Тергеу қарауының жалпы ережелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
1. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 4
2. Оқиға болған жерді қараудың негіздері мен
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. АТЫС ҚАРУЫН ҚОЛДАНЫП КІСІ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСЫН ТЕРГЕУ БАРЫСЫНДА ОҚИҒА БОЛҒАН
ЖЕРДІ ТЕКСЕРУДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ЖҮРГІЗУДЕГІ
КЕЗДЕСЕТІН ОЛҚЫЛЫҚТАР МЕН КЕМШІЛІКТЕР
2.1 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қараудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қарау барысында кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...47
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыс криминалистика бойынша
атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің криминалистикадағы рөлі,
түсінігі мен мағынасы, негіздері және оның жүргізу барысындағы кездесетін
кемшіліктер мен өзекті мәселелерге арналған. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында” атты Қазақстан халқына жолдауында “Біз дәйекті түрде саяси
тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне негізделген құқықтық
мемлекет құрып, оны нығайта береміз” – деп құқықтық мемлекетіміздің құқығын
одан әрі жетілдіру бағытында болып нығайта беруді бағыттайды [1].
Ел басымыздың атап отырғандығы біздің еліміз құқықтық мемлекет
екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан әр уақытта әр-бір шешім құқық
негізінде шешімін тауып, осы құқтық деңгейімізді нығайта беруіміз керек
дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға орнына барған терегуші, анықтаушы,
анықтау органы қызметкерлері осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
заң талабына және этикалық талапты бұзбай жүргізуі тиіс.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістерінің толық және жан жақты зерттелуі, осы
қылмыстар бойынша қылмыскерді уақытында құрықтап заң алдында жауап беруін
қамтамасыз етуде рөлі зор. Осы қылмыстар бойынша оқиға орнына барған
тергеуші осы қылмыстар бойынша хабары жоқтығы және оқиға болған жерді
тергеушіден басқа тергеуге қатысы жоқ адамдардың жүргізуі қылмыстың анық
қанығына жетудегі кедергі болып саналады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Атылатын қару қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің мақсаттары мен міндеттілігі
тергеушімен ескеріле бермейтіндігі немесе оқиға болған жерді қарау
кезіндегі кемшіліктер мен олқылықтар тергеуші тарапынан қасақана немесе
сауатсыздығынан орын алуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің басты мақсаты болып атыс
қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің түсінігін беру, осы оқиға болған жерді қарау кезінде
тергеушілер тарапынан жіберілетін кемшіліктер мен олқылықтарға тоқтау,
оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мен міндеттерін, негізін айқындау.
Зерттеу объектісі және пәні атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарудың тактикалық әдістерінің
түсінігін, мағынасын ашу, осы тергеу әрекетін жүргізу барысындағы орын
алатын кемшіліктер мен олқылықтар.
Зерттеудің заты криминалистика бойынша атыс қаруын қолдану арқылы
жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау әрекеті жөнінде Абуов А.
Ғ., Амитов Ш.Е., Аубакиров А. Ф., Белкин Р.С, Беляков А. А:, Винберг Л.А,
Гинзбург А.Я, Жәкішев Е.Ғ, Исаев Ә.А, Калинин А.В, Кулибаев Т. А, Найманова
Г.Х, Поврезнюк Г.И, Тапалова Р.Б, Темірболат Н.С, Тлеубергенов Е. М тағы да
басқа авторлармен зерттелген.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әрекеті бойынша Ш.Е. Амитовпен, Т. А. Кулибаевпен
терең зерттелген.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Атыс қаруын қолдану
арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері іс тәжірибеде, жоғарғы, орта оқу орындарында
криминалистика пәні сабағын жетілдіруге өз үлесін қосады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ел басымыздың атап отырғандығы
біздің еліміз құқықтық мемлекет екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан
әр уақытта әр-бір шешім құқық негізінде шешімін тауып, осы құқтық
деңгейімізді нығайта беруіміз керек дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға
орнына барған терегуші, анықтаушы, анықтау органы қызметкерлері осы оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетін заң талабына және этикалық талапты
бұзбай жүргізуі тиіс.
Дипломдық жұмысты жазу барысында тәжірибелік негіз ретінде Қазақстан
Республикасындағы заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының
нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттар, сот тәжірибесін
қолданып қарастырылды. Сондай-ақ, түрлі тұжырымдамалар мен бағдарламалар да
талданды. Сонымен қатар статистикалық материалдар пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі - Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
1.1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
Орын алған оқиғаны дер кезінде анықтап оның қылмысты құрайтындығы
немесе қылмысқа жатпайтындығы, қылмыс орын алған жағдайда оның із суытпай
ашылуында, қылмыс жасаған қылмыскерлерді дер кезінде анықтап оларды ұстау
мен қылмыс барысында орын алатын зардаптарды уақтылы жоюда оқиға болған
жерді қараудың тергеу амалының атқаратын рөлі өте зор. Алдын ала тергеу
барысында жүргізілетін тергеу амалдарының ішінде осы оқиға болған жерді
қараудың тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетін тергеу
амалдарының бірі болып табылады. Аталған тергеу амалының қылмыстық іс
қозғалмай жатып жүргізілуіне негіз болып Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2-бөлігі танылады [2].
Онда “Қылмыстық іс қозғау туралы шешім шығару тексеруді
жүргізбейінше мүмкін болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілуі мүмкін” делінген. Бұл дегеніміз, қылмыс туралы түскен
арыздар мен хабарламалардың барлығы бойынша қылмыс оқиғасы орын алды деп
айтуға болмайды. Сондықтан заң шығарушылар Қылмыстық іс жүргізу заңын
қабылдар кезде осы жағдайды еске ала отырып, егер қылмыстық іс қозғауға
толық негіз болмаған жағдайда оқиға болған жерді қарай отырып орын алған
оқиғада қылмыс белгілері бар жоғын анықтап барып қылмыстық іс қозғау немесе
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдауы қажет. Оқиға болған
жерді қараудың орын алған қылмысқа байланысты өзінің ерекшеліктері мен
тәсіл амалдары бар. Кейбір қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қараудың еш
қажеті де жоқ, атап айтар болсақ, мысалы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 176-бабында орын алып отырған сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысы бойынша барлық уақытта оқиға
болған жерді қарау қажетті болмайды [3].
Кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері мен тәсіл амалдары бар десек болады. Атап айтар болсақ, кісі
өлтіру қылмыстары Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының талабына сай
аса ауыр қылмыстар қатарына жатады. Сондақтан ондай қылмыстар орын алған
жағдайда оған жүргізіетін бақылау да, бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
әр түрлі жайттарды қызықтау да орын алатыны барлығымызға мәлім. Кісі өлімі
орын алған жердің барлығында қылмыс оқиғасы орын алуы мүмкін емес,
сондықтан, кісі өлімі орын алған жерді қарау барысында орын алған оқиғада
қылмыс белгілері бар жоғын анықтау қажет, кейбір жағдайларда кісі өлімі
орын алғанымен оны қылмыс жасаған тұлға өзгертіп кісі өлтірілгендігі туралы
оқиғаны өзгерту мақсатында сценировка жасауы мүмкін. Осыған орай кісі өлімі
орын алған жерді қарау тек машықтанған, мамандандырылған тергеуші жүргізуі
қажет.
Тергеу қарауының жалпы ережелері. Қылмыс ізін, өзге материалдық
обьектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін маңызы бар жағдайларды айқындау
мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған жағдайда анықтаушы немесе қылмыс
туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары
қызметкері жердің, үй-жайлардың, заттардың, құжаттардың, көзі-тірі
адамдардың, мәйіттердің, жануарлардфың қарауын жүргізеді. Қарауды жүзеге
асыратын адамның нұсқаулары сол тергеу әрекетіне қатысушылардың барлығы
үшін міндетті.
Қылмыстық істі қозғау туралы шешім шығару қарауды жүргізбейінше мүмкін
болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізілуі мүмкін.
(ҚР ҚІЖК-нің 221-бабы).
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеулік қарауды тергеулік тексеру
деп берген. Тeксеру тергеулік қараудың мазмұнын толық аша алмайды, ол тек
бақылау, зерттеу сияқты тергеулік қараудың тәсілдері қатарына жататындықтан
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі тексеру деген сөзді қарау, яғни
тергеулік қарау деп түсіну керек.
Тергеулік қарау қылмыстық іс үшін маңызы бар обьектілерді, олардың
белгілерін, сипаттарын, жағдайларын және өзара орналасуын анықтау мен
тексеруден тұрады.
Тергеулік қарау - өз алдына жеке тергеу әрекекті, басқа тергеу
әрекеттерімен, мысалға тергеу эксперименті, тінту сияқты әрекеттермен ұқсас
жерлері бола тұра, тергеулік қараудың өзінің проссуалдық жағдайы бойынша да
және жүргізу тактикасы бойынша да түпкиілді айырмашылығы бар, тергеуші
қарау кезінде өзінің сезім мүшелері арқылы дәлелдемеліік фактілердің
болғандығына және сипатына тікелей көз жеткізеді. Көптеген тергеу
әрекеттері сияқты, тергеулік қарау танымдық әрекет болып әртүрлі танымдық
тәсілдер арқылы жүргізіледі. Қарау – тек қана бақылау емес, сонымен қатар
әртүрлі өлшеулер мен есептеулерді жүргізу бақыланатын обьектілерді өзімен
және басқа да обьектілермен, құбылыстармен таныстыру және зерттелетін
обьектілермен белгілі-бірдеңгейде тәжірибе жүргізу, және де тергеушінің
және басқа да қатысушылардың тапқандары мен анықтағандарын баяндап жазу
және басқа да тәсілдер мен бекіту. Тергеуліғк қарауда криминалистиканың
арнайы тәсілдері кеңінен қолданылады, әсіресе іздері мен және де басқа
дәлелдемелік заттармен жұмыс істеудің техника-криминалистикалық тәсілдері
кең пайдаланылады. Қарау кезінде материалдық әлемнің обьектілері мен
құбылыстарының сенімділік танымы логикалық ойлауымен, қараланып жатқанды
бағалаумен, талдаумен ұштасады, басқаша айтқанда қараланып жатқан
обьектілерді бақылау нәтижелері тергелініп жатқан оқиғаға немесе іс бойынша
жиналған басқа да деректер мен байланысын анықтау мақсатында логикалық
өңдеуден өткізіледі. Сондықтан, қарау кезінде тек қана танымның сезімділік
нышанымен ғана байланысты деп ойлау қате, бірақта ол осы тергеу әрекетінде
маңызды рөл атқарады.
Тергеу қарауының мақсаты – іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмыстарды тіркеп, ашуға мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу
және бекіту.
Тергеу қарауының басқа түрлері.
Заттарды қарау. Тергеу барысында әр түрлі заттардың және олардың
бөліктерін дәлелдемелік маңызы болуы мүмкін. Ондай заттарды тергеуші оқиға
бролған жерді қараған кезде тінті мен алуды жүргізгенде табуы мүмкін,
оларды куәгерлер, жәбірленушілер, сезіктілер және айыпталушылар беруі
мүмкін. Егер оқиға болған жерден табылған затттарды қарау ұзақ уақыт алатын
болса немесе басқа да негіздер болса, онда қарауды тергеу жүргізіліп жатқан
орынға жеткізіп қарауға болады. Осы жағдайдағы заттардың қарауы өз алдында
джеке тергеу әрекетінің мазмұнын құрайды. Жеке заттардың қарауын, олар
табылған жерінде қаралған күннің өзінде де, тергеуші кабимнетінде қайта
қарау көбінде тиімді. Бұл қарауға барынша қолайлы жағдайлар жасап, қарау
мұқият жүргізуге мүмкнідік береді.
Заттардың қарауы, олардың іс үшін елеулі маңызы бар білгілері мен
сипаттары тергеушінің көзінен таса болмайтындай етіп жүргізілуі тиіс.
Заттарды қарауы, олардың сыртқы сипаттарын зерттеуден басталады.
Тергеуші заттың жағдайын, оның атауын және оының не үшін арналғанын
анықтайды, қажет болса, осы заттарды пайдалану ережелерін панықтайды. Содан
кейін әрі қарай қарау барысында ережелерін анықтайды. Содан кейін әрі қарай
қарау барысында заттардың жеке белгілерін, оның ахаулары және ерекшеліктері
анықталады, оның қандай мақсатта пайдаланғандығын куәлайтын белгілер,
тергелініп жатқан оқиғаға байланысын көрсететін белгілер анақталады. Барлық
осы деректер қарау хаттамасында бекітіледі және оған қаралып жатқан заттың
фотосуреттері тіркеледі.
Заттардың қарауы, олардың сараптық зерттеуін ауыстыра алмайды.
Осыларды ескере отырып, тергеуші қарау барысында, біріншіден, кейін
сараптық зерттеудің болатын іздер мен белгілерді табуға күш жұмсауы керек,
екіншіден, қаралынып жатқан заттармен жұмыс істегенде, олардың сақталауы
мен дәлелдемелік күшіне кепілдік болатын жұмыс істеу ережелерін қатаң
сақтауы керек.
Оқиға болған жерді қарау кезінде жерді нгемесе үй-жайды тінту, алу
тергеу әрекеттері кезінде алынған не тергеушінің талап етуі бойынша ұйым
және азаматтар берген заттар ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 222-
бабының ережелері бойынгша қарауға жатады. Аталған заттарды қарағаннан
кейін ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 121-бабының ережелеріне сәйкес
заттай дәлелдемелер танылуы мүмкін.
Затты тергеуші заттай дәлел ретінде тану және оны іске қосып тіркеу
туралы қаулы шығарады. Осы қаулыда дәлелджі іспен бірге қалдыу немесе оны
иесіне немесе адамдар мен ұйымдарға сақтауға өткізу туарлы мәселе шешілуге
тиіс.
Егер заттар ауқымдыф болуына немесе өзге де себептергше байланысты
қылмыстық іспен бірге сақтауға келмесе, олар фотосурет немесе бейнежазба
құралдарысмен түсіріп алу мүмкіндігінше мөрмен бекітілеге және тергеуші
көрсеткен орында сақталуы тиіс. Істе заттай дәлелдің жатқан жері туралы
істе тиісті анықтама алуы тиіс.
Тез бұзылатын заттай дәлелдемелер, егер олар иесіне
қайтарылмайтындай болса, тиісті ұйымдарға мақсатына сай пайдалануға не
алынған сомаларды қылмыстық істе жүргізуші органның депозитіне енгізі
отырып сатуға өткізіледі. Негіздер болған кезде олар тиісті тегі мен сапасы
жағынан бара-бар заттармен қайтарылады немесе оның құны төленеді
Анықтау органы істі тергеушіге берген кезде немесе ол бір ангықтау
органынан екінші анықтацу органынан, не бір тергеушіден екіншісіне
берілген ретте, сонымен қатар іс прокурорға және сотқа жіберілгенде заттай
дәлелдемелер іспен бірге жөнелтіледі. Заттай дәлелдемелер буып-түйілген
және мөрмен бекітілген күйінде оларды даралайтын белгілері көрсетілген
тізімдеумен бірге беріледі.
Қылмыстық іс тергеу сатысында тоқтатылған кезде дәлелдемелер туралы
мәселе ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 121-бабының үшінші бөлігінің
ережелері бойынша шешіледі. (ҚР ҚІЖК-нің 223 бабы).
Құжаттарды қарауы. Құжаттарды қараудың мақсаты болып құжаттарға заттай
дәлелдемелік маңыз беретін белгілерін анықтау мен бекіту табылады, сорнымен
қатар құжаттармен куәланғандығын немесе іс үшін маңызы бар мән-жайлар мен
фактілер баяндалғандыған анықтау болып табылады.
Қараудың бастапқы сатысында тергеуші құжат туралы жалпы мағлұмат
алуы керек. Осы кезде анықталады:
- құжат нені білдіреді;
- осы құжат кімде және қай жерде сақталады;
- құжаттың сыртқы түрі және реквизиттері;
- құжаттың пайда болуы, құжаттың бұл адамға кімнен келген.
Тергеушінің кейінгі әрекеттері осы құжат бойынша қандай рөл
атқаратындығына тәуелді; дәлелдемелік зат, не болса фактілер мен мән-
жайларды кәулайтын құрал ретінде болуы. Дәлелдемелік заттар болып табылатын
құжаттарды қараған кезде тергеуші, өзінің қолы жеткен құралдармен құжаттың
мазмұнын, нышнын, материалын және оынң жеке бөліктерін; қойылған қолдарын,
мөр таңбаларын және басқаларды зерттей отырып, құжаттың шынайлығы туралы
сұрақты шешеді. Жасандылықтың белгілерін табу үшін қараудың арнайы
тәсілдері қолданылады, мысалы, белгілі бір жарық бұрышынан немесе көз
қиыңғынан, жарыққа қаратып, үлкейткіш әйнектер арқылы қарау және с.с.
қажетті жағдайларда қарау эффектілі болуы үшін маманды қатыстырады
(криминалист, химик және т.б.). Құжаттың тұтастай жалғандығын немесе кейбір
жерлерінің жалғандығын көрсететін барлық белгілер толықтй қарау
хаттамасында бекітіледі.
Заттай дәлелдемелер – бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитын
материалдық дүниенің обьектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстық тілсіз куәгерлер деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қарайсыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистік жағынан сауатты жүргізілгенінен байланысты болады. Сондықтан
криминалистер оқиға орнын және сонда табылған обьектілерді қараудың аса
маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Тергеу барысында тергеулік қараудың маңызы өте зор. Қарау кезінде
қылмыстың, қылмыскерлердің іздерінің жәнге басқа да дәлелдемелік заттардың
елеулі бөлігі табылып, зерттеледі. Қарау нәтижелелі, әсіресе қараудың түрі
ретінде оқиға болған жерді қарау тергеушіге тергеу бағытын дұрыс анықтауға,
тергелініп жатқан оқиға механизімін қайта құра алуға, қылмыскерлердің
тұлғасын айқындауға мүмкіндік береді. Көп жағдайларда, жүргізілген
тергеулік қараудың сапалылығы тергеу барысын анықтап береді. Бірақ та, осы
тергеу әрекетінің маңыздылына да қарамастан тергеу тәжірибесі мен
криминалистика ғылымының тергелік қараудың тактикасын тағайындауға елеулі
түрде бөліп отырған назарына да қарамастан, тергеуді жүргізу барысының жеке
жағдайларына қараудың имаңызы мен мүмкіндіктері жеткілікті бағаланбайды.
Осынң салдарынан кейде қарау асығыс үстірткі жүргізіледі. Бұл алыдн ала
тергеудің сапасын төмендетугеәкеліп соғады, істті жүргізу нәтижесінде
қателіктер мен кемшілік пайда болады, ал оның нәтижесінде қылмыс ашылмай
қалуы мүмкін. Сол себепті, тергеу мен анықтама органдарының қызметкерлеріне
тергелік қарауларды жоғары сапада жүргізу қажеттігі туралы айтылып отырады.
Қарау тергеу әрекеті ретінде тергеушінің тергелініп жатқан оқиға
туралы ақпатарттар алудағы маңызды құралы болып табылады. Қарау барысында
алынған ақпараттардың дәлелдемелік сипаттары болған жағдайда терглеуші
оларды дәлелдеу кезінде пайдаланады. Осы орайда атыс қаруын қолданып кісі
өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу амалын жүргізудің
өзіндік тәсіл амалының түсінігі мен мағынасын зерттеу барысында осы оқиға
болған жерді қарау тергеу амалының түсінігі мен мағынасына тоқталып кеткен
жөн деп санап отырмыз.
Іздерді жіктеу
Барлық қылмыстардың, оқиғаның оны бейнесін көрсететін, артынан оның
қоршаған ортасында белгілі бір іздер қалады. Оқиға, адамның санасында және
оқиға болған жердегі заттарда қалады. Бұл іздер оқиғамен байланысты
заттарда, обьектілерде қалуы мүмкні. Заң негізінде табылған, бекітілген,
және алынған іздер, дәлелдеме ретінде қолдануға болатын мәліметтерден
тұрады.
Әр қылмыстың нәтижесінде болған жерінде әртүрлі іздер қалады. Іздер
әртүрлі қылмыстарды ашу үшін қолданылады (әртүрлі деңгейәдегі дене
жарақаттары, ұрлық, тонау, адам өлтіру және т.б.). Негізінен із қалдыру
байланысына байланысты олар қол, аяқ, тіс, аяқ-киім, бұзу құралы және
инструменті, көлік құралы, оқты қару іздері болып жіктеледі.
Пайда болу механизмі бойынша олар бетіндегі, көлемді, статистикалық,
динамикалық, боялған және түссіз болып бөлінеді.
Іздерді қалдыру обьект бойынша жіктелудің келесі түрі – із
қабылдаушы обьектінің өзгеру сипатына байланысты. Осы негіз бойынша барлығы
екі топқа бөлінеді: көлемді және беттік. Көлемді іздер – із қалдырушы
обьектінің өзгерісі барысында қалыптасады, оның үш өлшемі бар: ұзындық,
тереңдік, ені. Көлемді іздер өз кезегінде келесі топтарға бөлінгеді.
- деформация іздері – тұрақты және икемді беттің елеулі өзгерісінен
қалыптасады;
- қабаттасу іздері – ауа немесе ұнтақты беттің нығыздалуына байланысты
пайда болады;
- бұзу іздері – із қабылдаушы обьектінің бөліну нәтижесінде қалыптасады
(кесу, тесу іздері);
- із қабылдаушы обьектінің бөлігінің орнын ауыстыру іздері – ол шана,
шаңғы, бульдозер іздеріне тән.
Беттік іздер екі өлшемді. Негізі олар белгілі бір тереңдікке ие
болуы мүмкін, алайда ол қазіргі кезде өлшенбейді немесе тарасологиялық
сұрақтарды шешуде мәні де жоқ. Трассологияда беттік іздері үш топқа
бөлінеді:
- қабаттасу іщдері – із қалдырушы обьектінің беттік бөлігінің
бөлінуінен пайда болад;
- қабат бөліну – із қабылдаушы обьектінің із бөлігі қабаттан
басқа обьектіге көшекді;
- термикалық немесе фотохимиялық өзгеріс іздері – обьект
бетінің жануының пайда болады (өрт кезінде, күнде қағаздың
күюі).
Беттік іздердің дәстүрлі жіктелуіне әдетте адам денесіндегі шекаралық
тіс іздері. Олар көбінесе өзіндік процесс барысында қалыптасады.
Обьектілердің механикалық жағдайы мен пайда болатыніздердің байланысы
бойынша іздерді жіктеуі екі топқа бөлінеді: динамикалық және статистикалық
іздер.
Динамикалық іздер із қалдырушы обьект паралельді түрде із қалдырушы
бетпен жылжыған жағдайда пайда болады (таю, аралару, тесу іздері).
Статистикалық іздер қозғаушы обьект қозғалыссыз қалып немесе
қозғалыс бағытын өзгерткен жағдайда пайда болады.
Із қабылдаушы бет - өзгерісі аумағының із қалдырушы обьектіге
қатынасы бойынша жіктелуі локальды және перифириялық іздер.
Локальды іздер із қалдырушы обьектінің контакттық бетінің астында
қалыптасады (терезедегі қол іздері, жолдағы аяқ ізі).
Перифириялық іздер – із қалдырушы обьектіпен контакт ауданнан тыс
қабылдаушы беттің өзгерісі есебінен пайда болады.
Іздерге микро және микро іздерді бөлуді қолдануға болады – ол іс
жүзінде ол іздердің мөлшері бойынша жүзеге асырылады. 4-7 есе ұлғайтудың
қажеттігі жоқ іздерді макроіздерге жатқызуға болдады. Одан көп ұлғайтуғды
немесе арнайы ідістерді қолдануды талап ететін іздер микроіздерге жатады.
Іздерді тапқан жерде жұмыс іздеу криминалистік техникадағы жалпы
ережелер бойынша табу, қарау, алу, сондай-ақ оқиға болған жерді зерттеуден
туындайды.
Іздерді табу, бекіту, зерттеу келесі тәжірибелік міндеттерді
қамтамассыз етеді:
- із қалдырған огбьект туралы ақпарат алу;
- қылмысты жасау тетігін, оқиға мән-жайын анықтау;
- із қалдырушы обьектіні сәйкестендіру;
- хабар-ошарсыз кеткен адам қалдырған іздер бойынша белгісіз
мәйіттің тұлғасын анықтау;
- есеп жүргізу.
Адам қолының тері қабаттын криминалистік зерттеу
Адам қолының тері қабатын криминалистік зерттеуге трассологияның
дактиласкопия деген тарауы арналған. Алайда оқиға болған жерде табылған
алақан іздері де дактиласкопиялық зертеуде қолданылуы мүмкін. Адам терісі
екі негізгі қабаттан тұрады: үстіңгі – эпидермис, және дермалар – терінің
өзі.
Дерманың екі қабаты бар: бұрмалы бұдырлы, торлы бұдырлы. Жоғарғы
бұдырлы қабатта пирамидалы екі құрылым орналасқан. Папилярлы сызықтар
белгілі бір тәртіппен орналасқан. Папилярлы үш ағымды жақындасуы үш бұрышты
құрайды, ол дельта деп аталады.
Тергеуші (сарапшы-криминалистің көмегімен) папилярлы өрнек іздерін
табылған жерде алдын-ала зертеуі тиіс. Бұл: іздің қай қолымен, қай
саусақпен қалдыррылғаны, өрнек түрі мен типін, жеке белгілерін анықтауға
көмектеседі. Оқиға болған жердегі күдіктілерді анықтағанға дейін
дактиласкопиялық диогностикалық сараптама тағайындалуы мүмкін.; сонымен
бірге сараптама іздері әйел немесе еркектің қалдыруы, оның ескіруі тураклы
сұрақтар қоюға болады. Күдіктілерді табу оларды дактиласкопиялап, берілген
тұлға нақты ізді қылдырғаны туралы дактиласкопиялық идентификациялық
сараптама тағайындпауға болады. Оқиға болған жерде капилярлы өрнектердің
бейнеленуі қылмыскерлерді криминалистік есепке қою құралы болып табылады.
Сонымен бірге, дактиласкопияда бекітілген өрнек іздері із-түссіз жоғалған
адаманың тұрғын жері бойынша папилярлы өрнектерді салыстырғанда мәйіттің
тұлғасын анықтауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 27- тарауында
оқиға болған жерді қарау арнайы бап болып көрсетілмеген, қараудың басқа
түрлері “Заттай дәлелдемелерді қарау” Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 223-бабымен, ал, “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224-бабымен көрсетілген.
Осы “Заттай дәлелдемелерді қарау” мен “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде неліктен бөлек бап болып
көрсетілгендеріне түсінік іздер болсақ Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х.
Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар “Қылмыстық істерді тергегенде
әр түрлі объектілерді қарауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және
басқа да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып
саналады да,кей жағдайларда олар оқиға болған жерді қараумен қамтылады.
Егер айтылған объектілер оқиға болған жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау
жеке тергеу әрекеті есебінде қаралады” – дегенді алға тартады [4]. Жоғарыда
көрсетілген бір топ авторлардың пікірі осы оқиға болған жерді қарау тергеу
әрекеті басқа да қарау жүргізу тергеу әрекеттерінен бөлек болғандығын
білдіреді. Негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 222-бабы осы оқиға болған жерді қарау жүргізуді білдіреді деп
санауға болады. Себебі, онда осы оқиға болған жерді қарау жөнінде аталып
отыр. Оқиға болған жер жөнінде Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова,
Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар келесідей: “оқиға болған жер дегеніміз-
қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған ашық алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер” – деп түсінік береді. Біз жоғарыда
атап өткендей оқиға болған жер тек қылмыс жасалған жер ғана болмай, орын
алған оқиғада қылмыс белгілері болмауы да мүмкін. Сондықтан Е.Ғ. Жәкішев,
Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың берген
түсінігінде көрсетілгендей тек қылмысқа қатыстыруға болмайды дегіміз
келеді. Біздің тұжырымызша Оқиға болған жер дегеніміз қылмысқа қатысы болуы
мүмкін деп танылған оқиға орын алған орын. Бұлай деп түсінік беруіміз кез
келген қылмысқа қатысы бар деген хабарламалар бойынша оқиға болған жерді
қарау тергеу амалы жүргізіледі, осы оқиға болған жерді қарау жүргізу
барысында осы хабарламадағы қылмысқа қатысы бар деп танылған оқиғада қылмыс
белгілері бар ма, әлде қылмыс оқиғасы орын алмаған ба анықталады. Кейбір
жағдайда оқиға болған жерді қарау қылмыс жасалған жерді емес қылмыс
табылған жерде жүргізіледі. Олай дейтіндігіміз қылмыс жасалған жер және
қылмыс табылған жер деп оқиға болған жер қарастырылады. Мысалы, адам мәйіті
табылған жер барлық уақытта қылмыс жасалған жер болып табылмайды. Себебі,
қылмыс жасаған тұлға өзінің қылмыс жасаған жерін жасыру мақсатында өлтірген
адам мәйітін басқа жерге апарып тастайды немесе жасырады.
А. Н. Васильевтің оқиға болған жерді қарау туралы түсінігі бойынша
оқиға болған жерді қарау – тергеушімен оқиға болған жердегі жағдайды өзі
көріп, бекітуі, сонымен қатар оқиға жағдайы мен кінәлі адамдарды анықтау
үшін іздер мен заттай дәлелдемелерді табу және алу болып табылады [5].
Осы А.Н. Васильевтың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға жағдайын және кінәлі адамды анықтау үшін жүргізілетіндігін айтады.
И.Е. Быковский, Е.Н. Викторова, Ю.А. Горинов, Г.Я. Гриневич, Ю.Г.
Корухов, А.А. Леви, И.Д. Найдис, В.С. Сорокин, Е.Н. Тихонов, Г.С.
Юриндердің берген түсінігі бойынша оқиға болған жерді тексеру дегеніміз-
орын алған оқиғаны, қылмыскердің жеке басын, қылмыс себебін және басқа да
тергеу барысында анықталуға жататын жайттарды анықтау үшін оқиға болған
жердегі материальдық заттардың белгілері мен құрылымын табу, көру, танысып
және бекітуден тұратын тергеу әрекеті болып табылады [6].
Осы авторлардың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға мен қылмыскерді, қылмыс себебін анықтауға бағытталған тергеу әрекеті
екендігін білдіреді
Ал, Т. А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау дегеніміз орын
алған қылмыстық оқиғаның болғандығы мен анықталуы үшін оқиға болған жердегі
жағдайды кешенді зерттеу, қылмыс іздері мен басқа да заттай дәлелдемелерді
анықтау мақсатында алғашқы тергеу кезеңінде кезек күттірмей орындалатын
процессуалдық іс әрекет дегендігін көрсетеді [7]. Жоғарыда көрсетілгендей
Т.А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау процессуалдық іс
әрекетке жатады.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың пікірлерінше оқиға болған жерді қарауға келесідей түсінік
береді: “Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті”. Е.Ғ. Жәкішев,
Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың берген
түсінігі оқиға болған жер не үшін, қашан жүргізілетіндігін қамтып отыр
деуге болады. Шын мәнісінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті оқиға
болған жерді қарай отырып ол жерден қылмысқа қатысы бар деген айғақ
заттарды тауып, оларды бегіту мен алу үшін жүргізіледі. Оқиға болған жерді
кідіртпей жүргізу қажеттігі оқиға болған жердегі айғақ заттар болып
табылатын жайттардың бұзылмауын қамтамасыз ете отырып дер кезінде бекіту
керектігін меңзейді.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі бойынша “Тактикалық әдіс дегеніміз ол
заңға, этикалық талаптарға қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы
айла әдісі”. Жоғарыда көрсетілген Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова,
Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың тактикалық әдіске берген түсінігінен
біз тергеушінің айла тәсілдері екендігін және ол айла тәсілдің заңға және
этикалық талаптарға сай болуы қажеттігін біліп отырмыз.
“Криминалистикалық тактика дегеніміз – тергеу әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер
кезінде жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде
жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы” деген түсінікті бізге Е.Ғ.
Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар
беріп отыр.
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша оқиға болған жер бойынша төмендегі
мағынадағыдай түсінігін береді. Оқиға болған жер дегніміз-оқиға болған
жердегі жағдайды, қылмыс, қылмыс жасаған адам іздерін, және тағыда басқа
қажеттерді және барлығының қосындысы негізінде оқиғаның болуын, басқа да
тергеу жүргізіліп жатқан оқиғаның орын алуына қорытынды жасауға негіз
болатын жайттарды анықтап, бекітіп зерттеуге бағытталған кезек күттірмейтін
тергеу әрекеті деген маңғынада түсінігін береді [8]. Р.С. Белкин өз
түсінігінде оқиға болған жер тек қылмыс болған жер ғана еместігін, оқиға
болған жердегі оқиғаның анығына жету мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті
дегендей тұжырымды береді. Сондықтан әр бір оқиға болған жер қылмыс болған
жер бола бермеуі мүмкін. Осыған байланысты оқиға болған жерді тексеру
барысында тергеуші осы жерде қылмыс оқиғасы орын алды деген тұжырымды алдын
ала жасауға болмайды дегенді ұсынамыз.
Осы жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып біз оқиға болған жерді
қараудың тактикалық әдістеріне келесідей түсінік береміз. Оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістері дегеніміз, іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп
танылған оқиға орын алған орынды тексеру тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге
бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер
жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығын құрайтын заңға, этикалық талаптарға
қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда, тергеу әрекетінің
нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы айла әдісі.
Жоғарыда тоқталып өткендей оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
негізінен өзінің түсінігінде көрсетілгендей келесі мақсаттардан тұрады
деуге толық негіз болып отыр:
- орын алған оқиғаны қалпына келтіру;
- орын алған оқиғада қылмыс белгілері мен қылмыс оқиғасы бар жоғын
анықтау;
- оқиға болған жерден осы оқиғаға қатысты іздер мен заттай
дәлелдемелерді іздеу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді бекіту;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді алу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді зерттеу.
Осы көрсетілген мақсаттар негізінде оқиға болған жерді қараудың қандай
маңызы барлығы анықталады. Оқиға болған жерге тексеру жүргізудің мақсаттары
қандай болса оның маңызы да сондай болары белгілі. Осыған байланысты оқиға
болған жерді қараудың маңыздылығы орын алған оқиғаның орын алған жерін
анықтап, егер қылмыс болған жағдайда қылмыс жасаған адамды, қылмыс жасау
себебін, қылмыстың жасалу түрін анықтау үшін қажеттілігінде болып отыр.
Осы аталып өткен мақсаттарға жету бағытында ғылыми дәлелденген және заң
мен этикаға қарсы емес кешенді тәсілдердің айла амалын қолдана отырып
жүргізу қажет. Оқиға болған жерді қарау тергеу амалының тактикалық әдістері
осы мақсатқа жетуді көздейді. Тактикалық әдістер көп жылдар бойы жиналған
машықтықтан және ғылыми зерттеуден өткізілген іс тәжірибеде орын алған айла
амалдардан пайда болады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында оқиға болған
жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығын сезіне отырып жүргізуге
міндетті. Алайда іс-тәжірибеде осы оқиға болған жерге барып оқиға болған
жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығы мен оның мақсатын түсіне
бермейтіндігін де аңғаруға болады. Кейбір жағдайларда оқиға болған жерді
қараушы оқиға болған жерді көзбен бір көріп алып ол жөнінде кабинетте,
басқа да орындарда отырып жазуы кездесуде. Бұл дегеніміз тергеушінің оқиға
болған жерді тексерудің маңызды екендігін ескермегендігін білдіреді. Бұндай
жүргізілген оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің алдын ала тергеу
барысында еш керегі де болмай қалады. Тергеуші оқиға болған жерді өз
көзімен көре отырып біртіндеп назар аудара отырып жүргізуі тиіс. Білеміз
кей жағдайларда ауа райға байланысты тергеуші оқиға болған жерді үзіліссіз
қарауға мүмкіндігі болмайды, осындай жайттарда тергеуші оқиға болған жерді
қарау хаттамасын жазуға ыңғайлы жерді анықтап, оқиға болған жерді бірнеше
бөлікке бөле отырып осы бөліктерді бөлек-бөлек хаттамаға түсіре отырып
бекітуі қажет. Мысалыға айтар болсақ тергеуші оқиға болған жерге келгенде
ауа райы суық болып қар ұшқындап, жел тұруына байланысты оқиға болған
жердегі іздердің бұзылмауын қамтамасыз ете отырып автокөлік ішінде отырып
хаттаманы толтыруы мүмкін, себебі сыртта қалам жазылмайды немесе жауын
шашыннан хаттама су болуы мүмкін. Осындай жағдайларда тергеушінің осы оқиға
болған жерді тексерудегі міндеті мен талабы күшейе түсуі керек. Тергеуші
бірінші кезекте оқиға болған жердегі іздер мен заттай дәлелдемелер жатқан
жерлерді белгілеп оқиға болған жерді қарауға қатысушы адамдардың
қатысуынлда, олардың бұзылып немесе жойылып кетпеуіне шара көреді де осы
жерді бөлек-бөлек бөліктерге бөліп кезектесіп осы бөліктегі орналасқан
жайттарды хаттамаға түсіруі шарт. Оқиға болған жергеі іздер мен заттай
дәлелдеме болып табылатын заттардың жатқан жерлерін белгілеуді қажет етеді,
себебі, қар немесе жауын шашын, ауа райының ыстығынан осы заттар жойылып
немесе көміліп, жоғалып кетуі мүмкін.
Оқиға болған жерді бейне таспаға және суретке түсіру міндетті түрде
жүзеге асырылуы қажет. Оқиға болған жерді бейне таспаға, суретке түсіру
негізінде тергеушімен оқиға болған жерді тексеру тергеу әрекетін жүргізу
барысында ұмытылып кеткен жайттар, оқиға болған жердегі көрініс қалай
болғандығы, хаттама мен бейне таспада немесе суреттегі көрініс арасында
алшақтық орын алғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші хаттамада осы бейне
таспаға түсірілгені, суретке түсірілгендігі туралы ақпараттарды енгізеді,
осы жерде қандай техникалар қолданылғандығын бекіту керек. Іс тәжірибеде
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті кезінде бейне таспаға түсіру
мен суретке түсіру толық жүргізілмейтіндігі мен оны жалпы
қолданылмайтындығы белгілі болып отыр. Машықтанған тергеуші оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетін бейне таспаға, суретке түсіруге тырысады,
себебі осы оқиға бойынша шешім қабылдар кезде тергеуші осы оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетінің хаттамасы мен бейне таспа мен суреттегі
көріністерге сүйене отырып өзінің шешімін негіздейді.
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде оқиға болған жерді тексеруші тергеуші
оқиға болған жердің схемасын, ондағы жайттарды толық және түсінікті етіп
бейнелеуі қажет. Осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне қосымша болып
табылатын оқиға болған жердің схемасы оқиға болған жерді қарау хаттамасында
көрсетіліп бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді қараушылар тарапынан оқиға
болған жерді схемаға түсіруде әр түрлі тәсілдерді қолданатыны бізге мәлім
болып отыр, алайда осы схеманы алдын ала тергеу барысында танысатын
лауазымды адамдар, немесе басқа тергеуші өндірісіне алған кезде осы
схемадағы көрсетілгендерді көріп толық түсіне бермейді.
Осы тарауда көрсетілген жағдайларды ескеріп, қортындылай отырып оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерінің маңыздылығы,
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне берілген түсінікте толығымен
қамтылып отыр деуге негіз болып отыр. Сондықтан оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің тактикалық әдістері іс тәжірибеде кездескен айла
амалдармен ғана шектелмей ол әр дайым өзгеріп толықтырылып отырады. Атап
айтар болсақ осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіндегі тактикалық
әдістер шексіз деп тануға болады.
2. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабына сай жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып танылады. Сондықтан, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізу тек заңда көрсетілген тәртіппен және осындай тергеу
әрекетін жүргізуге негіз болған кезде ғана жүзеге асырылады. Оқиға болған
жерді қарауды жүргізуде негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221-222, 227-баптары басшылыққа алынады. Қылмыстық іс
бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің ішінде осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетіндердің бірі.
Заң бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері
көрсетілмеген. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
тактикалық әдісі жылдар бойы оқиға болған жерді қарау жүргізіп жүрген
тергеуші, анықтаушы және анықтау органдарының қызметкерлерінің жинаған
тәжірибесінің негізінде қалыптасатын айла тәсіл десек болады. Алайда оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері заңда өз орнын
алмады деп қалай болса солай жүргізуге болмайды. Әр бір оқиға болған жерді
қарау барысында оқиға болған жерді қару жүргізіп отырған қызметкер бірінші
кезекте азаматтардың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына кепіл
болуы шарт. Осымен қатар оқиға болған жерді қарау барасында заңда
көрсетілген тәртіп пен этикалық қарым қатынас сақталуы тиіс. Осыған
байланысты оқиға болған жерді қарау жүргізуші Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222- бабының негізінде жүргізуі және осы
заңның 227-бабының негізінде осы оқиға болған жерді қарауды бекіту
мақсатында хаттама толтырылуы қажет.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының
талабына сай оқиға болған жерді қарау келесі тәртіпте жүргізіледі:
- қылмысты ашу үшін тергеу талап етілетін қылмыс туралы арыз немесе
хабар алғаннан кейін тергеуші, егер тергеуші жоқ болған жағдайда
анықтаушы немесе анықтау органаның лауазымы жағынан жоғарғы
қызметкері оқиға болған жерді дереу қарау;
- тексеру куәлардың қатысуымен жүргізіледі (баруы қиын жерлерде,
тиісті қатынас құралдары болмағанда немесе басқа объективті
себептерге байланысты азаматтарды куә ретінде тарту мүмкін
болмаған кезде, сондай-ақ тексеру жүргізу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірумен байланысты болмаған жағдайлардан
басқа кездерде);
- қарау кезінде анықталғанның және алынғанның бәрі куәгерлерге басқа
да қарауға қатысушыларға көрсетілуі тиіс, бұл туралы хаттамада
белгі жасалады;
- іске қатысы бар объектілер ғана алынуға жатады;
- тұрғын үйді қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың
келісімімен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі;
- ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы қарау олардың әкімшілік
өкілдерінің көзінше жүргізіледі;
дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың от басылары тұратын үй-
жайларды қарау тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және олардың көзінше
жүргізіледі. Қарау жүргізілген кезде прокурордың және Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті.
Оқиға болған жерді қарауда келесі 3 сатыға бөлеге болады:
1) Дайындық
2) Жұмыстық (опарациялық)
3) Қорытынды
Оқиға болған жерді қарауды осылай сатылау тергеу әрекетінің
бүтіндігін бұзбай қарай тактикаларының жалпы ережелдерін қолдана отырып
жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.
Толықтық, обьективтілік, әдістемелік және басқа да тактикалық
ережелер тергеушінің нақты ұйымдастырылған жұмысының негізінде, егер оқиға
болған жерді қарау белгілі бір тәртіппен қатаң белгіленген тәртіппен ғана
жүзеге асырылады. Оқиға болған жерді қарау әрекеттерін бұлай бөлудің
мақсаты оқиға болған жерде тергеушінің жүйеленген әрекеттерді белгіленген
тәртіппен, сатымен атқаруы сапалы жұмысты қамтамассыз етеді.
Оқиға болған жерді қарау дайындық, жұмыс және қорытынды саты деп
бөлуі тергеушінің қарау үрдісі кезіндегі жеке-жеке әрекеттерінің барлығы
қараудың жалпы мақсатына жетуге бағытталған.
Оқиға болған жердегі жағдайды және обьектілерді нақты зерттеуді
бастау үшін тергеуші қарауға қажетті жағдай жасауы, оған қатысты тұлғалар
және оның затын анықтауы және оқиға болған жердегі келесі атқарылатын
жұмыстарды қамтамассыз етуі керек. Тергеудің бұл жұмыстары – іс жүргізу
барысының “қарау” негізгі бөлігін құрайды және ол онсыз мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
1. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 4
2. Оқиға болған жерді қараудың негіздері мен
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. АТЫС ҚАРУЫН ҚОЛДАНЫП КІСІ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСЫН ТЕРГЕУ БАРЫСЫНДА ОҚИҒА БОЛҒАН
ЖЕРДІ ТЕКСЕРУДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ЖҮРГІЗУДЕГІ
КЕЗДЕСЕТІН ОЛҚЫЛЫҚТАР МЕН КЕМШІЛІКТЕР
2.1 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қараудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қарау барысында кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...47
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыс криминалистика бойынша
атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің криминалистикадағы рөлі,
түсінігі мен мағынасы, негіздері және оның жүргізу барысындағы кездесетін
кемшіліктер мен өзекті мәселелерге арналған. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында” атты Қазақстан халқына жолдауында “Біз дәйекті түрде саяси
тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне негізделген құқықтық
мемлекет құрып, оны нығайта береміз” – деп құқықтық мемлекетіміздің құқығын
одан әрі жетілдіру бағытында болып нығайта беруді бағыттайды [1].
Ел басымыздың атап отырғандығы біздің еліміз құқықтық мемлекет
екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан әр уақытта әр-бір шешім құқық
негізінде шешімін тауып, осы құқтық деңгейімізді нығайта беруіміз керек
дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға орнына барған терегуші, анықтаушы,
анықтау органы қызметкерлері осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
заң талабына және этикалық талапты бұзбай жүргізуі тиіс.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістерінің толық және жан жақты зерттелуі, осы
қылмыстар бойынша қылмыскерді уақытында құрықтап заң алдында жауап беруін
қамтамасыз етуде рөлі зор. Осы қылмыстар бойынша оқиға орнына барған
тергеуші осы қылмыстар бойынша хабары жоқтығы және оқиға болған жерді
тергеушіден басқа тергеуге қатысы жоқ адамдардың жүргізуі қылмыстың анық
қанығына жетудегі кедергі болып саналады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Атылатын қару қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің мақсаттары мен міндеттілігі
тергеушімен ескеріле бермейтіндігі немесе оқиға болған жерді қарау
кезіндегі кемшіліктер мен олқылықтар тергеуші тарапынан қасақана немесе
сауатсыздығынан орын алуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің басты мақсаты болып атыс
қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің түсінігін беру, осы оқиға болған жерді қарау кезінде
тергеушілер тарапынан жіберілетін кемшіліктер мен олқылықтарға тоқтау,
оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мен міндеттерін, негізін айқындау.
Зерттеу объектісі және пәні атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарудың тактикалық әдістерінің
түсінігін, мағынасын ашу, осы тергеу әрекетін жүргізу барысындағы орын
алатын кемшіліктер мен олқылықтар.
Зерттеудің заты криминалистика бойынша атыс қаруын қолдану арқылы
жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау әрекеті жөнінде Абуов А.
Ғ., Амитов Ш.Е., Аубакиров А. Ф., Белкин Р.С, Беляков А. А:, Винберг Л.А,
Гинзбург А.Я, Жәкішев Е.Ғ, Исаев Ә.А, Калинин А.В, Кулибаев Т. А, Найманова
Г.Х, Поврезнюк Г.И, Тапалова Р.Б, Темірболат Н.С, Тлеубергенов Е. М тағы да
басқа авторлармен зерттелген.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әрекеті бойынша Ш.Е. Амитовпен, Т. А. Кулибаевпен
терең зерттелген.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Атыс қаруын қолдану
арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері іс тәжірибеде, жоғарғы, орта оқу орындарында
криминалистика пәні сабағын жетілдіруге өз үлесін қосады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ел басымыздың атап отырғандығы
біздің еліміз құқықтық мемлекет екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан
әр уақытта әр-бір шешім құқық негізінде шешімін тауып, осы құқтық
деңгейімізді нығайта беруіміз керек дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға
орнына барған терегуші, анықтаушы, анықтау органы қызметкерлері осы оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетін заң талабына және этикалық талапты
бұзбай жүргізуі тиіс.
Дипломдық жұмысты жазу барысында тәжірибелік негіз ретінде Қазақстан
Республикасындағы заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының
нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттар, сот тәжірибесін
қолданып қарастырылды. Сондай-ақ, түрлі тұжырымдамалар мен бағдарламалар да
талданды. Сонымен қатар статистикалық материалдар пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі - Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
1.1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУ ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
Орын алған оқиғаны дер кезінде анықтап оның қылмысты құрайтындығы
немесе қылмысқа жатпайтындығы, қылмыс орын алған жағдайда оның із суытпай
ашылуында, қылмыс жасаған қылмыскерлерді дер кезінде анықтап оларды ұстау
мен қылмыс барысында орын алатын зардаптарды уақтылы жоюда оқиға болған
жерді қараудың тергеу амалының атқаратын рөлі өте зор. Алдын ала тергеу
барысында жүргізілетін тергеу амалдарының ішінде осы оқиға болған жерді
қараудың тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетін тергеу
амалдарының бірі болып табылады. Аталған тергеу амалының қылмыстық іс
қозғалмай жатып жүргізілуіне негіз болып Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2-бөлігі танылады [2].
Онда “Қылмыстық іс қозғау туралы шешім шығару тексеруді
жүргізбейінше мүмкін болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілуі мүмкін” делінген. Бұл дегеніміз, қылмыс туралы түскен
арыздар мен хабарламалардың барлығы бойынша қылмыс оқиғасы орын алды деп
айтуға болмайды. Сондықтан заң шығарушылар Қылмыстық іс жүргізу заңын
қабылдар кезде осы жағдайды еске ала отырып, егер қылмыстық іс қозғауға
толық негіз болмаған жағдайда оқиға болған жерді қарай отырып орын алған
оқиғада қылмыс белгілері бар жоғын анықтап барып қылмыстық іс қозғау немесе
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдауы қажет. Оқиға болған
жерді қараудың орын алған қылмысқа байланысты өзінің ерекшеліктері мен
тәсіл амалдары бар. Кейбір қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қараудың еш
қажеті де жоқ, атап айтар болсақ, мысалы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 176-бабында орын алып отырған сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысы бойынша барлық уақытта оқиға
болған жерді қарау қажетті болмайды [3].
Кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері мен тәсіл амалдары бар десек болады. Атап айтар болсақ, кісі
өлтіру қылмыстары Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының талабына сай
аса ауыр қылмыстар қатарына жатады. Сондақтан ондай қылмыстар орын алған
жағдайда оған жүргізіетін бақылау да, бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
әр түрлі жайттарды қызықтау да орын алатыны барлығымызға мәлім. Кісі өлімі
орын алған жердің барлығында қылмыс оқиғасы орын алуы мүмкін емес,
сондықтан, кісі өлімі орын алған жерді қарау барысында орын алған оқиғада
қылмыс белгілері бар жоғын анықтау қажет, кейбір жағдайларда кісі өлімі
орын алғанымен оны қылмыс жасаған тұлға өзгертіп кісі өлтірілгендігі туралы
оқиғаны өзгерту мақсатында сценировка жасауы мүмкін. Осыған орай кісі өлімі
орын алған жерді қарау тек машықтанған, мамандандырылған тергеуші жүргізуі
қажет.
Тергеу қарауының жалпы ережелері. Қылмыс ізін, өзге материалдық
обьектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін маңызы бар жағдайларды айқындау
мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған жағдайда анықтаушы немесе қылмыс
туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары
қызметкері жердің, үй-жайлардың, заттардың, құжаттардың, көзі-тірі
адамдардың, мәйіттердің, жануарлардфың қарауын жүргізеді. Қарауды жүзеге
асыратын адамның нұсқаулары сол тергеу әрекетіне қатысушылардың барлығы
үшін міндетті.
Қылмыстық істі қозғау туралы шешім шығару қарауды жүргізбейінше мүмкін
болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізілуі мүмкін.
(ҚР ҚІЖК-нің 221-бабы).
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеулік қарауды тергеулік тексеру
деп берген. Тeксеру тергеулік қараудың мазмұнын толық аша алмайды, ол тек
бақылау, зерттеу сияқты тергеулік қараудың тәсілдері қатарына жататындықтан
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі тексеру деген сөзді қарау, яғни
тергеулік қарау деп түсіну керек.
Тергеулік қарау қылмыстық іс үшін маңызы бар обьектілерді, олардың
белгілерін, сипаттарын, жағдайларын және өзара орналасуын анықтау мен
тексеруден тұрады.
Тергеулік қарау - өз алдына жеке тергеу әрекекті, басқа тергеу
әрекеттерімен, мысалға тергеу эксперименті, тінту сияқты әрекеттермен ұқсас
жерлері бола тұра, тергеулік қараудың өзінің проссуалдық жағдайы бойынша да
және жүргізу тактикасы бойынша да түпкиілді айырмашылығы бар, тергеуші
қарау кезінде өзінің сезім мүшелері арқылы дәлелдемеліік фактілердің
болғандығына және сипатына тікелей көз жеткізеді. Көптеген тергеу
әрекеттері сияқты, тергеулік қарау танымдық әрекет болып әртүрлі танымдық
тәсілдер арқылы жүргізіледі. Қарау – тек қана бақылау емес, сонымен қатар
әртүрлі өлшеулер мен есептеулерді жүргізу бақыланатын обьектілерді өзімен
және басқа да обьектілермен, құбылыстармен таныстыру және зерттелетін
обьектілермен белгілі-бірдеңгейде тәжірибе жүргізу, және де тергеушінің
және басқа да қатысушылардың тапқандары мен анықтағандарын баяндап жазу
және басқа да тәсілдер мен бекіту. Тергеуліғк қарауда криминалистиканың
арнайы тәсілдері кеңінен қолданылады, әсіресе іздері мен және де басқа
дәлелдемелік заттармен жұмыс істеудің техника-криминалистикалық тәсілдері
кең пайдаланылады. Қарау кезінде материалдық әлемнің обьектілері мен
құбылыстарының сенімділік танымы логикалық ойлауымен, қараланып жатқанды
бағалаумен, талдаумен ұштасады, басқаша айтқанда қараланып жатқан
обьектілерді бақылау нәтижелері тергелініп жатқан оқиғаға немесе іс бойынша
жиналған басқа да деректер мен байланысын анықтау мақсатында логикалық
өңдеуден өткізіледі. Сондықтан, қарау кезінде тек қана танымның сезімділік
нышанымен ғана байланысты деп ойлау қате, бірақта ол осы тергеу әрекетінде
маңызды рөл атқарады.
Тергеу қарауының мақсаты – іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмыстарды тіркеп, ашуға мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу
және бекіту.
Тергеу қарауының басқа түрлері.
Заттарды қарау. Тергеу барысында әр түрлі заттардың және олардың
бөліктерін дәлелдемелік маңызы болуы мүмкін. Ондай заттарды тергеуші оқиға
бролған жерді қараған кезде тінті мен алуды жүргізгенде табуы мүмкін,
оларды куәгерлер, жәбірленушілер, сезіктілер және айыпталушылар беруі
мүмкін. Егер оқиға болған жерден табылған затттарды қарау ұзақ уақыт алатын
болса немесе басқа да негіздер болса, онда қарауды тергеу жүргізіліп жатқан
орынға жеткізіп қарауға болады. Осы жағдайдағы заттардың қарауы өз алдында
джеке тергеу әрекетінің мазмұнын құрайды. Жеке заттардың қарауын, олар
табылған жерінде қаралған күннің өзінде де, тергеуші кабимнетінде қайта
қарау көбінде тиімді. Бұл қарауға барынша қолайлы жағдайлар жасап, қарау
мұқият жүргізуге мүмкнідік береді.
Заттардың қарауы, олардың іс үшін елеулі маңызы бар білгілері мен
сипаттары тергеушінің көзінен таса болмайтындай етіп жүргізілуі тиіс.
Заттарды қарауы, олардың сыртқы сипаттарын зерттеуден басталады.
Тергеуші заттың жағдайын, оның атауын және оының не үшін арналғанын
анықтайды, қажет болса, осы заттарды пайдалану ережелерін панықтайды. Содан
кейін әрі қарай қарау барысында ережелерін анықтайды. Содан кейін әрі қарай
қарау барысында заттардың жеке белгілерін, оның ахаулары және ерекшеліктері
анықталады, оның қандай мақсатта пайдаланғандығын куәлайтын белгілер,
тергелініп жатқан оқиғаға байланысын көрсететін белгілер анақталады. Барлық
осы деректер қарау хаттамасында бекітіледі және оған қаралып жатқан заттың
фотосуреттері тіркеледі.
Заттардың қарауы, олардың сараптық зерттеуін ауыстыра алмайды.
Осыларды ескере отырып, тергеуші қарау барысында, біріншіден, кейін
сараптық зерттеудің болатын іздер мен белгілерді табуға күш жұмсауы керек,
екіншіден, қаралынып жатқан заттармен жұмыс істегенде, олардың сақталауы
мен дәлелдемелік күшіне кепілдік болатын жұмыс істеу ережелерін қатаң
сақтауы керек.
Оқиға болған жерді қарау кезінде жерді нгемесе үй-жайды тінту, алу
тергеу әрекеттері кезінде алынған не тергеушінің талап етуі бойынша ұйым
және азаматтар берген заттар ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 222-
бабының ережелері бойынгша қарауға жатады. Аталған заттарды қарағаннан
кейін ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 121-бабының ережелеріне сәйкес
заттай дәлелдемелер танылуы мүмкін.
Затты тергеуші заттай дәлел ретінде тану және оны іске қосып тіркеу
туралы қаулы шығарады. Осы қаулыда дәлелджі іспен бірге қалдыу немесе оны
иесіне немесе адамдар мен ұйымдарға сақтауға өткізу туарлы мәселе шешілуге
тиіс.
Егер заттар ауқымдыф болуына немесе өзге де себептергше байланысты
қылмыстық іспен бірге сақтауға келмесе, олар фотосурет немесе бейнежазба
құралдарысмен түсіріп алу мүмкіндігінше мөрмен бекітілеге және тергеуші
көрсеткен орында сақталуы тиіс. Істе заттай дәлелдің жатқан жері туралы
істе тиісті анықтама алуы тиіс.
Тез бұзылатын заттай дәлелдемелер, егер олар иесіне
қайтарылмайтындай болса, тиісті ұйымдарға мақсатына сай пайдалануға не
алынған сомаларды қылмыстық істе жүргізуші органның депозитіне енгізі
отырып сатуға өткізіледі. Негіздер болған кезде олар тиісті тегі мен сапасы
жағынан бара-бар заттармен қайтарылады немесе оның құны төленеді
Анықтау органы істі тергеушіге берген кезде немесе ол бір ангықтау
органынан екінші анықтацу органынан, не бір тергеушіден екіншісіне
берілген ретте, сонымен қатар іс прокурорға және сотқа жіберілгенде заттай
дәлелдемелер іспен бірге жөнелтіледі. Заттай дәлелдемелер буып-түйілген
және мөрмен бекітілген күйінде оларды даралайтын белгілері көрсетілген
тізімдеумен бірге беріледі.
Қылмыстық іс тергеу сатысында тоқтатылған кезде дәлелдемелер туралы
мәселе ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексіенің 121-бабының үшінші бөлігінің
ережелері бойынша шешіледі. (ҚР ҚІЖК-нің 223 бабы).
Құжаттарды қарауы. Құжаттарды қараудың мақсаты болып құжаттарға заттай
дәлелдемелік маңыз беретін белгілерін анықтау мен бекіту табылады, сорнымен
қатар құжаттармен куәланғандығын немесе іс үшін маңызы бар мән-жайлар мен
фактілер баяндалғандыған анықтау болып табылады.
Қараудың бастапқы сатысында тергеуші құжат туралы жалпы мағлұмат
алуы керек. Осы кезде анықталады:
- құжат нені білдіреді;
- осы құжат кімде және қай жерде сақталады;
- құжаттың сыртқы түрі және реквизиттері;
- құжаттың пайда болуы, құжаттың бұл адамға кімнен келген.
Тергеушінің кейінгі әрекеттері осы құжат бойынша қандай рөл
атқаратындығына тәуелді; дәлелдемелік зат, не болса фактілер мен мән-
жайларды кәулайтын құрал ретінде болуы. Дәлелдемелік заттар болып табылатын
құжаттарды қараған кезде тергеуші, өзінің қолы жеткен құралдармен құжаттың
мазмұнын, нышнын, материалын және оынң жеке бөліктерін; қойылған қолдарын,
мөр таңбаларын және басқаларды зерттей отырып, құжаттың шынайлығы туралы
сұрақты шешеді. Жасандылықтың белгілерін табу үшін қараудың арнайы
тәсілдері қолданылады, мысалы, белгілі бір жарық бұрышынан немесе көз
қиыңғынан, жарыққа қаратып, үлкейткіш әйнектер арқылы қарау және с.с.
қажетті жағдайларда қарау эффектілі болуы үшін маманды қатыстырады
(криминалист, химик және т.б.). Құжаттың тұтастай жалғандығын немесе кейбір
жерлерінің жалғандығын көрсететін барлық белгілер толықтй қарау
хаттамасында бекітіледі.
Заттай дәлелдемелер – бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитын
материалдық дүниенің обьектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстық тілсіз куәгерлер деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қарайсыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистік жағынан сауатты жүргізілгенінен байланысты болады. Сондықтан
криминалистер оқиға орнын және сонда табылған обьектілерді қараудың аса
маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Тергеу барысында тергеулік қараудың маңызы өте зор. Қарау кезінде
қылмыстың, қылмыскерлердің іздерінің жәнге басқа да дәлелдемелік заттардың
елеулі бөлігі табылып, зерттеледі. Қарау нәтижелелі, әсіресе қараудың түрі
ретінде оқиға болған жерді қарау тергеушіге тергеу бағытын дұрыс анықтауға,
тергелініп жатқан оқиға механизімін қайта құра алуға, қылмыскерлердің
тұлғасын айқындауға мүмкіндік береді. Көп жағдайларда, жүргізілген
тергеулік қараудың сапалылығы тергеу барысын анықтап береді. Бірақ та, осы
тергеу әрекетінің маңыздылына да қарамастан тергеу тәжірибесі мен
криминалистика ғылымының тергелік қараудың тактикасын тағайындауға елеулі
түрде бөліп отырған назарына да қарамастан, тергеуді жүргізу барысының жеке
жағдайларына қараудың имаңызы мен мүмкіндіктері жеткілікті бағаланбайды.
Осынң салдарынан кейде қарау асығыс үстірткі жүргізіледі. Бұл алыдн ала
тергеудің сапасын төмендетугеәкеліп соғады, істті жүргізу нәтижесінде
қателіктер мен кемшілік пайда болады, ал оның нәтижесінде қылмыс ашылмай
қалуы мүмкін. Сол себепті, тергеу мен анықтама органдарының қызметкерлеріне
тергелік қарауларды жоғары сапада жүргізу қажеттігі туралы айтылып отырады.
Қарау тергеу әрекеті ретінде тергеушінің тергелініп жатқан оқиға
туралы ақпатарттар алудағы маңызды құралы болып табылады. Қарау барысында
алынған ақпараттардың дәлелдемелік сипаттары болған жағдайда терглеуші
оларды дәлелдеу кезінде пайдаланады. Осы орайда атыс қаруын қолданып кісі
өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу амалын жүргізудің
өзіндік тәсіл амалының түсінігі мен мағынасын зерттеу барысында осы оқиға
болған жерді қарау тергеу амалының түсінігі мен мағынасына тоқталып кеткен
жөн деп санап отырмыз.
Іздерді жіктеу
Барлық қылмыстардың, оқиғаның оны бейнесін көрсететін, артынан оның
қоршаған ортасында белгілі бір іздер қалады. Оқиға, адамның санасында және
оқиға болған жердегі заттарда қалады. Бұл іздер оқиғамен байланысты
заттарда, обьектілерде қалуы мүмкні. Заң негізінде табылған, бекітілген,
және алынған іздер, дәлелдеме ретінде қолдануға болатын мәліметтерден
тұрады.
Әр қылмыстың нәтижесінде болған жерінде әртүрлі іздер қалады. Іздер
әртүрлі қылмыстарды ашу үшін қолданылады (әртүрлі деңгейәдегі дене
жарақаттары, ұрлық, тонау, адам өлтіру және т.б.). Негізінен із қалдыру
байланысына байланысты олар қол, аяқ, тіс, аяқ-киім, бұзу құралы және
инструменті, көлік құралы, оқты қару іздері болып жіктеледі.
Пайда болу механизмі бойынша олар бетіндегі, көлемді, статистикалық,
динамикалық, боялған және түссіз болып бөлінеді.
Іздерді қалдыру обьект бойынша жіктелудің келесі түрі – із
қабылдаушы обьектінің өзгеру сипатына байланысты. Осы негіз бойынша барлығы
екі топқа бөлінеді: көлемді және беттік. Көлемді іздер – із қалдырушы
обьектінің өзгерісі барысында қалыптасады, оның үш өлшемі бар: ұзындық,
тереңдік, ені. Көлемді іздер өз кезегінде келесі топтарға бөлінгеді.
- деформация іздері – тұрақты және икемді беттің елеулі өзгерісінен
қалыптасады;
- қабаттасу іздері – ауа немесе ұнтақты беттің нығыздалуына байланысты
пайда болады;
- бұзу іздері – із қабылдаушы обьектінің бөліну нәтижесінде қалыптасады
(кесу, тесу іздері);
- із қабылдаушы обьектінің бөлігінің орнын ауыстыру іздері – ол шана,
шаңғы, бульдозер іздеріне тән.
Беттік іздер екі өлшемді. Негізі олар белгілі бір тереңдікке ие
болуы мүмкін, алайда ол қазіргі кезде өлшенбейді немесе тарасологиялық
сұрақтарды шешуде мәні де жоқ. Трассологияда беттік іздері үш топқа
бөлінеді:
- қабаттасу іщдері – із қалдырушы обьектінің беттік бөлігінің
бөлінуінен пайда болад;
- қабат бөліну – із қабылдаушы обьектінің із бөлігі қабаттан
басқа обьектіге көшекді;
- термикалық немесе фотохимиялық өзгеріс іздері – обьект
бетінің жануының пайда болады (өрт кезінде, күнде қағаздың
күюі).
Беттік іздердің дәстүрлі жіктелуіне әдетте адам денесіндегі шекаралық
тіс іздері. Олар көбінесе өзіндік процесс барысында қалыптасады.
Обьектілердің механикалық жағдайы мен пайда болатыніздердің байланысы
бойынша іздерді жіктеуі екі топқа бөлінеді: динамикалық және статистикалық
іздер.
Динамикалық іздер із қалдырушы обьект паралельді түрде із қалдырушы
бетпен жылжыған жағдайда пайда болады (таю, аралару, тесу іздері).
Статистикалық іздер қозғаушы обьект қозғалыссыз қалып немесе
қозғалыс бағытын өзгерткен жағдайда пайда болады.
Із қабылдаушы бет - өзгерісі аумағының із қалдырушы обьектіге
қатынасы бойынша жіктелуі локальды және перифириялық іздер.
Локальды іздер із қалдырушы обьектінің контакттық бетінің астында
қалыптасады (терезедегі қол іздері, жолдағы аяқ ізі).
Перифириялық іздер – із қалдырушы обьектіпен контакт ауданнан тыс
қабылдаушы беттің өзгерісі есебінен пайда болады.
Іздерге микро және микро іздерді бөлуді қолдануға болады – ол іс
жүзінде ол іздердің мөлшері бойынша жүзеге асырылады. 4-7 есе ұлғайтудың
қажеттігі жоқ іздерді макроіздерге жатқызуға болдады. Одан көп ұлғайтуғды
немесе арнайы ідістерді қолдануды талап ететін іздер микроіздерге жатады.
Іздерді тапқан жерде жұмыс іздеу криминалистік техникадағы жалпы
ережелер бойынша табу, қарау, алу, сондай-ақ оқиға болған жерді зерттеуден
туындайды.
Іздерді табу, бекіту, зерттеу келесі тәжірибелік міндеттерді
қамтамассыз етеді:
- із қалдырған огбьект туралы ақпарат алу;
- қылмысты жасау тетігін, оқиға мән-жайын анықтау;
- із қалдырушы обьектіні сәйкестендіру;
- хабар-ошарсыз кеткен адам қалдырған іздер бойынша белгісіз
мәйіттің тұлғасын анықтау;
- есеп жүргізу.
Адам қолының тері қабаттын криминалистік зерттеу
Адам қолының тері қабатын криминалистік зерттеуге трассологияның
дактиласкопия деген тарауы арналған. Алайда оқиға болған жерде табылған
алақан іздері де дактиласкопиялық зертеуде қолданылуы мүмкін. Адам терісі
екі негізгі қабаттан тұрады: үстіңгі – эпидермис, және дермалар – терінің
өзі.
Дерманың екі қабаты бар: бұрмалы бұдырлы, торлы бұдырлы. Жоғарғы
бұдырлы қабатта пирамидалы екі құрылым орналасқан. Папилярлы сызықтар
белгілі бір тәртіппен орналасқан. Папилярлы үш ағымды жақындасуы үш бұрышты
құрайды, ол дельта деп аталады.
Тергеуші (сарапшы-криминалистің көмегімен) папилярлы өрнек іздерін
табылған жерде алдын-ала зертеуі тиіс. Бұл: іздің қай қолымен, қай
саусақпен қалдыррылғаны, өрнек түрі мен типін, жеке белгілерін анықтауға
көмектеседі. Оқиға болған жердегі күдіктілерді анықтағанға дейін
дактиласкопиялық диогностикалық сараптама тағайындалуы мүмкін.; сонымен
бірге сараптама іздері әйел немесе еркектің қалдыруы, оның ескіруі тураклы
сұрақтар қоюға болады. Күдіктілерді табу оларды дактиласкопиялап, берілген
тұлға нақты ізді қылдырғаны туралы дактиласкопиялық идентификациялық
сараптама тағайындпауға болады. Оқиға болған жерде капилярлы өрнектердің
бейнеленуі қылмыскерлерді криминалистік есепке қою құралы болып табылады.
Сонымен бірге, дактиласкопияда бекітілген өрнек іздері із-түссіз жоғалған
адаманың тұрғын жері бойынша папилярлы өрнектерді салыстырғанда мәйіттің
тұлғасын анықтауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 27- тарауында
оқиға болған жерді қарау арнайы бап болып көрсетілмеген, қараудың басқа
түрлері “Заттай дәлелдемелерді қарау” Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 223-бабымен, ал, “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224-бабымен көрсетілген.
Осы “Заттай дәлелдемелерді қарау” мен “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде неліктен бөлек бап болып
көрсетілгендеріне түсінік іздер болсақ Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х.
Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар “Қылмыстық істерді тергегенде
әр түрлі объектілерді қарауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және
басқа да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып
саналады да,кей жағдайларда олар оқиға болған жерді қараумен қамтылады.
Егер айтылған объектілер оқиға болған жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау
жеке тергеу әрекеті есебінде қаралады” – дегенді алға тартады [4]. Жоғарыда
көрсетілген бір топ авторлардың пікірі осы оқиға болған жерді қарау тергеу
әрекеті басқа да қарау жүргізу тергеу әрекеттерінен бөлек болғандығын
білдіреді. Негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 222-бабы осы оқиға болған жерді қарау жүргізуді білдіреді деп
санауға болады. Себебі, онда осы оқиға болған жерді қарау жөнінде аталып
отыр. Оқиға болған жер жөнінде Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова,
Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар келесідей: “оқиға болған жер дегеніміз-
қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған ашық алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер” – деп түсінік береді. Біз жоғарыда
атап өткендей оқиға болған жер тек қылмыс жасалған жер ғана болмай, орын
алған оқиғада қылмыс белгілері болмауы да мүмкін. Сондықтан Е.Ғ. Жәкішев,
Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың берген
түсінігінде көрсетілгендей тек қылмысқа қатыстыруға болмайды дегіміз
келеді. Біздің тұжырымызша Оқиға болған жер дегеніміз қылмысқа қатысы болуы
мүмкін деп танылған оқиға орын алған орын. Бұлай деп түсінік беруіміз кез
келген қылмысқа қатысы бар деген хабарламалар бойынша оқиға болған жерді
қарау тергеу амалы жүргізіледі, осы оқиға болған жерді қарау жүргізу
барысында осы хабарламадағы қылмысқа қатысы бар деп танылған оқиғада қылмыс
белгілері бар ма, әлде қылмыс оқиғасы орын алмаған ба анықталады. Кейбір
жағдайда оқиға болған жерді қарау қылмыс жасалған жерді емес қылмыс
табылған жерде жүргізіледі. Олай дейтіндігіміз қылмыс жасалған жер және
қылмыс табылған жер деп оқиға болған жер қарастырылады. Мысалы, адам мәйіті
табылған жер барлық уақытта қылмыс жасалған жер болып табылмайды. Себебі,
қылмыс жасаған тұлға өзінің қылмыс жасаған жерін жасыру мақсатында өлтірген
адам мәйітін басқа жерге апарып тастайды немесе жасырады.
А. Н. Васильевтің оқиға болған жерді қарау туралы түсінігі бойынша
оқиға болған жерді қарау – тергеушімен оқиға болған жердегі жағдайды өзі
көріп, бекітуі, сонымен қатар оқиға жағдайы мен кінәлі адамдарды анықтау
үшін іздер мен заттай дәлелдемелерді табу және алу болып табылады [5].
Осы А.Н. Васильевтың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға жағдайын және кінәлі адамды анықтау үшін жүргізілетіндігін айтады.
И.Е. Быковский, Е.Н. Викторова, Ю.А. Горинов, Г.Я. Гриневич, Ю.Г.
Корухов, А.А. Леви, И.Д. Найдис, В.С. Сорокин, Е.Н. Тихонов, Г.С.
Юриндердің берген түсінігі бойынша оқиға болған жерді тексеру дегеніміз-
орын алған оқиғаны, қылмыскердің жеке басын, қылмыс себебін және басқа да
тергеу барысында анықталуға жататын жайттарды анықтау үшін оқиға болған
жердегі материальдық заттардың белгілері мен құрылымын табу, көру, танысып
және бекітуден тұратын тергеу әрекеті болып табылады [6].
Осы авторлардың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға мен қылмыскерді, қылмыс себебін анықтауға бағытталған тергеу әрекеті
екендігін білдіреді
Ал, Т. А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау дегеніміз орын
алған қылмыстық оқиғаның болғандығы мен анықталуы үшін оқиға болған жердегі
жағдайды кешенді зерттеу, қылмыс іздері мен басқа да заттай дәлелдемелерді
анықтау мақсатында алғашқы тергеу кезеңінде кезек күттірмей орындалатын
процессуалдық іс әрекет дегендігін көрсетеді [7]. Жоғарыда көрсетілгендей
Т.А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау процессуалдық іс
әрекетке жатады.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың пікірлерінше оқиға болған жерді қарауға келесідей түсінік
береді: “Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті”. Е.Ғ. Жәкішев,
Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың берген
түсінігі оқиға болған жер не үшін, қашан жүргізілетіндігін қамтып отыр
деуге болады. Шын мәнісінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті оқиға
болған жерді қарай отырып ол жерден қылмысқа қатысы бар деген айғақ
заттарды тауып, оларды бегіту мен алу үшін жүргізіледі. Оқиға болған жерді
кідіртпей жүргізу қажеттігі оқиға болған жердегі айғақ заттар болып
табылатын жайттардың бұзылмауын қамтамасыз ете отырып дер кезінде бекіту
керектігін меңзейді.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі бойынша “Тактикалық әдіс дегеніміз ол
заңға, этикалық талаптарға қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы
айла әдісі”. Жоғарыда көрсетілген Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова,
Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың тактикалық әдіске берген түсінігінен
біз тергеушінің айла тәсілдері екендігін және ол айла тәсілдің заңға және
этикалық талаптарға сай болуы қажеттігін біліп отырмыз.
“Криминалистикалық тактика дегеніміз – тергеу әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер
кезінде жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде
жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы” деген түсінікті бізге Е.Ғ.
Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар
беріп отыр.
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша оқиға болған жер бойынша төмендегі
мағынадағыдай түсінігін береді. Оқиға болған жер дегніміз-оқиға болған
жердегі жағдайды, қылмыс, қылмыс жасаған адам іздерін, және тағыда басқа
қажеттерді және барлығының қосындысы негізінде оқиғаның болуын, басқа да
тергеу жүргізіліп жатқан оқиғаның орын алуына қорытынды жасауға негіз
болатын жайттарды анықтап, бекітіп зерттеуге бағытталған кезек күттірмейтін
тергеу әрекеті деген маңғынада түсінігін береді [8]. Р.С. Белкин өз
түсінігінде оқиға болған жер тек қылмыс болған жер ғана еместігін, оқиға
болған жердегі оқиғаның анығына жету мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті
дегендей тұжырымды береді. Сондықтан әр бір оқиға болған жер қылмыс болған
жер бола бермеуі мүмкін. Осыған байланысты оқиға болған жерді тексеру
барысында тергеуші осы жерде қылмыс оқиғасы орын алды деген тұжырымды алдын
ала жасауға болмайды дегенді ұсынамыз.
Осы жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып біз оқиға болған жерді
қараудың тактикалық әдістеріне келесідей түсінік береміз. Оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістері дегеніміз, іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп
танылған оқиға орын алған орынды тексеру тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге
бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер
жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығын құрайтын заңға, этикалық талаптарға
қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда, тергеу әрекетінің
нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы айла әдісі.
Жоғарыда тоқталып өткендей оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
негізінен өзінің түсінігінде көрсетілгендей келесі мақсаттардан тұрады
деуге толық негіз болып отыр:
- орын алған оқиғаны қалпына келтіру;
- орын алған оқиғада қылмыс белгілері мен қылмыс оқиғасы бар жоғын
анықтау;
- оқиға болған жерден осы оқиғаға қатысты іздер мен заттай
дәлелдемелерді іздеу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді бекіту;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді алу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді зерттеу.
Осы көрсетілген мақсаттар негізінде оқиға болған жерді қараудың қандай
маңызы барлығы анықталады. Оқиға болған жерге тексеру жүргізудің мақсаттары
қандай болса оның маңызы да сондай болары белгілі. Осыған байланысты оқиға
болған жерді қараудың маңыздылығы орын алған оқиғаның орын алған жерін
анықтап, егер қылмыс болған жағдайда қылмыс жасаған адамды, қылмыс жасау
себебін, қылмыстың жасалу түрін анықтау үшін қажеттілігінде болып отыр.
Осы аталып өткен мақсаттарға жету бағытында ғылыми дәлелденген және заң
мен этикаға қарсы емес кешенді тәсілдердің айла амалын қолдана отырып
жүргізу қажет. Оқиға болған жерді қарау тергеу амалының тактикалық әдістері
осы мақсатқа жетуді көздейді. Тактикалық әдістер көп жылдар бойы жиналған
машықтықтан және ғылыми зерттеуден өткізілген іс тәжірибеде орын алған айла
амалдардан пайда болады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында оқиға болған
жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығын сезіне отырып жүргізуге
міндетті. Алайда іс-тәжірибеде осы оқиға болған жерге барып оқиға болған
жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығы мен оның мақсатын түсіне
бермейтіндігін де аңғаруға болады. Кейбір жағдайларда оқиға болған жерді
қараушы оқиға болған жерді көзбен бір көріп алып ол жөнінде кабинетте,
басқа да орындарда отырып жазуы кездесуде. Бұл дегеніміз тергеушінің оқиға
болған жерді тексерудің маңызды екендігін ескермегендігін білдіреді. Бұндай
жүргізілген оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің алдын ала тергеу
барысында еш керегі де болмай қалады. Тергеуші оқиға болған жерді өз
көзімен көре отырып біртіндеп назар аудара отырып жүргізуі тиіс. Білеміз
кей жағдайларда ауа райға байланысты тергеуші оқиға болған жерді үзіліссіз
қарауға мүмкіндігі болмайды, осындай жайттарда тергеуші оқиға болған жерді
қарау хаттамасын жазуға ыңғайлы жерді анықтап, оқиға болған жерді бірнеше
бөлікке бөле отырып осы бөліктерді бөлек-бөлек хаттамаға түсіре отырып
бекітуі қажет. Мысалыға айтар болсақ тергеуші оқиға болған жерге келгенде
ауа райы суық болып қар ұшқындап, жел тұруына байланысты оқиға болған
жердегі іздердің бұзылмауын қамтамасыз ете отырып автокөлік ішінде отырып
хаттаманы толтыруы мүмкін, себебі сыртта қалам жазылмайды немесе жауын
шашыннан хаттама су болуы мүмкін. Осындай жағдайларда тергеушінің осы оқиға
болған жерді тексерудегі міндеті мен талабы күшейе түсуі керек. Тергеуші
бірінші кезекте оқиға болған жердегі іздер мен заттай дәлелдемелер жатқан
жерлерді белгілеп оқиға болған жерді қарауға қатысушы адамдардың
қатысуынлда, олардың бұзылып немесе жойылып кетпеуіне шара көреді де осы
жерді бөлек-бөлек бөліктерге бөліп кезектесіп осы бөліктегі орналасқан
жайттарды хаттамаға түсіруі шарт. Оқиға болған жергеі іздер мен заттай
дәлелдеме болып табылатын заттардың жатқан жерлерін белгілеуді қажет етеді,
себебі, қар немесе жауын шашын, ауа райының ыстығынан осы заттар жойылып
немесе көміліп, жоғалып кетуі мүмкін.
Оқиға болған жерді бейне таспаға және суретке түсіру міндетті түрде
жүзеге асырылуы қажет. Оқиға болған жерді бейне таспаға, суретке түсіру
негізінде тергеушімен оқиға болған жерді тексеру тергеу әрекетін жүргізу
барысында ұмытылып кеткен жайттар, оқиға болған жердегі көрініс қалай
болғандығы, хаттама мен бейне таспада немесе суреттегі көрініс арасында
алшақтық орын алғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші хаттамада осы бейне
таспаға түсірілгені, суретке түсірілгендігі туралы ақпараттарды енгізеді,
осы жерде қандай техникалар қолданылғандығын бекіту керек. Іс тәжірибеде
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті кезінде бейне таспаға түсіру
мен суретке түсіру толық жүргізілмейтіндігі мен оны жалпы
қолданылмайтындығы белгілі болып отыр. Машықтанған тергеуші оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетін бейне таспаға, суретке түсіруге тырысады,
себебі осы оқиға бойынша шешім қабылдар кезде тергеуші осы оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетінің хаттамасы мен бейне таспа мен суреттегі
көріністерге сүйене отырып өзінің шешімін негіздейді.
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде оқиға болған жерді тексеруші тергеуші
оқиға болған жердің схемасын, ондағы жайттарды толық және түсінікті етіп
бейнелеуі қажет. Осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне қосымша болып
табылатын оқиға болған жердің схемасы оқиға болған жерді қарау хаттамасында
көрсетіліп бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді қараушылар тарапынан оқиға
болған жерді схемаға түсіруде әр түрлі тәсілдерді қолданатыны бізге мәлім
болып отыр, алайда осы схеманы алдын ала тергеу барысында танысатын
лауазымды адамдар, немесе басқа тергеуші өндірісіне алған кезде осы
схемадағы көрсетілгендерді көріп толық түсіне бермейді.
Осы тарауда көрсетілген жағдайларды ескеріп, қортындылай отырып оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерінің маңыздылығы,
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне берілген түсінікте толығымен
қамтылып отыр деуге негіз болып отыр. Сондықтан оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің тактикалық әдістері іс тәжірибеде кездескен айла
амалдармен ғана шектелмей ол әр дайым өзгеріп толықтырылып отырады. Атап
айтар болсақ осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіндегі тактикалық
әдістер шексіз деп тануға болады.
2. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабына сай жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып танылады. Сондықтан, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізу тек заңда көрсетілген тәртіппен және осындай тергеу
әрекетін жүргізуге негіз болған кезде ғана жүзеге асырылады. Оқиға болған
жерді қарауды жүргізуде негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221-222, 227-баптары басшылыққа алынады. Қылмыстық іс
бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің ішінде осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетіндердің бірі.
Заң бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері
көрсетілмеген. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
тактикалық әдісі жылдар бойы оқиға болған жерді қарау жүргізіп жүрген
тергеуші, анықтаушы және анықтау органдарының қызметкерлерінің жинаған
тәжірибесінің негізінде қалыптасатын айла тәсіл десек болады. Алайда оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері заңда өз орнын
алмады деп қалай болса солай жүргізуге болмайды. Әр бір оқиға болған жерді
қарау барысында оқиға болған жерді қару жүргізіп отырған қызметкер бірінші
кезекте азаматтардың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына кепіл
болуы шарт. Осымен қатар оқиға болған жерді қарау барасында заңда
көрсетілген тәртіп пен этикалық қарым қатынас сақталуы тиіс. Осыған
байланысты оқиға болған жерді қарау жүргізуші Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222- бабының негізінде жүргізуі және осы
заңның 227-бабының негізінде осы оқиға болған жерді қарауды бекіту
мақсатында хаттама толтырылуы қажет.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының
талабына сай оқиға болған жерді қарау келесі тәртіпте жүргізіледі:
- қылмысты ашу үшін тергеу талап етілетін қылмыс туралы арыз немесе
хабар алғаннан кейін тергеуші, егер тергеуші жоқ болған жағдайда
анықтаушы немесе анықтау органаның лауазымы жағынан жоғарғы
қызметкері оқиға болған жерді дереу қарау;
- тексеру куәлардың қатысуымен жүргізіледі (баруы қиын жерлерде,
тиісті қатынас құралдары болмағанда немесе басқа объективті
себептерге байланысты азаматтарды куә ретінде тарту мүмкін
болмаған кезде, сондай-ақ тексеру жүргізу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірумен байланысты болмаған жағдайлардан
басқа кездерде);
- қарау кезінде анықталғанның және алынғанның бәрі куәгерлерге басқа
да қарауға қатысушыларға көрсетілуі тиіс, бұл туралы хаттамада
белгі жасалады;
- іске қатысы бар объектілер ғана алынуға жатады;
- тұрғын үйді қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың
келісімімен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі;
- ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы қарау олардың әкімшілік
өкілдерінің көзінше жүргізіледі;
дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың от басылары тұратын үй-
жайларды қарау тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және олардың көзінше
жүргізіледі. Қарау жүргізілген кезде прокурордың және Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті.
Оқиға болған жерді қарауда келесі 3 сатыға бөлеге болады:
1) Дайындық
2) Жұмыстық (опарациялық)
3) Қорытынды
Оқиға болған жерді қарауды осылай сатылау тергеу әрекетінің
бүтіндігін бұзбай қарай тактикаларының жалпы ережелдерін қолдана отырып
жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.
Толықтық, обьективтілік, әдістемелік және басқа да тактикалық
ережелер тергеушінің нақты ұйымдастырылған жұмысының негізінде, егер оқиға
болған жерді қарау белгілі бір тәртіппен қатаң белгіленген тәртіппен ғана
жүзеге асырылады. Оқиға болған жерді қарау әрекеттерін бұлай бөлудің
мақсаты оқиға болған жерде тергеушінің жүйеленген әрекеттерді белгіленген
тәртіппен, сатымен атқаруы сапалы жұмысты қамтамассыз етеді.
Оқиға болған жерді қарау дайындық, жұмыс және қорытынды саты деп
бөлуі тергеушінің қарау үрдісі кезіндегі жеке-жеке әрекеттерінің барлығы
қараудың жалпы мақсатына жетуге бағытталған.
Оқиға болған жердегі жағдайды және обьектілерді нақты зерттеуді
бастау үшін тергеуші қарауға қажетті жағдай жасауы, оған қатысты тұлғалар
және оның затын анықтауы және оқиға болған жердегі келесі атқарылатын
жұмыстарды қамтамассыз етуі керек. Тергеудің бұл жұмыстары – іс жүргізу
барысының “қарау” негізгі бөлігін құрайды және ол онсыз мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz