықтанушылар мен муфтилерге тиесілі болды.
Атқарушылық билікке сот қадағалауын жүргізу және заңнама аясында
ұсыныс (заңнамалық бастамашылық) енгізуді жүзеге асыру уәкілеттігі әрқашан
судьялар мен құқықтанушыларға жүктелді. Көріп тұрғанымыздай, ислам
құқығының тұжырымы, құқықтық нышанға айналдырылған монархтың немесе
билеушінің еркіне негізделген батыстық заңнан ерекшеленіп тұр.
Исламдағы құқық мемлекеттік емес, жеке сипатта танылғандықтан,
мұсылман құқықтанушылары Хиджраның II ғасырында (мұсылмандық жыл санауы)
құқық ғылымының негізін бірінші болып қалады. Ислам құқығының II ғасырдың
ортасында даму сатысына көтерілгендігі сондай, оның әртүрлі: халықаралық,
әкімшілік, қаржылық, іс жүргізу құқығы сияқты салалары дербес құқықтық пән
ретінде дами бастады. Бұл басқа елдерде іс жүзінде этика (әдеп) мен
саясаттан ерекшеленетін сала ретінде құқықтың анық тұжырымы болмаған
кезеңде жүзеге асты. Қолда бар кейбір тарихи деректер мұсылман
құқықтанушыларының құқықтың бұл салаларына мұнан да ертерек, яғни исламның
I ғасырының соңғы онжылдықтарында көңіл бөлгендігін куәландырады.
Исламның II ғасырының басында (біздің эрамыздың VIII ғасыры) құқықтың
бұл тәуелсіз салалары әрі қарай дамыды және әр түрлі атаулармен бір-бірінен
ажыратылды. Бірақ олардың жалпы негізі болып шариғат танылды.
Ислам құқықтанушыларының түсіндіруіне сәйкес, шариғат – бұл адам
өмірінің жалпыға ортақ жақтарын қамтитын көп қырлы жан-жақты құқықтық жүйе,
сондықтан оның аясы, зайырлы құқыққа қарағанда әлдеқайда кең. Исламда діни
және зайырлы қоғам арасында, бейбіт тұрғын мен рухани өмір арасында айырма
жоқ. Бұл - өмірдің барлық аясындағы адамдар сақтауы тиіс, жан-жақты
қамтылған мінез-құлық кодексінің ережесі.
Шариғат термині ислам Пайғамбарының өсиеттер жинағы, яғни Құранда,
Алла сөзі түрінде айтылуы мүмкін немесе суннада Пайғамбардың өз мінез-құлық
үлгісі дегенді білдіреді.
Шариғаттың өзі құдайдың өсиеттерін үш аяда қарастырады:
1) жалпы ережелері, ислам дүниетанымы. Олар ұстаным мен мінез-құлықты
анықтайды, индивидтің барлық әрекетіне мағыналық және мақсаттық сипат
береді;
2) адамның ішкі жан дүниесін, яғни ішкі сезімі мен рухани қызметін
анықтайтын ережелер;
3) азаматтың іс жүзіндегі, яғни жеке, отбасылық, қоғамдық,
экономикалық және өмірдің басқа аясындағы мінез-құлқының кодексі.
Атап айтқанда, шариғаттың осы фикх деп аталатын соңғы бөлігі ислам
құқығы ретінде анықталады. Ол Құранда мазмұндалған іргелі қағидаттарға,
қасиетті Пайғамбардың өміріндегі белгіленген, толықтырылған және
көрсетілген нақты мысалдарға негізделген. Фикх ғылымы екі негізгі салаға
жіктеледі:
1) тамырлары немесе негіздері (усул – Құранды түсіндірудің
методологиялары мен қағидаттары);
2) тармақтары немесе салалары (фуру – жағымды құқық).
Фикх тұжырымының дамуы бәрінен бұрын, Китаб аль-умм жинағына енген,
заңи-фикх негізін мазмұндаған және алғаш рет жеткілікті түрде дәл
анықтамасы мен құқықтық - фикхтың қайнар көзі жүйесін аль-Рисала
трактатында жетілдірген Мұхаммед ибн Идрис аш-Шафии (850 ж.ө.) есімімен
байланысты. Исламның классикалық теориясы негізінде Құран мен Пайғамбардың
суннасы құқықтық-фикхтың негізгі қайнар көзі болып табылады, себебі олар
мінез-құлықтың нақты ережелерінен тұрады немесе құдаймен сырласудан
шығатын олардың тиімді әдістерін көздеуден шығады. Үшінші негізгі қайнар
көзі болып иджма есептеледі, өйткені мұнда Құран мен суннада тікелей
реттелмеген мәселелер осы сәттегі беделді құқықтанушы – муджтахидтердің
бірауызды пікірлері арқылы көрініс таба бастады. Фикхтың төртінші негізгі
қайнар көзі болып қияс – ұқсастық бойынша Құран мен суннада нақты жауабы
жоқ мәселелерді шешу мойындалды. Мұнан басқа, фикхтың классикалық тұжырымы
қосымша, бағынышты қайнар көздері сипатындағы құқықтық шешім іздеудің басқа
тиімді әдістерін қолдады. Қияс сияқты, олар да әуел бастан негізгі қайнар
көздерде қарастырылған және иджтихаданы нақтылаған болып есептеледі.
Фикхтың теориясы мұсылмандық – құқықтық ойдың әр түрлі бағыттарымен әр
түрлі түсіндіріледі. Мазхабтар үшін тән көзқарастардың айырмашылығы,
фикхтың қайнар көздерінің, соның ішінде негізгісінің де түсінігіне қатысты.
Маликиттер иджманы біріккен муджтахидтердің барлығының пікірі емес, тек
Мединенің сауатты тұрғындарына тән деп есептейді. Захириттер мен кейбір
ханбалиттер тек Пайғамбар серіктерінің бірауызды пікірлерін есепке алып
қабылдайды. Джафариттердің фикх туралы түсініктерінің ерекшелігі олардың
имамат тұжырымын қабылдауымен түсіндіріледі. Сондықтан олар тек суннаға
ғана емес, абсолютті беделге ие он екі имамның шешімдеріне де назар
аударады. Мазхабтар арасындағы елеулі айырмашылық олардың құқықтық
мәселелерді шешуде әр түрлі пайдалы тәсілдерді қолдануларында байқалады.
Мысалы, ханафиттер – истихсанды, ал маликиттер – истислахты кеңінен
қолданады. Сонымен қатар көптеген джафариттер қиясқа күмәнмен қараса,
кейбіреулері оны фикхтың тікелей қайнар көзі ретінде жоққа шығарады. Мұндай
айырмашылықтар белгілі бір дәрежеде әр түрлі құқықтық тәжірибеде көрініс
тапты.
Демек, шариғаттың барша адамзат тіршілігінің бүкіл жан-жақты көпқырлы
көрінісін қамтитын бұл соңғы бөлігі, фикхтың заңдар жинағы, әдетте ислам
құқы деп аталады.
Мұсылман құқықтанушылары ислам заңдар жинағының мазмұнын келесі
салаларға жіктеді:
- Аллаға сыйынуға қатысы бар ережелер мен нормалар. Олар жеке
тұлғаның рухани дүниесінің көркеюіне және адамгершілік қасиетінің өсуіне
бағытталған. Құқықтың осы бөлімінің мақсаты тұлғаның Жаратушы алдындағы
өзінің жауапкершілігін және Қиямет күні жауап беретінін толықтай саналы
түрде сезінетін жағдайды қамтамасыз ету болып табылады. Адам бұл сезінудің
нәтижесінде ол өзін барынша абайлап ұстайды, әрі сенім негізінде сыртқы
орган немесе мемлекеттік аппарат тарапынан қандай да бір бақылауды қажет
етпей-ақ, заңдарды саналы түрде сақтайды;
- исламның отбасы құқығы. Ислам құқығының бұл саласы шариғат
жүйесінде өте маңызды орынға ие. Ислам барлық этникалық, ұлттық, аумақтық
және лингвистикалық наным-сенімдерден жоғары тұр. Ол мұсылман бауырларының
барлық мүшелерін қамтиды – ерлер сияқты, әйелдердің де әмбебап ұйымдарын
(қауымдар, халықтар) құру идеясын ұстанады. Отбасы осы барлық жалпы
бауырмалдықтың негізін (ядросын) құрайды. Күшті және берік отбасы институты
қауымның бірлігі мен ынтымағына, күшіне кепіл болады. Сондықтан шариғат,
шариғаттың өзінің негізгі бес мақсатының бірі болып есептелетін отбасы
институтын қорғауға зор көңіл бөлді. Исламдағы отбасы құқығы некеге тұру,
жұбайлардың құқықтары мен міндеттері, ата-аналар мен балалар арасындағы
қарым-қатынастар, мұрагерлік, өсиет және қамқоршылық мәселелерімен
айналысады;
- исламдағы азаматтық құқық немесе фикх терминін қолдана отырып,
келісім-шарт және өзара қарым-қатынасты реттеу туралы заңдар да ислам
құқығында маңызды орынды иемденеді. Ол құқықтық мәселелердің орасан аясын
қамтып, маңызды саласын танытады және шарттармен, меншік мәселелерімен,
иемденумен, жеке меншікті берумен және т.б. айналысады. Қоғамдық қарым-
қатынастың бұл аясына тек азаматтық құқық қана емес, сонымен қатар сауда
және қаржы құқығы деп аталатын салалары да кіреді;
- исламның әкімшілік және конституциялық құқығы. Бұл мемлекет құру
(мемлекет құрылысымен), Үкімет, оның әр түрлі органдары мен
институттарымен, олардың арасындағы өзара қарым-қатынас мәселелерімен
айналысады. Бұл жерде ислам құқықтанушылары атап көрсеткендей, басқа
құқықтық, саяси және конституциялық құқық (заң) жүйелерінен айырмашылығы,
исламда, керісінше емес, құқық мемлекеттің үстінен басқарады (немесе оның
алдында жүреді);
- исламның қылмыстық құқығы. Бұл ислам құқығында қылмыс пен жаза
тұжырымдарын қамтиды және олар үшін қылмыстар мен жазалар туралы іс жүріп
жатқанда қажетті адамгершілік қайнар көздің маңызын ерекше атап көрсетеді.
Сонымен қатар қылмыстар екі санатқа жіктеледі:
1) бұл қылмыстар үшін шариғатпен қарастырылған жазалар;
2) бұл қылмыстар үшін шариғатпен қарастырылмаған жазалар.
Шариғаттың бұл бөлімінің негізгі мақсаты адам өмірін, оның ар-
ожданын, зияткерлік меншігі мен бостандығын қорғауды қамтамасыз ету болып
табылады;
- исламның іс жүргізу құқығы. Ол ислам қоғамындағы сот жүйесінің
рөлін және соттар басшылыққа алатын іс жүргізу негіздерін анықтайды.
Мұсылман құқықтанушылары алғашқы болып құқық пен юриспруденция тарихында,
құқықтың басқа салаларынан дербес іс жүргізу бойынша жеке құжаттар
дайындағанын ескеру қажет. Іс жүргізу құқығы бойынша еңбек жазған, құқық
тарихындағы алғашқы құқықтанушы имам Әбу Ханифаның шәкірті имам Әбу Жүсіп
болды;
- исламның халықаралық құқығы да оны дербес заңның пәні ретінде
қарастырған мұсылман құқықтанушыларының жетістігі болып табылады. Исламның
халықаралық құқығы бойынша алғашқы еңбектер хиджраның екінші жүзжылдығында,
яғни біздің дәуіріміздің VIII ғасырында жазылған болатын;
- мұсылмандардың әлеуметтік мінез-құлқын айқындайтын ережелер.
Құқықтың бұл бөлімі мұсылмандардың қоғамдық өмірдегі мінез-құлқын, дәстүрін
және өзара қарым-қатынасын реттейді. Онда олардың тамақтануда, жыныстық
қарым-қатынаста, киім киюде және т.б. қандай нормаларды ұстануы керектігі
көрсетілген.
1.2 Ислам құқығындағы сот төрелігі туралы тұжырым
Құранмен ұсынылған сот төрелігі туралы тұжырым әр түрлі хадистерде,
Пайғамбардың өсиеттері мен оның іс-әрекеттеріне қатысты әңгімеде кездесетін
тұжырымдарға негізделген. Шариғат, сот төрелігімен (заңға негізделген)
шынайы әділдік арасында айырмашылық бар деп көрсетеді. Соттар мен басқа
мемлекеттік органдар, дәлелдемелер мен басқа да мәліметтерге негізделген
тек заңи сот төрелігін жүзеге асыруға шақырылады. Алайда жеке тұлғалар өз
ары мен Қиямет күні сұрауда өз ісіне есеп беретінін ескеруіне сәйкес шынайы
әділдікті бекітуге міндетті. Мұндай тұжырымның өзегін ислам Пайғамбарының
дауласушы екі тараптың қандай да бір жағы қарсыласына қарағанда дәлелдеуде
шешен, мәнерлі және күшті (объективті емес, бірақ субъективті) болуы
мүмкін, яғни сотқа оның пайдасына шешім қабылдауға ықпал етуі мүмкін деген
өсиеті құрайды. Бірақ бұл осы тарап шын мәнінде объективті дұрыс дегенді
білдірмейді. Мұндай жағдайда Пайғамбар өз ізбасарларына, тіпті егер сот
олардың (яғни, ізбасарларының) пайдасына шешсе де, ол құқықтан, шын
мәніндегі жеке меншік иесінің пайдасынан бас тартуға кеңес берген, себебі
ол көрсеткендей, сотқа ұсынылған іс бойынша бұрмаланған сот мәліметтерінің
нәтижесінде алынған жеке меншік, бұл да өз ретіне қарай соңында Қиямет күні
адамды жазалайтын жалынның ұшқыны болады деп түсіндірді. Осындай сипатта ол
заң әділдігінің қағидасын дәл анықтап берді.
Бұдан әрі, әділдік пен сот төрелігінің тағы да жоғары сатысы барлығы
және ол шынайы әділдіктен де жоғары екендігі көрсетіледі. Бұл деңгей –
исхана (мейірбандық, рахымшылық немесе игілікті іс-әрекет) деп ұғынылады.
Шариғат мұсылмандарды, олардың өздерінен де бұрын қандай да бір көмекке
зәру басқа адамдардың игілігі үшін өзінде бар нәрсемен құрбан етуге
шақырады.
1.3 Заңның тәуелсіздік қағидаты
Құқықтың классикалық нұсқасында – бұл қоғамдық қарым-қатынасты
реттейтін мемлекетпен белгіленген немесе санкцияланған нормалар екенін
білсек, ислам құқығындағы сипаттауда оның ондай түрдегі мемлекеттік заң
еместігі маңызды орын алады, себебі ол өзінің күші мен іс жүзіне асуын
зайырлы биліктен және мемлекеттен алмайды. Заңның құқықтық негізгі күші
Құран мен сунна басшылыққа шақырған іргелі қағидаттармен қамтамасыз
етілген. Исламда заңды әзірлеу мен іс жүзіне асыру, Үкіметтің қандай да
бір ықпалынсыз немесе араласуынсыз, тәуелсіз заңтанушылармен жүзеге
асырылады. Әрбір бөлек жағдайда құқықтанушы, нақты жағдай мен нақты
мәселеге қатысты ережелерді іздеп жетілдіру арқылы заңды түсіндіреді,
сөйтіп, тек мәселені шешіп қана қоймай, заңды кеңейтуге ат салысады. Бұл
жұмысқа қатысу Үкіметтің (мемлекеттің) немесе қандай да бір саяси биліктің
нұсқауымен, тапсырмасымен қамтамасыз етілмейді, бұл Құдай заңын талдауда
заңтанушының жеке пікірін беделді деп есептейтін қарапайым адамның сенімі
мен заң ережелерінің қажеттілігіне негізделген. Әрине әр түрлі мұсылман
Үкіметтерінің өз биліктерін күшейту мақсатында бұл үдерісті бақылауға алуға
ұмтылғаны және ұмтылып отырғаны да күмәнсіз.
1.4 Исламның негізгі құқықтық тұжырымдары
Құқық тұжырымы
Құқық исламда дәстүрлі түрде екі санатқа жіктеледі:
1) Алланың құқығы
2) Адамның құқығы
Бұл екі санат арасында аталған аспектінің бірінің басымдық құқыққа ие
болуынан туындайтын жағдай да болады. Алланың құқықтары деп жеке адамдардың
ешқайсысының мүддесіне қатысы жоқ құқықтар түсініледі. Мысалы, шариғат
спирттік ішімдіктерді ішуге тыйым салады. Бұл тыйым Алланың құқығын
қамтамасыз ету болып саналады, себебі оны бұзу қандай да бір тұлғаның
мүддесіне зиянын тигізбейді. Екінші жағынан, ұрлыққа да тыйым салынған,
бірақ егер ол жасалса – бұл жеке тұлғаның құқығын бұзу болады. Құқықтың бұл
екі санаты арасында қарама-қайшылық жағдайда жеке тұлғаның құқығы
басымдыққа ие болады және Алланың құқығын құрбандыққа шалуға болады.
Мысалы, адамға өлімнің ең соңғы сәтінің шегіне жеткен шөлден немесе
аштықтан өз өмірін сақтау үшін спирттік ішімдікті пайдалануға болады. Бұл
құқықтардың ескеретін сипаты, ол барлық жағдайда жеке тұлға құқығы бұзылған
кезде жәбірленуші мемлекет емес жеке тұлға болып табылатындықтан, оның
айыпталушыға қарсы іс қозғауға не болмаса қозғамауға байланысты шешім
қабылдауға құқығы соңғы болып табылады. Тіпті егер жәбірленуші немесе,
мысалға, өлген адамның мұрагерлері қылмыскерге қарсы іс қозғаса олар оны
үкім орындалғанға дейін кез-келген уақытта кешіруге құқығы бар.
Мүлікті басқаруға уақытша бергендегідей меншік тұжырымы
Ислам заңдары адамдардың өзіне тиесілі меншікке иелік ету мен
пайдалануға ешнәрсемен шектелмеген құқықтар беруді қабылдамайды. Бұған
қатысты шариғат ең соңғы екі көзқарастар нүктесі арасында болатын аралық
тұғырды ұстанады. Социализм мен коммунизмнен айырмашылығы ол жеке меншікті
жоққа шығармайды және оны зиянды деп санамайды. Басқа жағынан алғанда, ол
адамдарға бұл меншікті пайдалануға және оған иелік етуге олардың қалауы
бойынша толық ерік бермейді. Меншік иесінің пайдалану, қолдану,
инвестициялау және заңды негізде иелік ететін меншікті басқаларға беру
құқығын тани отырып шариғат, жекелеген иелердің оны пайдалану бойынша
шектелмеген мерзімге құзіретті құқығын танымайды. Ол барлық меншік
Құдіретке тән қағидатын үндейді, ал жеке иелік етушінің оларға сеніп
тапсырылған бұл мүлікті нағыз Иесімен (Алламен) жазылған, ол белгілеген
заңның шегіне сәйкес пайдалануда, инвестициялауда, бір-біріне беруде,
шындығында, оның сенімді өкілдері болып табылатынын ескертеді. Мұндай
жағдайда шариғат жеке меншікке ие болу және одан пайдалану құралын жасау
құқығын асыра қолданудың, қанау құралын жасайтын барлық мүмкіндіктерін
жояды. Басқа жағынан алғанда, ол мемлекеттің кез-келген тәлкегінің жолына
тосқауыл қояды және қоғамдық мүдделерді сақтау желеуімен жеке адамның
бостандығының бұзылуына жол бермейді. Бұл шарттармен қамтамасыз етіледі.
Шарт еңбек бөлінісі үшін қажет. Шарт саудада уәделердің адалдығының,
сенімділігінің, күш қолдану мен алдауды болдырмаудың заңды негізі болып
табылады. Қоғамның көптеген мүшелері өз еркінің негізінде әрекет етеді,
бірақ олардың кейбіреулері басқалардың мүддесі есебінен баюға ұмтылады.
Мүдделердің шиеленісін болдырмау үшін, мүшелерінің құқықтары мен
міндеттерін заңды түрде қамтамасыз ететін саяси ұйымның қажеттігі пайда
болады, ал даулар құқық жолымен шешіледі. Сонымен қатар қоғамның басқа
мүшелері құқықтарының бұзылмауы да қарастырылады. Құқық бұзушы өз
міндеттемелерін орындауға, жәбірленушіге келтірілген залалдың орнын
толтыруға және келешекте құқық бұзушылықты болдырмауға міндетті. Мұның
мақсаты қоғамды күйретуден және бейберекетсіздіктен қорғау болып табылады.
Саяси ұйымдастырылған қоғамда әр адамның меншіктік, кәсіпкерлік қызмет
бостандығы болуы тиіс. Бұл заңнамамен қорғалады.
Еркін нарықты елдердің барлығында әрқашан келісім-шарттық заңнамалар
жүзеге асады. Мәселен, Пакистанда Ағылшын шарт құқығы қолданылады.
Шарттар туралы заң бойынша келісім-шарттың құрамдас бөліктері:
1. Шарт тараптардың келісімі бойынша жасалуға тиіс.
2. Заңды негізде.
3. Заңды мақсаттармен.
4. Қолданыстағы заңнаманың негізінде бекітілуге тиіс. Егер
осында сондай-ақ Құран мен суннаның деген сөздерін қоссақ, онда бұл ислам
құқына сәйкес шарттың талаптарына жауап береді.
Келісім-шарт - бұл екі тараптың ерікті шарты, алайда кез келген шарт
келісім-шарт болып есептелмейді. Келісім-шарт деп заңды негізде жасалған
және заңды органмен бекітілген шартты айтамыз. Келісім-шартты бекіту
кезінде бір тарап өз ұсыныстарын қалыптастырады, ал өзге тарап оларды
қабылдайды. Келісім-шарт кезіндегі ұсыныс белгілі бір уақыт аралығында
қолданылады және сол кезде қабылданбаса, күшін жояды. Мерзімі көрсетілмеген
жағдайда ұсыныс әрекеті ақылға қонымды кезеңнің өтуімен тоқтатылады. Егер
ұсыныста белгілі бір жағдайлар көрсетілсе, онда олардың орындалмауы
ұсыныстың күшін жояды. Ұсыныс берушінің ақыл-есінің дұрыс еместігі,
ұсынысты қабылдағанға дейін белгілі болса, қабылдаушы бір жақты тәртіпте
ұсыныстың күшін жоюға және ұсынысты қабылдау туралы құжатты алғанға дейін
бұл туралы құжатты қабылдаушыға хабарлауға құқығы бар. Ұсынысты қабылдау
факті (аксепт) ауызша, ишараттармен немесе жазбаша берілуі мүмкін. Кейде
ұсынысты пошта арқылы да қабылдауға болады. Рим заңы бойынша келісім-
шарттың аяқталуына келісім ресми сұратылуы тиіс. Аталмыш заң бойынша ұсыныс
пен қабылдау бір мәжілісте жүзеге асуы керек.
Егер ұсынысты қабылдаушы өз шарттарын ұсынса, онда келісім-шартты
бекіту үшін екінші тараптың келісімі қажет.
Шарт туралы заңда, сондай-ақ Ислам құқығында келісімді білдіру үшін
анықталған формула болған емес. Алайда рим құқығы нақты келісімнің болуын
қалайды. Сауда келісім-шарттарының көпшілігінде келісімді білдіру формасы
емес, келісімнің жүзеге асу фактісінің өзі маңызды болып табылады. Ислам
құқығындағы (фикх) негізгі қағидада пайдаланған құралдар келісім-шарттың
бекітілгендігіне күмәнсіз сендіру керек делінген. Келісім-шарттың жазылуы
міндетті емес. Сауда операцияларында тауарды нақты жеткізген сәттен бастап
іс жүзінде келісім-шарт жасалған деп есептеледі.
Келісім-шартты бекітуге құқығы бар жеке тұлғалар туралы мәселелерге
қатысты көптеген пікірлер кәмелетке толмағандар немесе ғаріп жандардың
өздері келісім-шартты бекітуге құқығы жоқ, мұны тек ара ағайын (делдалдар)
арқылы ғана жүзеге асыруы мүмкін деген көзқараста тоғысады. Құқықтанушылар
арасында келісім-шартты бекітуге құқықты адамдардың жастарына қатысты әр
түрлі пікірлер бар. Пакистанда сотпен балаға қамқоршы тағайындаған жағдайды
айтпағанда, кәмелеттік 18 жастан басталады. Бұл жағдайда кәмелеттік жас 21-
ден басталады. Егер бір тарап маскүнемдік жағдайында болса, екінші тарап
келісім-шарттың күшін жоя алады, бірақ кейбір ислам құқықтанушылары бұл
жағдаймен өздерінің келіспейтіндіктерін білдіреді. Шарттардың бірнеше
түрлерін ажыратады.
Заңды түрде бекітілген шарт келісім-шарт деп аталады. Заңды
бекітілмеген шарттың заңи күші болмайды. Қандай да бір кемшіліктерге
байланысты заңи күші болмайтын, бірақ оларды жою заңды күшіне енуіне
әкелетін шартты күмәнді шарт деп атаймыз. Шарттың заңды күшін болдырмайтын
жағдайлар барлық заңдарда көрсетілген. Тараптардың келісіміне мәжбүрлеумен
немесе алдау не жалған мәліметтер ұсыну арқылы қол жеткізетін жағдайлар да
бар. Өзара келісімге қол жеткізген мұндай жағдайда, осы себептерді
жойғаннан кейін, келісімнің заңды күші болмай қалады.
Шариғат бойынша егер келеңсіз жағдайлар тауардың сапасы туралы бұрыс
мәлімет нәтижесінде болса, онда жауапкершілікті сатушы көтереді, өйткені
тауардың кемістігі жөнінде сатып алушыға хабарлау оның міндеті деп
бекітеді.
Келісім-шарт туралы Заңның ең маңызды ережелерінің бірі келісім-
шарттан туындайтын қарым-қатынасты анықтайтын нормалар болып табылады. Егер
бір тұлға ақша алуға, ал өзге тұлға келісім-шартқа сәйкес оны төлеуге
тиісті болса, онда есепшот бойынша төлеуші тұлға төлемді кейінге қалдыру
құқығын алады. Үшінші тұлғаның атынан кепілдік жасалады. Егер негізгі тұлға
өз міндеттемесін орындай алмаған жағдайда, кепілге алушы деп аталатын
үшінші тұлғаға уәдесін орындау міндеттемесін осы келісім-шарт бекітеді.
Заңда мәмлелердің кепілге алушы мүдделерін сақтандыруды жүзеге асыратын
ережелер келтірілген. Жылжымайтын мүлікті кепілге салу жылжымайтын мүлікке
құқықтың ауысуы туралы келісім-шарттың пәні болып табылады. Сонымен қатар,
борыштың кепілі мен несие алушының осы мүлікті борыштың есебін өтеуге
жұмсауға құқығы секілді, кепіл мен өзге мүлік туралы ереже бар. Мұндай
сатудың рәсімдері де заңнамамен реттелген. Агенттіктің құқығы мен
міндеттерін өкілеттік туралы заң реттейді.
Пакистан құқығы әріптестік (компания), серіктестік және корпорация
секілді ұғымдарды ажыратады.
Әріптестік (ағылш. partnership) немесе серіктестік дегеніміз бірігіп
жүргізілген жұмыстан алынған пайданы тұлғалар арасында (немесе барлығының
атынан біреулердің) бөлісу келісімі болып табылады. Ислам құқығы (фикх)
капитал немесе пайдалар екі не бірнеше адам үшін ортақ болып табылған
жағдайға сәйкес ассоциация шартын белгілейді. Әріптестіктің шарттық сипаты
бойынша, заң кәмелет жасына толмағанның оның мүшесі ретінде танылуына
рұқсат етпейді, бірақ оған әріптестіктен түсетін пайданы алуға рұқсат
етеді. Заңда сондай-ақ фирма құру, серіктестік шарттары, оны тарату мен
тіркеу секілді т.б. мәселелер де қарастырылған. Әрбір қатысушы өзгелердің
мүддесін танытады.
Әріптестік жағдайында борыш үшін жауапкершілік ортақ болып есептеледі
(ынтымақтасқан түрде), яғни, несие беруші өзіне басқа қатысушылар тарапынан
залалдың орнын толтыру құқығын қалдыра отырып, тіпті бір қатысушыны барлық
борышты төлеуге мәжбүрлеуі мүмкін. Мұнан өзгешелеу корпорация жағдайында
әрбір акционер өз үлесіне тиісті (пропорциональды) жауапкершілік көтереді.
Мұның себебі корпорация ассоциация болып табылмайды. Бірақ ол:
- іс жүргізу;
- несие беру және алу;
- мүлікті иемдену;
- сауда
құқығында заңды қызмет нысаны болып табылады.
Корпорация да кез келген заңды тұлға секілді сотта талапкер және
жауапкер болуы мүмкін. Корпорацияның әлдеқайда кең тараған түрі
жауапкершілігі шектеулі қоғам (LTD) болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам мынадай себептермен пайда болды:
- жауапкершілігі шектеулі жеке қоғам өздерінің жеке жауапкершілігін
шектегісі келетін екі немесе бірнеше кәсіпорындармен тіркелуі мүмкін.
Мұндай қоғамның атауына жеке деген сөз қосылады;
- жауапкершілігі шектеулі қоғамдық компаниялар инвестиция тарту
мақсатында халыққа акциялар сату есебінен ірі кәсіпорындардан құрылады.
Мұндай жағдайда жарнашылардың жауапкершілігі алынған акцияның сомасымен
шектеледі.
Қоғам компания туралы заңға сәйкес тіркелген кезде ғана бұл мақсатқа
қол жеткізілуі мүмкін. Компанияны тіркеу, оны жеке тұлғалар болып табылатын
жарнашыларынан ажырататын заңды тұлға етеді. Жолдастық, оның қатысушылары
немесе екі қатысушының біреуі өлген кезде таратылады. Бірақ қоғамның
тіркелуі кезінде қатысушылардың бірінің өлімі компанияның қызметіне немесе
оның коммерциялық операциясына әсер етпейді. Оның коммерциялық қызметі тек
сот арқылы тоқтатылуы мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі компания өз іс-әрекетінің тетігінде тәуекелге
барады және алаяқтыққа жол беруі мүмкін. Қоғам мен осы компанияға ақша
салғандардың мүдделерін қорғау үшін қатаң іс-шаралар қажет, сондықтан
тиісті сатыларда тіркеу үдерісі заңмен көзделген. Қадағалау да, тіркеу де
бір жағынан оның өзін-өзі басқаруын шектемеуге, екінші жағынан оның
бақылаусыз болмауына негізделе құрылған. Компанияны тіркеу үшін екі құжат
қажет:
- компанияның атауы, оның орналасқан орны, мақсаты мен мүшелерінің
жауапкершілігін шектеу тәсілі, капитал сомасы көрсетілген меморандум;
- істің жүргізілуі, директорларды тағайындау тәртібі, жарнашылардың
құқықтары, акцияларды бөлу тәсілдері анықталған жарғы.
Компания мүшелерге тіркеу жүргізуге міндетті. Әдетте акция ұстаушы
мүшелер директордың іс-әрекетіне бақылау жасау құқығын өздеріне қалдырады.
Отырыстың, дауыс берудің және шешім қабылдаудың тәртібі көзделген. Бұл
құжат сондай-ақ компанияның ішкі, әкімшілік мәселелерін де қамтиды.
Компания тіркелген орны бойынша жылдық табыс, капитал, жарнашылар мен
директорлардың міндеттері, баланстық есеп, салынған мүлік пен кідірістер
туралы анықтаулар жөніндегі мәліметтерді ұсынып отыруы тиіс.
Компанияның тіркеу кітапшасының болуы, бухгалтерлік есеп жүргізуі
және ревизор немесе аудитормен ұдайы тексерілуі міндетті. Басқару
көпшіліктің атынан жүргізілетіндіктен, азшылықтың мүдделерін қорғайтын
қаулылар бар. Директордың өз жағдайын өзінің жеке, дүниеқорлық мақсатына
пайдалануға құқығы жоқ. Заң бұзылған жағдайда, компания таратылып, оның
мүлкі компанияны таратқан ұйымның бақылауына алынады және борышы төленген
соң жарнашылар арасында бөлінеді.
Мемлекет те корпорация болып табылады және азаматтық-құқықтық қарым-
қатынас негізінде анықталады.
Даман қағидатын сақтау тұжырымы
Шариғаттың негізгі мақсатына, бұған дейін атап өткендей, адам өмірін,
оның қадір- қасиетін, отбасы мен жеке меншігін қорғау кіреді. Демек, ислам
мемлекеті бұл мақсаттарды барлық құралдар мүмкіндігімен жүзеге асыруға
тырысуға міндетті. Ислам құқығы англо-саксондық тұжырымның жақсы ниетпен
немесе жәбірленушіге келтірілген шығынның орнын толтыру оның
міндеттемесінің негізі ретіндегі талпынуын дұрыс деп танымайды, себебі
Ислам заңына сәйкес, кез келген адамға қандай да болмасын шығын, ешқандай
қателік немесе құқыққа қайшы әрекет жасауының нәтижесінде болмаған болса
және бұл шығын Алланың еркінің нәтижесі болып табылмаса, келтірген адамды
не мұндай адамның жеке басын анықтау мүмкін болмаса, мемлекетпен өтелуі
тиіс деп көрсетілген. Тіпті соттың қате шешімі шығарылған жағдайда,
мемлекет бұл шығын үшін жәбірленушіге өтемақы төлеуге міндетті. Исламда
көптеген заң ережелері осы тұжырымға және даман (кепілдік, қамтамасыз ету,
жауапкершілік) қағидатының сақталуына негізделеді.
II-тарау. Исламның қылмыстық құқығы,
дәлелдемелер теориясы және жазалау жүйесі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__
2.1. Ислам құқығындағы жазалаудың мақсаттары, түрлері мен
ерекшеліктері
Исламның құқықтық жүйесінде барлық азаматтардың көпшілікпен танылған
әдеп ережелерін сақтауы және олар бұзылған жағдайда жазалау жүйесі туралы
мәселелер салмақты орын алады. Ислам құқығының негізгі қағидаттарына сәйкес
дәлелдемелердің қатыстылығы мен мүмкіндігі туралы мәселелердің маңызды
заңи мағынасы бар. Соған қарамастан көптеген құқықтанушылар қанға - қан
қағидаты бойынша жаза қолдану мүмкіндігіне, қылмыскерді өлімші халіне дейін
таспен ұру, оның қолын кесу, қамшымен дүре соғу және т.б. осындай
санкцияларға сыни тұрғыдан қарайды, өлімнің құқықтық жүйесін объективті
талдау, заң институттарын салыстырмалы зерттеу қағидаты исламның қылмыстық
құқығы мен іс жүргізу негізін сипаттауды және зерттеуді талап етіп отыр.
Ислам құқықтың бастауы ретінде өмірдің әмбебап кодексі секілді
қарастырылады. Жеке және қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтитын хадис-
өсиеттермен бірге ислам қоғамдағы заң мен тәртіпті қамтамасыз ететін
жетілдірілген ережелерден де құралады. Исламда қылмыс сияқты әрекеттерді
анықтайтын, оларға жаза және қылмыскермен қарым-қатынас жасаудың ережесін
белгілейтін өзінің кешендік заңдары бар. Мұнан шығатын негізгі мақсат –
адамның өмірін, оның қадір-қасиеті мен жеке меншігін қорғауды, сондай-ақ
қоғамдағы тәртіп пен тыныштықты қамтамасыз ету. Демек, исламның қылмыстық
заңнамасы бойынша қорғалатын мәселелер:
а) жеке тұлға;
ә) жеке меншік;
б) ар-ұят пен қадір-қасиет;
в) мемлекет мүдделері;
г) діни канондар;
ғ) қоғамдық тәртіп;
д) адамгершілік пен мораль.
Исламда жазалаудың бір бөлігі тұрақты (яғни қатаң белгіленген), ал
өзгелері бейімді, өзгермелі болып келеді. Қылмыстық заңнама бойынша
көптеген мамандар мінсіз жазалау жүйесінің қажетті талаптарына бір
уақыттағы тұрақты әрі өзгермелі, ауыспалы жазаларды жатқызады.
Исламның жазалау жүйесі мынадай жазаларды жіктеуге
(классификациялауға) негізделген:
а) хадд – тұрақты жазалар;
ә) қысас және дийя – кек алу және өлтіргені үшін құн төлеу;
б) тазир – соттың қарауы бойынша жаза.
Тұрақты жазалар мынадай қылмыстар үшін тағайындалады:
а) зина – жұбайының көзіне шөп салу және көңілдестік, ашналық. Бұл
мәселе еркектің оған рұқсат етілмеген (харам) кез келген әйелмен жыныстық
байланысы, сондай-ақ олардың екеуі де бұл туралы білетіні көңілдестік
(ашналық) деп есептелетіні Құранда анық түсіндірілген. Зина некеде
тұратындар мен жеке бастылардікі болып бөлінеді: бірінші жағдайда зина –
таспен ұрумен (раджм), екінші жағдайда – дүре соғумен (хадд) және жай-күйі
бойынша – елден қуумен, айыппұлмен, арылумен және т.б. жазаланады. Бірінші
жағдайда еркектер мен әйелдер, еріктілер мен еріксіздер бірдей жазаланады.
Екіншіде – бір мазхаб бойынша еріксіздер 100 соққымен, ал басқаларда – 50
дүре соғылады. Ерікті әйел, бір мазхаб бойынша 100, ал еріксіз - 50
соққымен жазаланады, басқа мазхаб бойынша еріктіге - 50 соққымен (еркекке
берілетін жазаның жартысы), ал еріксізге – 25 (ерікті әйелге берілетін
жазаның жартысы). Қылмыстың дәлелдемесі бүтіндей, яғни қазы алдында зина
актін өздері көргендігін антпен айтқан төрт құқықты куәгерлер ұсынумен
кінәлауға жатады. Мұнда жанама айғақтар мен сезікке сілтеме жасауға жол
берілмейді. Басқалай кінәлау жала болып бағаланады. Адам қазы алдында төрт
рет ант берумен өзін-өзі зинаға айыптауы мүмкін, сонда оны жазалайды. Зина
үшін жазаны кешіруге немесе жеңілдетуге рұқсат берілмейді, алайда, егер
зинаға кінәлілер қазы алдында бір-бірімен некеге тұрғандығы туралы
хабарласа, олар барлық жазадан босатылады. Өзге дінді әйелге үйленген және
зинада күнәлі мұсылманға, бір мазхаб бойынша үйленген секілді – тастармен
ұрып жазалануға, ал басқа мазхаб бойынша – бойдақ секілді дүре соғылуға
тиіс. Зина үшін бір кезеңде жазаланғандар, бір мазхаб бойынша, тек олардың
өздері секілділермен қайта некеге тұруы мүмкін, ал басқасы бойынша – оларды
жазалау және өкіну ғана тазартады. Зина үстінде ұсталған әйелін күйеуі,
сотқа тапсырмай-ақ, оны өмірінің соңына дейін қамауда ұстай алады.
Ескі османдық құқық зина үшін дүре соғуды ірі ақшалай айыппұлмен
ауыстыруға жол берген.
ә) казф – зинаға жалған айыптау, яғни жұбайлық сенімсіздік
(тұрақсыздық) немесе көзге шөп салу. Бұл кезде қылмыскерге қамшымен 80
соққы түрінде жаза тағайындалады.
б) сарака – ұрлық.
Қолын шабумен жазаланады.
в) хараба – тонау.
Қылмыскердің қолдары мен аяқтарын шабумен немесе өлім жазасымен
жазаланады.
г) спирттік ішімдіктерді қолдану.
Бұл қылмыс үшін қамшымен 80 дүре соғу көзделген.
ғ) иртидад - діни сенімнен бас тарту.
Өлім жазасымен жазаланады.
д) баги – бүліншілікке немесе бүлікке (көтеріліске) айдап салу.
Өлім жазасымен жазаланады.
Бұл қылмыстық әрекеттер Құран мен суннаның өзінде тыйым салынған деп
жарияланған және олар үшін хадд деп аталатын тұрақты жаза тағайындалатын
болған. Аталмыш қылмыстар қылмыскердің мойындауымен немесе белгіленген
сандағы сенімді куәгерлердің көрсетуімен айғақталып, тазкиятут – турхуд
рәсімдеуімен бекітілген (яғни олардың адалдығы мен сенімділігімен
бекітілген) жағдайда, соттың өз қарауы бойынша, шариғатпен көзделген
олардан ерекшеленген басқа жаза тағайындауға құқығы жоқ. Ешкім соның ішінде
мемлекет басшысы да қылмыскерді кешіруге немесе үкімді жеңілдетуге құқылы
емес. Сондықтан ислам заңында хадд Алланың құқығымен тағайындалған тұрақты
жаза ретінде немесе Алланың құқығы ретінде Қасиетті Құран мен суннада
жазылған және көзделген тұрақты жаза ретінде анықталады.
Хадд жеке тұлғаға қарсы емес, заңға қарсы қылмысы үшін жүктелетін
болған соң, тараптардың татуласуы мен кешірімге келуі мүмкін емес және хадд
міндетті түрде орындалуға тиіс. Хадд тек соттың үкімі бойынша жүктеледі
және қамшымен не таяқпен 40-тан 100-ге дейін дүре соғумен жүзеге асырылады,
ал мұның үстіне тағы да өсиет жаза (тазир) жүктелуі мүмкін. Жазаны өтеп
болған соң, кешірім сұрау (тәуба) және күнәдан арылу (каффара) міндетті
түрде жүктеледі. Хадд тәртібі бүтіндей сот шешіміне байланысты: соққы саны
мен оның күші ұйғарылады, тағайындалған соққы саны жазаланатын адамның
жағдайына байланысты бір-ақ рет немесе бірнеше рет болуы мүмкін. Кез келген
жағдайда соққылар ішкі органдарды зақымдайтындай күшті болмауы тиіс. Егер
жаза тартушы жаза беру кезінде қайтыс болса, онда бір мазхаб бойынша оның
мұрагерлері қоғамдық қордан өтем (дийа) алуы керек, өзге мазхаб бойынша –
оның өліміне заңнан басқа ешкім де кінәлі емес деп есептеледі. Хадд
мешіттен басқа кез келген қоғамдық орында қазының немесе оның өкілінің
қатысуымен орындалуы мүмкін. Жазалау кезінде әйел жамылғышпен жабылуы тиіс,
ер адам жазаны жұмсартпайтын киімде жазаланады.
Ескі османдық құқық бойынша хадд ірі ақшалай айыппұлмен ауыстырылуы
мүмкін және бұл тәртіп көптеген ислам мемлекеттерінің заңнамаларында
қабылданған.
Қан үшін (яғни өлтіргені немесе дене жарақаты үшін) құн және өтем
Жазаның бұл түрі исламда мынадай қылмыстар үшін көзделген:
а) катль амад – қасақана өлтіру;
ә) қасақана жасалған өлімге ұқсайтын (яғни өлтіруге арналмаған,
мысалы: таяқпен, таспен және т.б. құралмен) өлтіру;
б) аль-катль аль-хата – қателесу бойынша немесе абайсызда болған
өлім;
в) қателесу бойынша өлтіруді еске түсіретін өлім;
г) кездейсоқ өлім;
ғ) абайсызда (кездейсоқ) дене жарақатын салу (өлмей қалған
жәбірленуші).
Қысас (кек) сөзі қасс сөзінен шығады біреудің ізімен жүру, яғни
жәбірлеушімен немесе қылмыскермен оның өзі секілді қарым-қатынас жасау,
қылмысы үшін кектеніп оның қанын төгу. Ислам заңгерлері қысасқа
қылмыскерге қасақана (әдейі) өлтіргені немесе дене мүшесінің қандай да бір
бөлігін кесу не болмаса оған зақым келтіргені үшін тең жаза тағайындау
секілді анықтама береді.
Исламмен біршама өзгертілген және жеңілдетілген қысас талионның көне
нормаларынан шығады. Қасақана жасалған өлім үшін қысас өлім жазасын
белгілейді. Егер құқық мұрагерлері қанішерді тірі қалдыруға келісім берсе,
онда ол және оның туыстары өтемақы (дийа) төлеулері тиіс. Басқа діндегі
адамды өлтіру – зимми бір мазхаб бойынша өліммен жазаланса, басқа мазхаб
бойынша – тек дийамен жазаланады. Абайсызда болған өлім (төбелесте,
салғырттық бойынша, тәжірибесіздік бойынша) дийа төлеумен жазаланады. Зақым
үшін, егер ол мүмкін болса, теңдей зақым келтіру ұсынылады. Мысалы,
кінәлінің құлағын немесе саусағын кесуге болғанымен, басын жаруға немесе
сұғып алу арқылы жарақат келтіруге болмайды. Мұндай жағдайда өтемақы
төлеуге тиіс.
Қысас тек сот үкімімен тағайындалады, ал оны жүзеге асыру жендетке
немесе жәбірленуші туыстарының біріне тапсырылады. Егер кінәлі соттан
жасырынса, онда оны қудалауға сырттай үкім шығарылады да, оның туыстары
дийа төлеуге міндетті болады.
Қазіргі уақытта қысас көптеген мұсылман елдерінде қолданыстағы
құқықтық норма болып қалып отыр. Алайда оны дийа өндірумен шектеуге
тырысып, тек төтенше жағдайларда ғана қолданады.
Тазир (соттың қарауы бойынша жазалау)
Жазаның бұл түрі кек алу және қан үшін құн төлеу сияқты тұрақты жаза
көзделмеген қылмыстар үшін тағайындалады.
Оларға, біріншіден, шариғат ережелерін бұзатын әрекет немесе
әрекетсіздік жатады. Мысалы, қандай да бір қордың қаражатын пайдаланып
кету, парақорлық, ысырапшылдық, зекет төлемеу және т.б. Екіншіден, шариғат
ережелерін бұзатын қылмыстар емес, шариғат заңдарына қайшы келмейтін қоғам
мүддесі мен пайдасы үшін заң орнатуға құқығы бар әрі мемлекетпен бекітілген
заңдарды, ережелерді және нормаларды бұзатын қылмыстар болып табылады.
Тазир тура мағынасында тыйым және жаза дегенді білдіреді. Заңи
мағынасында бұл сөз сипаты мен салмағы сот төрелігіне қалдырылған жаза
деп анықталады. Мұсылман заңгерлерінің көпшілігі тазир терминін
шариғатпен қандай да бір тұрақты жаза белгіленбеген қылмыс үшін жаза деп
түсіндіреді.
Ислам жазбасы жазалаудың мынадай мақсаттарын қарастырады:
а) қылмыскерді оның кінәсінің ауырлығына лайықты жазалау;
ә) қылмысты олардың қайта жасауының алдын алу;
б) басқаларды осыған ұқсас қылмыс жасаудан сақтандыру;
в) қылмыскерді қайта тәрбиелеу.
Жаза табиғаты өзінің негізінде жазалау, профилактикалық және
тәрбиелік сипатта болады.
Сондықтан ислам жазасының арасында қол кесу, өлгенше таспен ұру және
қамшымен дүре соғу секілді ерекше түрлері де бар. Дегенмен мұндай жазалар
бұлтартпайтын айғақтармен дәлелденген аса ауыр қылмыстар үшін ғана
тағайындалатынын ескеру керек. Ислам жазбаларына сәйкес бұл қылмыстардың
дәлелдеме фактілері дау тудырмайтын анық болуы және мысқалдай күмән
қалдырмауы тиіс. Кез келген күмән айыпталушының пайдасына шешіліп, оның
ақталуын туындатады. Алайда, егер қылмыс бұлтартпай дәлелденсе, айыпталушы
жазаны өтеуі тиіс. Құран мен суннада адам өлімі, тонау, неке адалдығын
сақтамау (жұбайлық сенімсіздік), ұрлық және неке адалдығына (жұбайлық
адалдықты сақтамауға) жалған айып тағуға жазалар белгіленген. Адам өлімі –
дарға асып өлтірумен жазаланады, бірақ өлген адамның мұрагері одан бас
тартуы және қылмыскерді ақшалай өтемақыға кешіруі мүмкін. Аталған басқа
қылмыстар үшін жаза өтемақымен ауыстырылуы мүмкін емес; олар үшін қатаң
белгіленген жаза тағайындалады.
Жазаның осы түріне қарсы наразылық білдіретін ислам қарсыластары
оларды қатал және әділетсіз деп көрсетеді. Мұндай жазаны сақтау қажеттігін
жақтайтындар, біріншіден, бұл Алланың еркі және ешкім оны ауыстыруға құқы
жоқ деп есептейді; екіншіден, мұндай жаза қазір тәжірибеде қолданылмаса да
тиімді профилактикалық сипатқа ие болады. Қылмыскер белгілі құқыққа қарсы
әрекет жасағаны үшін міндетті түрде жаза алатынын біледі, сөйте тұра
салынған тыйымды бұзады. Бұл тек бір нәрсені ғана білдіруі мүмкін: кінәлі
тұлға ерікті түрде жазалау шарасымен келісті – онда оны алсын. Қазіргідей,
жазалаудың орта, кейде төменгі шегіне сенім артпайды. Жаза әділдігі мен
фактілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz