Халықаралық қатынастар факультеті
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлемдік тілдер
университеті
Шымырбаева Айгерім Еркінқызы
Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050500-мамандығы – Аймақтану
Алматы 2016
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері
университеті
Қорғауға жіберілді
___________Кафедра меңгерушісі
с.ғ.к., доцент Н. Әділханұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл
мәселелері
5В050500 - Аймақтану мамандығы бойынша
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері
университеті
Халықаралық қатынастар факультеті
Аймақтану кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_____________________
с.ғ.к., доцент Н. Әділханұлы
___ _______ 2016 ж.
СТУДЕНТ ШЫМЫРБАЕВА АЙГЕРІМ БІТІРУШІ КВАЛИФИКАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУЫ
БАРЫСЫНДАҒЫ ТАПСЫРМАСЫ
1. Факультеттің ғылыми кеңесі шешімімен (__ ___ 2016 ж.) бекітілген
жұмыс тақырыбы Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл
мәселелері
2. 5В050500-мамандығы – Аймақтану.
3. Студенттің бітіру жұмысын тапсыру уақыты: 03.05.2016 ж.
4. Күнтізбелік жоспар (бітіру жұмысының құрылымына қарай жасалған).
№ Бітіру жұмысының құрылымы Орындалу Ескертулер
мерзімі
1 Кіріспе
2 1. Халықаралық қатынастардың
қатысушыларының теориялық негізі
және дамыған мемлекеттер клубының әлемдік
саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық
акторлардың сипаты мен түрлері
1.2 Индустриалды мемлекеттер клубының
қалыптасуының алғы шарттары мен тарихы
1.3 Әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ
ұйымының қалыптасуы
3 2. Дамыған индустриалды мемлекеттердің
өзара ықпалдастығы және олардың халықаралық
саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы
2.1 Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың
қауіпсіздік пен саяси саладағы өзара
ықпалдастығы
2.2 Озық индустриалды елдердің әлемдік
экономикалық сахнадағы өзара байланыстары
2.3 Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа
әлемдік тәртіп пен жүйені қалыптастырудағы
рөлі
4 Қорытынды
5 Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Студент: _____________ Шымырбаева А.Е
Ғылыми жетекшісі: _____________ т.ғ.к., доцент Қарабаева З.М
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1. Халықаралық
қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі және дамыған
мемлекеттер клубының әлемдік саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының алғы шарттары мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. Дамыған индустриалды мемлекеттердің өзара ықпалдастығы және олардың
халықаралық саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы
2.1 Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы
өзара
ықпалдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.2 Озық индустриалды елдердің әлемдік экономикалық сахнадағы өзара
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі әлемдік
саясат пен халықаралық қатынастар жүйесіндегі Үлкен жетілік және Үлкен
жиырмалық секілді аса ықпалды халықаралық үкіметаралық бірлестіктердің
өзара іс-қимылы ғылыми тұрғыдан талданып зерттелінген. Соның ішінде осы
тақырыптың түрлі аспектілері атап айтсақ халықаралық қатынастардың
қатысушыларының теориялық негізі және озық дамыған мемлекеттер клубының
әлемдік саясаттағы рөлі, индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының
алғы шарттары мен тарихы, олардың арасындағы өзара ықпалдастық және
халықаралық саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы, сондай-ақ ірі
индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені қалыптастырудағы
рөлі секілді іргелі әрі маңызды мәселелер кешеніне тереңнен талдау
жасалынып, объективті баға берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі халықаралық қатынастар мен аймақтар
жүйесінде жаһандану үрдісінің ықпалы күн өткен сайын артып келеді. Осы
себептен әлем неғұрлым жаһанданған сайын мемлекеттердің, сонымен қатар
мемлекеттер мен түрлі халықаралық институттардың өзара әрекеттестігі мен
өзара тәуелділік деңгейі соғұрлым арта түседі. Өз кезегінде жаһандану
барлық елдер мен халықтардың өзара жақындасуын және ынтымақтастығын одан
әрі шапшаңдатып, тереңдете түседі. Осы себептен ХХІ ғасыр және одан кейінгі
кезең бұған тарихи дамудың бұған дейінгі дәуірлерімен салыстырғанда
халықаралық ынтымақтастықтың әлдеқайда биік деңгейге көтерілуімен
ерекшеленетін болады. Өзара тәуелділік пен ынтымақтастық деңгейінің арта
түсуі өз кезегінде жаңа халықаралық институттарды құруға деген қажеттілік
пен сұранысты арттыра түсіреді.
Осы тұрғыдан келгенде Үлкен жетілік (G7), Үлкен сегіздік (G8) және
Үлкен жиырмалық (G20) секілді халықаралық үкіметаралық ұйымдар жаһандану
үрдісінде, сонымен қатар ғаламдық саясат пен экономикада шешуші рөл
ойнайды. Бүгінгі күні әлемнің ең дамыған сегіз және жиырма озық
индустриалды мемлекетінің халықаралық және аймақтық үрдістердегі ықпалы
артып келеді. Осы себептен соңғы жылдары әлемдік қауымдастықтың осы ірі
алпауыт мемлекеттердің форумы немесе клубына деген қызығушылығы артып
келеді. Бір жағынан бұл Үлкен жетілік, Үлкен сегіздік және Үлкен
жиырмалық секілді индустриалды мемлекеттердің форумына деген
қызығушылықтың артуы олардың әлемдік сахна мен аймақтық саясаттағы рөлінің
ерекше болуымен де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы ең алдымен Үлкен
жетілік пен Үлкен жиырмалық секілді халықаралық бірлестіктердің әлемдік
сахнадағы рөлі мен ықпалының артуымен, сонымен қатар осы екі форумның түрлі
жаһандық және аймақтық проблемаларға байланысты өзара іс-қимылының және
өзара әрекеттестігінің шапшаңдай түсуімен тікелей байланысты. Өз кезегінде
олардың халықаралық сахнадағы өзара іс-қимылы мен ықпалдастығының тереңдеуі
және белгілі бір дәрежеде күрделене түсуі жаһандану үрдісінің ықпалының
нәтижесінде орын алып отырғаны айқын. Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалық
секілді халықаралық үкіметаралық форумдарға мүше мемлекеттердің көзқарасы
мен түрлі жаһандық пробеламаларға қатысты ұстанымдарының әр қилы болуы
ғаламдық және аймақтық ауқымдағы мәселелер кешенін шешіп, ретке келтіруді
де қиындата түсетіні сөзсіз.
Қазіргі кезеңдегі ең беделді саяси сарапшының бірі американ ғалымы
Роберт Кохэннің тұжырымдауынша бүгінгі күні әлемдік саясатты зерттеу ең
алдымен халықаралық институттарды зерттеуді білдіреді, яғни түрлі
халықаралық үкіметаралық интеграциялық бірлестіктердің әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерді басқаруын және түрлі ғаламдық мәселелерді шешуін
ғылыми тұрғыдан талдау ерекше сұранысқа ие болып отыр [1, 82 б.].
Осы себептен Батыстың жетекші ғылыми зерттеу орталықтары мен беделді
ғалымдарының арасында осы секілді халықаралық институттардың қызметін
зерттеу дәстүрі бұдан бұрын қалыптасқан болатын. Біздің елде Үлкен жетілік
немесе Үлкен жиырмалық секілді халықаралық форумдардың қызметі, сонымен
қатар олардың өзара әрекеттестігі мен іс-қимылдарын зерттеу іс жүзінде
қолға алынбаған, яғни іс жүзінде ғылыми тұрғыдан талданбаған. Осындай
халықаралық институттардың қызметі мен тарихын, әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерге ықпалын зерттеп, талдау арқылы олардың табиғатын
ғана емес, сонымен қатар олардың шешім қабылдау механизмі мен ықпал ету
тетіктерін де тереңнен түсінуге, тиісті қорытындылар жасауға болады. Осы
себептен әлемнің ең дамыған озық индустриалды мемлекеттері құрған ғаламдық
институттарды зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы өте зор.
Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл мәселелері
зерттеу жүмысының нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – халықаралық қатынастар мен әлемдік сахнадағы
ірі жеті және жиырма индустриалды мемлекеттердің бірлестіктерінің өзара
ықпалдастығы мен іс-қимылы.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қазіргі кезеңдегі халықаралық
сахнадағы әлемнің ең дамыған озық жеті және жиырма мемлекеттерінің құрған
Үлкен сегіздік және Үлкен жиырмалық халықаралық үкіметаралық
форумдарының өзара ықпалдастығы мен іс-қимылын, олардың іргелі ғаламдық
проблемаларды шешуін терең талдау жасау зерттеу жұмысының мақсаты болып
табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді орындау
көзделеді:
- халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі мен
қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлерін айқындап,
сараптама жасау;
- әлемнің ең озық индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының алғы
шарттары мен тарихын қарастыру;
- әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының қалыптасуын
зерделеу;
- Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы
өзара ықпалдастығына талдау жасау;
- Озық индустриалды елдердің әлемдік экономикалық сахнадағы өзара
байланыстарын зерттеу;
- Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы рөліне талдау жасап, объективті баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жалпы алғанда ғылыми зерттеудің өзі
аталған тақырыптың ғылыми тұрғыдан жаңа екенін көрсетеді. Екіншіден,
халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі мен қазіргі
кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлері айқындалып, сараптама
жасалынды; үшіншіден, әлемнің ең озық индустриалды мемлекеттер клубының
қалыптасуының алғы шарттары мен тарихы қарастырылды; төртіншіден, әлемдегі
кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының қалыптасуы зерделенді; бесіншіден,
Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы өзара
ықпалдастығына талдау жасалынды; алтыншыдан, озық индустриалды елдердің
әлемдік экономикалық сахнадағы өзара байланыстары зерттелінді; жетіншіден,
ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы рөліне талдау жасалынып, объективті баға берілді.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі
жаһандану дәуірінің басталуынан осы күн аралығын қамтиды. Жаһандану дәуірі
жалпы әлемдік феномен ретінде негізінен ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында бой
көтеріп, түрлі халықтардың және әлемдік дамуға ықпал ете бастады. Осы
үрдістің ықпалымен ғаламдық проблемаларды реттеу және үндеулерге жауап беру
үшін әлемнің жетекші индустриалды дамыған мемлекеттері ортақ халықаралық
ұйымның төңірегіне топтасты. Сондықтан тақырыптың мерзімдік шегі соңғы
ширек ғасыр уақытты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі мен тарихнамасы. Зерттеу жұмысының
деректік және тарихнамалық базасы түрлі құжаттар мен ғылыми зерттеу
еңбектерінен тұрады. Дегенмен Үлкен жетілік пен Үлкен сегіздік салыстырмалы
түрде құрылғандарына көп уақыт өтпеуіне орай, осы мәселені зерттеп,
талдаған ғылыми еңбектердің қатары соншалықты көп емес. Сондықтан тақырыпты
зерттеу барысында негізінен аталған халықаралық үкіметаралық ұйымдардың
құжаттарымен қатар, шетелдік ғалымдардың зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректерін ақпараттық құндылығына қарай төмендегідей
топтарға бөліп қарастырылды.
Деректердің бірінші тобын Үлкен сегіздік пен Үлкен жиырмалық
ұйымдарының түрлі құжаттары құрайды. Соның ішінде сол ұйымдардың ресми веб-
сайттарынан алынған аса құнды құжаттар мен материалдар, түрлі ақпараттық
және статистикалық маңызы бар материалдарды атап өтуг болады. Осы
құжаттарды пайдалана отырып зерттеу жұмысының жекелей аспектілерінің мәнін
тереңнен ашылып көрсетіліп, ғылыми сараптама жасалынды [2, 3, 4].
Деректердің екінші тобын Үлкен сегіздік пен Үлкен жиырмалықтың жоғарғы
деңгейдегі кездесулерінің, соның ішінде саммиттердің түрлі құжаттары
құрайды. Соның ішінде 2012 жылы 18-19 мамырда АҚШ президенті Барак Обаманың
ұйымдастыруымен АҚШ-тың Кэмп-Дэйвид қаласында Үлкен сегіздіктің кезекті жыл
сайынғы саммиті болып өтті. Онда қабылданған құжаттарда ұйымға мүше
мемлекеттердің лидерлері басты ғаламдық экономикалық, саяси және
қауіпсіздік мәселелерін, энергетика мен климаттық өзгерістерді, азық-түлік
қауіпсіздігін, Ауғанстан, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкадағы аймақтық
проблемаларын талқылап, арнайы мәлімдемелер жасады [5]. Үлкен жетіліктің
2015 жылғы кезекті саммиті Германияның Эльмау қаласында өтіп, Герман
канцлері Ангела Меркельдің бастамасымен өткізіген бұл жиында түрлі
халықаралық мәселелер кеңінен талқыға түсті [6]. Ұйымның келесі 42-ші
саммиті 2016 жылы 26-27 мамырда Жапонияда ұйымдастырылып, түрлі ғаламдық
мәселелер талқыланды [7]. Үлкен жиырмалыққа мүше мемлекеттердің басшылары
да жоғарғы деңгейде жыл сайын кездесіп тұрады. Осы саммиттерде қабылданған
түрлі құжаттардың ғылыми және теориялық маңызы зор. Атап айтсақ зерттеу
жұмысын жазу барысында ұйым құрылғалы бері өткізілген барлық саммиттердің
құжаттарына талдау жасалынды, соның ішінде әсіресе 2015 жылы Түркияда өткен
саммиттің маңызы ерекше болды [8]. Үлкен жиырмалықтың келесі саммиті осы
2016 жылы қыркүйекте Қытайдың Ханьчжоу қаласында өткізіледі деп шешілді
[9].
Деректердің үшінші тобын жетекші бұқаралық ақпарат құралдарынан
алынған түрлі сипаттағы материалдар құрайды. Соның ішінде BBC [10], CNN
[11], Fox News [12] Euronews [13] секілді беделді телеарналардың және The
New York Times секілді әлемдік басылымдардың [14] материалдарының маңызы
ерекше.
Деректердің төртінші тобын Үлкен жетілік пен Үлкен сегіздікке мүше
мемлекеттердің жетекшілерінің, сыртқы істер министрлері мен өзге де
лауазымды қызметкерлерінің еңбектері мен естеліктері құрайды. Соның ішінде
1970-ші жылдардың ортасында Үлкен жетіліктің іргесін қалауға ерекше үлес
қосқан АҚШ-тың қаржы министрі қызметін атқарған Джордж Шульцтің еңбегінің
маңызы зор [15]. 1973 жылдың 25 науырызында АҚШ-тың қаржы министрі Джордж
Шульц Германияның қаржы министрі Хелмут Шмидт, Францияның қаржы министрі
Валери Жискар д’Эстен, және де Ұлыбритания қаржы министрі Энтони Барберді
Вашингтондағы кездесу қарсаңында бейресми жиынға шақырды. Өз кезегінде бұл
Үлкен жетіліктің құрылуының бастамасы болған еді.
Деректердің соңғы бесінші тобын Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалыққа
мүше мемлекеттердің басшыларының, мемлекет қайраткерлері мен лауазымды
тұлғаларының, сондай-ақ саяси лидерлерінің түрлі деңгейде сөйлеген сөздері
мен жасаған мәлімдемелері, баспасөз мәжілістерінде берген сұхбаттары
құрайды. Солардың ішінен АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Ресей, Франция, Италия,
Германия, Канада, Үндістан және өзге елдердің жетекшілерінің сөйлеген
сөздері мен мәлімдемелерінің маңызы зор.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі мәселесіне келер болсақ, Үлкен
жетілік пен Үлкен жиырмалық арасындағы өзара ықпалдастық пен іс-қимыл
мәселесіне қатысты арнайы зерттеу еңбектерінің іс жүзінде жоқтығымен
ерекшеленеді. Осы себептен тақырыпты және оның жекелей аспектілерін зерттеу
барысында зерттеу нысаны мен пәніне жанама қатысы бар деген ғылыми еңбектер
мен арнайы мақалалар пайдаланылды.
Жалпылама алғанда Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың халықаралық
қатынастар мен әлемдік экономикадағы рөлін, және олардың өзара
ынтымақтастығы мен іс-қимылы мәселелерін шетелдік ғалымдар мен эксперттер
зерттеп жүр. Осы бағытта еңбектердің барлығы дерлік ағылшын және орыс
тілдерінде жазылған түрлі зерттеу еңбектері құрайды. Осы себептен шетелдік
ғалымдардың еңбектерін Батыс және ресейлік зерттеушілер деп екі топқа бөліп
қарастыруды жөн көрдік.
Ағылшын тілінде жазылған еуропалық және америндық ғалымдар ішінен
Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың әлемдік саясат пен экономикадағы рөлі
мен ықпалын, сонымен қатар олардың арасындағы өзара қарым-қатынастар мен іс-
қимыл мәселелерін зерттеп жүргендер қатарына П.М. Хаас [16], Питер Хаджнал
[17], Рейнальдо Боб пен Бертжан Вербиик [18], Робинсон Дэйль [19], Августо
Лопес Карлос пен Августо Ричард Саманс, Марк Узан [20], Боско Дэйвид [21],
Джилл Махонэй мен Анн Хэй [22], Нгэйр Вудс [23], Роберт Гильпин [24],
Дональд Маркуэлл [25], Джейкоб Вестергард [26], Джон Киртон [27-30] және
басқаларын жатқызуға болады.
Ресей ғалымдарының арасынан Үлкен жетілік, Үлкен сегіздік және Үлкен
жиырмалық секілді халықаралық үкімет аралық ұйымдардың құрылуы мен қызметі,
ондағы Ресейдің орны мен рөлі, ол ұйымдардың арасындағы өзара ықпалдастық
пен қатынастар мәселелерін зерттеуге үлес қосып жүргендер айтарлықтай.
Солардың қатарына Н.А. Школяр [31], В.Б. Луков [32-38], В.В. Панов [39-42],
Р. Пентилля [43], С. Рогов [44], И.С. Семененко [45], П.С. Смирнов [46], Ф.
Бергстен, Д. Бриттен және П. Волкер [47], М.М. Лебедева [48], П.А. Цыганков
[49], П.А. Жданов [50-53], М. Гилман [54], П. Яковлев [55], Г. Гудлифф
[56], М.В. Ларионова [57-61], М.Р. Рахмангулов [62], Ю.К. Зайцев [63] және
өзге де ресейлік жетекші мамандарды жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмысының
әдістемелік әдістемелік негізі ретінде халықаралық институттар мен ұйымдар
проблемасын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер алынды. Бұл ғылыми еңбекті
жазу барысында Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалық арасындағы өзара
ықпалдастық пен өзара іс-қимыл жасау проблемасын түрлі көзқарастар
тұрғысынан кешенді түрде зерттеуге зор мүмкіндік берген барлық әлеуметтік
пәндерге ортақ мынадай әдістер пайдаланылды: хронологиялық әдіс (оқиғалар
мен құбылыстарды тарихи даму бойынша кезең кезеңімен сипаттау), жүйелік
әдіс, салыстыру әдісі, типтік әдіс, болжау әдісі.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының материалдары
мен онда қол жеткізілген тұжырымдарды және алынған нәтижелерді қазіргі
кезеңдегі әлемдік саясат пен халықаралық экономикалық жүйе аясындағы түрлі
халықаралық институттар мен интеграциялық бірлестіктердің өзара
ықпалдастығын, соның ішінде Үлкен жетілік және Үлкен сегіздік секілді
беделді әрі ықпалды халықаралық форумдардың өзара іс-қимыл жасауын және
онымен байланысты өзге де саяси және экономикалық сипаттағы мәселелер
кешенін зерттеуде қолдануға болады. Бұған қоса зерттеу жұмысының
материалдарын жоғарғы оқу орындарында халықаралық қатынастар және аймақтану
мамандықтары бойынша студенттерге арналған бірқатар арнаулы курстарды
ұйымдастыруда және жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы алдыға қойылған мақсат-
міндеттерге сәйкес кіріспеден, екі негізгі тарауда, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерде тұрады.
1 Халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі және
дамыған мемлекеттер клубының әлемдік саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлері
Қазіргі кезеңде қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесі
қатысушылардың көптігімен көзге түседі. Халықаралық құқыққа сәйкес
мемлекеттер мен басқа акторларды субъектілер деп атау дәстүрі қалыптасқан.
Батыс ғылымында актор терминін қолдану кеңінен таралған. Қазақ тіліне
аударғанда батыстың актор сөзі актер деп айтылады. Б. Рассет пен Х.
Старр ағылшын жазушысы Ульям Шекспир өмірді үлкен сахна, ал адамдарды
актерлер ретінде қарастырғанын айтады. Алайда, саясат пен халықаралық
қатынастар саласына келгенде актор термині анағұрлым кең мағынада
қолданылады.
Француз ғалымдары Филипп Брайар мен Мохаммед Джалилидің пікірінше
актор – белгілі бір процеске белсенді түрде қатысып, маңызды рөл ойнайтын
бірлік. Ал халықаралық саясат саласында белгілі бір маңызды рөлді ойнайтын
және айтарлықтай ықпал ете алатын кез келген ұйымды, топты, тіпті индивидті
актор деп атауға толық негіз бар. Б. Рассет пен Х. Старрдың пайымдауынша,
актор термині бірқатар артықшылықтарға ие. Біріншіден, ол өзара
әрекеттесуші қатысушылар қауымын бейнелейді; екіншіден, оны пайдалану
арқылы қатысушылардың іс-әрекеттеріне және оның түпкілікті мәніне назар
аударамыз; үшіншіден, ол түрлі акторлардың әр қилы рөл ойнайтынын түсінуге
мүмкіндік береді.
Теоретикалық мектептер мен бағыттардың өкілдерінің басым бөлігі
халықаралық қатынастардың дәстүрлі акторларына алдымен мемлекетті, содан
кейін халықаралық ұйымдар мен институттарды жатқызады. Мортон Каплан
халықаралық актордың негізгі үш типін көрсетеді [48, 152 б.]:
- ұлттық (суверенді мемлекеттер);
- трансұлттық (аймақтық халықаралық ұйымдар, мысалы Солтүстік
Атлантикалық Альянс);
- универсалды (халықаралық ұйымдар, Ұлттар Лигасы, Біріккен Ұлттар
Ұйымы).
Француз ғалымы М. Мерль халықаралық акторларға – мемлекетті,
халықаралық ұйымдар мен трансұлттық күштерді (көпұлтты фирмалар, әлемдік
қоғамдық пікір т.с.с.) жатқызса, Ф. Брайар мен М. Джалили бұларға
потенциалды акторларды (ұлт-азаттық және сепаратистік қозғалыстар, аймақтық
және жергілікті бірлестіктер: Коммуналардың Еуропалық кеңесі, жергілікті
билік органдарының Еуропалық конференциясы) қосады. Американ ғалымы Джеймс
Розенау халықаралық қатынастардың негізгі акторларына мемлекеттерді, кіші-
жүйелерді (мысалы, халықаралық қатынастарда белгілі деңгейде автономияға ие
жергілікті әкімшілік органдарды), трансұлттық ұйымдарды, когорталарды
(этникалық топтар, шіркеулер), түрлі қозғалыстарды жатқызады.
Халықаралық қатынастар акторларының статустары мен рөлі, ықпалдары
төңірегінде Батыстың түрлі теориялық мектептері мен авторлары арасында қызу
пікірталастар жүруде. Классикалық реализм мен неореализмнің өкілдері
мемлекеттерді халықаралық саясаттың басты қатысушысы ретінде қарастырумен
қатар, ХХ ғасырда әлемдік сахнада орын алған түбірлі өзгерістерді ескере
келе өзге акторлардың маңыздылығына да назар аудара бастады. Реализмнің
беделді теоретиктерінің арасында Ганс Моргентау көбіне мемлекеттердің саяси
мүмкіндіктеріне, Раймон Арон әлеуметтік мүмкіндіктеріне, ал Ж. Бертен
экономикалық потенциалына терең көңіл аударады.
Либерализм мен неолиберализмнің өкілдері халықаралық саясатта
мемлекеттерден бөлек, өзге де акторлардың (үкіметаралық ұйымдар, үкіметтік
емес ұйымдар, трансұлттық ұйымдар т.с.с) жетекші рөл ойнайтынын алға
тартады. Р. Кохен, Дж. Най, Э. Скотт, С. Краснер секілді трансұлттық немесе
өзара тәуелділік теориясының өкілдерінің пікірінше, қазіргі кезеңде
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, көпұлтты фирмалар мен компаниялар,
экологиялық қозғалыстар және басқа да акторлар мемлекеттердің позицияларына
соққы беруде. Олардың пайымдауынша, халықаралық келісімдер саны артқан
сайын әлемдік саясаттағы мемлекеттердің позициясы әлсіреп, тиісінше
халықаралық қатынастардың жекелей субъектілерінің маңызы мен рөлі артады.
Дж. Бертон, С. Митчел секілді глобалистер осы мәселеде одан әрі кетіп,
әлемді мемлекеттер мен мемлекеттік емес акторлардың біріккен ауқымды жүйесі
ретінде қарастырады. И. Валлерстайн, Самир Амин, Андре Франк секілді
неомарксизмнің өкілдерінің ғылыми концепцияларында басты назар әлем-жүйе
және әлем-экономика түсініктеріне айрықша көңіл аударылады. Олардың
көзқарасынша, мемлекет халықаралық масштабта үстемдік құратын таптың
әлемдік нарықта жетекшілік етуін қамтамасыз ететін ыңғайлы институционалды
делдал, құрал [16, 75 б.].
Халықаралық құқық пен Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сәйкес барлық
мемлекеттер күш-қуаты мен мүмкіндіктеріне қарамастан тәуелсіздікке ие және
тең болып есептелінеді. Алайда, римдіктердің primus inter pares атты
қанатты сөзіне сүйенсек, тең құқылылар арасында көшбасшының болатыны
объективті құбылыс. Шынымен де, мемлекеттер көптеген параметрлер бойынша
бір-бірінен ерекшеленеді. Мәселен, саяси ықпалы, әскери қуаты, экономикалық
даму деңгейі, территориясы, халқы, табиғи ресурстары және тағы басқа. Осы
тұрғыдан келгенде, 1,5 млрд. халқы бар Қытай мен 2,5 млн. халқы бар
Моңғолияны, жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 20 трлн. астам долларды құрайтын АҚШ пен
жалпы ішкі өнімі бірнеше млрд. долларды құрайтын Қырғызстанды, Ресейдің жер
көлемі мен Белорусияның жер көлемін, Құрама Штаттардың әлемдегі ықпалы мен
Непалдың ықпалын, Францияның әскери қуаты мен Джибутидің қуатын салыстыру
өте қиын мәселе.
Мемлекеттерді стратификациялаудың (жіктеудің) факторы ретінде
зерттеушілер негізінен олардың өз тәуелсіздіктері мен абыройын қорғау
мүмкіндігін, қуш-қуаттарының ауқымын алады. Осы тұрғыдан келгенде
мемлекеттерді төмендегідей жіктеуге болады [49, 256 б.]:
- алпауыт (супер) державалар;
- ұлы державалар;
- орта державалар;
- кіші мемлекеттер;
- микро мемлекеттер.
Алпауыт державалардың белгілері: а) ядролық және жаппай қырып-жою
қаруларының басқа да түрлерін иеленудің арқасында планетарлық масштабта
қирату қуатына ие болу; ә) бүкіл адамзаттың өмір сүру жағдайы мен тарихи
тағдырына ықпал ету; б) кез келген мемлекеттерден немесе олардың альянсынан
(егер, оған екінші алпауыт держава енбесе) жеңілмеу мүмкіндігін иелену.
Оларға қарағанда ұлы державалар әлемдік дамуға айтарлықтай ықпал
еткенімен, халықаралық қатынастарда үстемдік жүргізбейді. Ұлы державалар
әлемдік саяси процестерде жетекші рөлді ойнауға әрекет еткенімен, олар
иеленетін шынайы ресурстар белгілі бір аймақпен немесе мемлекетаралық
қатынастардың нақты саласымен шектелуге мүмкіндік береді.
Орта державалар өз айналасында айтарлықтай күшті ықпалға ие болуымен,
ықпалдары анағұрлым төмендеу кіші мемлекеттерден ерекшеленіп тұрады.
Алайда, кіші мемлекеттер өз тәуелсіздіктері мен территориялық тұтастықтарын
сақтауда жеткілікті деңгейде мүмкіндіктерді иеленеді. Микро мемлекеттер өз
мүмкіндіктерімен ұлттық тәуелсіздіктері мен территориялық тұтастықтарын
сақтай алмайды.
Дегенмен, мемлекеттерді мүмкіндіктері мен қуатына қарай жіктеудің
жоғарыда келтірген үлгісі жалпы қабылданған қағида емес екені айқын. Бұл
мәселенің төңірегінде ғалымдар арасында әлі де болса пікір-таластар жүріп
жатыр. Дәстүрлі қағидалар бойынша мемлекеттер сыртқы әлеммен сыртқы саясат
арқылы қарым-қатынас жасайды, өз кезегінде сыртқы саясат негізгі екі
формадан тұрады: дипломатия және стратегия (әскери-саяси). Ұлттық
мүдделерді қорғау және жүзеге асыру, мемлекеттің территориялық тұтастығын
сақтау, оның тәуелсіздігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету олардың басты
міндеті саналады.
XV-XVI ғасырларда Португалия, Испания, Франция; XVII-XIX ғасырларда
Франция, Нидерланды, Ұлыбритания, Австрия, Ресей империясы; қырғи-қабақ
соғысы кезеңінде АҚШ пен Кеңестер Одағы құдіретті державалар; Франция,
Канада, Германия ірі мемлекеттер, Марокко, Люксембург, Того кіші
мемлекеттер ретінде қарастырылды. Қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейін
мемлекеттерді осылайша топқа бөлу өз маңыздылығынан айырылып, экономикалық
фактор бойынша классификациялау дәстүрі қалыптасты.
Әлемдік Банк, Халықаралық қайта құру және даму банкі секілді
халықаралық қаржы ұйымдары жан басына шаққанда ішкі жалпы өнімінің
көрсеткішіне байланысты мемлекеттердің келесі үш категориясын көрсетеді
[48, 158 б.]:
- табысы төмен деңгейдегі (765 доллар және одан төмен);
- орташа (766-дан 9385 долларға дейін), бұл топ әдетте екі бөлікке
бөлінеді;
- табысы жоғарғы деңгейдегі (9386 доллардан жоғары).
Қазіргі кезде Вестфаль келісімдері (1648 жылғы) негізінде құрылған
әлемнің мемлекеттік-центристік үлгісі терең өзгерістерге ұшырап, жаңа
мемлекеттердің құрылу процесі өз жалғасын табуда. ХХ ғасырдағы ортасында
жаңа мемлекеттердің құрылуы әлемдік отарлық жүйенің ыдырауы мен отарсыздану
процесінің, ал осы ғасырдың аяғында Кеңестер Одағының, Югославияның
дезинтеграциялануы нәтижесінде орын алды. Отарсыздану дәуірінде және қырғи-
қабақ соғысының аяқталуынан кейін құрылған мемлекеттердің бірқатары
қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласы бойынша әлсіздігімен көзге түсіп, өзге
мемлекеттердің тұрақтылығына зор қауіп төндіруде.
ХХ ғасырдың ортасында Африкадағы еуропалық отарлар мемлекеттік
тәуелсіздігін алып, ішкі және сыртқы саясатта еркін даму мүмкіндігіне ие
болғанымен, қара құрлықта тәртіп пен тыныштық, бейбіт өмір мен демократия,
азаматтық келісім секілді жағымды құбылыстар салтанат құра қоймады.
Отарсыздану барысында және одан кейін құрлықтың басым бөлігі түрлі ішкі
саяси және мемлекетаралық қайшылықтар мен жанжалдардың сахнасына айналды.
Отарлаушылар кеткен соң Африка отарлық дәуірдегі бейбітшілік пен
тыныштықтан айырылды. Көптеген елдерде этноконфессионалды, тайпа және
кланаралық қақтығыстардың өршуі салдарынан сепаратизм күшейіп, жас
мемлекеттердің тәуелсіздігі мен біртұтастығына зор қауіп төндірді.
Территория, ресурстар секілді өткір мәселелерге байланысты мемлекетаралық
жанжалдар мен соғыстар жиі-жиі туындап, белең ала түсті. Жас елдердегі
түрлі саяси топтар мен лидерлер арасындағы мемлекеттік билік үшін тынымсыз
өзара күресі, бір-біріне қастандық ұйымдастыруы, мемлекеттік төңкеріс жасау
әрекеттері постимпериялық дәуірдегі қара құрлықтың тыныштығын бұзған ең
күрделі факторларды бірі болды.
Оның үстіне қазіргі кезеңде түрлі этникалық және сепаратистік топтар
тәуелсіз мемлекет статусын алуға ұмтылып отыр. Американ ғалымдары Ч. Кегли
мен Ю. Уитткопфтің жүргізген болжауларына сүйенсек ширек ғасыр көлемінде
мемлекеттердің саны 800-ге жетіп қалуы ықтимал. Өзге болжаулар тіпті 2100
жылға қарай әлем жекелей қала-мемлекеттерден (полистерден) тұратынын
айтады. Көптеген авторлар қазіргі кезеңдегі мемлекеттер қоршаған ортаны
қорғау, экономикалық дамуды қамтамасыз ету және өзге де салалардағы
мәселелерді шеше алмайтынына назар аударады. Сондықтан мемлекеттермен қатар
осы мәселелермен үкіметтік емес ұйымдар, үкіметтік ұйымдар және өзге де
түрлі институттар айналысуда. Өз кезегінде олар халықаралық қатынастарда
жетекші рөл ойнап, мемлекеттердің маңызы мен қызметін шектеуде. Л.Д.
Хоуэллдің пайымдауынша осы факторлардың салдарынан мемлекеттер өздерінің
бірқатар өкілеттіліктері мен артықшылықтарынан шапшаң айырылуда. Мәселен,
егемендік түсінігінің тым тарылуы, тіпті біз білетін мемлекеттік формасының
жойылуы [25, 112 б.].
Дегенмен, мемлекет өкілеттілігінің күрт кемуі мен олардың жоғалуы
туралы тұжырымдарға қарсы келетін пікірлер де жоқ емес. Осы пікірлерге
сәйкес шын мәнінде керісінше үрдіс жүруде: мемлекеттік шекаралар жойылған
жоқ; мемлекеттердің саны артуда; олардың экономикалық және әлеуметтік
салалардағы қызметі мен ықпалы өсуде; электронды құралдар арқылы өз
азаматтарына қатысты ықпалы күшеюде; мемлекеттер белсенді түрде халықаралық
институттар мен режимдерді құруда; мемлекеттің билік өкілеттілігін
толығымен беретіндей анағұрлым қуатты актор жоқ және тағы басқа. Мұндай
пікірлер Халықаралық валюта қорының 1997 жылы жариялаған материалдарында
көрініс тапты. Екінші пікірді жақтайтындар мемлекеттің халықаралық
қатынастардағы статусы мен өкілеттілігіне соншалықты қауіп төніп тұрған
жоқ, керісінше, біз өткенге қайта оралудамыз (Вестфаль жүйесіне) деген
ойларын алға тартады.
Осындай реалистік тұжырымдарға қарамастан ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ
ғасырдың басындағы әлемдік саяси жүйенің дамуы халықаралық қатынастардың
негізгі қатысушысы ретіндегі мемлекеттің базистік атрибуты – мемлекеттік
суверенитеттілікке айтарлықтай қатер төндірді. Қазіргі кезеңде мемлекеттер
бір жағынан, халықаралық ұйымдармен және институттармен (олардың қызметі
мемлекет суверенитетін жоғарыдан шектеуде), екінші жағынан, кейінгі
кезеңде халықаралық сахнада белсенділігі артқан ішкі мемлекеттік
бірліктермен (суверенитетті төменнен шектеу) санасуға мәжбүр болып отыр.
Оның үстіне мемлекеттер қазіргі уақытты трансұлттық корпорациялар мен
банктер, үкіметтік емес ұйымдар секілді халықаралық саяси үрдістің өзге де
акторларының мүдделерін назарға алуға мәжбүр.
Ресей ғалымы Ю. Бюрконің тұжырымдауынша, қазіргі жағдайда мемлекеттің
барлық саладағы мүмкіндіктері шектеулі сипат алып отыр [32, 126 б.]:
- дәстүрлі түсініктегі ұлттық қауіпсіздік пен қорғанысты қамтамасыз
ету;
- экономиканың қауіпсіздігі мен экономиканың тұрақты дамуына қолайлы
жағдайларды қалыптастыру;
- жаппай қылмыс пен терроризм, парақорлық, заңсыз миграция, есірткі
саудасы және тағы басқа да жағымсыз факторлар салдарынан айтарлықтай нұқсан
көріп отырған ішкі тәртіпті қамтамасыз ету;
- адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру;
- экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатындағы қоршаған
ортаны қорғау;
- денсаулық сақтау және білім беру саласы.
Мемлекеттік тәуелсіздіктің күрт шектелуінен кейін бүкіл әлемдік саяси
даму мен халықаралық қатынастарды тұрақтандыруға бағытталған халықаралық
құқықтың нормалары мен принциптері де шектеулі сипат ала бастады. Шындығына
келгенде, халықаралық құқықтың бұл нормалары мен принциптері жалпы алғанда
бір-біріне белгілі деңгейде қарама-қайшы келеді. Мәселен, бір жағынан,
ұлттардың өз құқықтарын өздері анықтау принципі, екінші жағынан,
мемлекеттің территориялық тұтастығы мен шекараларының мызғымастығы; ішкі
істерге араласпау – гуманитарлық көмек көрсету; адам құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету – бейбітшілікті сақтау мақсатында жанжалдарға
күштеп араласу (әскери құрылымдарды ығыстыру, превентивті өзін-өзі
қорғау, гуманитарлық көмектің жеткізілуін қамтамасыз ету, бейбітшілікке
мәжбүрлеу және тағы басқа қимылдарға БҰҰ-ның санкция беру мәселесі, Әуе
күштері мен Теңіз күштерін пайдалану мүмкіндігі). ХХ ғасырдағы ішкі істерге
күштеп араласудың жарқын мысалы ретінде Косово, Кипр, Оңтүстік Осетия
және Абхазия жанжалдарын атауға болады.
Суверенитет түсінігінің шектелуі немесе шайылуы идентификация
мәселесін тудырып отыр. Румын ғалымы М. Малицаның пайымдауынша Отыз жылдық
соғыстан кейін Еуропада жасалынған Вестфаль тәртібі мен оның туындысы
ұлттық-мемлекеттер жүйесі дүниеге жаңа түсінікті, атап айтсақ, өзіңді
қандайда бір елге жатқызу немесе белгілі бір елмен байланыстыру сенімін
алып келді. Ұлттық-мемлекеттердің үстемдік ету дәуірінде идентификация
көбіне белгілі бір мемлекетпен байланысқа негізделді. ХХ ғасырдың соңында
мемлекеттік идентификацияның шайылуы туралы айтқан ағылшын ғалымы Сьюзен
Стрэндждің пікірінше, бұдан былай мемлекеттер өз азаматтарынан бұрынғыдай
адалдық пен сенімді талап ете алмайды. Мемлекеттің өз азаматтарымен
байланысының қатты әлсіреп кеткенін француз зерттеушілері А. Дьекофф пен К.
Жаффрело да атап өтеді. Дегенмен де, мұндай тұжырымдардың абсолютті шындық
емес екені де анық.
Мемлекеттік суверенитет пен идентификацияның әлсіреуі немесе шектелуі
корпоративті (ұжымдық), аймақтық, этникалық немесе ұлттық, кейбір
жағдайларда космополиттік (ғаламдық) идентификацияның қалыптасып, дамуымен
қатар жүруде. Осының салдарынан бірқатар зерттеушілер жалпы
идентификацияның жоғалуын, оның орнын жекелей бытыраңқы идентификацияның
басқанын алға тартуда. Американ ғалымы А. Франктің пікірінше, біздің рухани
жан-дүниемізде адалдық пен сенімдіктің түрлі формалары көрініс табуда:
отбасыға, этникалық топқа, ұлтқа, шіркеуге, трансұлттық корпорацияға, тіпті
жалпы адамзаттық гуманистік идеалдарға арқа сүйейтін институттарға адалдық
[24, 72 б.].
Күрделі әрі дағдарысты жағдайларда идентификация нақты, әсіресе,
этникалық немесе конфессионалды (діни) сипат алуы мүмкін. Өз кезегінде бұл
ашық формадағы жанжалдарға алып келеді. ХХ ғасырдың соңындағы
қақтығыстардың идентификациялық жанжалдар атауына ие болуы кездейсоқ
құбылыс емес. Белгілі бір топтардың немесе қауымның өздері қандай да бір
өркениетпен немесе мәдениетпен идентификациялау мәселесі американ
зерттеушісі Самюэль Хантингтонның өркениеттер қақтығысы концепциясында
ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделді.
Бірқатар ғалымдардың пайымдауынша, идентификацияның көп болуының оң
жақтары да бар. Ресей Ғылым Академиясының Этнология және антропология
институтының директоры, профессор В.А. Тишковтың мәлімдеуінше, белгілі бір
тұлғаның немесе топтың өзін (өздерін) бір қауымдастықпен идентификациялауы
нақты жағдайлармен байланысты. Идентификацияның көп болуы ақыр соңында
анағұрлым жоғары деңгейдегі немесе ғаламдық (космополиттік)
идентификацияның қалыптасуына түрткі болуы мүмкін. Алайда, қазіргі кезеңде
космополиттік идентификация немесе өзіңді бүкіл әлеммен байланыстыру сезімі
әлі де болса қалыптасып үлгерген жоқ. Л. Халман, П. Эстер секілді
ғалымдардың АҚШ-та жүргізген әлеуметтік сауалнаманың нәтижесі адамдардың
15,4 пайызы ғана өздерін Әлемнің азаматы санайтынын көрсетеді [24, 56
б.].
Ұлттық суверенитет түсінігінің тым қатты әлсіреуі өз кезегінде
мемлекеттерді ұлттық тәуелсіздігі мен территориялық тұтастығын сақтап,
нығайтуға итермелеуде. Нәтижесінде мемлекеттер ұлттық суверенитеттің шайылу
мәселесіне қатысты көбіне теріс ұстанымды білдіріп, өздерінің билік
өкілеттіктері мен статустарын сақтап қалу бағытындағы жаңа құралдар мен
механизмдерді іздестіруде. Осылайша, бүгінгі әлем шынымен де мемлекеттік
суверенитеттің әлсіреу мен шектелу құбылысымен соқтығысып отыр. Американ
ғалымы Стефан Краснердің пікірінше, ғылыми айналымға енгізген вестфаль
суверениетінің немесе дәстүрлі мағынадағы ұлттық тәуелсіздіктің әлсіреуі
соңғы ширек ғасырда немесе қазіргі кезеңде басталған үрдіс емес. Белгілі
ағылшын дипломаты Г. Никольсон Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесін
қорытындылай келе, сол кезеңде суверенитет мағынасының өзгергенін
(суверенді билік түсінігі) атап өтеді.
Қазіргі уақыттағы вестфаль суверенитетінің шайылуы немесе әлсіреуі
дәстүрлі түсініктегі ұлттық-мемлекеттердің мүлде жоғалуын емес, негізінен
мемлекеттің өкілеттілігі мен құзырларының біртіндеп өзге акторларға
берілуін білдіреді. Бұған қоса мемлекеттер бұрын иеленбеген бірқатар
мүмкіндіктерге қол жеткізуде. Мәселен, қазіргі заманғы озық технологияларды
(интернет, спутник байланысы, ұялы телефон, пластик карталары т.с.с.)
пайдалану арқылы азаматтардың қозғалысын емін-еркін бақылауға болады. Осы
тұрғыдан алғанда болашақта ұлттық-мемлекеттердің жоғалуын күтудің өзі дұрыс
болмас.
Халықаралық ұйым немесе ғаламдық үкімет формасындағы мемлекетүсті
жүйені құру өткеннің мәселесі ретінде қарастырылады. Бұл көзқарасты
халықаралық сахнадағы акторлар санының және олардың рөлінің күрт артуын
атап өткен неолиберализмнің бірқатар өкілдері де мойындауда. Й. Фергюсон
және Р. Мэнсбах секілді ғалымдардың пайымдауынша, ғаламдық деңгейдегі қауіп-
қатерлер мен үндеулерге қарамастан суверенді мемлекеттер өмір сүруін
жалғастыруда. Әлемнің Вестфальдық жүйесі орнағалы бері ұлттық-мемлекеттер
сауда мен экономиканың дамуына жетекшілік етті, салықтар жинады,
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Тиімділігі мен нәтижелігінің
арқасында саяси ұйымның осы формасы (ұлттық-мемлекеттер) бірқатар
зерттеушілердің пікірінше, Еуропадан басқа құрлықтар мен аймақтарға
таралды.
Осы тұжырымдар мен пікірлерді ескерсек мемлекеттер қазіргі әлемдік
саясаттың саяси ұйымының негізгі формасы, халықаралық сахнадағы басты
қатысушысы болып қала береді. Бұған қоса олар қазіргі заманның жаңа
талаптары мен жағдайларына бейімделуде. Тиісінше, мемлекеттік суверенитет
уақыттың объективті талаптарына сәйкес өзгеріп, жетілуде. Аталмыш өзгеру
мен даму, жетілу қандай жолмен жүреді, мемлекет халықаралық қатынастардың
өзге акторларымен қалай өзара әрекеттеседі деген мәселе басты проблема
ретінде қарастырылуда.
Жаңа заманда және қазіргі уақытта мемлекеттер іс жүзінде халықаралық
қатынастардың басты қатысушысы болғаны шындық. Дегенмен, уақыт өте келе
халықаралық қатынастар жүйесінің шапшаң эволюцияға ұшырауы нәтижесінде ХІХ
ғасырдың өзінде алғашқы үкіметаралық ұйымдар құрылды. Кей кезде бұл
акторларды мемлекетүсті акторлар деп атайды. Бірақ, кез келген
үкіметаралық ұйымның өзі мемлекеттер арасындағы сан ғасырлық өзара
әрекеттесу мен ынтымақтастықтың, ортақ келісімдердің нәтижесі екені айқын.
Үкіметаралық ұйымдар (ҮАҰ) ортақ мақсаттар мен идеалдарды практикада жүзеге
асыру үшін мемлекеттер тарапынан халықаралық келісімдер негізінде құрылады.
Бұған қоса халықаралық үкіметаралық ұйымдар әлемдік сахнадағы өзара
әрекеттесудің құқықтық нормалары мен процедураларын жасау арқылы
халықаралық құқықтың дамуының бастау көздерінің бірі болып отыр.
Үкіметаралық ұйымдардың институализацияны (штаб-пәтерлердің, аппараттың,
құрылымдардың болуы) және белгілі бір мақсаттарды (ұлттық мүдделерді)
жүзеге асырудың механизмдерін жасауды білдіреді.
Үкіметаралық ұйымдар алғашқы кезде экономикалық саладағы
ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатында Еуропада құрылды. Наполеон
соғыстарынан кейін Рейндегі кеме жүзу бойынша комиссия құрылды, содан соң
Халықаралық телеграф одағы, Бүкіләлемдік пошта одағы және өзге де ұйымдар
құрылды. Алайда, үкіметаралық ұйымдардың санының артуы мен гүлденуі ХХ
ғасырға, әсіресе оның екінші жартысына сәйкес келеді. Бұл ғасырда
үкіметаралық ұйымдардың саны ғана емес, сонымен қатар олардың мүшелерінің
саны артып, олардың қызмет ету салалары кеңейіп бүкіл әлемді және
халықаралық өмірдің барлық аспектісін қамтыды. 1900 жылы үкіметаралық
ұйымдардың жалпы саны 30 болса, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін олардың
саны күрт артты. 1945-1985 жылдар аралығында олардың саны 378-ге жетіп, үш
есеге артты. Бірақ 1997 жылы олардың саны 258-ге, ал 1999 жылы 251-ге дейін
қысқарды. Қырғи-қабақ соғысының аяқталуы бірқатар үкіметаралық ұйымдардың
(Варшава шарты-ұйымы, Экономикалық өзара көмек ұйымы және басқалары)
ыдырауына алып келді [23, 89 б.].
Тарихи даму тұрғысынан қарағанда үкіметаралық ұйымдар мен
институттардың саны мен саяси салмағының артуы ХХ ғасырға сәйкес келеді.
ХІХ ғасырда пайда болса да, олардың әлемдік саясаттағы рөлі мен маңызында
сол кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай айырмашылық бар. Қандай да бір
үкіметаралық ұйымның құрамына ене отырып, мемлекеттер олар арқылы
халықаралық процестерге ықпал етуді, халықаралық сахнадағы өз беделдері мен
статустарын арттыруды, өз мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыруды мақсат
етеді.
ХХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы үкіметаралық ұйымдардың
санының күрт артуы бірқатар себептермен түсіндіріледі. Олардың ішінен
төмендегілерді атап өтуге болады [49, 260-261 бб.]:
- Бірінші, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыс жанжалдар мен
қақтығыстардың тым қауіпті екенін, тиісінше олардың алдын алатын, бейбіт
жолмен реттейтін жүйені құру қажеттігін көрсетті. Халықаралық үкіметаралық
ұйымды құрудағы негізгі мақсат осы мәселелерді шешу еді. Бейбітшілік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету, соғыстарды болдырмау алдымен Ұлттар Лигасын,
содан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымын құрудағы басты себеп ретінде
қарастырылады;
- Еңбектің бүкіләлемдік бөлінісі, түрлі сипаттағы байланыстардың дамуы
мен күшеюі қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласы бойынша ынтымақтастықты
қамтамасыз ететін және адамгершілік идеалдарды басшылыққа ала отырып қызмет
жасайтын халықаралық деңгейдегі институттардың құрылуын талап етті. Осыған
орай ғаламдық және аймақтық (аймақаралық) масштабтағы түрлі ұйымдар дүниеге
келді;
- Бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының аясында шешімін таппаған
ғаламдық проблемалардың (экологиялық, аштық, денсаулық сақтау, жанжалдар,
терроризм т.с.с.) пайда болуы осы бағыттағы ортақ ұмтылыстарды қажет етті;
- Бірқатар мемлекеттер үшін, әсіресе, отарлық жүйе ыдырағаннан кейін
пайда болған елдер үшін халықаралық ұйымдар аясында бірігіп қызмет жасау,
бір жағынан, маңызды проблемаларды шешуге, екінші жағынан, әлемдік саяси
үрдістің дамуына ықпал етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік саясаттың аса маңызды факторы саналатын халықаралық
үкіметаралық ұйымдар универсалды (қызметі бүкіл әлемдік ауқымды қамтиды)
болуы мүмкін. Кез келген мемлекет оларға мүше бола алады. Мұндай ұйымдардың
қызметі мен мақсаттары іс жүзінде қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын
қамтиды. Ұлттар Лигасы мен Біріккен Ұлттар Ұйымы универсалды ұйымдар
саналады. БҰҰ-ның құрылымы негізгі алты органнан тұрады: Бас Ассамблея,
Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқорлық жөніндегі
кеңес, Хатшылық, Халықаралық сот. Оның штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында
орналасқан.
Халықаралық үкіметаралық ұйымның келесі типі мақсаттардың көптігімен
көзге түскенімен, олардың мүшелерінің саны қатаң шектеліп, белгілі бір
географиялық кеңістіктерді қамтиды (Африка Одағы, Америка елдері ұйымы,
Еуропалық Одақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері ассоциациясы, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы т.с.с.). Алайда, географиялық фактор мақсаты
универсалды сипаттағы, бірақ мүшелерінің саны шектеулі үкіметаралық ұйымды
құрудың жалғыз параметрі емес. Мәселен, Достастық (Британ ұлттар
достастығы), Франкофония бұрын Британ және Француз отарлық империяларына
кірген (бір ерекшелігі оған кірмеген мемлекеттердің де мүше екенін айту
қажет) мемлекеттердің басым бөлігінің, Үлкен сегіздік (Group - 8)
әлемдегі экономикалық және саяси жағынан қуатты индустриалды елдердің басын
біріктіреді.
Белгілі бір саладағы нақты бір мәселені шешу мақсатында (яғни арнайы
мақсаттары бар) құрылған халықаралық үкіметаралық ұйымдарды функционалды
үкіметаралық ұйымдар деп атайды. Басым бөлігі БҰҰ-ға дейін немесе соның
тарапынан құрылған бұл ұйымдарды арнайы (мамандандырылған) институттар
есебіне жатқызады. 1919 жылы Ұлттар Лигасымен қатар және одан кейін
құрылған Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ), Халықаралық азаматтық авиация
ұйымы, Атомдық энергия жөніндегі халықаралық агенттік, Ғылым, білім және
мәдениет жөніндегі ұлттар ұйымы және басқалары. Функционалды ұйымдардың
бірқатары БҰҰ аясынан тыс мемлекетаралық келісімдер негізінде қызмет етеді:
Қылмыстық істер жөніндегі халықаралық полиция (Интерпол) және басқалары.
Халықаралық үкіметаралық ұйымдардың біреулерінің мүшелері шексіз
болса, келесілерінікі шектеулі болады (Латын Америка елдерінің бір бөлігін
біріктіретін аймақтық экономикалық ұйым, МЕРКОСУР). Жалпы алғанда,
халықаралық үкіметаралық ұйымдардың басым бөлігі арнайы мақсаттар негізінде
қызмет етеді және мүшелерінің саны шектеулі болып келеді. Ч. Кегли мен Ю.
Уитткопфтің есебінше, мұндай ұйымдар барлық халықаралық үкіметаралық
ұйымдардың 72 пайызын құрайды [18, 21 б.].
Халықаралық үкіметаралық ұйымдарды жіктеу [48, 124 б.].
Мақсаттары Универсалды мүшелік Шектеулі мүшелік
Барлық сала Ұлттар Лигасы, БҰҰ Үлкен Жетілік, Үлкен
сегіздік, Үлкен
Жиырмалық, Америка елдері
ұйымы, Африка Одағы,
Британ Достастығы
Арнайы Халықаралық валюта қоры,МЕРКОСУР
Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы,
Халықаралық еңбек ұйымы
Дегенмен, мұндай жіктеудің шартты екенін айту қажет (бұл мәселеге
бірқатар зерттеушілер де көңіл аударады), өйткені халықаралық үкіметаралық
ұйымның қызметі барысында оның мақсаттары өзгеруі әбден ықтимал. Мәселен,
Еуропалық Одақ бастапқы кезде бірқатар еуропалық мемлекеттердің
экономикалық ынтымақтастықты дамыту мақсатында дүниеге келді, тіпті оның
атауы да басқаша болған еді (Болат және Көмір жөніндегі Еуропалық
Қауымдастық, Еуропалық Экономикалық Қауымдастық немесе Ортақ Нарық). Уақыт
өте келе кәрі құрлық елдерінің бұл интеграциялық бірлестігінің мақсаттары
мен қызмет ету салалары артып, тіпті сыртқы саясат пен қауіпсіздікті
үйлестіру мәселесінде ынтымақтаса бастады.
Халықаралық үкіметаралық институттар туындаған сәтте және ХХ ғасырдың
ортасында олардың санының күрт артуы кезінде саясаткерлер мен
зерттеушілердің басым бөлігі үкіметаралық ұйымдарды өздері дүниеге алып
келген мемлекеттердің саясаты мен стратегиясын жүзеге асырушы актор болады
деген ойларын алға тартты. Алайда, уақыт өте келе әлемдік саяси процесте
жеке дара рөлді ойнай бастаған бұл ұйымдар халықаралық қатынастарға да,
өздері құрған мемлекеттерге де айтарлықтай ықпал етті. Оның үстіне
халықаралық үкіметаралық ұйымдардың мүдделері мемлекеттің мүдделерімен жиі-
жиі қайшылыққа түсуде. Қазіргі әлемдік саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлемдік тілдер
университеті
Шымырбаева Айгерім Еркінқызы
Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050500-мамандығы – Аймақтану
Алматы 2016
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері
университеті
Қорғауға жіберілді
___________Кафедра меңгерушісі
с.ғ.к., доцент Н. Әділханұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл
мәселелері
5В050500 - Аймақтану мамандығы бойынша
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері
университеті
Халықаралық қатынастар факультеті
Аймақтану кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_____________________
с.ғ.к., доцент Н. Әділханұлы
___ _______ 2016 ж.
СТУДЕНТ ШЫМЫРБАЕВА АЙГЕРІМ БІТІРУШІ КВАЛИФИКАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУЫ
БАРЫСЫНДАҒЫ ТАПСЫРМАСЫ
1. Факультеттің ғылыми кеңесі шешімімен (__ ___ 2016 ж.) бекітілген
жұмыс тақырыбы Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл
мәселелері
2. 5В050500-мамандығы – Аймақтану.
3. Студенттің бітіру жұмысын тапсыру уақыты: 03.05.2016 ж.
4. Күнтізбелік жоспар (бітіру жұмысының құрылымына қарай жасалған).
№ Бітіру жұмысының құрылымы Орындалу Ескертулер
мерзімі
1 Кіріспе
2 1. Халықаралық қатынастардың
қатысушыларының теориялық негізі
және дамыған мемлекеттер клубының әлемдік
саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық
акторлардың сипаты мен түрлері
1.2 Индустриалды мемлекеттер клубының
қалыптасуының алғы шарттары мен тарихы
1.3 Әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ
ұйымының қалыптасуы
3 2. Дамыған индустриалды мемлекеттердің
өзара ықпалдастығы және олардың халықаралық
саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы
2.1 Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың
қауіпсіздік пен саяси саладағы өзара
ықпалдастығы
2.2 Озық индустриалды елдердің әлемдік
экономикалық сахнадағы өзара байланыстары
2.3 Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа
әлемдік тәртіп пен жүйені қалыптастырудағы
рөлі
4 Қорытынды
5 Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Студент: _____________ Шымырбаева А.Е
Ғылыми жетекшісі: _____________ т.ғ.к., доцент Қарабаева З.М
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1. Халықаралық
қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі және дамыған
мемлекеттер клубының әлемдік саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының алғы шарттары мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. Дамыған индустриалды мемлекеттердің өзара ықпалдастығы және олардың
халықаралық саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы
2.1 Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы
өзара
ықпалдастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.2 Озық индустриалды елдердің әлемдік экономикалық сахнадағы өзара
байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3 Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазіргі әлемдік
саясат пен халықаралық қатынастар жүйесіндегі Үлкен жетілік және Үлкен
жиырмалық секілді аса ықпалды халықаралық үкіметаралық бірлестіктердің
өзара іс-қимылы ғылыми тұрғыдан талданып зерттелінген. Соның ішінде осы
тақырыптың түрлі аспектілері атап айтсақ халықаралық қатынастардың
қатысушыларының теориялық негізі және озық дамыған мемлекеттер клубының
әлемдік саясаттағы рөлі, индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының
алғы шарттары мен тарихы, олардың арасындағы өзара ықпалдастық және
халықаралық саяси-экономикалық үрдістерге ықпалы, сондай-ақ ірі
индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені қалыптастырудағы
рөлі секілді іргелі әрі маңызды мәселелер кешеніне тереңнен талдау
жасалынып, объективті баға берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі халықаралық қатынастар мен аймақтар
жүйесінде жаһандану үрдісінің ықпалы күн өткен сайын артып келеді. Осы
себептен әлем неғұрлым жаһанданған сайын мемлекеттердің, сонымен қатар
мемлекеттер мен түрлі халықаралық институттардың өзара әрекеттестігі мен
өзара тәуелділік деңгейі соғұрлым арта түседі. Өз кезегінде жаһандану
барлық елдер мен халықтардың өзара жақындасуын және ынтымақтастығын одан
әрі шапшаңдатып, тереңдете түседі. Осы себептен ХХІ ғасыр және одан кейінгі
кезең бұған тарихи дамудың бұған дейінгі дәуірлерімен салыстырғанда
халықаралық ынтымақтастықтың әлдеқайда биік деңгейге көтерілуімен
ерекшеленетін болады. Өзара тәуелділік пен ынтымақтастық деңгейінің арта
түсуі өз кезегінде жаңа халықаралық институттарды құруға деген қажеттілік
пен сұранысты арттыра түсіреді.
Осы тұрғыдан келгенде Үлкен жетілік (G7), Үлкен сегіздік (G8) және
Үлкен жиырмалық (G20) секілді халықаралық үкіметаралық ұйымдар жаһандану
үрдісінде, сонымен қатар ғаламдық саясат пен экономикада шешуші рөл
ойнайды. Бүгінгі күні әлемнің ең дамыған сегіз және жиырма озық
индустриалды мемлекетінің халықаралық және аймақтық үрдістердегі ықпалы
артып келеді. Осы себептен соңғы жылдары әлемдік қауымдастықтың осы ірі
алпауыт мемлекеттердің форумы немесе клубына деген қызығушылығы артып
келеді. Бір жағынан бұл Үлкен жетілік, Үлкен сегіздік және Үлкен
жиырмалық секілді индустриалды мемлекеттердің форумына деген
қызығушылықтың артуы олардың әлемдік сахна мен аймақтық саясаттағы рөлінің
ерекше болуымен де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы ең алдымен Үлкен
жетілік пен Үлкен жиырмалық секілді халықаралық бірлестіктердің әлемдік
сахнадағы рөлі мен ықпалының артуымен, сонымен қатар осы екі форумның түрлі
жаһандық және аймақтық проблемаларға байланысты өзара іс-қимылының және
өзара әрекеттестігінің шапшаңдай түсуімен тікелей байланысты. Өз кезегінде
олардың халықаралық сахнадағы өзара іс-қимылы мен ықпалдастығының тереңдеуі
және белгілі бір дәрежеде күрделене түсуі жаһандану үрдісінің ықпалының
нәтижесінде орын алып отырғаны айқын. Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалық
секілді халықаралық үкіметаралық форумдарға мүше мемлекеттердің көзқарасы
мен түрлі жаһандық пробеламаларға қатысты ұстанымдарының әр қилы болуы
ғаламдық және аймақтық ауқымдағы мәселелер кешенін шешіп, ретке келтіруді
де қиындата түсетіні сөзсіз.
Қазіргі кезеңдегі ең беделді саяси сарапшының бірі американ ғалымы
Роберт Кохэннің тұжырымдауынша бүгінгі күні әлемдік саясатты зерттеу ең
алдымен халықаралық институттарды зерттеуді білдіреді, яғни түрлі
халықаралық үкіметаралық интеграциялық бірлестіктердің әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерді басқаруын және түрлі ғаламдық мәселелерді шешуін
ғылыми тұрғыдан талдау ерекше сұранысқа ие болып отыр [1, 82 б.].
Осы себептен Батыстың жетекші ғылыми зерттеу орталықтары мен беделді
ғалымдарының арасында осы секілді халықаралық институттардың қызметін
зерттеу дәстүрі бұдан бұрын қалыптасқан болатын. Біздің елде Үлкен жетілік
немесе Үлкен жиырмалық секілді халықаралық форумдардың қызметі, сонымен
қатар олардың өзара әрекеттестігі мен іс-қимылдарын зерттеу іс жүзінде
қолға алынбаған, яғни іс жүзінде ғылыми тұрғыдан талданбаған. Осындай
халықаралық институттардың қызметі мен тарихын, әлемдік саяси және
экономикалық үрдістерге ықпалын зерттеп, талдау арқылы олардың табиғатын
ғана емес, сонымен қатар олардың шешім қабылдау механизмі мен ықпал ету
тетіктерін де тереңнен түсінуге, тиісті қорытындылар жасауға болады. Осы
себептен әлемнің ең дамыған озық индустриалды мемлекеттері құрған ғаламдық
институттарды зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы өте зор.
Үлкен жетілік және Үлкен жиырмалықтың өзара іс-қимыл мәселелері
зерттеу жүмысының нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – халықаралық қатынастар мен әлемдік сахнадағы
ірі жеті және жиырма индустриалды мемлекеттердің бірлестіктерінің өзара
ықпалдастығы мен іс-қимылы.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қазіргі кезеңдегі халықаралық
сахнадағы әлемнің ең дамыған озық жеті және жиырма мемлекеттерінің құрған
Үлкен сегіздік және Үлкен жиырмалық халықаралық үкіметаралық
форумдарының өзара ықпалдастығы мен іс-қимылын, олардың іргелі ғаламдық
проблемаларды шешуін терең талдау жасау зерттеу жұмысының мақсаты болып
табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді орындау
көзделеді:
- халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі мен
қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлерін айқындап,
сараптама жасау;
- әлемнің ең озық индустриалды мемлекеттер клубының қалыптасуының алғы
шарттары мен тарихын қарастыру;
- әлемдегі кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының қалыптасуын
зерделеу;
- Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы
өзара ықпалдастығына талдау жасау;
- Озық индустриалды елдердің әлемдік экономикалық сахнадағы өзара
байланыстарын зерттеу;
- Ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы рөліне талдау жасап, объективті баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жалпы алғанда ғылыми зерттеудің өзі
аталған тақырыптың ғылыми тұрғыдан жаңа екенін көрсетеді. Екіншіден,
халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі мен қазіргі
кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлері айқындалып, сараптама
жасалынды; үшіншіден, әлемнің ең озық индустриалды мемлекеттер клубының
қалыптасуының алғы шарттары мен тарихы қарастырылды; төртіншіден, әлемдегі
кемелденген жиырма елдің ортақ ұйымының қалыптасуы зерделенді; бесіншіден,
Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың қауіпсіздік пен саяси саладағы өзара
ықпалдастығына талдау жасалынды; алтыншыдан, озық индустриалды елдердің
әлемдік экономикалық сахнадағы өзара байланыстары зерттелінді; жетіншіден,
ірі индустриалды мемлекеттердің жаңа әлемдік тәртіп пен жүйені
қалыптастырудағы рөліне талдау жасалынып, объективті баға берілді.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі
жаһандану дәуірінің басталуынан осы күн аралығын қамтиды. Жаһандану дәуірі
жалпы әлемдік феномен ретінде негізінен ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында бой
көтеріп, түрлі халықтардың және әлемдік дамуға ықпал ете бастады. Осы
үрдістің ықпалымен ғаламдық проблемаларды реттеу және үндеулерге жауап беру
үшін әлемнің жетекші индустриалды дамыған мемлекеттері ортақ халықаралық
ұйымның төңірегіне топтасты. Сондықтан тақырыптың мерзімдік шегі соңғы
ширек ғасыр уақытты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі мен тарихнамасы. Зерттеу жұмысының
деректік және тарихнамалық базасы түрлі құжаттар мен ғылыми зерттеу
еңбектерінен тұрады. Дегенмен Үлкен жетілік пен Үлкен сегіздік салыстырмалы
түрде құрылғандарына көп уақыт өтпеуіне орай, осы мәселені зерттеп,
талдаған ғылыми еңбектердің қатары соншалықты көп емес. Сондықтан тақырыпты
зерттеу барысында негізінен аталған халықаралық үкіметаралық ұйымдардың
құжаттарымен қатар, шетелдік ғалымдардың зерттеулері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректерін ақпараттық құндылығына қарай төмендегідей
топтарға бөліп қарастырылды.
Деректердің бірінші тобын Үлкен сегіздік пен Үлкен жиырмалық
ұйымдарының түрлі құжаттары құрайды. Соның ішінде сол ұйымдардың ресми веб-
сайттарынан алынған аса құнды құжаттар мен материалдар, түрлі ақпараттық
және статистикалық маңызы бар материалдарды атап өтуг болады. Осы
құжаттарды пайдалана отырып зерттеу жұмысының жекелей аспектілерінің мәнін
тереңнен ашылып көрсетіліп, ғылыми сараптама жасалынды [2, 3, 4].
Деректердің екінші тобын Үлкен сегіздік пен Үлкен жиырмалықтың жоғарғы
деңгейдегі кездесулерінің, соның ішінде саммиттердің түрлі құжаттары
құрайды. Соның ішінде 2012 жылы 18-19 мамырда АҚШ президенті Барак Обаманың
ұйымдастыруымен АҚШ-тың Кэмп-Дэйвид қаласында Үлкен сегіздіктің кезекті жыл
сайынғы саммиті болып өтті. Онда қабылданған құжаттарда ұйымға мүше
мемлекеттердің лидерлері басты ғаламдық экономикалық, саяси және
қауіпсіздік мәселелерін, энергетика мен климаттық өзгерістерді, азық-түлік
қауіпсіздігін, Ауғанстан, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкадағы аймақтық
проблемаларын талқылап, арнайы мәлімдемелер жасады [5]. Үлкен жетіліктің
2015 жылғы кезекті саммиті Германияның Эльмау қаласында өтіп, Герман
канцлері Ангела Меркельдің бастамасымен өткізіген бұл жиында түрлі
халықаралық мәселелер кеңінен талқыға түсті [6]. Ұйымның келесі 42-ші
саммиті 2016 жылы 26-27 мамырда Жапонияда ұйымдастырылып, түрлі ғаламдық
мәселелер талқыланды [7]. Үлкен жиырмалыққа мүше мемлекеттердің басшылары
да жоғарғы деңгейде жыл сайын кездесіп тұрады. Осы саммиттерде қабылданған
түрлі құжаттардың ғылыми және теориялық маңызы зор. Атап айтсақ зерттеу
жұмысын жазу барысында ұйым құрылғалы бері өткізілген барлық саммиттердің
құжаттарына талдау жасалынды, соның ішінде әсіресе 2015 жылы Түркияда өткен
саммиттің маңызы ерекше болды [8]. Үлкен жиырмалықтың келесі саммиті осы
2016 жылы қыркүйекте Қытайдың Ханьчжоу қаласында өткізіледі деп шешілді
[9].
Деректердің үшінші тобын жетекші бұқаралық ақпарат құралдарынан
алынған түрлі сипаттағы материалдар құрайды. Соның ішінде BBC [10], CNN
[11], Fox News [12] Euronews [13] секілді беделді телеарналардың және The
New York Times секілді әлемдік басылымдардың [14] материалдарының маңызы
ерекше.
Деректердің төртінші тобын Үлкен жетілік пен Үлкен сегіздікке мүше
мемлекеттердің жетекшілерінің, сыртқы істер министрлері мен өзге де
лауазымды қызметкерлерінің еңбектері мен естеліктері құрайды. Соның ішінде
1970-ші жылдардың ортасында Үлкен жетіліктің іргесін қалауға ерекше үлес
қосқан АҚШ-тың қаржы министрі қызметін атқарған Джордж Шульцтің еңбегінің
маңызы зор [15]. 1973 жылдың 25 науырызында АҚШ-тың қаржы министрі Джордж
Шульц Германияның қаржы министрі Хелмут Шмидт, Францияның қаржы министрі
Валери Жискар д’Эстен, және де Ұлыбритания қаржы министрі Энтони Барберді
Вашингтондағы кездесу қарсаңында бейресми жиынға шақырды. Өз кезегінде бұл
Үлкен жетіліктің құрылуының бастамасы болған еді.
Деректердің соңғы бесінші тобын Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалыққа
мүше мемлекеттердің басшыларының, мемлекет қайраткерлері мен лауазымды
тұлғаларының, сондай-ақ саяси лидерлерінің түрлі деңгейде сөйлеген сөздері
мен жасаған мәлімдемелері, баспасөз мәжілістерінде берген сұхбаттары
құрайды. Солардың ішінен АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Ресей, Франция, Италия,
Германия, Канада, Үндістан және өзге елдердің жетекшілерінің сөйлеген
сөздері мен мәлімдемелерінің маңызы зор.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі мәселесіне келер болсақ, Үлкен
жетілік пен Үлкен жиырмалық арасындағы өзара ықпалдастық пен іс-қимыл
мәселесіне қатысты арнайы зерттеу еңбектерінің іс жүзінде жоқтығымен
ерекшеленеді. Осы себептен тақырыпты және оның жекелей аспектілерін зерттеу
барысында зерттеу нысаны мен пәніне жанама қатысы бар деген ғылыми еңбектер
мен арнайы мақалалар пайдаланылды.
Жалпылама алғанда Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың халықаралық
қатынастар мен әлемдік экономикадағы рөлін, және олардың өзара
ынтымақтастығы мен іс-қимылы мәселелерін шетелдік ғалымдар мен эксперттер
зерттеп жүр. Осы бағытта еңбектердің барлығы дерлік ағылшын және орыс
тілдерінде жазылған түрлі зерттеу еңбектері құрайды. Осы себептен шетелдік
ғалымдардың еңбектерін Батыс және ресейлік зерттеушілер деп екі топқа бөліп
қарастыруды жөн көрдік.
Ағылшын тілінде жазылған еуропалық және америндық ғалымдар ішінен
Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалықтың әлемдік саясат пен экономикадағы рөлі
мен ықпалын, сонымен қатар олардың арасындағы өзара қарым-қатынастар мен іс-
қимыл мәселелерін зерттеп жүргендер қатарына П.М. Хаас [16], Питер Хаджнал
[17], Рейнальдо Боб пен Бертжан Вербиик [18], Робинсон Дэйль [19], Августо
Лопес Карлос пен Августо Ричард Саманс, Марк Узан [20], Боско Дэйвид [21],
Джилл Махонэй мен Анн Хэй [22], Нгэйр Вудс [23], Роберт Гильпин [24],
Дональд Маркуэлл [25], Джейкоб Вестергард [26], Джон Киртон [27-30] және
басқаларын жатқызуға болады.
Ресей ғалымдарының арасынан Үлкен жетілік, Үлкен сегіздік және Үлкен
жиырмалық секілді халықаралық үкімет аралық ұйымдардың құрылуы мен қызметі,
ондағы Ресейдің орны мен рөлі, ол ұйымдардың арасындағы өзара ықпалдастық
пен қатынастар мәселелерін зерттеуге үлес қосып жүргендер айтарлықтай.
Солардың қатарына Н.А. Школяр [31], В.Б. Луков [32-38], В.В. Панов [39-42],
Р. Пентилля [43], С. Рогов [44], И.С. Семененко [45], П.С. Смирнов [46], Ф.
Бергстен, Д. Бриттен және П. Волкер [47], М.М. Лебедева [48], П.А. Цыганков
[49], П.А. Жданов [50-53], М. Гилман [54], П. Яковлев [55], Г. Гудлифф
[56], М.В. Ларионова [57-61], М.Р. Рахмангулов [62], Ю.К. Зайцев [63] және
өзге де ресейлік жетекші мамандарды жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмысының
әдістемелік әдістемелік негізі ретінде халықаралық институттар мен ұйымдар
проблемасын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер алынды. Бұл ғылыми еңбекті
жазу барысында Үлкен жетілік пен Үлкен жиырмалық арасындағы өзара
ықпалдастық пен өзара іс-қимыл жасау проблемасын түрлі көзқарастар
тұрғысынан кешенді түрде зерттеуге зор мүмкіндік берген барлық әлеуметтік
пәндерге ортақ мынадай әдістер пайдаланылды: хронологиялық әдіс (оқиғалар
мен құбылыстарды тарихи даму бойынша кезең кезеңімен сипаттау), жүйелік
әдіс, салыстыру әдісі, типтік әдіс, болжау әдісі.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының материалдары
мен онда қол жеткізілген тұжырымдарды және алынған нәтижелерді қазіргі
кезеңдегі әлемдік саясат пен халықаралық экономикалық жүйе аясындағы түрлі
халықаралық институттар мен интеграциялық бірлестіктердің өзара
ықпалдастығын, соның ішінде Үлкен жетілік және Үлкен сегіздік секілді
беделді әрі ықпалды халықаралық форумдардың өзара іс-қимыл жасауын және
онымен байланысты өзге де саяси және экономикалық сипаттағы мәселелер
кешенін зерттеуде қолдануға болады. Бұған қоса зерттеу жұмысының
материалдарын жоғарғы оқу орындарында халықаралық қатынастар және аймақтану
мамандықтары бойынша студенттерге арналған бірқатар арнаулы курстарды
ұйымдастыруда және жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы алдыға қойылған мақсат-
міндеттерге сәйкес кіріспеден, екі негізгі тарауда, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерде тұрады.
1 Халықаралық қатынастардың қатысушыларының теориялық негізі және
дамыған мемлекеттер клубының әлемдік саясаттағы рөлі
1.1 Қазіргі кезеңдегі халықаралық акторлардың сипаты мен түрлері
Қазіргі кезеңде қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесі
қатысушылардың көптігімен көзге түседі. Халықаралық құқыққа сәйкес
мемлекеттер мен басқа акторларды субъектілер деп атау дәстүрі қалыптасқан.
Батыс ғылымында актор терминін қолдану кеңінен таралған. Қазақ тіліне
аударғанда батыстың актор сөзі актер деп айтылады. Б. Рассет пен Х.
Старр ағылшын жазушысы Ульям Шекспир өмірді үлкен сахна, ал адамдарды
актерлер ретінде қарастырғанын айтады. Алайда, саясат пен халықаралық
қатынастар саласына келгенде актор термині анағұрлым кең мағынада
қолданылады.
Француз ғалымдары Филипп Брайар мен Мохаммед Джалилидің пікірінше
актор – белгілі бір процеске белсенді түрде қатысып, маңызды рөл ойнайтын
бірлік. Ал халықаралық саясат саласында белгілі бір маңызды рөлді ойнайтын
және айтарлықтай ықпал ете алатын кез келген ұйымды, топты, тіпті индивидті
актор деп атауға толық негіз бар. Б. Рассет пен Х. Старрдың пайымдауынша,
актор термині бірқатар артықшылықтарға ие. Біріншіден, ол өзара
әрекеттесуші қатысушылар қауымын бейнелейді; екіншіден, оны пайдалану
арқылы қатысушылардың іс-әрекеттеріне және оның түпкілікті мәніне назар
аударамыз; үшіншіден, ол түрлі акторлардың әр қилы рөл ойнайтынын түсінуге
мүмкіндік береді.
Теоретикалық мектептер мен бағыттардың өкілдерінің басым бөлігі
халықаралық қатынастардың дәстүрлі акторларына алдымен мемлекетті, содан
кейін халықаралық ұйымдар мен институттарды жатқызады. Мортон Каплан
халықаралық актордың негізгі үш типін көрсетеді [48, 152 б.]:
- ұлттық (суверенді мемлекеттер);
- трансұлттық (аймақтық халықаралық ұйымдар, мысалы Солтүстік
Атлантикалық Альянс);
- универсалды (халықаралық ұйымдар, Ұлттар Лигасы, Біріккен Ұлттар
Ұйымы).
Француз ғалымы М. Мерль халықаралық акторларға – мемлекетті,
халықаралық ұйымдар мен трансұлттық күштерді (көпұлтты фирмалар, әлемдік
қоғамдық пікір т.с.с.) жатқызса, Ф. Брайар мен М. Джалили бұларға
потенциалды акторларды (ұлт-азаттық және сепаратистік қозғалыстар, аймақтық
және жергілікті бірлестіктер: Коммуналардың Еуропалық кеңесі, жергілікті
билік органдарының Еуропалық конференциясы) қосады. Американ ғалымы Джеймс
Розенау халықаралық қатынастардың негізгі акторларына мемлекеттерді, кіші-
жүйелерді (мысалы, халықаралық қатынастарда белгілі деңгейде автономияға ие
жергілікті әкімшілік органдарды), трансұлттық ұйымдарды, когорталарды
(этникалық топтар, шіркеулер), түрлі қозғалыстарды жатқызады.
Халықаралық қатынастар акторларының статустары мен рөлі, ықпалдары
төңірегінде Батыстың түрлі теориялық мектептері мен авторлары арасында қызу
пікірталастар жүруде. Классикалық реализм мен неореализмнің өкілдері
мемлекеттерді халықаралық саясаттың басты қатысушысы ретінде қарастырумен
қатар, ХХ ғасырда әлемдік сахнада орын алған түбірлі өзгерістерді ескере
келе өзге акторлардың маңыздылығына да назар аудара бастады. Реализмнің
беделді теоретиктерінің арасында Ганс Моргентау көбіне мемлекеттердің саяси
мүмкіндіктеріне, Раймон Арон әлеуметтік мүмкіндіктеріне, ал Ж. Бертен
экономикалық потенциалына терең көңіл аударады.
Либерализм мен неолиберализмнің өкілдері халықаралық саясатта
мемлекеттерден бөлек, өзге де акторлардың (үкіметаралық ұйымдар, үкіметтік
емес ұйымдар, трансұлттық ұйымдар т.с.с) жетекші рөл ойнайтынын алға
тартады. Р. Кохен, Дж. Най, Э. Скотт, С. Краснер секілді трансұлттық немесе
өзара тәуелділік теориясының өкілдерінің пікірінше, қазіргі кезеңде
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, көпұлтты фирмалар мен компаниялар,
экологиялық қозғалыстар және басқа да акторлар мемлекеттердің позицияларына
соққы беруде. Олардың пайымдауынша, халықаралық келісімдер саны артқан
сайын әлемдік саясаттағы мемлекеттердің позициясы әлсіреп, тиісінше
халықаралық қатынастардың жекелей субъектілерінің маңызы мен рөлі артады.
Дж. Бертон, С. Митчел секілді глобалистер осы мәселеде одан әрі кетіп,
әлемді мемлекеттер мен мемлекеттік емес акторлардың біріккен ауқымды жүйесі
ретінде қарастырады. И. Валлерстайн, Самир Амин, Андре Франк секілді
неомарксизмнің өкілдерінің ғылыми концепцияларында басты назар әлем-жүйе
және әлем-экономика түсініктеріне айрықша көңіл аударылады. Олардың
көзқарасынша, мемлекет халықаралық масштабта үстемдік құратын таптың
әлемдік нарықта жетекшілік етуін қамтамасыз ететін ыңғайлы институционалды
делдал, құрал [16, 75 б.].
Халықаралық құқық пен Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сәйкес барлық
мемлекеттер күш-қуаты мен мүмкіндіктеріне қарамастан тәуелсіздікке ие және
тең болып есептелінеді. Алайда, римдіктердің primus inter pares атты
қанатты сөзіне сүйенсек, тең құқылылар арасында көшбасшының болатыны
объективті құбылыс. Шынымен де, мемлекеттер көптеген параметрлер бойынша
бір-бірінен ерекшеленеді. Мәселен, саяси ықпалы, әскери қуаты, экономикалық
даму деңгейі, территориясы, халқы, табиғи ресурстары және тағы басқа. Осы
тұрғыдан келгенде, 1,5 млрд. халқы бар Қытай мен 2,5 млн. халқы бар
Моңғолияны, жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 20 трлн. астам долларды құрайтын АҚШ пен
жалпы ішкі өнімі бірнеше млрд. долларды құрайтын Қырғызстанды, Ресейдің жер
көлемі мен Белорусияның жер көлемін, Құрама Штаттардың әлемдегі ықпалы мен
Непалдың ықпалын, Францияның әскери қуаты мен Джибутидің қуатын салыстыру
өте қиын мәселе.
Мемлекеттерді стратификациялаудың (жіктеудің) факторы ретінде
зерттеушілер негізінен олардың өз тәуелсіздіктері мен абыройын қорғау
мүмкіндігін, қуш-қуаттарының ауқымын алады. Осы тұрғыдан келгенде
мемлекеттерді төмендегідей жіктеуге болады [49, 256 б.]:
- алпауыт (супер) державалар;
- ұлы державалар;
- орта державалар;
- кіші мемлекеттер;
- микро мемлекеттер.
Алпауыт державалардың белгілері: а) ядролық және жаппай қырып-жою
қаруларының басқа да түрлерін иеленудің арқасында планетарлық масштабта
қирату қуатына ие болу; ә) бүкіл адамзаттың өмір сүру жағдайы мен тарихи
тағдырына ықпал ету; б) кез келген мемлекеттерден немесе олардың альянсынан
(егер, оған екінші алпауыт держава енбесе) жеңілмеу мүмкіндігін иелену.
Оларға қарағанда ұлы державалар әлемдік дамуға айтарлықтай ықпал
еткенімен, халықаралық қатынастарда үстемдік жүргізбейді. Ұлы державалар
әлемдік саяси процестерде жетекші рөлді ойнауға әрекет еткенімен, олар
иеленетін шынайы ресурстар белгілі бір аймақпен немесе мемлекетаралық
қатынастардың нақты саласымен шектелуге мүмкіндік береді.
Орта державалар өз айналасында айтарлықтай күшті ықпалға ие болуымен,
ықпалдары анағұрлым төмендеу кіші мемлекеттерден ерекшеленіп тұрады.
Алайда, кіші мемлекеттер өз тәуелсіздіктері мен территориялық тұтастықтарын
сақтауда жеткілікті деңгейде мүмкіндіктерді иеленеді. Микро мемлекеттер өз
мүмкіндіктерімен ұлттық тәуелсіздіктері мен территориялық тұтастықтарын
сақтай алмайды.
Дегенмен, мемлекеттерді мүмкіндіктері мен қуатына қарай жіктеудің
жоғарыда келтірген үлгісі жалпы қабылданған қағида емес екені айқын. Бұл
мәселенің төңірегінде ғалымдар арасында әлі де болса пікір-таластар жүріп
жатыр. Дәстүрлі қағидалар бойынша мемлекеттер сыртқы әлеммен сыртқы саясат
арқылы қарым-қатынас жасайды, өз кезегінде сыртқы саясат негізгі екі
формадан тұрады: дипломатия және стратегия (әскери-саяси). Ұлттық
мүдделерді қорғау және жүзеге асыру, мемлекеттің территориялық тұтастығын
сақтау, оның тәуелсіздігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету олардың басты
міндеті саналады.
XV-XVI ғасырларда Португалия, Испания, Франция; XVII-XIX ғасырларда
Франция, Нидерланды, Ұлыбритания, Австрия, Ресей империясы; қырғи-қабақ
соғысы кезеңінде АҚШ пен Кеңестер Одағы құдіретті державалар; Франция,
Канада, Германия ірі мемлекеттер, Марокко, Люксембург, Того кіші
мемлекеттер ретінде қарастырылды. Қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейін
мемлекеттерді осылайша топқа бөлу өз маңыздылығынан айырылып, экономикалық
фактор бойынша классификациялау дәстүрі қалыптасты.
Әлемдік Банк, Халықаралық қайта құру және даму банкі секілді
халықаралық қаржы ұйымдары жан басына шаққанда ішкі жалпы өнімінің
көрсеткішіне байланысты мемлекеттердің келесі үш категориясын көрсетеді
[48, 158 б.]:
- табысы төмен деңгейдегі (765 доллар және одан төмен);
- орташа (766-дан 9385 долларға дейін), бұл топ әдетте екі бөлікке
бөлінеді;
- табысы жоғарғы деңгейдегі (9386 доллардан жоғары).
Қазіргі кезде Вестфаль келісімдері (1648 жылғы) негізінде құрылған
әлемнің мемлекеттік-центристік үлгісі терең өзгерістерге ұшырап, жаңа
мемлекеттердің құрылу процесі өз жалғасын табуда. ХХ ғасырдағы ортасында
жаңа мемлекеттердің құрылуы әлемдік отарлық жүйенің ыдырауы мен отарсыздану
процесінің, ал осы ғасырдың аяғында Кеңестер Одағының, Югославияның
дезинтеграциялануы нәтижесінде орын алды. Отарсыздану дәуірінде және қырғи-
қабақ соғысының аяқталуынан кейін құрылған мемлекеттердің бірқатары
қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласы бойынша әлсіздігімен көзге түсіп, өзге
мемлекеттердің тұрақтылығына зор қауіп төндіруде.
ХХ ғасырдың ортасында Африкадағы еуропалық отарлар мемлекеттік
тәуелсіздігін алып, ішкі және сыртқы саясатта еркін даму мүмкіндігіне ие
болғанымен, қара құрлықта тәртіп пен тыныштық, бейбіт өмір мен демократия,
азаматтық келісім секілді жағымды құбылыстар салтанат құра қоймады.
Отарсыздану барысында және одан кейін құрлықтың басым бөлігі түрлі ішкі
саяси және мемлекетаралық қайшылықтар мен жанжалдардың сахнасына айналды.
Отарлаушылар кеткен соң Африка отарлық дәуірдегі бейбітшілік пен
тыныштықтан айырылды. Көптеген елдерде этноконфессионалды, тайпа және
кланаралық қақтығыстардың өршуі салдарынан сепаратизм күшейіп, жас
мемлекеттердің тәуелсіздігі мен біртұтастығына зор қауіп төндірді.
Территория, ресурстар секілді өткір мәселелерге байланысты мемлекетаралық
жанжалдар мен соғыстар жиі-жиі туындап, белең ала түсті. Жас елдердегі
түрлі саяси топтар мен лидерлер арасындағы мемлекеттік билік үшін тынымсыз
өзара күресі, бір-біріне қастандық ұйымдастыруы, мемлекеттік төңкеріс жасау
әрекеттері постимпериялық дәуірдегі қара құрлықтың тыныштығын бұзған ең
күрделі факторларды бірі болды.
Оның үстіне қазіргі кезеңде түрлі этникалық және сепаратистік топтар
тәуелсіз мемлекет статусын алуға ұмтылып отыр. Американ ғалымдары Ч. Кегли
мен Ю. Уитткопфтің жүргізген болжауларына сүйенсек ширек ғасыр көлемінде
мемлекеттердің саны 800-ге жетіп қалуы ықтимал. Өзге болжаулар тіпті 2100
жылға қарай әлем жекелей қала-мемлекеттерден (полистерден) тұратынын
айтады. Көптеген авторлар қазіргі кезеңдегі мемлекеттер қоршаған ортаны
қорғау, экономикалық дамуды қамтамасыз ету және өзге де салалардағы
мәселелерді шеше алмайтынына назар аударады. Сондықтан мемлекеттермен қатар
осы мәселелермен үкіметтік емес ұйымдар, үкіметтік ұйымдар және өзге де
түрлі институттар айналысуда. Өз кезегінде олар халықаралық қатынастарда
жетекші рөл ойнап, мемлекеттердің маңызы мен қызметін шектеуде. Л.Д.
Хоуэллдің пайымдауынша осы факторлардың салдарынан мемлекеттер өздерінің
бірқатар өкілеттіліктері мен артықшылықтарынан шапшаң айырылуда. Мәселен,
егемендік түсінігінің тым тарылуы, тіпті біз білетін мемлекеттік формасының
жойылуы [25, 112 б.].
Дегенмен, мемлекет өкілеттілігінің күрт кемуі мен олардың жоғалуы
туралы тұжырымдарға қарсы келетін пікірлер де жоқ емес. Осы пікірлерге
сәйкес шын мәнінде керісінше үрдіс жүруде: мемлекеттік шекаралар жойылған
жоқ; мемлекеттердің саны артуда; олардың экономикалық және әлеуметтік
салалардағы қызметі мен ықпалы өсуде; электронды құралдар арқылы өз
азаматтарына қатысты ықпалы күшеюде; мемлекеттер белсенді түрде халықаралық
институттар мен режимдерді құруда; мемлекеттің билік өкілеттілігін
толығымен беретіндей анағұрлым қуатты актор жоқ және тағы басқа. Мұндай
пікірлер Халықаралық валюта қорының 1997 жылы жариялаған материалдарында
көрініс тапты. Екінші пікірді жақтайтындар мемлекеттің халықаралық
қатынастардағы статусы мен өкілеттілігіне соншалықты қауіп төніп тұрған
жоқ, керісінше, біз өткенге қайта оралудамыз (Вестфаль жүйесіне) деген
ойларын алға тартады.
Осындай реалистік тұжырымдарға қарамастан ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ
ғасырдың басындағы әлемдік саяси жүйенің дамуы халықаралық қатынастардың
негізгі қатысушысы ретіндегі мемлекеттің базистік атрибуты – мемлекеттік
суверенитеттілікке айтарлықтай қатер төндірді. Қазіргі кезеңде мемлекеттер
бір жағынан, халықаралық ұйымдармен және институттармен (олардың қызметі
мемлекет суверенитетін жоғарыдан шектеуде), екінші жағынан, кейінгі
кезеңде халықаралық сахнада белсенділігі артқан ішкі мемлекеттік
бірліктермен (суверенитетті төменнен шектеу) санасуға мәжбүр болып отыр.
Оның үстіне мемлекеттер қазіргі уақытты трансұлттық корпорациялар мен
банктер, үкіметтік емес ұйымдар секілді халықаралық саяси үрдістің өзге де
акторларының мүдделерін назарға алуға мәжбүр.
Ресей ғалымы Ю. Бюрконің тұжырымдауынша, қазіргі жағдайда мемлекеттің
барлық саладағы мүмкіндіктері шектеулі сипат алып отыр [32, 126 б.]:
- дәстүрлі түсініктегі ұлттық қауіпсіздік пен қорғанысты қамтамасыз
ету;
- экономиканың қауіпсіздігі мен экономиканың тұрақты дамуына қолайлы
жағдайларды қалыптастыру;
- жаппай қылмыс пен терроризм, парақорлық, заңсыз миграция, есірткі
саудасы және тағы басқа да жағымсыз факторлар салдарынан айтарлықтай нұқсан
көріп отырған ішкі тәртіпті қамтамасыз ету;
- адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру;
- экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатындағы қоршаған
ортаны қорғау;
- денсаулық сақтау және білім беру саласы.
Мемлекеттік тәуелсіздіктің күрт шектелуінен кейін бүкіл әлемдік саяси
даму мен халықаралық қатынастарды тұрақтандыруға бағытталған халықаралық
құқықтың нормалары мен принциптері де шектеулі сипат ала бастады. Шындығына
келгенде, халықаралық құқықтың бұл нормалары мен принциптері жалпы алғанда
бір-біріне белгілі деңгейде қарама-қайшы келеді. Мәселен, бір жағынан,
ұлттардың өз құқықтарын өздері анықтау принципі, екінші жағынан,
мемлекеттің территориялық тұтастығы мен шекараларының мызғымастығы; ішкі
істерге араласпау – гуманитарлық көмек көрсету; адам құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету – бейбітшілікті сақтау мақсатында жанжалдарға
күштеп араласу (әскери құрылымдарды ығыстыру, превентивті өзін-өзі
қорғау, гуманитарлық көмектің жеткізілуін қамтамасыз ету, бейбітшілікке
мәжбүрлеу және тағы басқа қимылдарға БҰҰ-ның санкция беру мәселесі, Әуе
күштері мен Теңіз күштерін пайдалану мүмкіндігі). ХХ ғасырдағы ішкі істерге
күштеп араласудың жарқын мысалы ретінде Косово, Кипр, Оңтүстік Осетия
және Абхазия жанжалдарын атауға болады.
Суверенитет түсінігінің шектелуі немесе шайылуы идентификация
мәселесін тудырып отыр. Румын ғалымы М. Малицаның пайымдауынша Отыз жылдық
соғыстан кейін Еуропада жасалынған Вестфаль тәртібі мен оның туындысы
ұлттық-мемлекеттер жүйесі дүниеге жаңа түсінікті, атап айтсақ, өзіңді
қандайда бір елге жатқызу немесе белгілі бір елмен байланыстыру сенімін
алып келді. Ұлттық-мемлекеттердің үстемдік ету дәуірінде идентификация
көбіне белгілі бір мемлекетпен байланысқа негізделді. ХХ ғасырдың соңында
мемлекеттік идентификацияның шайылуы туралы айтқан ағылшын ғалымы Сьюзен
Стрэндждің пікірінше, бұдан былай мемлекеттер өз азаматтарынан бұрынғыдай
адалдық пен сенімді талап ете алмайды. Мемлекеттің өз азаматтарымен
байланысының қатты әлсіреп кеткенін француз зерттеушілері А. Дьекофф пен К.
Жаффрело да атап өтеді. Дегенмен де, мұндай тұжырымдардың абсолютті шындық
емес екені де анық.
Мемлекеттік суверенитет пен идентификацияның әлсіреуі немесе шектелуі
корпоративті (ұжымдық), аймақтық, этникалық немесе ұлттық, кейбір
жағдайларда космополиттік (ғаламдық) идентификацияның қалыптасып, дамуымен
қатар жүруде. Осының салдарынан бірқатар зерттеушілер жалпы
идентификацияның жоғалуын, оның орнын жекелей бытыраңқы идентификацияның
басқанын алға тартуда. Американ ғалымы А. Франктің пікірінше, біздің рухани
жан-дүниемізде адалдық пен сенімдіктің түрлі формалары көрініс табуда:
отбасыға, этникалық топқа, ұлтқа, шіркеуге, трансұлттық корпорацияға, тіпті
жалпы адамзаттық гуманистік идеалдарға арқа сүйейтін институттарға адалдық
[24, 72 б.].
Күрделі әрі дағдарысты жағдайларда идентификация нақты, әсіресе,
этникалық немесе конфессионалды (діни) сипат алуы мүмкін. Өз кезегінде бұл
ашық формадағы жанжалдарға алып келеді. ХХ ғасырдың соңындағы
қақтығыстардың идентификациялық жанжалдар атауына ие болуы кездейсоқ
құбылыс емес. Белгілі бір топтардың немесе қауымның өздері қандай да бір
өркениетпен немесе мәдениетпен идентификациялау мәселесі американ
зерттеушісі Самюэль Хантингтонның өркениеттер қақтығысы концепциясында
ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделді.
Бірқатар ғалымдардың пайымдауынша, идентификацияның көп болуының оң
жақтары да бар. Ресей Ғылым Академиясының Этнология және антропология
институтының директоры, профессор В.А. Тишковтың мәлімдеуінше, белгілі бір
тұлғаның немесе топтың өзін (өздерін) бір қауымдастықпен идентификациялауы
нақты жағдайлармен байланысты. Идентификацияның көп болуы ақыр соңында
анағұрлым жоғары деңгейдегі немесе ғаламдық (космополиттік)
идентификацияның қалыптасуына түрткі болуы мүмкін. Алайда, қазіргі кезеңде
космополиттік идентификация немесе өзіңді бүкіл әлеммен байланыстыру сезімі
әлі де болса қалыптасып үлгерген жоқ. Л. Халман, П. Эстер секілді
ғалымдардың АҚШ-та жүргізген әлеуметтік сауалнаманың нәтижесі адамдардың
15,4 пайызы ғана өздерін Әлемнің азаматы санайтынын көрсетеді [24, 56
б.].
Ұлттық суверенитет түсінігінің тым қатты әлсіреуі өз кезегінде
мемлекеттерді ұлттық тәуелсіздігі мен территориялық тұтастығын сақтап,
нығайтуға итермелеуде. Нәтижесінде мемлекеттер ұлттық суверенитеттің шайылу
мәселесіне қатысты көбіне теріс ұстанымды білдіріп, өздерінің билік
өкілеттіктері мен статустарын сақтап қалу бағытындағы жаңа құралдар мен
механизмдерді іздестіруде. Осылайша, бүгінгі әлем шынымен де мемлекеттік
суверенитеттің әлсіреу мен шектелу құбылысымен соқтығысып отыр. Американ
ғалымы Стефан Краснердің пікірінше, ғылыми айналымға енгізген вестфаль
суверениетінің немесе дәстүрлі мағынадағы ұлттық тәуелсіздіктің әлсіреуі
соңғы ширек ғасырда немесе қазіргі кезеңде басталған үрдіс емес. Белгілі
ағылшын дипломаты Г. Никольсон Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесін
қорытындылай келе, сол кезеңде суверенитет мағынасының өзгергенін
(суверенді билік түсінігі) атап өтеді.
Қазіргі уақыттағы вестфаль суверенитетінің шайылуы немесе әлсіреуі
дәстүрлі түсініктегі ұлттық-мемлекеттердің мүлде жоғалуын емес, негізінен
мемлекеттің өкілеттілігі мен құзырларының біртіндеп өзге акторларға
берілуін білдіреді. Бұған қоса мемлекеттер бұрын иеленбеген бірқатар
мүмкіндіктерге қол жеткізуде. Мәселен, қазіргі заманғы озық технологияларды
(интернет, спутник байланысы, ұялы телефон, пластик карталары т.с.с.)
пайдалану арқылы азаматтардың қозғалысын емін-еркін бақылауға болады. Осы
тұрғыдан алғанда болашақта ұлттық-мемлекеттердің жоғалуын күтудің өзі дұрыс
болмас.
Халықаралық ұйым немесе ғаламдық үкімет формасындағы мемлекетүсті
жүйені құру өткеннің мәселесі ретінде қарастырылады. Бұл көзқарасты
халықаралық сахнадағы акторлар санының және олардың рөлінің күрт артуын
атап өткен неолиберализмнің бірқатар өкілдері де мойындауда. Й. Фергюсон
және Р. Мэнсбах секілді ғалымдардың пайымдауынша, ғаламдық деңгейдегі қауіп-
қатерлер мен үндеулерге қарамастан суверенді мемлекеттер өмір сүруін
жалғастыруда. Әлемнің Вестфальдық жүйесі орнағалы бері ұлттық-мемлекеттер
сауда мен экономиканың дамуына жетекшілік етті, салықтар жинады,
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Тиімділігі мен нәтижелігінің
арқасында саяси ұйымның осы формасы (ұлттық-мемлекеттер) бірқатар
зерттеушілердің пікірінше, Еуропадан басқа құрлықтар мен аймақтарға
таралды.
Осы тұжырымдар мен пікірлерді ескерсек мемлекеттер қазіргі әлемдік
саясаттың саяси ұйымының негізгі формасы, халықаралық сахнадағы басты
қатысушысы болып қала береді. Бұған қоса олар қазіргі заманның жаңа
талаптары мен жағдайларына бейімделуде. Тиісінше, мемлекеттік суверенитет
уақыттың объективті талаптарына сәйкес өзгеріп, жетілуде. Аталмыш өзгеру
мен даму, жетілу қандай жолмен жүреді, мемлекет халықаралық қатынастардың
өзге акторларымен қалай өзара әрекеттеседі деген мәселе басты проблема
ретінде қарастырылуда.
Жаңа заманда және қазіргі уақытта мемлекеттер іс жүзінде халықаралық
қатынастардың басты қатысушысы болғаны шындық. Дегенмен, уақыт өте келе
халықаралық қатынастар жүйесінің шапшаң эволюцияға ұшырауы нәтижесінде ХІХ
ғасырдың өзінде алғашқы үкіметаралық ұйымдар құрылды. Кей кезде бұл
акторларды мемлекетүсті акторлар деп атайды. Бірақ, кез келген
үкіметаралық ұйымның өзі мемлекеттер арасындағы сан ғасырлық өзара
әрекеттесу мен ынтымақтастықтың, ортақ келісімдердің нәтижесі екені айқын.
Үкіметаралық ұйымдар (ҮАҰ) ортақ мақсаттар мен идеалдарды практикада жүзеге
асыру үшін мемлекеттер тарапынан халықаралық келісімдер негізінде құрылады.
Бұған қоса халықаралық үкіметаралық ұйымдар әлемдік сахнадағы өзара
әрекеттесудің құқықтық нормалары мен процедураларын жасау арқылы
халықаралық құқықтың дамуының бастау көздерінің бірі болып отыр.
Үкіметаралық ұйымдардың институализацияны (штаб-пәтерлердің, аппараттың,
құрылымдардың болуы) және белгілі бір мақсаттарды (ұлттық мүдделерді)
жүзеге асырудың механизмдерін жасауды білдіреді.
Үкіметаралық ұйымдар алғашқы кезде экономикалық саладағы
ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатында Еуропада құрылды. Наполеон
соғыстарынан кейін Рейндегі кеме жүзу бойынша комиссия құрылды, содан соң
Халықаралық телеграф одағы, Бүкіләлемдік пошта одағы және өзге де ұйымдар
құрылды. Алайда, үкіметаралық ұйымдардың санының артуы мен гүлденуі ХХ
ғасырға, әсіресе оның екінші жартысына сәйкес келеді. Бұл ғасырда
үкіметаралық ұйымдардың саны ғана емес, сонымен қатар олардың мүшелерінің
саны артып, олардың қызмет ету салалары кеңейіп бүкіл әлемді және
халықаралық өмірдің барлық аспектісін қамтыды. 1900 жылы үкіметаралық
ұйымдардың жалпы саны 30 болса, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін олардың
саны күрт артты. 1945-1985 жылдар аралығында олардың саны 378-ге жетіп, үш
есеге артты. Бірақ 1997 жылы олардың саны 258-ге, ал 1999 жылы 251-ге дейін
қысқарды. Қырғи-қабақ соғысының аяқталуы бірқатар үкіметаралық ұйымдардың
(Варшава шарты-ұйымы, Экономикалық өзара көмек ұйымы және басқалары)
ыдырауына алып келді [23, 89 б.].
Тарихи даму тұрғысынан қарағанда үкіметаралық ұйымдар мен
институттардың саны мен саяси салмағының артуы ХХ ғасырға сәйкес келеді.
ХІХ ғасырда пайда болса да, олардың әлемдік саясаттағы рөлі мен маңызында
сол кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай айырмашылық бар. Қандай да бір
үкіметаралық ұйымның құрамына ене отырып, мемлекеттер олар арқылы
халықаралық процестерге ықпал етуді, халықаралық сахнадағы өз беделдері мен
статустарын арттыруды, өз мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыруды мақсат
етеді.
ХХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы үкіметаралық ұйымдардың
санының күрт артуы бірқатар себептермен түсіндіріледі. Олардың ішінен
төмендегілерді атап өтуге болады [49, 260-261 бб.]:
- Бірінші, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыс жанжалдар мен
қақтығыстардың тым қауіпті екенін, тиісінше олардың алдын алатын, бейбіт
жолмен реттейтін жүйені құру қажеттігін көрсетті. Халықаралық үкіметаралық
ұйымды құрудағы негізгі мақсат осы мәселелерді шешу еді. Бейбітшілік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету, соғыстарды болдырмау алдымен Ұлттар Лигасын,
содан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымын құрудағы басты себеп ретінде
қарастырылады;
- Еңбектің бүкіләлемдік бөлінісі, түрлі сипаттағы байланыстардың дамуы
мен күшеюі қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласы бойынша ынтымақтастықты
қамтамасыз ететін және адамгершілік идеалдарды басшылыққа ала отырып қызмет
жасайтын халықаралық деңгейдегі институттардың құрылуын талап етті. Осыған
орай ғаламдық және аймақтық (аймақаралық) масштабтағы түрлі ұйымдар дүниеге
келді;
- Бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының аясында шешімін таппаған
ғаламдық проблемалардың (экологиялық, аштық, денсаулық сақтау, жанжалдар,
терроризм т.с.с.) пайда болуы осы бағыттағы ортақ ұмтылыстарды қажет етті;
- Бірқатар мемлекеттер үшін, әсіресе, отарлық жүйе ыдырағаннан кейін
пайда болған елдер үшін халықаралық ұйымдар аясында бірігіп қызмет жасау,
бір жағынан, маңызды проблемаларды шешуге, екінші жағынан, әлемдік саяси
үрдістің дамуына ықпал етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік саясаттың аса маңызды факторы саналатын халықаралық
үкіметаралық ұйымдар универсалды (қызметі бүкіл әлемдік ауқымды қамтиды)
болуы мүмкін. Кез келген мемлекет оларға мүше бола алады. Мұндай ұйымдардың
қызметі мен мақсаттары іс жүзінде қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын
қамтиды. Ұлттар Лигасы мен Біріккен Ұлттар Ұйымы универсалды ұйымдар
саналады. БҰҰ-ның құрылымы негізгі алты органнан тұрады: Бас Ассамблея,
Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқорлық жөніндегі
кеңес, Хатшылық, Халықаралық сот. Оның штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында
орналасқан.
Халықаралық үкіметаралық ұйымның келесі типі мақсаттардың көптігімен
көзге түскенімен, олардың мүшелерінің саны қатаң шектеліп, белгілі бір
географиялық кеңістіктерді қамтиды (Африка Одағы, Америка елдері ұйымы,
Еуропалық Одақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері ассоциациясы, Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы т.с.с.). Алайда, географиялық фактор мақсаты
универсалды сипаттағы, бірақ мүшелерінің саны шектеулі үкіметаралық ұйымды
құрудың жалғыз параметрі емес. Мәселен, Достастық (Британ ұлттар
достастығы), Франкофония бұрын Британ және Француз отарлық империяларына
кірген (бір ерекшелігі оған кірмеген мемлекеттердің де мүше екенін айту
қажет) мемлекеттердің басым бөлігінің, Үлкен сегіздік (Group - 8)
әлемдегі экономикалық және саяси жағынан қуатты индустриалды елдердің басын
біріктіреді.
Белгілі бір саладағы нақты бір мәселені шешу мақсатында (яғни арнайы
мақсаттары бар) құрылған халықаралық үкіметаралық ұйымдарды функционалды
үкіметаралық ұйымдар деп атайды. Басым бөлігі БҰҰ-ға дейін немесе соның
тарапынан құрылған бұл ұйымдарды арнайы (мамандандырылған) институттар
есебіне жатқызады. 1919 жылы Ұлттар Лигасымен қатар және одан кейін
құрылған Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ), Халықаралық азаматтық авиация
ұйымы, Атомдық энергия жөніндегі халықаралық агенттік, Ғылым, білім және
мәдениет жөніндегі ұлттар ұйымы және басқалары. Функционалды ұйымдардың
бірқатары БҰҰ аясынан тыс мемлекетаралық келісімдер негізінде қызмет етеді:
Қылмыстық істер жөніндегі халықаралық полиция (Интерпол) және басқалары.
Халықаралық үкіметаралық ұйымдардың біреулерінің мүшелері шексіз
болса, келесілерінікі шектеулі болады (Латын Америка елдерінің бір бөлігін
біріктіретін аймақтық экономикалық ұйым, МЕРКОСУР). Жалпы алғанда,
халықаралық үкіметаралық ұйымдардың басым бөлігі арнайы мақсаттар негізінде
қызмет етеді және мүшелерінің саны шектеулі болып келеді. Ч. Кегли мен Ю.
Уитткопфтің есебінше, мұндай ұйымдар барлық халықаралық үкіметаралық
ұйымдардың 72 пайызын құрайды [18, 21 б.].
Халықаралық үкіметаралық ұйымдарды жіктеу [48, 124 б.].
Мақсаттары Универсалды мүшелік Шектеулі мүшелік
Барлық сала Ұлттар Лигасы, БҰҰ Үлкен Жетілік, Үлкен
сегіздік, Үлкен
Жиырмалық, Америка елдері
ұйымы, Африка Одағы,
Британ Достастығы
Арнайы Халықаралық валюта қоры,МЕРКОСУР
Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы,
Халықаралық еңбек ұйымы
Дегенмен, мұндай жіктеудің шартты екенін айту қажет (бұл мәселеге
бірқатар зерттеушілер де көңіл аударады), өйткені халықаралық үкіметаралық
ұйымның қызметі барысында оның мақсаттары өзгеруі әбден ықтимал. Мәселен,
Еуропалық Одақ бастапқы кезде бірқатар еуропалық мемлекеттердің
экономикалық ынтымақтастықты дамыту мақсатында дүниеге келді, тіпті оның
атауы да басқаша болған еді (Болат және Көмір жөніндегі Еуропалық
Қауымдастық, Еуропалық Экономикалық Қауымдастық немесе Ортақ Нарық). Уақыт
өте келе кәрі құрлық елдерінің бұл интеграциялық бірлестігінің мақсаттары
мен қызмет ету салалары артып, тіпті сыртқы саясат пен қауіпсіздікті
үйлестіру мәселесінде ынтымақтаса бастады.
Халықаралық үкіметаралық институттар туындаған сәтте және ХХ ғасырдың
ортасында олардың санының күрт артуы кезінде саясаткерлер мен
зерттеушілердің басым бөлігі үкіметаралық ұйымдарды өздері дүниеге алып
келген мемлекеттердің саясаты мен стратегиясын жүзеге асырушы актор болады
деген ойларын алға тартты. Алайда, уақыт өте келе әлемдік саяси процесте
жеке дара рөлді ойнай бастаған бұл ұйымдар халықаралық қатынастарға да,
өздері құрған мемлекеттерге де айтарлықтай ықпал етті. Оның үстіне
халықаралық үкіметаралық ұйымдардың мүдделері мемлекеттің мүдделерімен жиі-
жиі қайшылыққа түсуде. Қазіргі әлемдік саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz