Төлеген сөз жоқ талант

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

I. Кіріспе
1. Ақынның шығармашылық ғұмырнамасына шолу ... ... ... ... ... ... ... ..2
– 3
2. Ақын жайлы бір үзік
сыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.3 - 11
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Төлеген Айбергенов шығармашылығының көркемдік ерекшелігі ... 12 - 16
2. Өлеңдеріндегі көркемдік әдіс;
Образ
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...17 – 24
2.3. Мазмұн мен
пішін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25 – 31
ІІІ. Қорытынды
3.1.Төлеген стилі – текті өнердің жалғасы ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..31 – 34
Сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..35– 39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40

Біз поэзияның тағы бір алтын тұтқасын аштық. Аштық та, Төлеген дүниесін
көрдік!

Әбділда Тәжібаев
Төлеген өлеңдері халқына, ұрпақтарға рухани күш һәм ләззат беріп жасайды.

Ыбырайым Юсупов
Төлеген сөз жоқ талант. Дара талант, сара талант. Т. Айбергенов
шығармашылығы – өлімді жеңіп шыққан өмір шаттығының жыры.
Әбіш Кекілбаев
Әр түрлі гүлзарларымен, даланың самалымен, жусанның исі, таудың бұлағымен
– өзімен –өзі тыныш жатқан поэзияның қалғымалы тірлігіне кенет көтерілген
мұхиттың жал – жая толқындарындай ағысты екпінімен әсер еткен Айбергенов
поэзиясы қазақ өлеңінің өресін биікке көтерді.
Фариза Оңғарсынова
Амал бар ма, біз үш дарыннан ерте айырылдық. Олар – Абдолла, Баубек,
Төлеген.
Ғабит Мүсірепов
Төлеген өмірінің де, оның ақындық шабытының да тым қысқа қайырылуы өте
өкінішті. Бірақ бұндай ақынның екінші өмірі ұзақ болады. Оның өлеңдері
халқына, болашақ ұрпақтарға рухани күш, һәм ләззат беріп, мәңгі жасайды.
Ыбырайым Юсупов
Төлегеннің ізденіп, өзінше жазуға, жаңа ой айтып, өлеңге түйін жасай
білуге талпынған талаптары өлеңдерінде сәттілігімен сүйкімді.
Д. Әбілов
Төлегеннің жылы, тартымды, лирикалық өлеңдері болашақ өрісін
байқатқандай. Жастардың жалынды жігері, достық – махаббаты, ізгі
адамгершілік қасиеті оның лирикаларының негізгі идеялық мотиві.
Есмағамбет Ысмайлов

Кіріспе бөлім
1.1. Ақынның шығармашылық ғұмырнамасына шолу
Төлеген Айбергенов (1937 - 1967) 1959 жылы Ташкент педагогикалық
институтын бітірген. 1960 жылы Қарапалпақстанда Қоңырат ауданындағы орта
мектепте мұғалім қызметін атқарады. 1962 – 65 жылдары Шымкент облысы
Сарыағаш аудынындағы орта мектептің директоры, 1965 – 67 жылдары Қазақстан
жазушылар одағында әдебиетті насихаттау бюросының ұйымдастырушысы болады.
Алғашқы туындылары 1957 жылы Республикалық газеттерде жариялана бастады.
Ақынның туған жерге деген ыстық сағыныш пен мөлдір махаббатқа толы өлеңдері
Жас дәурен атты жас ақын шығармалары жинағына енді. Көпшілік зердесінде
мәңгі өлмейтін жастықтың жыршысы, романтикалық көңіл – күйдің ақ қанаты
болып әсер қалдырған жырлары көп. Асау сезімге бай, бояуы қанық жырлары:
Арман сапар, Өмірге саяхат, Мен саған ғашық едім, Бір тойым бар.
Ақынның Құмдағы мұнаралар шығармасы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығына
ие болды. Туған елінің ізгі тілегі мен ақ ниетін тебірене жырлаған ақынның
орыс тілінде Мир созвездий деген атпен таңдамалы жырлары жарық көрді.
Бірқатар өлеңдері Поэты Казахстана, Струны домбры, Степновые ритмы
украин тілінде жинақ болып шықты. Ақерке Жайық, Жаңғырған Маңғыстау
Қазақстан, Сені ойладым, Мені ойла, Ақ қайыңдар т. б. өлеңдеріне
жазылған әндер ел арасына кеңінен танымал. 2001 жылы таңдамалы өлеңдер
жинағы, Біргемін мен сендермен, Бір тойым атты естелік кітаптары, жыр
кітабы жарық көрді.

1.2. Ақын жайлы бір үзік сыр
Cағындым жаным, мен сені!
Көркіңді жүрген қуаныш қылып,
Мендей ме екен бар ағаң,
Шын інім болсаң бас бұрма жаным,
өсек – ғайбатқа бораған.
Қажет жерінде қатігездік пен
қаталдық керек десек те,
Адамның заңғар ұлылығын сен
сағынышымен есепте.
Онсыз сен тіпті тұлпар да болсаң,
қосыла алмайсың қатарға
Әуелі әбден сағынып алмай
шығушы болма сапарға.
Сағынбай барсаң теңіз де сенің
тебіренбес жастық шағыңдай,
Бұлбұлдың дауысын есіте алмайсың,
бауларға кірсең сағынбай.
Сағынбай барсаң таулар да сенің
алдыңнан шықпас асқақтап,
Ойлауың мүмкін дүниені мынау кеткен
екен деп тас қаптап...

Осы бір жырдағы алабұртқан екпін, тау суындай күркіреген қарқын, бірінен –
бірі туындап, сытыла шапшыған бұла сөз толқын, буырқана бұлықсып атқыған
сезім серпіні үзуге, іркуге келер емес еді, көнер емес еді. Жыр жүйрік.
Апшы қуырған асау ағыс. Аяғына дейін жіберіп, ат басын ағытқан осынау бір
тұлпар шабысты тек тамашалай бергің келеді. Тамсана бергің келеді. Ақын
үніне үн қосып, сөз шығындап жатқың келмейді. Төрт аяғы тең жорға Төлеген
жырларын, шашасына шаң жұқпас ақпа жырларға қара сөзбен түсініктер жазып,
суреттеп жату – бір әурешілік. Қазақтың арнасы кең жыр дариясына сонау
алпысыншы жылдар аяғында бір бүйірден апшып келіп, бір ақжал толқын ұрғаны
есте. Төлеген – толқын. Арқырап ақжалданып шиыршық атып келген толқын. Суы
тұмадан бастау алған бұлқынған бұла толқын.
Жазира белдер қуанышыңды болмасын
мәңгі шектемек,
Алдыңнан орман кес – кестеп шықса
сағынышыңмен көктеп өт.
Мен бұны саған жазып отырмын
арманымды орап сезімге,
Жан – жақтан түскен шұғыланың бәрін
сағынып жүрген кезімде.
Ақын інісі Мұхтар Шахановқа арнаған бұл толғау, сөз жоқ қазақ жыр көгіне
шырқай көтеріліп барып, лап жанған өмірзая шайырдың ғана емес, жалпы өлең
өнеріміздің тамаша бір соңы өрнекпен бір оқыс ашқан самғауы, шарықтауы
болды. Бұл толғау сөз жоқ алпысыншы – жетпісінші жылдар поэзиясының шырқап
бір салған әні, шауып бір шыққан шырқауы. Төлеген кейде шабыт қысқанда
көкке парлай, самғай көтеріліп дүниенің тас төбесіне шығып алып, қиядан
жүзіктей жұмыр жер, жалпақ әлемге назар салатын қыран көз, періште – қанат
ақын. Ол ата – жұрт қазақ еліне қиырдан сағынып келді. Өле - өлгенше сол
сағынышын баса алмай кетті. Алмағайып жылдарда айырылып қалған ата –
жұртының әрбір тау мен тасына, көл мен шөліне шөліркеп, алыс тарихы
сапардан оралған аруана – бауыр жанның іңкәр көзімен қарады. Кешегі
кеңестік аласапыран жылдарда артта қалған ата – жұртқа деген сағыныш
шеттегі қазақтардың бойына ана құрсағында жатқанда – ақ қанмен, зармен
бірге дарыды. Дүниеге Қарақалпақ жерінде келген Төлеген тал бесікте
тербеліп жатып – ақ, алыста қалған ата – жұртқа деген құтаймас сағыныш
мұңына суарылған бесік жырымен көз ашты. Балалық шағы шығыс шайырлары
шарлаған шайырлы, құнарлы топырақ Хорезмде өтті. Жас Төлеген Новаи,
Мақтымқұлы, Бердақтардың рухы тұнған, ізі қалған қасиетті өлкені шарлады.
Бала санасы қашан қалыптасқанша, үздіксіз де үзіліссіз күмбірлеген бабалар
үні, жыраулар сарыны тербетіп тұрды. Ғасырлардан ғасырға көшкен жыр дәстүр
осылайша бала құлағына, санасына ұя салды. Мектеп табалдырығын аттасымен
Абай, Жамбыл, Махамбеттермен қауышты. Сөйтіп, бала сана, бұла сана өлең
сөздің тума бұлақ, тұнбасынан жүзіп жүріп ішті, сімірді. Тереңге тамыр
салды. Ата – салт, тіл , дін, діл қаймағы бұзылмаған қазақы орта Ұлы Тұран
төрі оның бойына елдік пен ерлікке толы мыңдаған жылдық ұлы бабалар
өсиетін, қасиетін екті. Жаратқан ие елпең – елпең жүгірген қағілез қара
баланың маңдайына ақын болуды жазды. Бұғанасы қатая келе жас дарын
күмбірлеген әулие бабалар әуезіне әуеленіп, өзі де күбірлеп тақпақ жаза
бастады. Осылайша, тарихи жады шытынамаған Тұран топырағының төсін тесіп
тағы бір қайнардың көзі ашылды. Төлеген ақын тамыр салған топырақ араб –
парсы, түркі өркениеті әлімсақтан біте қайнасқан рухани шайыры шүйгін
топырақ болды, оған далалық еркін ер қазақтың азаттық рухы атойлаған жыр,
саз сарыны қосылып, бала санасында соны рухани элементтер құрап шйгін
топырақ болды. Оған далалық еркін ер қазақтың азаттық атойлаған жыр, саз
сарыны қосылып, бала санасында соны рухани элементтер құрап ию – қию
араласты. Сана тұңғиығында болашақта атқылар жанартау – жыр негізі,
жасушалары түзілді. Қанша құнарлы десек те Қазақстаннан шет өлке қазақы
өршіл рухы көкірегіне симаған Айбергеновтей арқалы ақынға өсе келе тарлық
ете бастады. Анау бір қиырда толықсып аламан бәйгелер мекені ұлан байтақ –
Қазақстан жатыр. Қазақтың қалың елі тербетілген тал бесік. Шетте, жат елде
жүрген қазақтың көз салар құбыласы, мәңгілік меккесі, мәңгілік сағынышы.

Аруана жаудың қолына түссе ботасын
шайнап өлтіріп,
Қаралы мойнын қайтадан артқа
бұрмастай халге
келтіріп.
Жеріне тартып отырады екен моншақтап
жасы боздаумен,
Омырауын шерге толтырып.
Апталап – айлап таңдайын мейлі тасбауыр
шөлдер құрғатсын,
Қазығын таппай тоқтамайды екен
мәңгілік тіпті күн батсын.
Туған жер төсін аңсаумен өткен
аруана – бауыр дүние,
Кеудемде жүреген, зердемде жүрген
ынтызар ықылас от өріп,
Сен мұны менен бетер ұқ!
Түкпірімдегі дір ете қалғыш осынау
құйттай жүректен
Келем мен бүгін қасиетті байтақ Қазақстанды көтеріп!

Төлеген толғауларындағы сағыныш сазына, сағыныш сырына терең бойлаған
жан бұл жерде тек қана ақынның жеке бас иірімдерімен шектелмей, сол жеке
бас тағдырға тайдай таңба басқан кешегі ел айырылған жылдардағы зар заман
жаңғырығын аңғарған болар еді. Сол балапан - басына, тұрымтай тұсына
кеткен кер заман дауылында қақпақыл болған қазақтың бір ботасының боздауын
естігендей болар еді. Боздаумен жасы моншақтап туған жерге тартып отырған
аруана – жүрек ақын бейнесі көз алдымызда көлбеңдер еді. Ақынның Мұхтар
інісіне деген сағынышын бақсақ, ел мен жерге сағына қауышқан ақынның күллі
қазақ ұлына деген жүрек – жарды тарихи сағыныш екеніне көзіңіз жетер еді.
Ботасын шайнап өлтіріп туған жеріне тартып отыратын аруана – бауыр дүние
ел мен жерден алыс кеткен алаштың ата – жұртқа сыңсып ағылған сағыныш көші
екеніне көз жеткізер еді. Егер, ақынның ата – бабалары тоталитарлық тепкіге
шыдамай, Ақтөбе жерінен Қарақалпақстанға жер аумағанда, балауса ақын ата –
жұрттан алыс жүріп қалыптаспағанда, жүрегін алыс ата – жұртқа деген
құтаймас сағыныш сормағанда кім біледі, мүмкін сағыныш туралы қазақ
поэзиясының мәртебесін асырған осынау Төлеген толғаулары өмірге келер ме
еді, кім білсін...
Туған жер төсін аңсаумен өткен аруана – бауыр дүние,
Сен маған осынау ақ жүрегіңмен қымбатсың.
Бірақ мен оны жыр қылып қалай жаза алам,
Жетер ме адам сөзі оған!
Өмірде ұзақ жасауың үшін болғаныменен қайғың қас,
Туған жер, сен деп қайғыра алмасам, тағдыр да мені бай қылмас.
О бастан саған ынтызар аруана тектес ұл ем мен
Қазығын таппай қайырылмас.

Жас ақын шыңнан да қазығын таппай қайырылмады. Бір қолтығында Ташкент
педагогикалық институтының дипломы, екінші қолтығында болашақ жары Үрниса,
Төлеген ақын Қазақстанға бет түзеді. Алғашқы орын тепкен жері – Оңтүстік
Қазақстан, рухани ұлт ордасы. Әлі елге белгісіз ақынның отбасын досы,
жазушы, журналист Зәкір Асабаев құшақ жая қарсы алады. Зәкір Асабаевтың
өзге де достарының арқасында жас ақын Сарыағашта кешкі мектеп директоры
болып жұмысқа орналасты. Бірақ ақын аңсары Алматыға ауды да тұрды. Ақыры
дегеніне жетпей қоймады. Жұмысың мынау деп отырған Астана жоқ болса да,
ақын алған бетінен қайтпай, бәрібір көшіп келді. Алматының Ташкент
көшесінің бойынан бір бөлмелі жер үй жалдады. Ташкент көшесінің бойындағы
жұпыны ғана жатаған ақын көп ұзамай сол кездегі әдебиет есігін жаңа аша
бастаған, бірақ та үйсіз, күйсіз Жұматай бастаған жас ақындардың тұрақты
шұбыратын меккесіне айналды. Үй иесінің жұмыссыз, қаржасыз қысылып
жүргеніне қарамастан бұл үйде күнде сауық, күнде той. Тіпті қона – жастана
дүрілдетіп өлең оқып, керілдесіп әдебиет мәселесін осы үйде шешіп жатады.
Үй иелеріне осының бәрі қызық. Қабақ шытпайды. Олар үшін дүниеге бір жақсы
өлең келсе нағыз мереке сол тәрізді. Ақын көп ұзамай қарызданып жүріп
Алматының тау жағынан бір арзан үй сатып алады. Жас ақындар тобы енді
Алматының тау жағына қарай шұбыратын болды. Келушілер қатары молая түсті.
Әйгілі Шәмші бастаған композитор, әнші, журналистер күн демей, түн демей
осы үйге жиналады. Жаңа ән, жаңа өлеңдер осы үйде үздіксіз туып жатады.
Өмірінің соңғы жылдарында жанын паршалап, санасын сабылтып,
сергелдеңге салған сезім өртінен өлең өруге асықты ма екен деген ой келеді.

Бірге қақ қанат қасымнан қалмай,
сағынып көрген қарағым,
Жалғасын сен айт бұл асқақ әннің,
жабылып кетсем егер мен
Ғұлама жылдар судырлатқанда парағын.
Тоқталмайды өмірде жаңбыр әні,
Жаңа толқын жаңғырып жарға ұрады.
Қоңыраулатқан осынау ұлы керуен
Ғасырлардың иығын талдырады.
Бір кездерде бұл күн де көшер менен,
Шеттерімді шулатып неше өрлеген.
Шаңқай түсте шатырлап тас төбемнен
Аласапыран ғасырлар нөсерлеген.
Шақтарда да азынап оқ бораған,
Бұл дарияның шабысы тоқтамаған.
Мен өтемін жолдардан әлі талай,
Жүрегімнен дүңкілдеп ақ барабан.

Көп ұзамай ақын туған жері Қарақалпақстанға қонаққа кетіп, ол жердегі
жора – жолдастарының арасында бауыр сырқатынан дүние салды. Сүйегі Нөкіс
қаласының зиратына қойылды. Жер бетіндегі сапары небары отыз – ақ жылға
созылған ақберен ақын Айбергеновты қазақ баспасөзі жыл он екі ай жоқтады.
Бұл қаза жақын – жуық, жора – жолдастарына қатты батты. Ақынды төбесіне
көтере дәріптеген сол кездегі жас ақын, бүгінгі бас ақындарымыздың бірі
Мұхтар Шаханов былай деп толғады:

Бәйшешектің ғұмырындай тағдыр кешкен мәрт батыр,
Өлеңінде ешбір ғасыр өшіре алмас өрт жатыр.
Намысыңды дәуіріңе еткізбедің қақпақыл.
Міне, содан, ұлтымызды рухсыздан күзетіп,
Сенің жырың шекарада әлі күнге сапта тұр.

Пайымдаймын, мойындаймын, сен данасың, мен бала,
Ұлтына кім жақын, алыс айқындайтын ел ғана.
Он том өлең жазғандарды кетті ұмытып кең дала.
Бірақ шағын он өлеңмен он миллион қазақты.
Толғандырған, таң қалдырған Махамбет пен Сен ғана.

Адамдықсыз ақындық жоқ, тырмыссаң да жан сала,
Жомарттықсыз тағы алысқа шабамын деп шаршама,
Батырлығың қанша болса ақындығың соншама.
Тіпті өзіңді сыйдырмаған даңқтың тар төріне
Мені бірге ап шыққың кеп арпалыстың қаншама.

Заманының ыңғайына жүрмей кеткен іңкәрім,
Саф өнерде қызғанышты білмей кеткен іңкәрім,
Иығына бүтін бешпент ілмей кеткен іңкәрім,
Жер астынан сәлем жолдап жатырсың сен күн сайын,
Қазағымның маңдайына сыймай кеткен сұңқарым.

Не жақсылық болса алдымен елге болсын дегенсің,
Сондықтан да сенің даңқың, сенің салтың көгерсін.
Сайын далам жырыңды еске ап күлкісін сәл шегерсін.
Әр жүректе бұлтқа оранған қасиетті бір шың бар
Ол – ақындық мәрттік шыңы, Айбергенов деген шың.

Ұлт рухы қай кезде де қанаттыға астана,
Айбергенов шыңын көрсең, атыңнан түс, жас бала!

Айбергенов ақын жайлы бұдан асырып айту қиын. Асылдардың артын күту
– азаматтық белгісі. Ерте кеткен ерлерді ескеру – елдік белгісі. Айбергенов
ақын қазақ жырындағы жалпыұлттық құбылыс болса да оның соңын күту, осынау
жұлдызды жыр жампозын ұлықтау осы күнге дейін жалпыұлттық сипат ала алмай
келеді. Алайда алтынды жылтырауықтан ажырата білетін азаматтар Төлеген
мұрасын дәріптеуді доғарған емес. Солардың бірі Төлеген ақынның өмірі мен
поэзиясы туралы деректі фильм түсірген кинорежиссер Доктырхан Тұрлыбек,
екіншісі Ақтөбелік кәсіпкер Базаркелді Ертуған. Бұл азамат өз қаржысына
ақынның ата – жұрты Ақтөбе облысы Темір ауданындағы Шұбарқұдық ауылдық
мектебінің үздік оқушыларына соңғы жеті жылдан бері Төлеген Айбергенов
атындағы ақшалай сыйлық стипендия беріп келеді. Төлеген ақын: Бұл қазақта
небір жігіттер бар марқасқа дегенде осындай азаматтарды еске ұстаса керек.
Егер жыр жұлдызы бүгінде тірі болғанда 73 жасын тойлар еді. Бір тойым бар
сөзсіз менің деп басталатын алты алашқа мәшһүр өлеңінде арман еткен айтулы
күнге ақын жете алмай кетті. Алайда өзінің өлең өлкесіндегі салтанатының
мәңгілік тарқамауы мүкін оның дегені шындыққа айналды. Жер бетінде қазақ
деген ел бар да, қазақ тілі мен жыры бар да жыр жұлдызы Төлеген
Айбергеновтың өлең тойы мәңгілік тарқамасы анық.

2.1. Төлеген Айбергенов шығармашылығының көркемдік ерекшелігі.

Образдың қазақшасы – көркем бейне. Бұл – кеңірек ұғым. Біз осыған
орай келе жатырмыз және кейін бұл мәселеге жеке тоқталамыз. Одан бұрын,
образ деген терминнің мына бір қырын біліп алу шарт. Ең қарапайым
мағынасындағы образ – суретті сөз.
Күлімсіреп аспан тұр,
Жерге ойлатып әр нені.

(Абай.)
Осы жолдарды оқығанда біздің маңымызда әдеттегі жансыз табиғат емес,
әлдебір тіршілік тыныстап, әлдебір тіршілік тыныстап, көз алдымызда
кәдімгідей қимыл, құбылыс елестеп кетеді. Аспан жай тұрған жоқ, езу
тартып, күлімсіреп тұр. Жер жай жатқан жоқ, әлгі бір жадырап, жайнап
күлген аспанның қылығына елтіп, бір түрлі ойланып жатыр. Осының бәрін біз
көзімізбен, көкірегімізбен сезінетін секілдіміз. Аспан күлімсіреп тұр
дегенде Абай, әрине, аспанның ашық, ңұрлы екенін айтып отыр. Бірақ аспан
ашық деген сөздің әсері аспан күлімсіреп тұр дегендей болмас еді. Өйткені
алдыңғысы әншейін, хабар, ауызекі айтыла салған сөз ғана да, соңғысы
-сөзбен салынған сүрет. Бұл әрі нақты, әрі затты. Бұл –бедерлі бейне,
көркем сөз арқылы бұлайша өрнек төгіп, айшық жасамаса, әдеби шығарма да
тумас еді. Бұл ретте образ тіпті тар мағынасының өзінде әдеби тілдің жалпы
сөйлеу тілімізден, сондай-ақ көркем әдебиеттің жалпы әдебиет атаулыдан
айырмашылығын да қоса танынытып тұр. Әдеби шығарма, оның ішінде өлең
арқылы жасалған көркем бейне болмаса, мысалы, даланың селеуі, шеңгелі
мен шиі дәл мынадай тірлікте, әрекетке ие бола алмас еді:

Елсіз жер... еңіреген інгенде күй,
Селеулер жел оятқан билеген би.
Аулақта қорқақ қоян зар тындаған,
Тұқырып қала берген шеңгел мен ши.
(І. Жансүгіров.)
Жансыз табиғатқа жан бітірген ғаламат сурет !
Кең дала күйге толы. Еңіреген іңгеннің қасіретін, зар тындаған
қоянның қайғысын өз алдына қойғанда, өлі ұйқыдан елгезек жел оятқан
селеудің биін, әрі назға, сазға елтіп, әрі ойға, мұңға батып, тым
–тырыс тұқрып қалған шенгел мен шидіі күйін қараңыз ...
Лириканы әркім өзінше ұғып, онаша тұшынбаса, оны ежіктеп түсіндіріп
жату ағат. Өлеңге қара сөзбен комментарий беру келіспейді.
Тек мынаны білу керек: көркем әдебиетті оқыған адамды баурап алар,
оның жан – дүниесіне әсер етер құдіретті күші осынау образдылығында жатады.

Образдылық – суреттілік, сөздегі сурет. Әр сөз - өзінің поэтикалық
шығарма қалпын бастан кешіреді, - дейді Потебня.
Сондай – ақ біздің көркемдеуіш сөздеріміздің көпшілігі баяғы бабалар
дәуірінен бері қарай мың мәрте қолданылып келеді. Олар, әсіресе, ауыз
әдебиетінде тұнып тұр. Мысалы, Қыз Жібектің портретін жыр сүйген жұрт жатқа
біледі:
Қыз Жібектің ақтығы
Наурыздың ақша қарындай,
Ақ бетінің қызылы
Ақ тауықтың қанындай,
Екі беттің ажары
Жазғы түскен сағымдай,

Білегінің шырайы
Ай балтаның сабындай,
Төсінде бар қос анар
Нар бураның санындай,
Оймақ ауыз, құмай көз
Іздеген ерге табылды – ай!

Ғажап емес пе? Мұндай керемет сұлу, жан тебірентер әсерлі сурет
бүкіл дүние жүзінің фольклорлық туындыларын түгел шарласақ та сирек
ұшырасады.
Лирика (грекше lyra – ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка
аспабы) - әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш
тегінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл – күйіне бөлеп, ойы мен сезімін
астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі. Көбінесе
өлеңмен жазылады.
Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы
ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқынуы, автордың өз басының алуан –
алуан нәзік түйсіктері, күйініш – сүйініштері тән болып келеді. Ақын
басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі – түрлі толғаныс –
субъективті нәрсе және сонымен қатар объективті дүниенің әсері. Ақынның
көңіл – күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал – жайына
байланысты, өзін қоршаған ортаның саяси - әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол
қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да лирикада сол өз кезінің шындығы мен
сыры жатады. Оқушы әрбір лирикалық шығармадан оны жазған автор өмір сүрген
кездің жай – жапсарын аңғарып отырады.
Мысалға Қасым Аманжоловтың Сырдария аңызы деген лирикалы өлеңін алып
қарайық:
Сарғая ақтың сан ғасыр
Сағына бізді күткендей;
Аралға барып айттың сыр,
Дүркірей таудан үріккендей, -
деп басталатын осы өлеңде бір емес, бірнеше саз (мотив), бір емес бір –
біріне қарама – қарсы бірнеше сезім бар.
Жаутаңдап екі жағаңда
Тамыры тандыр жер жатты;
Талатып, көшіп заманға,
Қабағы қату ел жатты, -
деген шумақ біздің көз алдымызға Сыр елінің күні кешегі мешеу, мүшкіл
халін, шөл даланың ерні кезерген аянышты кейпін әкелсе, енді бірде ақын:
Көгінен күні нұр сепкен,
Жерінен гүлі жайқалып;
Бойында Сырдың ер жеткен
Берекелі елім бай халық, -
деп әлгі ел мен жердің бүгінгі күйі мен кескінін өткеніне қарсы қояды.
Сондай – ақ кешегі дарияны:
Ағып бір жаттың суылдап,
Айта алмай, сірә, бір сырды;
Қайыса қарап, суыңды ап,
Жағаңда мұңлы қыз тұрды, -
деп мұңды сазбен жырлаған ақын ізінше бұлттан шыққан күндей жарқ етіп,
жадырай әндетіп, шалқи жөнеледі:
Көтеріп күйдің дауылын,
Сапыра Сырды жырлайды;
Далаға төсеп бауырын,
Дария толқын тыңдайды...
Осылардың бәрі – бір ғана лирикалы өлеңнің өн бойындағы сезім мен саз.
Демек, лирикадағы елгезек сезім мен сыр жайын, бұлардың жинақылығы мен
мөлдірлігі туралы айтқанда, өлеңнің өзін қимылсыз, статикалық әлденеге
айналдырып алмау жағын қараған жөн. Рас, лирикадағы әрбір саз (мотив) –
ақынның бір сәтте жалт еткен нұрлы ойы, сол бойда жарқ етіп тұтас көрген
ішкі сырлы дүниесі.
Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де,
тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі, бұл арада өлеңді жазған адам
оқыған адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл – күйлері бір – біріне
ұштасып, бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға
содан үйрен не жирен дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура өз
басындағы сезім мен сырды тұп – тұтас көшіре салады. Сонда ақын
көкірегіндегі сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр оқырман сыры
болады да шыға келеді.
Армысың – ау армысың,
Айналайын, жеңешем !
Бармысың –ау, бармысың,
Айнамалайын, жеңешем !

Жарқ еттің –ау, біріндей
Қос ырғайдың, жеңешем !
Құшақ жая жүгірмей,
Тосырқайсың неге сен?

Ерке кепті егделік,
Қой, еңсеңді бір көтер !
Ерке, епті жеңгелік
Қылаң беріп бір кетер.

Сазды, назды сөзің жоқ,
Жаның неге шалықты ?
Сұлулықтың өзі жоқ,
Жұрты ғана қалыпты.

Өтті –кетті демесең,
Бәрін бастан кешінде.
Әттең, әттең жеңешем,
Жасытқан –ау жесірлік ...
(Жұбан Молдағалиев)
2.2. Өлеңдеріндегі көркемдік әдіс. Образ мәселесі
60 – 80 жылдар аралығында лирика шын мәнінде тасты жарып шығып гүл
атқан қызғалдақтай көзге тартқаны рас. Өнердің үзілмес үні алты қырдың
естірткен алтыбақан әніндей құлаққа талып жетті. Сөйтіп бұл кезеңнің
таңдаулы өкілдері өнерге даралық қандай қажет болса, дәстүрлі желі одан да
керегірек екенін дәлелдеді. Тайға таңба басқандай стиль қалыптастырған
М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов, Т. Айбергенов, Қ. Мырзалиев, М. Шаханов,
С. Жиенбаевтарды тілдік – образдық жүйеде тексеру қажеттілік. Себебі бұлар
өздерінің тарихи – көркемдік орнын монографиялық сипатта әлі ала алған жоқ.
Даралық қасиетте де көп мән жатқанын айтқымыз келеді. Тарих төрінен кім
түбегейлі орын алатынын болашақ айтар. Ал, бүгінгі ұрпақ, бақытсыздау
болсақ та, көркемөнер аманаты үшін бұларға ризалық ілтипатын білдіруге
тиістіміз. Таланттарымызғаа тағзым етуге тура келеді. Ұзақ уақыт қасиетті
музаны бұлар арқылы түйсіндік. Кеме келіп, қайық судан шығатын да,
келешектің мәдісі туып заман өзгеретін де кез келер, бәлкім, бірақ осы бір
қиын қыстау кезеңдегі бұл лириктердің қызметін елі естен шығара қоймас деп
ойлаймыз. Иә, қашан да әдебиеттің бетін айқындап, дәуір талабына үн қатып
оның қоғамдық қажетін өтейтін де жеке озған дарын, өнер саңылақтары екені
мәлім. Олай болса біздің де жанр сипаты мен ерекшеліктерін ғылыми екшегенде
солардың жеке шығармашылығына сүйенуіміз заңды.Жоғарыда аттары аталған
бүгінгі талантты ақындарымыздың өзіндік эстетикалық бағыты бар екенін айта
отырып, бұдан олар жеке- жеке тұйық көл деген ұғым жасауымыз керек.
Керісінше, олар бір-бірімен тығыз ұштасқан,бір – бірінен қуат ала, тізе
қоса отырып өрледі,поэзиямызды дамытты.Олардың бір – біріне ықпалы болды,
әсіресе, 60-жылдардан бергі қазақ лирикасына М.Мақатаев пен Т.Айбергенов
ықпалы ерекше дер едік. Бұл мәселеге арнайы ғылыми зерттеу жүргізуге болар
еді.Сөзіміз құрғақ болмау үшін бір мысалға жүгінейік:
Табиғат маған асқар тауды кез қыл,
Алтын қып мейлі көкте айды кез қыл.
Даламның жайлы қоңыр іңіріндей,
Жаныма жоқ па дедім жайлы мезгіл.
(Ө.Нұрғалиев).
Мұқағали мен тең түспесе кем түспейтін осындай жолдар дегенде де, Мұқағали,
Төлегендерге қарыздар сияқты.Әсіресе,қара өлеңннің қаймағын Мұқағали
армансыз шайқады. Осы салада ол өзгелерден оза шапты, дараланды. Біз жалғыз
осы шумаққа түсіндірме беріп отырғамыз жоқ, Мұқағалидың осы типтес негізгі
ізденісінің профессионалды қазіргі қазақ лирикасындағы ата дәстүрге
айналғаның айтқымыз келеді. Ал,Төлегенше ? Өзінің поэзияға тән
құштарлығымен, еріп кететін сезім жомарттығымен ақын біткенді маңайына
магнитше үйірді.Ақын біткенді ғана емес, өлеңнің қара дауылын тұрғызып,
бүгінгі поэзия теңізінің ақ шағаласы боп шаңқылдады. Оның асқақ та өршіл
рухы лирика айдыныңда армансыз жүзді. Қазақтың өнер аспанында жұлдыз боп
жанды.Соның нәтижесінде ол да сабақ тартар қазақ өлеңінің - өнерінің
тұғырына айналды.Я, қазақ топырағы табиғи дарынға кенде емес еді.Деген де
әсіресе, кеңес дәуірінде оның үш алып, қалауына түрткі, он бастама
болды.Біздің көбіне жеке дарындарға мән беруіміздің бір ұшы осында. Кеңес
кезеңінде коллективтік еңбек жырланды. Сондықтан өнер тудыратын даралар
тұрпайы теңгермеушілік уысында отыруға тиісті болды.Олар тіпті қоғам үшін
қажетсіз болды.Алайда кейбір жеке дарындар арқылы халықтық құнар өнерде
қаулай бастаған құнарсыздану процесіне қарсы бой көрсетуі - өнердің өлмес
қасиетін паш етуі еді.Төлегенде дар талант деуімізге себеп Төлеген дәстүрі
бірнеше арнада желтілді десек те, сезімдік салада тереңдеді деу қиын.Ақын
туғызатын қойнау жұтаң тартты, сол сияқты, Сағидың, Қадырдың, Тұманбайдың,
Өтежандар, Төлеген сияқты көп жағдайда сезімді бірінші орынға шығармауы да
мүмкін.Жанрды басқа жағынан түлетті. Соның салдарынан
лирикада:баллада,сюжеттік өлең көбейіп лирика композициясы жаңаланды. Яғни,
бұл таланттарда тіпті тең түскенмен, тәсілі бөлек. Ал, Төлеген болса, қашан
да лирикалық заңғарына қол созумен болды.

Көрсең ғой шіркін,бәрін де көзбен көрсең ғой,
Жатыр-ау менің жазира далам өлшенбей .
Осынша сазбен мұнтазар қылған аймаққа,
Бір әсем дария керек-ақ екен дәл сендей.
Қуаты керек мендегі асқақ арынның,
Құдіреті керек Әбділдадағы дарынның,
Қара орман керек, қап –қара орман,түп
орман
Көзіндей менің жарымның.

Ой –да, ойлылық та алдымен оның сезімінде қақталады. Сондықтан, көбіне
ойдан да гөрі сезімге елтиміз. Жанынызды алмастай суырады. Жоғарыдағы
жолдардағы динамика, жанды сезімнің тасқын легі бөтен ой, бөгде қылыққа
жібермейді. Шырын сезімге шыр айналған дүниені алқымға әкеп бір- ақ
тірейді. Міне осы тұста лирика шын сезім көзіне айналады, Мағжанды еске
салады. Ақын үнемі осы тәсілмен жазады деген сөз емес.Мәселен, табиғатқа
байланысты толғаныстарында уақыт, кеңістік негізгі объект болады. Алайда
құрғақ емес. Дүние жұмбағының өзі өзгеше бір тылсым дүниеге айналып поэзия
мыс баса береді. Сондықт ан, туған жерге деген іңкәр махаббатын ол қашанда
сөзбен емес,сазбен толғап отырғандай әсерде отырасыз. Осыдан заңды сұрақ
туады.Сезімдік өлеңдерде көркемдеу құралдарының ролі қандай,? Мәселен,
Төлеген әлгі өлеңді қандай көркемдеу құралдарымен тұзақтайды? Мұнда
бәлендей айшықты тіл өрнегі жоқ.Жалпы Төлеген образды тілді пайдаланса
тыңнан ойып жаңа үлгі жасауға ұмтылады.Ол ақын шығармашылығының өзгеше
жемісті саласы. Бірақ, ақынның жүрек лүпілі қайткенде оқырман жүрегіне –
негізгі нәтиже ғой. Айшықты образды көл – көсір пайдалана берудің өзі
сауатты поэзияға жанаса бермейтіні белгілі. Әңгіме поэзиялық мінез
дарытудан.Қазақ тілін нәзік талғаммен пайдалана білуде. Сол арқылы сезімдік
қабат жасау. Содан барып табиғи ұйқас ырғақ туындату. Мұның бәрін біз
шеберлік кепілі деп білеміз. Қарап отырсақ, Қар орман керек, қап –қара
орман ,түп орман көзіндей менің менің жарымның деген екі жолдағы
интонация мен орман сөзін қайталау арқылы туатын екпіннің байланысынан -
ақ жанды динамикалық өріс жасап тұрған жоқпа? Экспрессивті сөздерді Төлеген
өте шебер пайдаланады.Табиғи пайдаланады.Тексте ешқашан көзге ұрмайды.
Мәселен, Көрсең ғой,шіркін бәрін де көзбен көрсен ғой дегенде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.