АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1. Азаматтық құқық туралы ұғым
8
1.2. Азаматтық құқықтық реттеу тәсілдері
13
2 МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МҰРАДАН БАС ТАРТУ
2.1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі мен мұрагерлік қатынастардың субъектілері
21
2.2 Мұрагерлік объектілері. Мұраның құрамына кірмейтін мүліктер
22
2.3 Мұрагерлік негіздері. Мұраның ашылу орны мен олардың мағынасы 23
2.4 Юстиниан құқығындағы мұрагерлік
25
3 ӨСИЕТ БОЙЫНША ЖӘНЕ ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
3.1 Өсиет бойынша мұрагерлік
26
3.2 Өсиеттің күшін жоюы және оны өзгерту
26
3.3 Заң бойынша мұрагерлік
28
4 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ШАРТЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
31
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық құқық – Қазақстан
Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-
тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен,
оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Азаматтық құқықты зерттемес
бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін
белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай
шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар
ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық
реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығы тауар-
ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастарды қарастырады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін
тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де
мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік
емес жеке қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және
бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар туындайды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық
құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң
жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын
сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды.
Азаматтық кодексте көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте
күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы
белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып
алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі
немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға,
толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұрагерлік қатынастар, оның элементтері
туралы рим заңгерлерінің еңбектерінде сөз болған. Кейіннен, Дж. Локктың,
Ш.Л. Монтескьенің, Г. Гегельдің, И. Канттың, Р. Мольдің, Ю. Штальдің, К.
Маркстің еңбектерінде әртүрлі идеялар көрініс тапты.
Еліміз егеменді мемлекет болғаннан кейін отандық ғылымдардың Қазақстан
мұрагерлік қатынастар, оның элементтерінің нығаю мәселелеріне қызышулығы
артты. Бұл М.Т. Баймахановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтың, А.К.
Котовтың, Е.К. Көбеевтің, С.Н. Сәбікеновтың, Ө. Қопабаевтың, М.С.
Нәрікбаевтың, Ж.Д. Бұсырмановтың, С.Ф. Ударцевтың З.Ж., Кенжалиевтың А.С.,
Ибраеваның З.К., Аюпованың Л.Т. Назаркулованың С.Ю., Савченконың Ш.В.
Тлепинаның, Б.З. Каирбековтың және басқалардың еңбектерінде көрініс тапты.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу әдістемелік
және теориялық негізін жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістер құрайды.
Азаматтық құқық қатынастарының қарастырылуда диалектикалық әдіс басым
қолданылды.
Жалпы ғылыми әдістердің ішінен логикалық, тарихи, жүйелік, әлеуметтік
әдістер қолданылды. Азаматтық құқық қатынастарының құқықтық мемлекеттегі
дамуын жүйелік тұрғыдан талданды. Индуктивті және дедуктивті әдістері
құқықтық мемлекеттің құрылу себептерін, алғы шарттарын, әлеуметтік
жағдайын, саяси-құқықтық кеңістікте жариялануында қолданылды. Қарастырылып
отырған мәселесің басты және жүйе құрастырушы аспектілерін талдау және
сомдау әдістері де қолданылды. Қазақстанның саяси-құқықтық кеңістігіндегі
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы және қоғамды реттеген заңдылық
жүйелі талданды.
Жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау, салыстырылып талдауға өз
кезегінде орайлы орын берілді. Кеңестік кездегі және қазіргі кездегі
мемлекетте азаматтық құқық қатынастар орнын анықтап, салыстыру арқылы
мәндік және мазмұндық ерекшеліктерін ашуда салыстырмалы әдіс қолданылды.
Жұмыста заң әдебиеттерімен қатар философиялық, әлеуметтік, еңбектер,
баспасөз материалдары, интернеттік ақпараттар пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыс барысында
азаматтық құқығының теориялық және практикалық жағын қарастыра отырып,
Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актелері мен
нормаларының мәліметтері қолданылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп
аталады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі - Зерттеу жұмысы кіріспеден,
төрт бөлімнен, төғыз бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы, элементтері
1. Азаматтық құқық туралы ұғым
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын –
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық — адамның нақты бір мемлекетке саяси және құқықтық қатысы.
Мемлекеттің және оның билігіне бағынатын адамның арасындағы өзара қарым-
қатынасты білдіреді: мемлекет өз азаматының заңды құқылары мен мүдделерін
қамтамасыз етуге, қорғауға және оған шет елде қамқорлық жасауға кепілдік
береді; ал азамат мемлекеттің заңдарын және т.б. өкімдерін бұлжытпай
сақтауға және оның белгіленген міндеттерін орындауға міндетті. Мұндай
құқылар мен міндеттердің жиынтығы азаматтың саяси-құқықтық статусын
айқындап, оны шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардан ерекшелейді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
Конституциясында: “Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде алынғанына қарамастан бірыңғай
және тең болып табылады. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа
мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды” делінген (10-бап). Әлемдік
тәжірибеде дүниеге келген нәрестеге азаматтық алу құқы екі негізге: қандық
және түп-тамыр құқыларына сүйенеді. Қандық құқы бойынша азаматтық алу туған
мекен-жайына емес, ата-анасының азаматтығына байланысты
(Австралия, Норвегия, Италия, Финля ндия т.б.), ал түп-тамыр құқы бойынша
нәрестенің қай мемл. терр-сында туғаны түп негізге алынады да, ата-анасының
азаматтығының бұған қатысы болмайды (Бразилия,Аргентина, т.б.)
Қазақстан Республикасының 1991 жылы 20-желтоқсанда қабылданған (1993
жылы 3 қазанда түзетулер мен толықтырулар енгізілген) “Азаматтық
туралы заңы” бойынша Қазақстанда қандық құқы негізге алынады.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін
құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады [1].
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында
көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Сонымен қатар, мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар да азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар
мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны-мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес,
қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде
(мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-
жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа
бөлінеді Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ
қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады [2].
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке
келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық,
азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік
беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол
сұғуға болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға,
оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе,
осы баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы”
атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы
жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын
құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай
келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады.
Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға
осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы 24 желтоқсанда он
үшініш сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11
сессиясы қабылдаған жаңа Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын
алады. Азаматтық кодекске 1996 жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы,
1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998 жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер
енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік
құқықтық актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі
мүмкін. Бұл орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24
наурыздағы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық
актілердің бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық
жүйе бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық
нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік
пен жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке
меншік мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп
баяндалған. Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі,
отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және
өзге де хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке
мүліктік қатыныстарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан
Республикасы Конституциясының 16-18 баптарында жатыр [3].
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған,
заң күші жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды
орын алатын Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы
бөлім) атап өткенбіз. Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1
наурыздан бастап күшіне енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24-
тараудан тұрады. Оның сипатты белгісі оған нарықтық экономика
жағдайындағы азаматтық айналымға арналған нормативтік базаның негізі
етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық заңдылықтағы құқықтық нормалар өздігінен азаматтық құқықтық
қатынастарды туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды. Ол үшін құқықтық
нормаларда қарастырылған жағдайлар тууы қажет, олар азаматтық заңды
фактілер деп аталады. Сондықтан заңды фактілер құқықтық норма мен азаматтық
құқықтық қатынас арасындағы байланыстырушы звено ретінде қызмет атқарады.
Заңды фактілерсіз бір де бір азаматтық құқықтық қатынас орнатылмайды,
өзгертілмейді және тоқтатылмайды.
Осылайша, азаматтық заңды фактілер дегенде түсінетініміз –
қандай да бір жағдай, онымен нормативтік актілер заңды салдарларды
байланыстырады: азаматтық құқықтық қатынастардың тууы, өзгеруі немесе
тоқтатылуы.
Заңды фактілер азаматтық құқықтық қатынастың негізінде
жатқандықтан және оны орнатып, өзгертіп немесе тоқтата алатындықтан, оларды
азаматтық құқықтық қорғаудың негіздемесі деп атайды.
Азаматтық заңдылықта сан алуан түрлі заңды фактілер азаматтық
құқықтық қатынастардың негіздемесі ретінде қарастырылған. Бұл заңды
фактілердің жалпы тізімдемесі ҚР АК 7-бабында көрсетілген.
Заңды фактілер ағымы сипатына байланысты азаматтық құқықта
оқиға және әрекет деп бөлінеді. Оқиғаға жататын әрекеттер, адамның еркінен
тыс болатын әрекеттер. Мысалы, дүлей апат, адамның тууы мен өлуі, қандай
да бір уақыттың өтуі және т.б. Ал әрекет адамның еркіне байланысты
болады. Мысалы, келісімшартқа отыру, міндеттеменің орындалуы, шығарма
жазу, мұрагерлікті қабылдау және т.б.
Барлық әрекеттер мен оқиғалар азаматтық-құқықтық салдарларды
тудырмайды, тек қана азаматтық құқықтың нормаларын бұл салдарлармен
байланыстыратындары ғана тудыра алады [4].
Азаматтық құқық адамдардың қоғамдық қатынасын реттейді,
олардың осы әрекетінен осы қатынастар қалыптасады, яғни заңды фактілердің
негізгі массасын азаматтық құқықта адамдардың әрекеттері құрайды.
Әрекет, өз кезегінде, заңды әрекет және заңсыз әрекет болып
бөлінеді. Заңсыз әрекеттер заңның талаптарына немесе басқа да нормативтік
актілерге қайшы болып келеді. Сондықтан заңсыз әрекет жасау құқық
бұзушыға азаматтық заңнамада қарастырылған санкцияларды қолдануға әкеліп
соғады.
Ал заңды әрекеттер азаматтық заңнаманың талаптарына сәйкес
келеді. Азаматтық құқық экономикалық айналымның дұрыс дамуын жанамалау
ететіндіктен, заңды фактілердің көпшілігі азаматтық құқықта заңды
әрекеттер құрайды. Бірақ заңды әрекеттің азаматтық құқықтағы заңды
мағынасы, маңызы біркелкі емес.
Өзінің заңды мәніне қарай барлық заңды әрекеттер заңды
істер және заңды актілер болып бөлінеді. Заңды істер дегеніміз –
азаматтық -құқықтық салдарды тәуелсіз тудыратын нақты бір заңды
әрекеттер.
Заңды актілер бұл – сәйкес заңды салдарды арнайы шақыру
ниетімен жасалынатын жағдайда ғана тудыратын заңды әрекеттер. Заңды
актілердің қатарына әкімшілік актілер мен келісімдер де жатқызылады.
Әкімшілік актілер әрқашанда сәйкес әкімшілік-құқықтық
салдарды шақыру ниетімен жасалады. Сондықтан әкімшілік актілердің көпшілігі
әкімшілік құқықтық қатынастың негізі болып табылады және азаматық-
құқықтық заңды фактілердің қатарына жатпайды. Сонымен қатар кейбір
әкімшілік актілер тек әкімшілік қана емес, сонымен қатар азаматтық-құқықтық
салдар шақыру пиғылымен де жасалынады. Осылайша, жергілікті әкімшіліктің
азаматқа тұрғын үйге ордер беруі жергілікті әкімшілік пен тұрғын үй
ұйымдарының арасындағы әкімшілік құқықтық қатынасты ғана тудырмайды,
сонымен қатар азамат пен тұрғын үй ұйымдарының арасындағы тұрғын үй жалдау
келісімін жасау бойынша азаматтық-құқықтық қатынастарды да тудырады.
Әкімшілік актілерден ерекшелігі келісімдер тек қана
азаматтық-құқықтық салдарды шақыру мақсатында жасалады. ҚР АК 147 бабына
сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқық пен міндеттемелерді
бекіту, өзгерту мен тоқтатуға бағытталған әрекеті келісім болып саналады.
Осылайша, келісімдер қатарына мыналар жатады: әртүрлі
келісімдер (сату-сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, мүлікті жалға алу,
басқа жалға алу, қарыз және т.б.), конкурс жариялау, өсиетхат және басқа
да заңды әрекеттер, бұлардың барлығы да нақты бір азаматтық-құқықтық
салдарды шақыру мақсатымен азаматтық құқық субъектілерімен жасалады [5].
Осылайша, азаматтық құқықта заңды фактілер мынадай
жіктеліске ұшырауы мүмкін:
а) оқиға мен әрекет;
б) заңды және заңсыз әрекеттер;
в) заңды әрекеттер және заңды актілер;
г) әкімшілік актілер мен келісімдер.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын
және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық
құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы
азаматтық құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің
заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір
кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с
Азаматық құқық Қазақстандық құқық жүйесінде негізгі орындардың бірін
алып отыр. Бұл сала азаматтық қоғамда қалыптасатын қатынастардың үлкен
бөлігін реттейді. Азаматтық қоғам дегенде биліктің және басқарудың
мемлекеттік институттарымен бірге өз қызығушылығымен және қоғамның
қызығушылықтарымен қызметтің әр алуан түрлерін жүзеге асыратын әлеуметтік
және экономикалық жағынан тәуелсіз субъектілерілердің жиынтығы түсініледі.
Мемлекеттің азаматтық қоғамның қатысушыларының өмірі мен қызметі саласына
араласуға құқығы жоқ, тек заң шеңберінде ғана өз қызметтерін атқарады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі әр түрлі қажеттіліктерді (экономикалық,
мәдени, рухани және т.б.) қанағаттандыруды қажет етеді. Осы мақсатта олар
мүлікті иесіздендіреді және бір-біріне әр түрлі қызмет көрсете отырып
мүлікке ие болады, мемлекет мүліктік және онымен байланысты жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, азаматтық заңнамада айналым қатысушыларының
құқықтық жағдайларын нығайтады, мүлікті меншікке айналдыру мүмкіндігін,
ақша-тауар қатынастарына қатысу мүмкіндігін береді.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын
дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі
мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. ҚР
Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының
азаматтық құқық курсын оқитын Юриспруденция мамандығының студенттеріне
арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық
білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге
көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық
қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу
жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні
бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек
бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың
реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету
мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-
құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей
отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге біріктіріледі
[6].
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай
азаматтық құқықтық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын
тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру- осылардың бәрі де
құқықтық қатынасты тудырады, яғни осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі
салдары болады.
1.2 Азаматтық құқықтық реттеу тәсілдері
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның
реттеу тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары
бойынша құқықтық қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және
ол құқық жүйесінің салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін.
Азаматтық –құқықтық қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық
құқығының реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты анықталады.
Біріншіден, Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңды
теңдігі, яғни азаматтық құқығының субьектілері азаматтық айналымға
түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке және заңды
тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті өз ниеттерінің
негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру
мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға
негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз- тараптар араларында
туындайтын қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше
көзделмесе, реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің
көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық
кодекстің 238-бабы, яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы
пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа
сала ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей [7].
Мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке
мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір
қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе
ұйымдардың жеке мүліктік емес құықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы
жауапкершілікке әкеп соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған
жұмысқа тұруға немесе кәсіпкерлікқызметпен айналысуға қиындық тудыруы
мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет
жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды.
Ал азаматтар үшін құқықққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген
физикалық кемісітушілікті өтетуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынсатр, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар,
заңды тұлғалар, мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтақ бөліністер болып
табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады [8].
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 44-бабында көрсетілгендей.меншік иесі қаржыландыратын
мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын
өз міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған
жағдайда екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады.
Азаматтық талап жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері.
Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда
болу негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негізден
көрінеді, мұның өзі Азаматтық Кодекстің 7-бабында көрініс тапқан.
Азаматтық кодекстің 271-бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген
тұжырымға сүене отырып, міндеттемелердің қалай пайда болатыны айқындай
түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян
келтіруде немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын
және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық
құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы
азаматтық құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің
заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір
кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-
жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады [9].
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа
бөлінеді Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ
қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке
келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық,
азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік
беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол
сұғуға болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға,
оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе,
осы баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы”
атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы
жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын
құрайды [10].
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай
келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады.
Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға
осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының
мүмкіндік болу негіздерін тізбелеп келтірген.
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен
байланысты бірқатар негіздер бар.Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттары,
әрине, біз бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын
айтып отырмыз. Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті
түрде өкімнің жүргізетіңдігінен көрінеді. Сондықтан да барлық жағдайда
да әкімшілік құжат органдар, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның
орындалуын бақылаушы органдар және т.б. арасында әкімшілік құқықтық
қатынастарды туғызады. Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық
міндеттемені де дүниеген әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек
кездеседі, кәдімгі жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік
құжат) күрделі заңдық құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің
пайда болу негізінде шарт әкімшілік құжатқа келіп қосылады [11].
Міндеттеменің пайда болу негізіне құқықққа қайшы нақты
әрекеттер де жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақан не кездей соқ
иелену, зелел келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін
бұзуды мысал етіп алуға болады. Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-
бабында қарыстырылған негіздерде де пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, обьектілерінің салалы
ерекшеліктеріне және субьектілерінің сипатына қарай мынанадай түрлерге
бөлінеді:
1. Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2. Біржақты және өзара ортақ міндеттеме;
3. Борышқор әрекетін нақты анықтайтын міндеттеме және
балама міндеттеме;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (Бұл міндеттеме
субьект ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болуына, өзгеруіне
немесе толықталуына әсер етпейді);
5. Басты және тәуелді міндеттемелер;
6. Шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме
және бір жақты еркін құжат түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп
бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын
айқындай түсу.
Бұл орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал
несие берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі
жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі
кездеседі, мәселен, саянсай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын,
несие берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз Мысалы,
автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға
ұсынбауы тиіс. Міндеттеме бір жақты және өзара ортақ та болады.
Біржақты міндеттеме дегеніміз мінджеттемега қатысушының біріне тек
қана құқық беріледі де, екіншісінен тек қана міндет бөлінеді. Ал
екі жақты міндеттеме деп әр жақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы
да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату міндеттемесін мысалға
келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып алушының да, сатушының бірқатар
құқықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтық кодекстің
269-бабының 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың
пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жасуға міндетті басқа
тараптың барышқоры және сонымен бірге оған талап талап қоюға
құқығы бар оның несие берушісі болвып есептеледі [12].
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір
әрекетті атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты қайтару, мынадай
ақшаны беру және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын
міндеттеме де кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір
немесе бірнеші әрекет таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау
міндеттемені атқаруды білдіреді. Мұнадай міндеттеме балама деп
аталады.
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер
құрайды. Оған борышқор мен несие берушінің жеке басына қатысты
міндеттемелер жатады. (мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырыс
шартынан келіп шығады). Мұндай міндеттеме борышқордың немесе несие
берішінің қайтыс болумен байланысты тоқтатылады. (АК –тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс деп
те, сондай-ақ бір жақры еркін құжатт міндеттемесі депте бөледі.
Міндеттеменің шартты тобы өте көп кездеседі(сату-сатып алу
тасымалдау, сақтандыру және т.б)
Шарттан тыс міндеттеем әр жақтың келісім бойынша пайда
болмайды, керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субьектісінің мүлкіне
жасалған зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю
салдарынан туындайтын міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне
жинағандарын заңсыз сатып алу және жинау, мәмлемен белгіленген
негіздерсіз иелену жағдайын да да көрінеді. Бұл жайында Е. Баянов
былай айтады: “Міндеттеменің пайда болуы заңды тұлғалардың мүлкіне
және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан туындауы да мүмкін
Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді шарттсыз
міндеттемелер деп те айтады”
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқыққ бұзушыға
жүктелетін санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық
бұзушы зиян келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық,
мемлекттік қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі
мөлшерде немесе толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік
санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары
эквиваленті өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге
зиян немесе шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында.
Оның мақсаты –талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiк бұл – құқықта танылатын
азаматтардың азаматтық құқығы болуы мен азаматтық мiндеттер атқаруының
мүмкіндігі. Азаматтық құқықтық қабiлеттiк адам болудың өзiнен ажырағысыз.
Өмiр сүрiп отырған адам, тірі болғанда, ол құқықтық қабiлеттiкке ие болады.
ҚР АК 13-шi бабында азаматтың құқықтық қабiлеттiгi оның тууы кезінде пайда
болатынын және өлiммен тоқтайтынын бекiткен. Адам дүниеге келген болып
есептелетiн сәт заңды емес, медициналық категориямен анықталады.
Құқықтық қабiлеттiктiң тоқтатылуы биологиялық өлiммен байланысты [13].
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны азаматтық құқықтар
мен міндеттемелердің жиынтығын құрайды және азамат оған қолданыстағы заңға
сәйкес ие бола алады.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны (ҚР АК 14 бабы)
мына мүмкіндіктерден тұрады:
- меншiк құқығында дүниеге ие болу;
- дүниенi мұра етiп мұраға қалдыру;
- кәсiпкерлiк және басқа да заң арқылы тыйым салынбаған қызметпен
шұғылдану;
- заңды тұлғаны құру;
- заңға қайшы келмейтiн кез-келген мәмiлеге келу және мiндеттемелерге
қатысу;
- тұратын жерiн сайлату;
- ғылымның, әдебиет және өнердің шығармасында авторлық құқығы болу;
- басқа мүлiктiк және дербес мүлiктік емес құқықтарды алу.
Бұл аталған құқықтардың ішінде неғұрлым маңыздысы
конституциондық сипат. Бұл – өзінің дербес мүлкіне ие болу, оны мұраға
қалдыру, тұрғын үйге құқығы болу, авторлық құқығы болу және т.б.
мүмкіндігі.
Мемлекет азаматтардың құқықтық қабiлеттiгiне кепiлдiк бередi.
Азаматты құқықтық қабiлеттiгiнен айыру және шектеудің қол жетімсіздігі:
1) Ешкім де заң актілерінде ескерiлген жағдайда болмаса
құқықтық қабiлеттiкте және әрекеттік қабiлеттiлiкте шектеле алмайды;
2) Заңнама актiлерімен бекітілген азаматтың құқықтық қабiлеттiк
және әрекеттік қабілеттерінің немесе олардың кәсіпкерлік және басқа да бір
қызметпен айналысуға құқықтарының шектелуі, шарттары мен тәртібінің
сақталмауы тиiстi шектеу қоюды бекітетін мемлекеттiк немесе басқа да
органның актілерінің нақты еместiгiн білдіреді;
3) Азаматтың құқықтық қабiлеттiктен немесе әрекет
қабiлеттiлiктерінен толық немесе жартылай бас тартуы және басқа да
азаматтың құқықтық қабiлеттiкке немесе әрекет қабiлеттiлiктеріне шектеу
қоюға бағытталған келісімдер маңызсыз, тек қана мұндай мәмiлелер заң
актілерiмен рұқсат етiлетiнде ғана болады.
Осылайша, азамат өздігінен құқықтық қабілетінен немесе
әрекет қабілеттілігінен толықтай немесе жартылай бас тартуға құқығы жоқ.
Мемлекет тиiстi заңдар шығару жолымен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын шектеуді өзі шешеді. Алайда бұл тек қана төтенше
(әскери) жағдайларда ғана жасалына алады, мұнда осы шектеулердің әрекет ету
мерзімі мен шегі көрсетіледі (ҚР Конституциясының 39 б., 1 т.) [14].
Сонымен, құқықтық қабiлеттiк - бұл нақты заң фактілерінің (яғни
заңның заң зардаптарының болуымен байланыстыратын тiршiлiк жағдайлары)
негiзiнде тұлғада нақты жеке құқық (яғни жеке тұлғада бар тәуелдi құқық)
пайда болатын ортақ алғышарт.
Азаматтық құқықтың субъектілерінің арасында АК ҚР азаматтарын
және басқа да жеке тұлғаларды бөліп қарастырады, ҚР АК 2 тарауы соларға
арналған. Жеке тұлғаның жалпы түсінігі ҚР АК 12-бабында қалыптасқан. Бұл
бап жеке тұлға түсінігімен ҚР азаматтарын, шетелдік азаматтарды және
азаматтығы жоқ тұлғаларды біріктіреді.
Демек, азаматтық айналымдағы бағалы қатысуы үшiн жеке тұлға
қабiлеттiлiктiң азаматтық құқық иеленуi қажет, яғни азаматтық құқығы мен
мiндеттеріне ие болуы керек және оларды жүзеге асыруы қажет. Бұл қасиетке
ие болу да индивидтi азаматтық құқықтың субъектiсіне айналдырады. Құқық
иелену термині азаматтық заңнамада қолданбайтын болса да, азаматтық құқық
иеленудiң бастаулары экономикалық тауарлық қатынастарда негiзделедi, осы
көрcетiлген қасиет позитивтi құқықпен бекiтіледі. Құқық иелену ұғымы өзi
заң ғылымымен жасалған және ҚР-ның Конституциясында бекiтілген. Азаматтық
құқық иелену бұл – салалық құқық иеленудің түрлерінiң бiрi.
Заңды тұлғалардың құқық иеленуіне қарағанда жеке тұлғалардың
азаматтық құқық иелену екіге бөлінедi:
- азаматтық құқықтық қабiлеттiлік;
- азаматтық әрекет қабілеттілігі.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына
келтіру тек қана оған келтірген зиянды немесе шығынды толығымен
өтеген кезде пайда болады. Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
ерекшеліктерінің бірі келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен
жауапкершілік жауапкершілік мөлшерінің сәкес келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар.
Егер де жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген
жағдайды түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды
реттеумен қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату
үшін ықпал етуші сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша
теңдігі азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау
қажеттігінен туындайды [15].
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас
теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде
негізгі қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды
пайдалан білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі
құрылыс, транспорт, кәсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек
алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы
міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп
саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір
тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ,
азаматтық-құқықтық жауапкершілік мүліктік сипатағы санкция қолданумен
байланысқан, бұзылған құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға
қатысыушылардың тең құқығын экономикалық тұрғыда әсер ететінмәселе,
сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (байланысты емес) мүліктік
емес жеке қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалар
жиынтығы.
2. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МҰРАДАН БАС ТАРТУ
2.1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі мен мұрагерлік қатынастардың
субъектілері
Мұрагерлік – қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүліктің басқа
адамға (адамдарға) – мұрагерлерге ауысуы.
Қайтыс болған азаматтың мұрасы басқа адамдарға әмбебап құқық
мирасқорлығы талаптарымен, егер Азаматтық Кодекстің 6-бөлімінің
ережелерінен өзгеше туындамаса, бірыңғай тұтас нәрсе ретінде және бір-ақ
мезгілде ауысады.
Мұрагерлік ҚР Азаматтық Кодексімен, ал тікелей өзі белгілеген жағдайда
өзге заң актілерімен реттеледі.
Мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет
және заң бойынша мұрагер бола алады.
Мұра ашылғанға дейін құрылған және мұраның ашылу уақытында болған заңды
тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер болуы мүмкін.
Мұра қалдырушыны немесе мүмкін болатын мұрагерлердің біреуін қасақана
өлтірген немесе олардың өміріне қастандық жасаған адамдардың өсиет бойынша
да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Бұған өсиет қалдырушы оның
өміріне қастандық жасалғаннан кейін өздеріне қатысты өсиет қалдырған
адамдар кірмейді.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған
және сол арқылы олардың өздерін немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлікке
шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған
адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ [16].
Балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде
бұл құқықтарын қалпына келтірмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны,
сондай-ақ мұра қалдырушыны күту жөнінде өздеріне заң күшімен жүктелген
міндеттерді орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және
кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынща мұраны алуға
құқығы жоқ.
Лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттетуге негіз болатын мән-
жайларды сот белгілейді.
Осындағы ережелер өсиет қалдырудан бас тартуға да қолданылады.
(Азаматтық Кодекстің 1057-бабы)
Осы ережелер барлық мұрагерлерге, соның ішінде міндетті үлеске құқығы
бар мұрагерлерге де қолданылады.
Меншікке , оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі,
-деп көрсетіліп, бекітілген. Яғни, азаматтардың мұрагерлік құқығы заң
жүзінде танылады және сақталады.
Жалпы мұрагерлік құқықтың өсиет бойынша және заңды мұрагерлік құқық
мәселелеріне арналған құқықтық нормалар заң шығарушылардан дәлділікті, ой-
тұжырымдарының анықтығы мен айқындығын талап етеді. Бұл әрбір азаматтың
басқа да мүдделерін қорғайтын мұрагерлік ерекшелігімен байланысты.
Мұрагерлік институттың консервативтілігі соншалық, оған қандай да бір
маңызды өзгерістерді қолдану мүмкін емес, себебі оны қайта қалпына келтіру
қиынға соғады. Дегенмен де уақыт өз толықтыруларын енгізіп отыр, бұл
өмірдің өзгеруімен, сондай-ақ адамдардың өз талаптарының өзгеруімен де
байланысты. Мұндай жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерге
соқтықпайынша, мұрагерлік құқық институты өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Ол
барлық құқық сияқты бүтіндей жаңа уақыттың және жаңа саясаттың талаптарына
жауап беруі керек. Аталған мәселелер теориялық деңгейде өңделмесе,
мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттейтін азаматтық заңдарды толық
жетілдіру процесі қиындайды [17].
Жоғарыда айтылған мәселелер және теориядағы мұрагерлікке қатысты өзге
де мәселелер, заңдар мен тәжірибелер ғылыми-теориялық зерттеулерге мұқтаж.
Сонымен қатар мұрагерлік құқық институтында құқықтық реттеулерді толық
жетілдіру бойынша, соның ішінде меншік құқығына ие болу және т.б.
мұрагерлік құқық институтына қатысты өзге де мәселелерді өңдеу және оған
баға беру керек. Мұрагерлік қатынастарды реттейтін негіздердің жүйесін
дамыту мәселелерінің мәнін түсіну қажет, сонымен қатар нотариалды және сот
тәжірибесінде азаматтардың мұрагерлік құқығын жүзеге асыру кезінде пайда
болатын мәселелердің онды жолдарын табу қажет.
Демек, зерттеу жұмысының өзектілігі мұрагерлік институтын жан-жақты
және терең теориялық зерттеу қажеттілігінің алдын ала анықтау, сонымен
қатар осы салада пайда болған құқықтық мәселелерді кешенді шешу болып
табылады.
Берілген тақырыптың маңыздылығы бойынша курстық жұмыстың мақсаты
мұрагерлік құқық институтының даму тенденциясын білу болып табылады, яғни
қазіргі мемлекеттің даму кезеңі мен кеңес дәуіріндегі мұрагерлік туралы
заңнамаларды салыстыру және мұрагерлік құқықтың өзекті мәселелері жан-жақты
талдап зерттеледі.
2.2 Мұрагерлік объектілері. Мұраның құрамына кірмейтін мүліктер
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен
міндеттер:
- егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды
тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
- өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;
- алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
- зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбек пен әлеуметтік қамсыздандыру
туралы заң актілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
- мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтар
мұраның құрамына кірмейді.
Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа
да материалдық емес игіліктерді мұрагерлердің жүзеге асыруы және қорғауы
мүмкін [18].
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиеселі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқталмайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
2.3 Мұрагерлік негіздері. Мұраның ашылу орны мен олардың мағынасы
Мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша жүзеге асады.
Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде,
сондай-ақ Азаматтық Кодексте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1. Азаматтық құқық туралы ұғым
8
1.2. Азаматтық құқықтық реттеу тәсілдері
13
2 МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МҰРАДАН БАС ТАРТУ
2.1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі мен мұрагерлік қатынастардың субъектілері
21
2.2 Мұрагерлік объектілері. Мұраның құрамына кірмейтін мүліктер
22
2.3 Мұрагерлік негіздері. Мұраның ашылу орны мен олардың мағынасы 23
2.4 Юстиниан құқығындағы мұрагерлік
25
3 ӨСИЕТ БОЙЫНША ЖӘНЕ ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
3.1 Өсиет бойынша мұрагерлік
26
3.2 Өсиеттің күшін жоюы және оны өзгерту
26
3.3 Заң бойынша мұрагерлік
28
4 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ШАРТЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
31
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық құқық – Қазақстан
Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-
тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен,
оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Азаматтық құқықты зерттемес
бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін
белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай
шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар
ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық
реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығы тауар-
ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастарды қарастырады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін
тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де
мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік
емес жеке қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және
бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар туындайды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық
құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң
жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын
сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды.
Азаматтық кодексте көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте
күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы
белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып
алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі
немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға,
толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұрагерлік қатынастар, оның элементтері
туралы рим заңгерлерінің еңбектерінде сөз болған. Кейіннен, Дж. Локктың,
Ш.Л. Монтескьенің, Г. Гегельдің, И. Канттың, Р. Мольдің, Ю. Штальдің, К.
Маркстің еңбектерінде әртүрлі идеялар көрініс тапты.
Еліміз егеменді мемлекет болғаннан кейін отандық ғылымдардың Қазақстан
мұрагерлік қатынастар, оның элементтерінің нығаю мәселелеріне қызышулығы
артты. Бұл М.Т. Баймахановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтың, А.К.
Котовтың, Е.К. Көбеевтің, С.Н. Сәбікеновтың, Ө. Қопабаевтың, М.С.
Нәрікбаевтың, Ж.Д. Бұсырмановтың, С.Ф. Ударцевтың З.Ж., Кенжалиевтың А.С.,
Ибраеваның З.К., Аюпованың Л.Т. Назаркулованың С.Ю., Савченконың Ш.В.
Тлепинаның, Б.З. Каирбековтың және басқалардың еңбектерінде көрініс тапты.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу әдістемелік
және теориялық негізін жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістер құрайды.
Азаматтық құқық қатынастарының қарастырылуда диалектикалық әдіс басым
қолданылды.
Жалпы ғылыми әдістердің ішінен логикалық, тарихи, жүйелік, әлеуметтік
әдістер қолданылды. Азаматтық құқық қатынастарының құқықтық мемлекеттегі
дамуын жүйелік тұрғыдан талданды. Индуктивті және дедуктивті әдістері
құқықтық мемлекеттің құрылу себептерін, алғы шарттарын, әлеуметтік
жағдайын, саяси-құқықтық кеңістікте жариялануында қолданылды. Қарастырылып
отырған мәселесің басты және жүйе құрастырушы аспектілерін талдау және
сомдау әдістері де қолданылды. Қазақстанның саяси-құқықтық кеңістігіндегі
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы және қоғамды реттеген заңдылық
жүйелі талданды.
Жұмыста нақты ғылыми әдістер заңи саралау, салыстырылып талдауға өз
кезегінде орайлы орын берілді. Кеңестік кездегі және қазіргі кездегі
мемлекетте азаматтық құқық қатынастар орнын анықтап, салыстыру арқылы
мәндік және мазмұндық ерекшеліктерін ашуда салыстырмалы әдіс қолданылды.
Жұмыста заң әдебиеттерімен қатар философиялық, әлеуметтік, еңбектер,
баспасөз материалдары, интернеттік ақпараттар пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыс барысында
азаматтық құқығының теориялық және практикалық жағын қарастыра отырып,
Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актелері мен
нормаларының мәліметтері қолданылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп
аталады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі - Зерттеу жұмысы кіріспеден,
төрт бөлімнен, төғыз бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы, элементтері
1. Азаматтық құқық туралы ұғым
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын –
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық — адамның нақты бір мемлекетке саяси және құқықтық қатысы.
Мемлекеттің және оның билігіне бағынатын адамның арасындағы өзара қарым-
қатынасты білдіреді: мемлекет өз азаматының заңды құқылары мен мүдделерін
қамтамасыз етуге, қорғауға және оған шет елде қамқорлық жасауға кепілдік
береді; ал азамат мемлекеттің заңдарын және т.б. өкімдерін бұлжытпай
сақтауға және оның белгіленген міндеттерін орындауға міндетті. Мұндай
құқылар мен міндеттердің жиынтығы азаматтың саяси-құқықтық статусын
айқындап, оны шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардан ерекшелейді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
Конституциясында: “Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде алынғанына қарамастан бірыңғай
және тең болып табылады. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды. Республика азаматының басқа
мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды” делінген (10-бап). Әлемдік
тәжірибеде дүниеге келген нәрестеге азаматтық алу құқы екі негізге: қандық
және түп-тамыр құқыларына сүйенеді. Қандық құқы бойынша азаматтық алу туған
мекен-жайына емес, ата-анасының азаматтығына байланысты
(Австралия, Норвегия, Италия, Финля ндия т.б.), ал түп-тамыр құқы бойынша
нәрестенің қай мемл. терр-сында туғаны түп негізге алынады да, ата-анасының
азаматтығының бұған қатысы болмайды (Бразилия,Аргентина, т.б.)
Қазақстан Республикасының 1991 жылы 20-желтоқсанда қабылданған (1993
жылы 3 қазанда түзетулер мен толықтырулар енгізілген) “Азаматтық
туралы заңы” бойынша Қазақстанда қандық құқы негізге алынады.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін
құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады [1].
Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында
көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Сонымен қатар, мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар да азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар
мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны-мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес,
қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық
субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде
(мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-
жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа
бөлінеді Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ
қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады [2].
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке
келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық,
азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік
беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол
сұғуға болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға,
оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе,
осы баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы”
атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы
жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын
құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай
келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады.
Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға
осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы 24 желтоқсанда он
үшініш сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11
сессиясы қабылдаған жаңа Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын
алады. Азаматтық кодекске 1996 жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы,
1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998 жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер
енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік
құқықтық актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі
мүмкін. Бұл орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24
наурыздағы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық
актілердің бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық
жүйе бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық
нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік
пен жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке
меншік мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп
баяндалған. Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі,
отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және
өзге де хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке
мүліктік қатыныстарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан
Республикасы Конституциясының 16-18 баптарында жатыр [3].
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған,
заң күші жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды
орын алатын Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы
бөлім) атап өткенбіз. Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1
наурыздан бастап күшіне енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24-
тараудан тұрады. Оның сипатты белгісі оған нарықтық экономика
жағдайындағы азаматтық айналымға арналған нормативтік базаның негізі
етіп алынғаны болып табылады.
Азаматтық заңдылықтағы құқықтық нормалар өздігінен азаматтық құқықтық
қатынастарды туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды. Ол үшін құқықтық
нормаларда қарастырылған жағдайлар тууы қажет, олар азаматтық заңды
фактілер деп аталады. Сондықтан заңды фактілер құқықтық норма мен азаматтық
құқықтық қатынас арасындағы байланыстырушы звено ретінде қызмет атқарады.
Заңды фактілерсіз бір де бір азаматтық құқықтық қатынас орнатылмайды,
өзгертілмейді және тоқтатылмайды.
Осылайша, азаматтық заңды фактілер дегенде түсінетініміз –
қандай да бір жағдай, онымен нормативтік актілер заңды салдарларды
байланыстырады: азаматтық құқықтық қатынастардың тууы, өзгеруі немесе
тоқтатылуы.
Заңды фактілер азаматтық құқықтық қатынастың негізінде
жатқандықтан және оны орнатып, өзгертіп немесе тоқтата алатындықтан, оларды
азаматтық құқықтық қорғаудың негіздемесі деп атайды.
Азаматтық заңдылықта сан алуан түрлі заңды фактілер азаматтық
құқықтық қатынастардың негіздемесі ретінде қарастырылған. Бұл заңды
фактілердің жалпы тізімдемесі ҚР АК 7-бабында көрсетілген.
Заңды фактілер ағымы сипатына байланысты азаматтық құқықта
оқиға және әрекет деп бөлінеді. Оқиғаға жататын әрекеттер, адамның еркінен
тыс болатын әрекеттер. Мысалы, дүлей апат, адамның тууы мен өлуі, қандай
да бір уақыттың өтуі және т.б. Ал әрекет адамның еркіне байланысты
болады. Мысалы, келісімшартқа отыру, міндеттеменің орындалуы, шығарма
жазу, мұрагерлікті қабылдау және т.б.
Барлық әрекеттер мен оқиғалар азаматтық-құқықтық салдарларды
тудырмайды, тек қана азаматтық құқықтың нормаларын бұл салдарлармен
байланыстыратындары ғана тудыра алады [4].
Азаматтық құқық адамдардың қоғамдық қатынасын реттейді,
олардың осы әрекетінен осы қатынастар қалыптасады, яғни заңды фактілердің
негізгі массасын азаматтық құқықта адамдардың әрекеттері құрайды.
Әрекет, өз кезегінде, заңды әрекет және заңсыз әрекет болып
бөлінеді. Заңсыз әрекеттер заңның талаптарына немесе басқа да нормативтік
актілерге қайшы болып келеді. Сондықтан заңсыз әрекет жасау құқық
бұзушыға азаматтық заңнамада қарастырылған санкцияларды қолдануға әкеліп
соғады.
Ал заңды әрекеттер азаматтық заңнаманың талаптарына сәйкес
келеді. Азаматтық құқық экономикалық айналымның дұрыс дамуын жанамалау
ететіндіктен, заңды фактілердің көпшілігі азаматтық құқықта заңды
әрекеттер құрайды. Бірақ заңды әрекеттің азаматтық құқықтағы заңды
мағынасы, маңызы біркелкі емес.
Өзінің заңды мәніне қарай барлық заңды әрекеттер заңды
істер және заңды актілер болып бөлінеді. Заңды істер дегеніміз –
азаматтық -құқықтық салдарды тәуелсіз тудыратын нақты бір заңды
әрекеттер.
Заңды актілер бұл – сәйкес заңды салдарды арнайы шақыру
ниетімен жасалынатын жағдайда ғана тудыратын заңды әрекеттер. Заңды
актілердің қатарына әкімшілік актілер мен келісімдер де жатқызылады.
Әкімшілік актілер әрқашанда сәйкес әкімшілік-құқықтық
салдарды шақыру ниетімен жасалады. Сондықтан әкімшілік актілердің көпшілігі
әкімшілік құқықтық қатынастың негізі болып табылады және азаматық-
құқықтық заңды фактілердің қатарына жатпайды. Сонымен қатар кейбір
әкімшілік актілер тек әкімшілік қана емес, сонымен қатар азаматтық-құқықтық
салдар шақыру пиғылымен де жасалынады. Осылайша, жергілікті әкімшіліктің
азаматқа тұрғын үйге ордер беруі жергілікті әкімшілік пен тұрғын үй
ұйымдарының арасындағы әкімшілік құқықтық қатынасты ғана тудырмайды,
сонымен қатар азамат пен тұрғын үй ұйымдарының арасындағы тұрғын үй жалдау
келісімін жасау бойынша азаматтық-құқықтық қатынастарды да тудырады.
Әкімшілік актілерден ерекшелігі келісімдер тек қана
азаматтық-құқықтық салдарды шақыру мақсатында жасалады. ҚР АК 147 бабына
сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқық пен міндеттемелерді
бекіту, өзгерту мен тоқтатуға бағытталған әрекеті келісім болып саналады.
Осылайша, келісімдер қатарына мыналар жатады: әртүрлі
келісімдер (сату-сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, мүлікті жалға алу,
басқа жалға алу, қарыз және т.б.), конкурс жариялау, өсиетхат және басқа
да заңды әрекеттер, бұлардың барлығы да нақты бір азаматтық-құқықтық
салдарды шақыру мақсатымен азаматтық құқық субъектілерімен жасалады [5].
Осылайша, азаматтық құқықта заңды фактілер мынадай
жіктеліске ұшырауы мүмкін:
а) оқиға мен әрекет;
б) заңды және заңсыз әрекеттер;
в) заңды әрекеттер және заңды актілер;
г) әкімшілік актілер мен келісімдер.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын
және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық
құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы
азаматтық құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің
заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір
кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с
Азаматық құқық Қазақстандық құқық жүйесінде негізгі орындардың бірін
алып отыр. Бұл сала азаматтық қоғамда қалыптасатын қатынастардың үлкен
бөлігін реттейді. Азаматтық қоғам дегенде биліктің және басқарудың
мемлекеттік институттарымен бірге өз қызығушылығымен және қоғамның
қызығушылықтарымен қызметтің әр алуан түрлерін жүзеге асыратын әлеуметтік
және экономикалық жағынан тәуелсіз субъектілерілердің жиынтығы түсініледі.
Мемлекеттің азаматтық қоғамның қатысушыларының өмірі мен қызметі саласына
араласуға құқығы жоқ, тек заң шеңберінде ғана өз қызметтерін атқарады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі әр түрлі қажеттіліктерді (экономикалық,
мәдени, рухани және т.б.) қанағаттандыруды қажет етеді. Осы мақсатта олар
мүлікті иесіздендіреді және бір-біріне әр түрлі қызмет көрсете отырып
мүлікке ие болады, мемлекет мүліктік және онымен байланысты жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, азаматтық заңнамада айналым қатысушыларының
құқықтық жағдайларын нығайтады, мүлікті меншікке айналдыру мүмкіндігін,
ақша-тауар қатынастарына қатысу мүмкіндігін береді.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын
дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі
мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. ҚР
Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының
азаматтық құқық курсын оқитын Юриспруденция мамандығының студенттеріне
арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық
білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге
көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық
қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу
жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні
бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек
бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың
реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету
мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-
құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей
отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге біріктіріледі
[6].
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай
азаматтық құқықтық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын
тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру- осылардың бәрі де
құқықтық қатынасты тудырады, яғни осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі
салдары болады.
1.2 Азаматтық құқықтық реттеу тәсілдері
Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның
реттеу тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары
бойынша құқықтық қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және
ол құқық жүйесінің салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін.
Азаматтық –құқықтық қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық
құқығының реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты анықталады.
Біріншіден, Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңды
теңдігі, яғни азаматтық құқығының субьектілері азаматтық айналымға
түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке және заңды
тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті өз ниеттерінің
негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру
мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға
негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз- тараптар араларында
туындайтын қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше
көзделмесе, реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің
көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық
кодекстің 238-бабы, яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы
пайда болатын кезеңі.
Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа
сала ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей [7].
Мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке
мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір
қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе
ұйымдардың жеке мүліктік емес құықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы
жауапкершілікке әкеп соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған
жұмысқа тұруға немесе кәсіпкерлікқызметпен айналысуға қиындық тудыруы
мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет
жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды.
Ал азаматтар үшін құқықққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген
физикалық кемісітушілікті өтетуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынсатр, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар,
заңды тұлғалар, мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтақ бөліністер болып
табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады [8].
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 44-бабында көрсетілгендей.меншік иесі қаржыландыратын
мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын
өз міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған
жағдайда екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады.
Азаматтық талап жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері.
Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда
болу негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негізден
көрінеді, мұның өзі Азаматтық Кодекстің 7-бабында көрініс тапқан.
Азаматтық кодекстің 271-бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген
тұжырымға сүене отырып, міндеттемелердің қалай пайда болатыны айқындай
түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян
келтіруде немесе өзге де негіздерден пайда болады.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын
және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық
құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы
азаматтық құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің
заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір
кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-
жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады [9].
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа
бөлінеді Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ
қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке
келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық,
азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік
беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол
сұғуға болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға,
оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе,
осы баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы”
атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы
жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын
құрайды [10].
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай
келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады.
Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға
осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының
мүмкіндік болу негіздерін тізбелеп келтірген.
Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен
байланысты бірқатар негіздер бар.Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттары,
әрине, біз бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын
айтып отырмыз. Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті
түрде өкімнің жүргізетіңдігінен көрінеді. Сондықтан да барлық жағдайда
да әкімшілік құжат органдар, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның
орындалуын бақылаушы органдар және т.б. арасында әкімшілік құқықтық
қатынастарды туғызады. Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық
міндеттемені де дүниеген әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек
кездеседі, кәдімгі жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік
құжат) күрделі заңдық құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің
пайда болу негізінде шарт әкімшілік құжатқа келіп қосылады [11].
Міндеттеменің пайда болу негізіне құқықққа қайшы нақты
әрекеттер де жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақан не кездей соқ
иелену, зелел келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін
бұзуды мысал етіп алуға болады. Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-
бабында қарыстырылған негіздерде де пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, обьектілерінің салалы
ерекшеліктеріне және субьектілерінің сипатына қарай мынанадай түрлерге
бөлінеді:
1. Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.
2. Біржақты және өзара ортақ міндеттеме;
3. Борышқор әрекетін нақты анықтайтын міндеттеме және
балама міндеттеме;
4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (Бұл міндеттеме
субьект ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болуына, өзгеруіне
немесе толықталуына әсер етпейді);
5. Басты және тәуелді міндеттемелер;
6. Шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме
және бір жақты еркін құжат түріндегі міндеттеме.
Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп
бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын
айқындай түсу.
Бұл орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал
несие берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі
жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі
кездеседі, мәселен, саянсай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын,
несие берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз Мысалы,
автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға
ұсынбауы тиіс. Міндеттеме бір жақты және өзара ортақ та болады.
Біржақты міндеттеме дегеніміз мінджеттемега қатысушының біріне тек
қана құқық беріледі де, екіншісінен тек қана міндет бөлінеді. Ал
екі жақты міндеттеме деп әр жақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы
да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату міндеттемесін мысалға
келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып алушының да, сатушының бірқатар
құқықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтық кодекстің
269-бабының 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың
пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жасуға міндетті басқа
тараптың барышқоры және сонымен бірге оған талап талап қоюға
құқығы бар оның несие берушісі болвып есептеледі [12].
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір
әрекетті атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты қайтару, мынадай
ақшаны беру және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын
міндеттеме де кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір
немесе бірнеші әрекет таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау
міндеттемені атқаруды білдіреді. Мұнадай міндеттеме балама деп
аталады.
Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер
құрайды. Оған борышқор мен несие берушінің жеке басына қатысты
міндеттемелер жатады. (мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырыс
шартынан келіп шығады). Мұндай міндеттеме борышқордың немесе несие
берішінің қайтыс болумен байланысты тоқтатылады. (АК –тің 376-бабы).
Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс деп
те, сондай-ақ бір жақры еркін құжатт міндеттемесі депте бөледі.
Міндеттеменің шартты тобы өте көп кездеседі(сату-сатып алу
тасымалдау, сақтандыру және т.б)
Шарттан тыс міндеттеем әр жақтың келісім бойынша пайда
болмайды, керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субьектісінің мүлкіне
жасалған зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю
салдарынан туындайтын міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне
жинағандарын заңсыз сатып алу және жинау, мәмлемен белгіленген
негіздерсіз иелену жағдайын да да көрінеді. Бұл жайында Е. Баянов
былай айтады: “Міндеттеменің пайда болуы заңды тұлғалардың мүлкіне
және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан туындауы да мүмкін
Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді шарттсыз
міндеттемелер деп те айтады”
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқыққ бұзушыға
жүктелетін санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық
бұзушы зиян келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық,
мемлекттік қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі
мөлшерде немесе толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік
санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары
эквиваленті өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге
зиян немесе шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында.
Оның мақсаты –талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiк бұл – құқықта танылатын
азаматтардың азаматтық құқығы болуы мен азаматтық мiндеттер атқаруының
мүмкіндігі. Азаматтық құқықтық қабiлеттiк адам болудың өзiнен ажырағысыз.
Өмiр сүрiп отырған адам, тірі болғанда, ол құқықтық қабiлеттiкке ие болады.
ҚР АК 13-шi бабында азаматтың құқықтық қабiлеттiгi оның тууы кезінде пайда
болатынын және өлiммен тоқтайтынын бекiткен. Адам дүниеге келген болып
есептелетiн сәт заңды емес, медициналық категориямен анықталады.
Құқықтық қабiлеттiктiң тоқтатылуы биологиялық өлiммен байланысты [13].
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны азаматтық құқықтар
мен міндеттемелердің жиынтығын құрайды және азамат оған қолданыстағы заңға
сәйкес ие бола алады.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны (ҚР АК 14 бабы)
мына мүмкіндіктерден тұрады:
- меншiк құқығында дүниеге ие болу;
- дүниенi мұра етiп мұраға қалдыру;
- кәсiпкерлiк және басқа да заң арқылы тыйым салынбаған қызметпен
шұғылдану;
- заңды тұлғаны құру;
- заңға қайшы келмейтiн кез-келген мәмiлеге келу және мiндеттемелерге
қатысу;
- тұратын жерiн сайлату;
- ғылымның, әдебиет және өнердің шығармасында авторлық құқығы болу;
- басқа мүлiктiк және дербес мүлiктік емес құқықтарды алу.
Бұл аталған құқықтардың ішінде неғұрлым маңыздысы
конституциондық сипат. Бұл – өзінің дербес мүлкіне ие болу, оны мұраға
қалдыру, тұрғын үйге құқығы болу, авторлық құқығы болу және т.б.
мүмкіндігі.
Мемлекет азаматтардың құқықтық қабiлеттiгiне кепiлдiк бередi.
Азаматты құқықтық қабiлеттiгiнен айыру және шектеудің қол жетімсіздігі:
1) Ешкім де заң актілерінде ескерiлген жағдайда болмаса
құқықтық қабiлеттiкте және әрекеттік қабiлеттiлiкте шектеле алмайды;
2) Заңнама актiлерімен бекітілген азаматтың құқықтық қабiлеттiк
және әрекеттік қабілеттерінің немесе олардың кәсіпкерлік және басқа да бір
қызметпен айналысуға құқықтарының шектелуі, шарттары мен тәртібінің
сақталмауы тиiстi шектеу қоюды бекітетін мемлекеттiк немесе басқа да
органның актілерінің нақты еместiгiн білдіреді;
3) Азаматтың құқықтық қабiлеттiктен немесе әрекет
қабiлеттiлiктерінен толық немесе жартылай бас тартуы және басқа да
азаматтың құқықтық қабiлеттiкке немесе әрекет қабiлеттiлiктеріне шектеу
қоюға бағытталған келісімдер маңызсыз, тек қана мұндай мәмiлелер заң
актілерiмен рұқсат етiлетiнде ғана болады.
Осылайша, азамат өздігінен құқықтық қабілетінен немесе
әрекет қабілеттілігінен толықтай немесе жартылай бас тартуға құқығы жоқ.
Мемлекет тиiстi заңдар шығару жолымен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын шектеуді өзі шешеді. Алайда бұл тек қана төтенше
(әскери) жағдайларда ғана жасалына алады, мұнда осы шектеулердің әрекет ету
мерзімі мен шегі көрсетіледі (ҚР Конституциясының 39 б., 1 т.) [14].
Сонымен, құқықтық қабiлеттiк - бұл нақты заң фактілерінің (яғни
заңның заң зардаптарының болуымен байланыстыратын тiршiлiк жағдайлары)
негiзiнде тұлғада нақты жеке құқық (яғни жеке тұлғада бар тәуелдi құқық)
пайда болатын ортақ алғышарт.
Азаматтық құқықтың субъектілерінің арасында АК ҚР азаматтарын
және басқа да жеке тұлғаларды бөліп қарастырады, ҚР АК 2 тарауы соларға
арналған. Жеке тұлғаның жалпы түсінігі ҚР АК 12-бабында қалыптасқан. Бұл
бап жеке тұлға түсінігімен ҚР азаматтарын, шетелдік азаматтарды және
азаматтығы жоқ тұлғаларды біріктіреді.
Демек, азаматтық айналымдағы бағалы қатысуы үшiн жеке тұлға
қабiлеттiлiктiң азаматтық құқық иеленуi қажет, яғни азаматтық құқығы мен
мiндеттеріне ие болуы керек және оларды жүзеге асыруы қажет. Бұл қасиетке
ие болу да индивидтi азаматтық құқықтың субъектiсіне айналдырады. Құқық
иелену термині азаматтық заңнамада қолданбайтын болса да, азаматтық құқық
иеленудiң бастаулары экономикалық тауарлық қатынастарда негiзделедi, осы
көрcетiлген қасиет позитивтi құқықпен бекiтіледі. Құқық иелену ұғымы өзi
заң ғылымымен жасалған және ҚР-ның Конституциясында бекiтілген. Азаматтық
құқық иелену бұл – салалық құқық иеленудің түрлерінiң бiрi.
Заңды тұлғалардың құқық иеленуіне қарағанда жеке тұлғалардың
азаматтық құқық иелену екіге бөлінедi:
- азаматтық құқықтық қабiлеттiлік;
- азаматтық әрекет қабілеттілігі.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына
келтіру тек қана оған келтірген зиянды немесе шығынды толығымен
өтеген кезде пайда болады. Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
ерекшеліктерінің бірі келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен
жауапкершілік жауапкершілік мөлшерінің сәкес келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар.
Егер де жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген
жағдайды түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды
реттеумен қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату
үшін ықпал етуші сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша
теңдігі азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау
қажеттігінен туындайды [15].
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас
теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде
негізгі қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды
пайдалан білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі
құрылыс, транспорт, кәсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек
алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы
міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп
саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір
тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ,
азаматтық-құқықтық жауапкершілік мүліктік сипатағы санкция қолданумен
байланысқан, бұзылған құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға
қатысыушылардың тең құқығын экономикалық тұрғыда әсер ететінмәселе,
сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (байланысты емес) мүліктік
емес жеке қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалар
жиынтығы.
2. МҰРАГЕРЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МҰРАДАН БАС ТАРТУ
2.1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі мен мұрагерлік қатынастардың
субъектілері
Мұрагерлік – қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүліктің басқа
адамға (адамдарға) – мұрагерлерге ауысуы.
Қайтыс болған азаматтың мұрасы басқа адамдарға әмбебап құқық
мирасқорлығы талаптарымен, егер Азаматтық Кодекстің 6-бөлімінің
ережелерінен өзгеше туындамаса, бірыңғай тұтас нәрсе ретінде және бір-ақ
мезгілде ауысады.
Мұрагерлік ҚР Азаматтық Кодексімен, ал тікелей өзі белгілеген жағдайда
өзге заң актілерімен реттеледі.
Мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет
және заң бойынша мұрагер бола алады.
Мұра ашылғанға дейін құрылған және мұраның ашылу уақытында болған заңды
тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер болуы мүмкін.
Мұра қалдырушыны немесе мүмкін болатын мұрагерлердің біреуін қасақана
өлтірген немесе олардың өміріне қастандық жасаған адамдардың өсиет бойынша
да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Бұған өсиет қалдырушы оның
өміріне қастандық жасалғаннан кейін өздеріне қатысты өсиет қалдырған
адамдар кірмейді.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған
және сол арқылы олардың өздерін немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлікке
шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған
адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ [16].
Балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде
бұл құқықтарын қалпына келтірмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны,
сондай-ақ мұра қалдырушыны күту жөнінде өздеріне заң күшімен жүктелген
міндеттерді орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және
кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынща мұраны алуға
құқығы жоқ.
Лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттетуге негіз болатын мән-
жайларды сот белгілейді.
Осындағы ережелер өсиет қалдырудан бас тартуға да қолданылады.
(Азаматтық Кодекстің 1057-бабы)
Осы ережелер барлық мұрагерлерге, соның ішінде міндетті үлеске құқығы
бар мұрагерлерге де қолданылады.
Меншікке , оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі,
-деп көрсетіліп, бекітілген. Яғни, азаматтардың мұрагерлік құқығы заң
жүзінде танылады және сақталады.
Жалпы мұрагерлік құқықтың өсиет бойынша және заңды мұрагерлік құқық
мәселелеріне арналған құқықтық нормалар заң шығарушылардан дәлділікті, ой-
тұжырымдарының анықтығы мен айқындығын талап етеді. Бұл әрбір азаматтың
басқа да мүдделерін қорғайтын мұрагерлік ерекшелігімен байланысты.
Мұрагерлік институттың консервативтілігі соншалық, оған қандай да бір
маңызды өзгерістерді қолдану мүмкін емес, себебі оны қайта қалпына келтіру
қиынға соғады. Дегенмен де уақыт өз толықтыруларын енгізіп отыр, бұл
өмірдің өзгеруімен, сондай-ақ адамдардың өз талаптарының өзгеруімен де
байланысты. Мұндай жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерге
соқтықпайынша, мұрагерлік құқық институты өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Ол
барлық құқық сияқты бүтіндей жаңа уақыттың және жаңа саясаттың талаптарына
жауап беруі керек. Аталған мәселелер теориялық деңгейде өңделмесе,
мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттейтін азаматтық заңдарды толық
жетілдіру процесі қиындайды [17].
Жоғарыда айтылған мәселелер және теориядағы мұрагерлікке қатысты өзге
де мәселелер, заңдар мен тәжірибелер ғылыми-теориялық зерттеулерге мұқтаж.
Сонымен қатар мұрагерлік құқық институтында құқықтық реттеулерді толық
жетілдіру бойынша, соның ішінде меншік құқығына ие болу және т.б.
мұрагерлік құқық институтына қатысты өзге де мәселелерді өңдеу және оған
баға беру керек. Мұрагерлік қатынастарды реттейтін негіздердің жүйесін
дамыту мәселелерінің мәнін түсіну қажет, сонымен қатар нотариалды және сот
тәжірибесінде азаматтардың мұрагерлік құқығын жүзеге асыру кезінде пайда
болатын мәселелердің онды жолдарын табу қажет.
Демек, зерттеу жұмысының өзектілігі мұрагерлік институтын жан-жақты
және терең теориялық зерттеу қажеттілігінің алдын ала анықтау, сонымен
қатар осы салада пайда болған құқықтық мәселелерді кешенді шешу болып
табылады.
Берілген тақырыптың маңыздылығы бойынша курстық жұмыстың мақсаты
мұрагерлік құқық институтының даму тенденциясын білу болып табылады, яғни
қазіргі мемлекеттің даму кезеңі мен кеңес дәуіріндегі мұрагерлік туралы
заңнамаларды салыстыру және мұрагерлік құқықтың өзекті мәселелері жан-жақты
талдап зерттеледі.
2.2 Мұрагерлік объектілері. Мұраның құрамына кірмейтін мүліктер
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен
міндеттер:
- егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды
тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
- өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;
- алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
- зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбек пен әлеуметтік қамсыздандыру
туралы заң актілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
- мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтар
мұраның құрамына кірмейді.
Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа
да материалдық емес игіліктерді мұрагерлердің жүзеге асыруы және қорғауы
мүмкін [18].
Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиеселі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс
болуына байланысты қолданылуы тоқталмайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
2.3 Мұрагерлік негіздері. Мұраның ашылу орны мен олардың мағынасы
Мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша жүзеге асады.
Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде,
сондай-ақ Азаматтық Кодексте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz