Біржан салдың лирикалық өлеңдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І Т А Р А У

БІРЖАН ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

1.1 Біржанның өмірі мен шығармашылығының зерттелу жайы ... .5

1.2 Біржан салдың лирикалық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

ІІ Т А Р А У

БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ АҚЫНДЫҒЫ

2.1. Біржан сал өлеңдеріндегі сыншылдық
сарын ... ... ... ... ... ... .14

2.2. Біржан сал – айтыс өнерінің
майталманы ... ... ... ... ... ... . ... ..17
2.3. Ақын өлеңдерінің тіл
кестесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30

Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32

К І Р І С П Е

XIX ғасырдағы қазақ халқы мәдениеті тарихынан елеулі орын алатын ірі
ақындардың бірі – Біржан. Әкесінің аты Тұрлыбай. Мәдениетіміздің
тарихындағы орнын белгілейтін оның шығармашылығының әлеуметтік және
адамгершілік салмағы – талант талғамының биіктігі, жан-жақты ауқымдылығы,
еліне, жұртына деген адал ниеті, жемісті еңбегі.
Біржаннан қалған мұралар – салмағы, қадір қасиеттері, шынайы өнер
туындыларына лайық, шын мәнінде ғажайып туындылар. Қандай күшті өнерпаз
болмасын, ол өзін өнердің бірер саласында ғана тыңдата алса керек-ті. Ал
қазақтың бұл тұстағы бірнеше өнер иелері дәуірі ұсынған өнердің барлық
түрлерін игеріп, соның әрбір салаларынан өздерінің талант-күштерін көрсете
біліпті. Табиғи талантты қомпозитор бола тұрып, алты қыр асар күшті дауысқа
ие болу, оны музыка құралына икемдеп, асқан музыкант (сүйемелдеуші,
орындаушы) солист рөлін атқару – ғажайып демеске болмайтын, өте сирек
кездесетін өнер ұштасулары. Мүндайларды феномен деу орынды. Осындай, қазақ
топырағында дүниеге келіп, жұртшылығын таңдандырған сегіз қырлы, бір сырлы
өнер жұлдызы Біржан сал болған еді.
Ол қазақ поэзиясына зор үлес қосқан табан асты өлең нөсерін ағылтар
ақпа ақын, халқымыздын ақындық өнерінің шебері (импровизаторы).
Халық таланты – шексіз. Қазақ жұртшылығының шығармашылық қабілетін
көздері көрген орыс халқының өнер зерттеушілері қазақ даласын тұнып тұрған
ән мен өлеңге бай, құнарлы мекен деп жоғары бағалағандары әркімге мәлім.
Мысалы, қазақ елін көп аралап, оның ән-күйіне жетік болған Г.Потании,
А.Алекторов, С.Рыбаков. А.Затаевич, т.б. музыка зерттеушілерінің пікірлері
осындай. Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді...,
Қазақтар арасында ақындық шығармашылық аса дамыған, ақын деген сахараға
сыймайды... (1,78) - деп Г.Потаниннің тебіренгені бәрімізге мәлім. Шоқан
Уәлиханов та өз халқы бойындағы өнерпаздық қасиеттерді аңғарған (2). Ол
қазақтың дауыс ырғағы таза, күшті, есту қабілеттері жоғары деп танылған.
Басқа туыстас түркі елдерінен қазақтын ән мен музыкаға бейімділігі
басымырақ екенін айтын, халық өз бойындағы осы бір күштің дару жолын
өздерінше аңыз ететіндерін ескерткен-ді.
Г.Потанин қазақ өнерпаздары басындағы синкретизмдік сипаттарды дәл
таныған. Қазақтардың поэзиясы мен музыкасы тығыз байланысты, олар өлең
шығарушы, бір жағынан, қомпозитор, шығармасына әуенді де, ырғақты да өзі
береді (1,81), - деген.
Жалпы курстық жұмыс тақырыбы – Біржан салдың шығармашылығы деп
аталады. Мақсат – қазақ еліне танымал Біржан сал өміріне шолу жасай отырып,
шығармашылығына талдау жасау. Шығармашылығын зерттеуге байланысты мынадай
міндеттерді атқармақпыз:

Біржанның өмірі мен шығармашылығының зерттелу жайына шолу;

Біржан салдың лирикалық өлеңдеріне талдау;

Біржан сал өлеңдеріндегі сыншылдық сарын мәселесіне талдау;

o Біржан сал – айтыс өнерінің майталманы ретінде шығармашылығына
зерттеу жұмыстары;
o Ақын өлеңдерінің тіл кестесі жайында;
Міне, осы жоғарыда аталған мәселелерді талдау барысында алға қойған
мақсатымызға жетеміз демекпін. Жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Демек, осынау тарихи шындықтардың айқын көрінісін біз қазақ жұртына
әйгілі Біржан салдың өнер жолынан толық куә боламыз.

І Т А Р А У

БІРЖАН ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

1.1 Біржанның өмірі мен шығармашылығының зерттелу жайы

Біржанның бізге дейінгі өмірбаянында, онын туған өлген жылдары туралы
екі-үш түрлі дерек ұсынылып келеді. Біржанның басына қойылған ескерткіште
оны 1835-1897 жылы жасаған деп көрсеткен. Ал өзі Теміртас деген баласымен
бақұлдасқан (қоштасқан) сөзінде 65 жасқа келгенін айтқан: Жасына алпыс
бестің келгенімде, құдайым берді науқас ғаріп басқа, -депті. “Осы сияқты
қолда бар деректерді зерттеу үстінде, біз Біржан 1831-32 жылдары туын, 1897
жылы қайтыс болды деген пікірлерді қостаймыз. Ол Ақмола облысы, Еңбекшілдер
ауданы, Степняк қаласының тұрған жерінде, ата-мекені - Қожағұл бұлағында
туыпты. Біржанның өз әкесі Тұрлыбай - момын, шаруа, болған” (3,698). Ал,
атасы – Қожағұл дәулетті адам. Біржанды жас шағынан бауырына басып, өз
тәрбиесіне алған, оның маңдайынан қақпай, масайрата еркін өсірген, жасынан
ауыл молдасына беріп оқытып, өзі жиған өмір тәжірибесін үйреткен осы
беделді шешен-би – Қожағұл болса керек. Ол Тұрлыбайдың үш ұлының (Ержан,
Нұржан. Біржан) ішінен болашағын жас шағында-ақ танытқан Біржанды таңдай,
өз тәрбиесіне алады. Тұрлыбай өзіне қараған екі ұлын өзі қалаған бағыты
бойынша – шаруаға баулып, мал жиып, дәулеттілер тобына қосқан. Кенже ұлын
да сол жолға салу әрекетін жасап баққан. Бірақ, беделді атасына арқа
сүйеген ол Тұрлыбайға да, екі атасының айтқандарына да мойын бұрмайды.
Өзгеше өмір сүруді көздеп, өнер қуып, басқаша талаптанады. Біржанның жас
шағындағы өзгешеліктерін Ахмет Жұбанов былай деп сипматтайды. Біржан
жасынан өзгеше мінезді, әуесқой, әңгімеқұмар, сезімтал болатын... ауылға
келген әнші, жыршы, күйші болса, соны жағалайды. Тіпті көрші ауылда бүгін
ән салады екен... десе, оған да кетіп қалады (4, 99). Біржанның өзгеше
өмір кешуіне, өнерпаз болып танылуына оның өскен ортасы, туған жер
табиғатының да әсері болған. Табиғат сұлулығы – жетесінде әдемілікке
әуестік сезімі күшті, алғыр жас талапқа ерекше әсер етерлік бірден-бір жан
жадыратар жағдай.
Бұл ретте Қожағұл мекені болған жер-су әдемілігін профессор
Е.Ысмайылов шебер бейнелеген еді. Ол өзінің Біржан салдың ақындығы
енбегінде:
Бір жағы – айдын шалқар көл, сыңсыған қалың орман, екінші жағы –
сылдырап аққан ерке бұлақ, үшінші жағы – кең жазық, малдың өрісі,
төртінші жағы - Көкшенің биік те кербез шың-шоқыларымен жалғасып жататын
қырқа, адыр, төбелер – барлығы да адам қолдан жасағандай әсем бір
поэзиялық дүниедей сұлу жер..., - деп жазғанды (5, 56).
Біржан жасаған XIX ғасырдың 2-жартысындағы қоғамдық-әлеуметтік
жағдайға келсек, бұл кезде қазақ қоғамында біраз өзгерістер, жаңа
бетбұрыстар бой көрсетіп, ол бұрынғы бірбет патриархалдық құрылысқа ықпал
етіп жатқан-ды. Қазақстан түгел және біржола Ресей қарамағында әмір кешіп,
соның шет аймағы, бұратаналарының қатарында болды. Ішкі Ресейде жүргізіліп
жатқан осы тұстағы кейбір өзгерістер, реформалар жаңа қоғамның тез қанат
жаюына мүмкіндік жасады.
Ресей буржуазиясының жас, жігерлі, іскер тобы әлі игерілмей жатқан
жаңа аймақты тез меңгеріп, одан пайда табуға шұғыл кірісті. Құнарлы, қара
топырақты, сулы-нулы жерлерін игеру үшін жерсіз шаруаларды қоныстандыру,
орныққан помещиктеріне көмек көрсетіп, қамқорлыққа алу – патша үкіметі
жүргізген жаңа өлкені меңгеру саясатының бір жағы. Жергілікті үкімет
билігін нығайтып, оны өзіне сөзсіз бағындырып, қызмет еткізу үшін өзіне
берілген ұлт қадрларын даярлау, оны керек жерлерге орналастыру екінші
мақсат. Осы бағытта бұрыннан істеліп келе жатқан жұмыстар енді жаңа
қарқынға ие болды. Ақша, сауда қапитализмінің өрістеуі үшін керекті жағдай
да, кейбір өндіріс орындарына жасалатын жабдықтар да өкімет саясатының
қолдауын табады. Жаңа базар орындары, айырбас, жәрмеңке, өсіп-өнім шаралары
саудагерлер қалтасын нығыздап, сауда, ақша қапиталын өркендетеді. Айтылмыш
жаңа қоғамның бойындағы екі түрлі қасиетті сол заман қайраткерлерінің
алдыңғы тобы түсініп, ел-жұрттың көзін ашуға күш жұмсады. Бұрынғы ашықтан-
ашық қанау, тонау жолдары енді біраз өзгеріп, алаяқ пайдакүнемдердің
күндері туып, баюдың жаңа түрлері өркендеуге бет алғанын аңғартады. Заманын
таныған көзі ашық ақындардың бірі ретінде Біржан да кезіндегі осы өзгерісті
жырлады. Ол өзінің Күлен-Маймаққа деген арнауында күні кеше ел кезіп,
қала қаңғырып жүрген арсыздың бірі Күлен-Маймақтың алып сатарлық, ала
аяқтық жолмен тез байып алғанын бірден байқаған еді:
Сен өзің туғаныңнан маймақ едің,
Есіл бойын Көкшолақпен жайлап едің.,
Қаңғырып Қызылжардың көшесінде,
Қылжаңдап арақ ішкен парнақ едің.
- Атандың дәулет бітіп Күлен-Маймақ,
Жігіт болар, мінекей, осыылай-ақ.
Жігітке бақыт бітсе гүлденеді,
Кешегі қылығыңа тартпа бірақ (5, 74).
Осы бір жаңа дәуірдің дүниеге әкелген жас тобының қатарында Біржан
Қожағұлұлы да қоғам қайшылықтары тұсындағы кереғар топтар тауқыметін тартып
өсті. Кезіндегі қаталдықтар мен заңсыздықтардан, құқықсыздардан асыл
азаматтың адал жаны түршіксе де шошынбады. Асауға құрық салғандай ақырта
әнге басты...
Ілия Жақанов өзінің Аспандағы аққуға ән қосқан (6) деген очеркінде
Шоқан Уәлиханов пен оның досы орыс ақыны Сергей Федорович Дуровтардың
Біржанмен қатар өмір кешіп, пікірлес болғандарын атап көрсеткен. Оның
ескертпелеріне сүйенсек, Біржанның қалыптасуына аталмыш қайраткерлер елеулі
әсер еткен, болашағына жол сілтеп, бұқарашыл, адамгершіл ақылдар берген.
Өнердің әлеуметтік мәнін танытқан. Аталмыш адамдардың кездесулері әсерлі
болуы ғажап емес. Қожағұл аулымен Шыңғыстың араласып тұрғаны шындық.
Тәттімбет пен Біржан аға сұлтан ордасында үнемі болып, сонда жиі өтіп
жататын думан-сауықтарға көрік беріп, бірі күй тартып, екіншісі ән салып,
зиялылар назарына ілінген болса керек.
Біржан - өзі жасаған заманның перзенті, өзі өмір сүрген дәуірдің
өнерпазы, ақыны, әншісі, қомпозиторы. Өнер адамының өрге жүзуі өз бойындағы
шығармашылық күшке, өзі өскен ұлттық ортаға, өнер-білім дәмін сепкен жанға
рухани азық беріп, ән-қиялын дамытқан туысқан халықтардың озық адамдарының
ізгі ықпалдарына тығыз байланысты. Асылы, қазақ топырағындағы озық
бұқарашыл идеялардың қарыштай дамуының ең күшті себебі өркениет елдер
мәдени жетістіктерінің арқасы, XIX ғасырдың екінші жартысында жасаған
революцияшыл-демоқраттар идеясына сүйенген орыстың бай классиқалық
әдебиеті, өнері. Шоқан, Ыбырай, Абайларды туғызған әдеби орта қандай десек,
Біржан, Ақан т.б. өнерпаздардың жетістіктері де, сол қауымға ұштасады. Ұлы
Абай қазақ поэзиясында жаңалық жаршысы болып, оның реалистік бетін ашса,
музыка өнерінің қазақ топырағындағы жаңа бағытын Біржан мен Ақан бастап
береді. Бұлардың өнерімізді дамытудағы әсерлері, олардың өскен орталары,
алған өнегелері, шығармашылықтарының қайнар көзі - бәрі сабақтас. Біржан
да өз бетімен ізденіп, өнеріне жаңа ырғақ, әуен тауып, оны халқының
керегіне жұмсай білді. Көршілес елдер, халықтар өмірімен танысты. Қызылжар,
Көкшетау, Семей, Омбы, Орынбор сияқты қалаларда болды. Көп нәрсені көріп
білді, құлағына жаңа үн ырғақтары сіңді... Елі-жұртынан бөлініп, қалың қара
шаруа тобынан оқаштанған уақыты болған емес. Өзінің дер шағындағы талант
табыстарын түгел дерлік жас ұрпаққа арнап, солардың жүректерін тебірентер
тамаша туындылар жасады. Жоғары адамгершілік идеяларға толы өміршең поэзия,
асқақ та әсем ән әуендерін қалдырды. Жастық шақтың кеудені керген
армандарына, басына түскен мұңын, адамның жан сұлулығын, мөлдір махаббат
сезімдерін жылуы мол жалынды жырмен толғап, әсем әуенмен аспандата әндетті.
Көптеген сазды, сәнді лирикалар қалдырды.
Біржан поэзиясының асыл арнасы қазақ халқының бай ауыз әдебиетінде,
музыкалық фольклоры қазынасында жатыр. Жасынан ел аралап ділмар шешендермен
кездесіп, сөз сымбаттарын үйреніп, шешендік дәстүрлерін игереді. Төкпе
ақындар өнеріне де жетік болып, талай айтыстарға қатысады. Олардың табан
асты өлең шығару әдістерін, сергек қабілеттерін меңгереді. Әсіресе, Шөже
мен Орынбай сияқты төселген төкпе аға ақындармен дидарласулары әсерсіз
болмаса керек. Біржан шығармашылығының дұрыс бағыт ұстауына оның ұлы
Абаймен кездесуін зерттеушілер жоғары бағалайды. Бұл ретте, біз Ахмет
Жұбановтың пікірін құптаймыз. Ол былай деп жазған болатын:
“Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай аулына
баруы. Баста өзінің әдеттегі ән саяхаты есебінде барғанымен, поэзия алыбы
Абайдың әсері Біржанға күшті болады. Өлең шығарудағы жаналығы сияқты ән
шығармашылығында да бұрынғы ата-баба салып кеткен қара жолмен ғана жүре
бермей, тыңнан із салған данышпан, ән еркесі Біржанның үлкен талант екенін
танып, оған тиісті баға береді. Әншінің халық шығармашылығын бабына
келтіріп орындауымен қатар, өзінің шығарған әндерінің терең мазмұнына таң
қалады. Оған дейінгі болмаған ән үрдісінің бар екенін, дарынды орындаушының
өзі сезбейтін нақыштар енгізуін, ел аралау арқылы көптеген ән дәстүрлерінен
сусындағанын қызықтайды. Біржан айлап жатып, өнердін шын бағалаушысы
Абайдың өзінің және оның айналасындағы талантты поэзия мен әнді қуған
жастарының сынын есітеді. Әсіресе, Абай Біржанның басына біткен
қомпозиторлық, ақындық, асқан орындаушылықтың басқа қонған бақыт екенін
айтады. Осы бақытты өнімді пайдалану үшін үлкен еңбек керек екенін
түсіндіреді. Абайдың аулында болу, олен мен әннің салтанатының қайнаған
базарын аралау Біржан үшін үлкен табыс болды. Әрбір күшті дарынға тән нәрсе
– іздену, үйрену, жетілу, сыннан сүрінбей өту болса керек. Біржан бұл
сапарын ізсіз қалдырмайды. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын деген Абайдың
өлеңіне ән шығарады” (4, 39).
А.Жұбанов өзінің зерттеулерінде Біржанның әншілік, қомпозиторлық
өнерінің қалыптасу жайларынан бастап, оның бұл саладағы әрбір шығармасының
мән-мағынасын ашып, көркемдік, идеялық талдаулар жасайды. Біржан әндері
халық шығармашылығына негізделген туындылар дей тұра, оның қосқан
жаңалықтарын, өзі бастаған тың өнер жолдарын анықтайды. Әрбір арнау
өлеңдеріне шығарған әндерінің тарихы, әлеуметтік сыры, шеберліктері,
үнділік өзгешеліктері көрсетіледі.
Біздіңше, Біржанның Тентек, Жаймашуақ, Айтбай, Ләйлім шырақ,
Бурылтай, т.б. әндерінің шығу жағдайларын зерттеуші автордың өмірімен
ұштастыра жеткізе түсіндірген. Оларға тән дыбыстылық, әуен ырғақтары
талданып, ән бойындағы дыбыс қуаты жастық жалынға сәйкес келетіні
көрсетілген.

1.2 Біржан салдың лирикалық өлеңдері

Біржанның музыка саласындағы туындыларымен бірге ақындық шеберлігі
өлең, толғау, айтыс ретінде жеткен жырлары, жалынды лирикалары арқылы да
ерекше байқалады.
Біржан ең алдымен – ақын, лирик. Бірақ оның сөз кестесіне толы
төгілген лирикаларын жаныңды жадырататын жайдары асқақ үнді әндерінен бөліп
қарау мүмкін емес. Біржан өлеңді көбіне ән үшін, әнді өлең үшін шығарған.
Сондықтан олар - өзара біте қайнап, бірігіп кеткен туындылар. Олардың
жігін ашамын, егізді жұбынан айырамын деп әлектену – бос әурешілік.
Айталық ақынның ілгерідегі туындысы саналатын Біржан сал шығармасын
алсақ, осы өлеңде өз бойындағы асқақ, талантпен таныстырудан өзге ұғым жоқ
сияқты. Ал сол жолдарды әніне салып құйқылжыта орындасыншы! Одан алар
әсерді айтып та, жазып та жеткізу қиын болар еді. Басқа ғашықтық
лирикаларындағы нәзік сезім дүниелерін ол асқан ақындық шабытпен жүрек
тебіренте жырлап береді. Жастар жүрегінің қылын шертіп, іштегі жасырын
сырларын ақтара ашады. Махаббат күйігіне душар болғандар мінезі, олардың
эмоциялық сезім серпіндері қоғамдық-әлеуметтік шындықтарға байланыстырылып,
биік идеялық сатыға көтеріледі... Осылайша, ақын лирикалары ақиқат өмірден
туып, әлеуметтік қорытынды жасайды. Адамгершіл ақылдар ұсынады. Қазақ
жастарының өмірге көзқарасын дамытқандай ой тастап, кейбір мағынасыз өмір
кешетіндерге наразылық білдіреді. Жас шақтың қоғамға, елге пайдалы істерге,
өнімді еңбекке, өнер-білім ізденгіш талапкерлікке толы болуды қалайды.
Болашақ үміт артар келешек ұрпақтын шұғылданар берекелі істерін нұсқап,
жатпай-тұрмай, қарекет қылуға ел кезіп жер танып, мүмкін болса сайран
салып, дүниенің төрт бұрышын түгел шарлап білуге шақырады. Мысалы,
Сырғақты - деген өлеңінде ақын ең алдымен өмірдің мағынасын түсіне білуді
керек қылады:
Бозбала, саған айтар өсиетім,
Жақын жүр әлпештеген ардақтыға.
Жанып тұрған жас өмір – ал қызыл гүл,
Сипаттауға қызығып жетпейді тіл,
Жауқазын желбіреген жастық шақта
Өмірдің мағынасына түсіне біл.
Бұл жолдардағы жақын жүр әлпештеген ардақтыға - дегенді біреудің
масайратып өсірген ерке-шолжаңын меңзеп отыр деп теріс түсінбеу керек.
Жақсы тәлім алып өскен, ел ардақтыларын айтып отыр. Өмір мағынасын бозбала
шақтан-ақ түсініп, адамгершіл мақсаттар үшін талап қылуға дағдыланса екен
деген ізгі міндеттер жүктейді. Енді бір өлеңінде ол алға қойған ізгі
мақсатты орындау жолында қандай қиындық кезіксе де тәуекелге бел байлап,
табандылық көрсетуді міндеттейді. Басқа халықтар өмір тіршілігін, әлем
сырын тануда, тыныш жатпай тырбанып талпынуда, жан аярлыққа, еріншектікке
жол бермей, талмай ізденіп, тынымсыз еңбектеніп, дүниетанымын кеңейте
түсуде деп, Жастарға арнауында бұл пікірлері жүйелі баяндалады:
Дүниеде үйде жатып босқа өлгенше,
Жан-тәнің бірдей жанып күйген артық.
Ер жігіт дүниені кезген артық,
Дүниенің не бар-жоғын сезген артық,
Түскендей аспан жерге іс болғанда,
Бел байлап, тәуекел деп, төзген артық.
Осылайша, қарекет қылып кешкен нәтижелі жастар өмірін ардақтайды. Ер
жігіт сынамай ма бақталайын, - деп өмір қайшылықтарын бастан кешіп,
тәжірибе жинақтап, бағын қиындық таразысына тартып, қажырлы күреспен сыннан
өтуді ұсынады. Асылы, Біржан өзінің еңбек, талап, өнер-білім тур-лы
нақылдарын тек жас қауымға ғана емес, соларға қоса, түгел ел-жұртына өсиет
еткен: Айтайын деген өлеңді осынау топқа... деуіне қарағанда
шығармаларының нысанасы - айқын, кез келген керенау топ емес, ақылды ұғынар
сергек қауым. Ақылдыға кейбір надан бағынбаған - деп, жөн-жосыққа
көнбейтін, оң мен солын білмейтін, өз бетімен кеткен тоғышарлар тобын адал
адамдар қауымынан бөліп тастайды. Ақылға, білімге билік беріп, әділет
жолын, береке-бірлік, қарекет тірлік жолын меңзеп, жоғары адамгершіл
пікірлерін жырлайды. Жақсы мен жаман арасын ажыратар қасиеттерді
термелейді:
Біреудің аспанда жүр дәрежесі,
Біреудің көкте қолы, жерде басы.
Жақсының жаманменен айырмасы -
Ойласаң жер мен көктің екі арасы.
Жігітке ақыл пана, уайым қорған,
Сабыр сақтар жігітті қазған ордан
Көрмегенді көрдім деп айтқан адам –
Білсеңіз, ол бір жаман хайуаннан (7, 365).
Осындай ақылды, өнерлі, білімді, талапты, жақсы жастар тобының
болашағына сенеді. Олардың қызығы мен қуанышы мол, еркін де ересен,
молшылық тұрмыста өмір сүрулерін армандайды. Жастықшақтың жігер-күшіне,
жарқын болашағына сенеді. Аққудай аспандағы жүз құбылтып, Сал Біржан ән
салуға мүдірмейді..., - деп сұлулықты, ғашықтықты, адалдықты, өнер
құдіретін жырлаудан бір танбайды. Жасы ұлғайып, ойын-сауықтан шеттелген
кезінде де оның көңілі еш қартайған емес. Талай тамаша Қаламқастарды
жырға қосады. Бұл ақынның өмірге құштарлығының да бір көрінісі. Айтбай,
Қаламқас, Алтын балдақ, Ақсеркеш, Керкекіл, Бірлән, Ғашығым,
Ғашық жар, Мақпал, Айжан қызға, Орынтай, Қалқама, Ақжорғажан,
т.б. арнау өлеңдері ақынның бойындағы өмірі өшпес жастық жалынының жарқын
бейнелері, достық пен махаббат сезімдерінің айнадай анық көріністері.
Жоғарыда аталған Біржан шығармалары – ғашықтар сырын тереңнен толғайтын
үлкен ақындық тебіреністің туындылары. Аттары аталған немесе аталмаған
талай сұлулар көз алдында тізбектеліп, бірінен-бірі асып түскендей әдемі
суреттерді елестетеді.
Қиын екен жалғанда суйген ғашық,
Сөйлеспесе екеуі мауқын басып.
Жапырақ жарған ағаштай, жан сәулешім,

Топ ішініде тұрса екен шоқтығы асып, -

деп, топ сұлулар ішінен оған көрінер өз ғашығын, бір ғана Бірләнін
тапқандай болады. Ғашықпын тағат-сабыр ете алмаған, Мұратқа көп ізденіп
жете алмаған деп, оған да місе тұтпай ілгері асады. Көз алдына тағы бір
кербездің тұлғасы елес береді, оған:
Астымда Керкекілім бұлаңдайды,
Сұлу қыз кербезденіп сылаңдайды
Аулын сүйген жардың іздеп бармай,
Көңілім еш уақытта тына алмайды, -
дейді. Одан кейін Қаламқасқа көз қадап, сөз салады:
Мен жаздым сәлемдеме Қаламқасқа,
Сүйгенім болмаған соң сенен басқа
Бір жауап құрбысына қайтарар деп,
Жалынып мұңымды айтып сұлу шашқа.
Міне, осылайша, лирикалық герой талай сұлулар ауылын аралап шығады.
Бірінен де безінбейді. Жүрегі елжірсп, жаны сыздайды. Кейде есінен
адасқандай әсер алады. Мысалы, Бірлән қызды көріп мынадай күйге түседі:
Шаштарың гүл-гүл жайнар тарағанда,
Таңғалып жығылуға таянамын,
Мойныңды бұра тастап қарағанда.
Еш тағат-сабыр таба алмайтын көп ғашықтардың сырын тек бір өзінің ғана
жүрек сезімі етіп, ғашықтардың бәрі үшін жалғыз өзі қасірет шегеді. Бүкіл
ғашықтар сөзін өзінің ғана жан сыры етіп жырлайды.
Ғашықпын тағат-сабыр ете алмаған,
Мұратқа көп ізденіп жете алмаған.
Қайырса қара қарға қаз алмайды,
Жібекті жүн қылады, түте алмаған.
Ғашығым, асылым, қайғыңменай жасыдым.
Біржан, әр тұста, өз атынан сөйлеп, тек өзінің ғана сезімін жырлап
отырғандай әсер қалдырады. Бірақ бұл сыртқы әсер. Өлендерін түгел оқып,
ойлана қараған адам, оның жоғарыда, біз көрсеткен көптік мағынасын ашады.
Кейде ақындық меннің образдық сыры байқалмайды. Лирикалық герой ажырамай,
өзінің жеке басының тартысы, не сезім серпіні ретінде әсер қалдырады. Бар
жерде ақын өз атынан көптін сөзін сөйлеп, жырын жырлайды.
Жан едім әсем әнді сүйіп айтқан,
Жағымды көпке бірдей, жұрт ұнатқан.
Келетін нақысына жүз құбылтып,
Кейде өрлеп, кейде шалқып, баяулатқан...
Ақауға мен салайын әри-айдай,
Артымда құрбыларға сөзім қалды-ай.
Үш жүздің баласына еркеледім,
Әншілік бұдан артық болсын қандай?!.
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияным жоқ, жүрген жанмын.
Өлеңнің бес-алты ауыз арқасында
Үш жүздің баласына ашына-жанмын.
Шынында да Біржан халқының қалаулысы, әр елдің асыға күткен той-
думанының басты серісі, жиылған топтын көңіліне рухани нұр құйған асқан
дарын, өнерпаздар серісі, ел еркесі. Халқына ақын ашына, халқы оған ғашық.
Есіме сен түскенде қайран елім,
Шығарған әнім еді Көкейтесті, -
деп, еліне мәңгілік әдемі ән, жалынды жыр сыйлаған асқан дарын иесін өнер
сүйгіш саналы қауым қадірлеп бақты, оның атына кір келтірмеу қамында болды.

ІІ Т А Р А У

БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛҰЛЫНЫҢ АҚЫНДЫҒЫ

2.1. Біржан сал өлеңдеріндегі сыншылдық сарын

Ақын өзі өмір сүрген қоғамға, күнделікті ортадағы іс-әрекетке бей-жай
қарай алмаған. Ол тағдырына риза болып, дегенін жасап өткен адам емес.
Үстем тап озбырлығын көзімен көріп, өз басынан көп қасірет өткерген
наразылардың бірі. Ол:
Жете алмай мұратыма болдым қапа,
Тағдырда қақтағала жазбаған соң, -
деп, өз тағдырына, жете алмаған мұратына бейтарап қарамайды. Жазықсыз
жанына жара салған жуан таяқтарға бас имей, оларды сын садағына іледі.
Қолында бар қаруының күшін соларға қарсы жұмсап бағады. Қазақ даласының
жыртқыштары салған ылаңды арылтар жол-жосық іздестірді. Жанботадай үкімет
алдында беделі бар басшының қамқорлығын талап етіп, оған ашынған ашы үнін
жеткізеді. Бірақ кері құлақ, қорқақ болыстың Азынабайдай азулы жыртқышқа
қарсы тұрар халі болған жоқ. Тұщы етіне тиген ащы таяқ зары оның құлағына
кірген жоқ. Жанботаға атты арнауы осы бір ауыр шындықтың зарын шерткен
туынды болды. Иесіне жағынған ит мінезді Поштабайдың қорлығына төзу, оны
естен шығару, кешіру мүмкін емес-ті. Біржан үшін Азынабай, Поштабай –
барлық қазынабайлардың бағасы бір тиын. Оның өз қазынасы өзінде. Сол өз
қазынасын қызғыштай қорғайды. Етіне қамшы дағы түссе де домбырасын (өнерін)
аман сақтағаны – жұбаныш.
Жанбота, өзің болыс, әкең – Қарпық,
Ішінде сегіз болыс шенің артық.
Өзіңдей Азынабайдың Поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып.
Тартса да домбырамды бергенім жоқ,
Есерді Поштабайдай көргенім жоқ.
Қамшымен топ ішінде ұрып еді,
Намыстан уа, дариға, өлгенім жоқ...
Жанбота, жоқтамадың, кетті кегім...(7, 367).
Жас шағы, дер кезінде Біржан өзін еркін ұстап, ешкімнен именбей ерке
өскен. Етіне таяқ тимек түгіл, басынан сөз асырмаған. Ол кездегі үстем
тапқа:
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын,
Сен түгіл патшаға да бас ұрмаймын, -
деп өктем сөйлей алған. Осыдан ба, әйтеуір жас шағында (20 жастағы
өлеңдерінде) билерден әділдік аңсап, оларға кейбір үміттер артқан сияқты.
Шорманның Мұсасы, Аққошқар, Тұрлыбек сияқтыларға да жылы сөздер арнаған.
Өзінің соңғы өлеңдерінде әділ сындар айта тұрып, бұрынғы өткен билер
қазіргідей емес еді деген түсініктерінен арылмайды. Жанботаға жан ұшыра
айтқан бір сөзінде билердің азғындап кеткен кезеңі туды деген пікір
білдіреді.
Бұрынғының биіндей би қалмады.
Бүгінгінің биінде ми қалмады...
Бұрынғының билері тамам болды,
Ендігінің билері жаман болды.
Арғымақтың аяғын арқан шалып,
Есек озып бәйге алған заман болды.
Заман өзгерісі адамды, биді өзгертіп жіберді, олардың азғындауына
себепкер болды десе де, ол өткенді көксемейді. Билік құрған болыстар
әділетсіздіктері күшейе түскенін, бұрынғыдан бетер өзгертіп жатқанын
аңғартады.
Біржанның дүниетаным санасында біраз адамгершіл озық пікірлер
қалыптасса дағы, ол өз дәуіріндегі сенім-нанымды бойына дарытты. Иманы кем
молдаларды сынап, олардың арамзалық қылықтарын бетіне баса тұра, бір аллаға
сенімі өзгермейді.
Хатым – құран болмаса моллалардан,
Өлікке тамнан басқа сый қалмады, -
деп өлгенге де, тіріге де пайдасыз арамза молдалар қауымын сынай отырып,
кейде оларға үміт артады. Сарамен айтысында ол Тұрысбек қажыдан Сараның
азаттығын дәметеді. Дін жолы некеге зорлық жасауға жол бермеуі керек деген
үмітте болады. Сондай-ақ қоғамдағы әлеуметтік теңсіздіктерді сөз еткенде де
ол тағдырдың жазымышынан біреу бай, біреу кедей, біреу теңсіздік азабын
тартатын шығар-ау деп қалады:
Қара су есік алды лайланды,
Бай қылмақ, кедей қылмақ құдайдан-ды.
Н е м е с е:
Жігітке кедейшілік ол сергелідең,
Жоқ болса жалғыз атың өлгенмен тең.
Үйіңе құрбың келіп құр аттанса,
Не керек дүниеден үміттенген.
Шешеннің сөз шығады таңдайынан,
Жұмақтың сізге мекен қандайынан.
Бар болып, байлар кімді асырайды,
Әркімнің жазған алла маңдайынан.
Демек, ақын қашанда өзінің әділ сынын көздеген нысанасына дөп тигізіп
отырған. Бұл да ақынның ешкімге бас имейтін өрлігін танытатын қасиет деп
ойлаймыз.
2.2. Біржан сал – айтыс өнерінің майталманы

Біржанның ақындық құдіретін жете танытқан оның айтыстары. Әсіресе,
Сара ақынмен айтысы. XIX ғасырдағы қазақ ақындары айтыстары ішінде бұл
айтыстың алатын орны ерекше. Өзінің идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік,
образдық сипаттарымен де ол нағыз әдеби шығарма дәрежесінде танылып, жоғары
бағаланып келеді. Айтысқа түскен екі саңлақ өздерінің тапқырлықтарын,
шешендіктерін, мәдениеттіліктерін, көркем тілге шеберліктерін толық
танытқан. Үлкен екі өлкенің ең жүйрік ақындары бас қосып, қазақ поэзиясының
көне жанры айтыс арқылы халқымыздың ақындық құдіретін өнер аспанына бір
көтеріп тастаған-ды.
Біржан мен Сара” айтысының басқа айтыстардан өзгеше болатыны - мұнда
белгілі бір тартыстар жеріне жете талданумен қатар талай ірі мәселенің
іргесі қозғалады.
Айтыстың бас тақырыбы әйел теңдігі, әйел бостандығы, ал соған жанасып
жарысып жатқан әлденеше салмақты, тың тақырыптар да бар. Бұл жағынан
алғанда, айтыс толғамы кең, адамгершілік жеке адамның тағдыры, бақ, ақындық
әдет, салт, шаруа, кәсіптер, жер, қоныс сияқты мәселелердің бәрін де Біржан
мен Сара сарапқа салады.
Айтыс - майдан, айтысқан адамдар майданның жекпе-жектегі батыры. Жеңу
үшін нелер қатты шабуылдар жасалса да мін емес. Сондықтан, Біржан Сараға
басында сөз найзасын қатты сермейді. Әйткенмен Біржан Сараның қара басын
олқысынбайды, қорламайды. Біржанның бағалауынша Сара - осы тұстағы адамның
артығы. Оны елі ұлға балап сөйлетіп отыр, ол бір ортаның бұлбұлы - құсы,
сµйлер сөзге жаннан артық тыста тыңдап т±рған жан оның даусын фортопияно
к‰йі деп ойларлық, айбаты ғаламға айқын ай бедерлі, Сара асыл, оны
дүниеге сатуға болмайды.
Осы қасиеттердің бәрі бір Сараның басында болған соң Біржанның үш жыл
ұдайы құмартуына таңырқауға болмайды.
Алдына жан салмаған Біржанға Сараны да жеңу мұрат. Бірақ ол Сараны
көруді, тілдесуді, сырласуды арман етіп келеді. Сараны жеңетін жағын ол
ерте болжайды.
Он бір кісі жолдасым ертең түсте,
Біржанның ќарық боларсың олжасына, -
деп алдын ала Сараны ықтырмақ болып, сескендіре сөйлеуге тырысады. Ұлға
балап сөйлеткенмен, Біржан өзіне сµзі тењдес, барабар деп айтысқалы келе
жатқанмен, Сара басы есекке қосақтаулы. Ол Жиенқұлдай өзінен кем адамға
сатылып қойған. Жалпы қазақ әйелінін, ауыр халі Сараның басында дерттей
төніп тұр. Бұл күңдік, еріксіздіктен ол құтылмақшы емес. Ендеше дәл осы
жерден оның жењілетіні даусыз (8, 314).
Бірақ Біржан салған жерден Жиенқұлға жабыспайды. Әуелі Сарамен өнер
жарыстырады. Өлер жерің осы ғой деп Біржан талай түйіліп келгенде, Сара
тойтарып тастап, аспанға шарықтай береді. Он ақынды ескермеген Біржанның
асқақ көңліне Сара қадалған оқтай тиеді. Салмақтасып келгенде екі ақынның
күш қарқыны қаралас сияқты. Амал не, Жиенқұлға келгенде үні шықпаған Сара
жеңіліп, Біржанға жолын ұсынады.
Тартыс майданы бітіп, жай-жапсарды сµз қылған Біржан, Сараның мүшкіл
халіне налиды:
Шырағым Сара, сендей тумас бала,
Шежіре туармысың мұндай дана.
Обалың Есімбек пен Тұрысбекке,
Жігітік жөндеу екен, ой бишара!
Ел-жұртың қорықпайды екен көз жасыңнан,
Қиып кеткім келмейді мен қасыңнан
Кемітер қай жеріњді дұшпан шіркін.
Адамзат озар емес өз басыңнан (9, 102), -
деп Біржанның µз ойларын түйе келіп бергені зор баға болады.
Теңдік есесін ұзақ айтыстың бұл тұсынан Біржан надандықтың қара күш,
қатал зорлығына сыншы би болып, төрелік айтады.
...Законде зорлық болмас жақсы адамға,
Жақсыны қорқып болмас бір жаманға,
Және де аят пенен хәдисте бар,
Жылатып берме деген еш наданға.
...Байлаулы бала құстай Сара сорлы,
Жоқ екен осы к‰ні бұдан жаман (9,105), -
дейді.
Әйел теңдігін, жастардың бас бостандығын Біржан жиын алдына үлкен
әлеуметтік талап етіп тартады. Бұл айтыстың түйіні осы болғанмен көп
жерінде ру таласы да бар.
Айтыстың егес, тартысы үстінде оқта-текте әкім жуандарға айтқан сын
сөздерінен шығып Сара:
Ей, Біржан, шыдамаймын қылығыња,
Мақтанба Құсбек, Сартай ұлығыңа.
Үстіне Жамантайды сомдап қоссаң
Барақтың пар келмейді сынығына,
Ұстаған тобықтыны дүре соғып,
Аққан қан ат суарған тұнығына (9,59), -
десе де, өзге көп жырларында екі ақын, өз руларының, байлары мен игі
жақсыларын, өз руларынан шыққан батырлар мен өнер адамдарын мадақтап
жырлайды.
Ру таласының т±сында Біржан қақпақылдап отырып Сараның Найманға
арналған мақтан сөзін түгел сарықтырады. Сөйтіп, жүйеге жығатын жерін
мықтап ±стайды. Найманның жақсы-жайсањдары Сара мақтағандай-ақ болсын.
Бірақ, солар бетке ұстаған Сараны теңіне бермей, есекке қосақтаса, олардың
асқындығында не игілік бар. Найманның бар ±лығын қорғап, мақтап отырған
Сараны Біржан осы тұйыққа әкеліп қамағанда, қыз жүйеден ұтылып, т±рып
қалады. Ақындық өнер, µлең жарысында тең түсіп отырған Сара Біржанның
жетелеуімен торға түсіп қалғанын байқамай да қалады. Біржан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.