Сүйектің мүше ретіндегі құрлысы
Алғы сөз
Жануарлар морфологиясы - жаратылыстану - биоморфологиялық бағыттағы іргелі пән ретінде, ветеринарлық дәрігер мамандығының кәсіби деңгейін қалыптастыратын физиология, генетика, патологиялық физиология, патологиялық анатомия, клиникалық диагностика, ішкі жұқпалы емес аурулар, хирургия (оташылық), паразитология, эпизотология, зоогигена, ветсанитараптау, мал азықтандыру мен дербес мал шаруашылығының негіздері және т.б. пәндерді меңгерудің негізін құрайды. Қазіргі кездегі түрлі бағыттағы шаруашылық қожалықтары тарапынан теориялық және тәжірибелік жағынан жан-жақты білім алған, білікті де білімді ветеринарлық дәрігерлердің қызметке қабылднуына зор талаптар қойылып отыр.
Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы курсын өткеннен кейін, жануарлар организімі клеткаларының (торшаларының), ұлпаларының, мүшелерінің микроскопиялық және нәзі микросопиялық (субмикроскопиялық) құрлысы мен дамуы туралы морфологиялық мәліметтерді студенттер толық білуі ере. Сондай - ақ, морфология пәнін оқу барсында гистологиялық-анатомиялық препараттарды жасау және дайындау әдістерін студенттердің меңгеруі - жануарлар дене мүшелерінің морфологиясы мен организмдегі олардың орналасу орындарын өз бетімен жете білуіне толық мүмкіндік береді.
Университет бітіруші ветеринарлық дәрігер мамандары микроскоппен жұмыс жасауды және зерттеуге қажет гистологиялық препараттарды дайындау мен зерттеу әдістерін толық меңгеріп, түрлі клеткалар (торшалар), ұлпалар, мүшелер мен мүшелер жүйелерінің микрофотографияларын оқып, талдай білуі керек. Сондай-ақ, жануарлар организімінің шығу тегі мен дамуын фило-отогенетикалық тұрғыдан және дене мүшелерінің анатомиялық, микроскопиялық және субмикроскопиялық құрлысын, олардың орналасуын (топографикасын) толық білуі керек.
Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы пәнінде оқытылатын оқу материалы жүйелі де ешенді (омплекті) түрде жүйеленген. Студенттер алдымен цитологияны, одан кейін әртүрлі сыныптарға (кластарға) жататын жануарлардың салыстырмалы эмбриологиясын, одан сон жалпы гистологияны меңгеріп болғаннан кейін ғана жануарлар организімі мүшелер жүйелерінің макро- және микроморфологиялық ерекшеліктерін өтеді. Пәнді осылай оқудың нәтижесінде студенттер жануарлар денесі тірек-қимыл аппаратының, тері жабыны мен оның туындыларының, азық қорыту, тыныс алу, несеп шығару және көбею мүшелерінің, тамырлар және жүйке жүйелері мен ішкі секция бездерінің морфологиясы туралы мәліметтерді толық меңгеріп, алынған білімді өздерінің болашақ өндірістік немесе ғылыми зерттеу жұмыстарында пайдалана алуы керек.
Оқу жұмыс бағдарламасының өшірмесі
1-кесте
Курс
Мамандық
Оқу түрі
Кредит саны
Лекция
Тәжірибелік
Зертханалық
ОҚӨЖ
СӨЖ
Барлығы
1
Вет- мед
күндізгі
6
30
30
30
60
12
270
1-бақылау сұрақтары
1. Торшаның құрлысы: цитоплазма, ядро.
2. Торша плазмолеммасының құрлысы мен маңызы.
3. Торша цитоплазмасының құрлысы мен маңызы.
4. Жарғақты органеллалардың түрлері, құрлысы мен маңызы.
5. Жарғақсыз органеллалардың түрлері, құрлысы мен маңызы.
6. Бейторшалық құрылымдардың түрлері.
7. Торшааралық заттар.
8. Қосындылардың түрлері мен маңызы.
9. Торша бөлінуінің түрлері.
10. Дене торшалары мен жыныс торшаларының айырмашылықтары.
11. Сперматозтозондтардың құрлысы мен маңызы.
12. Жұмыртқа торшасының құрлысы мен маңызы.
13. Спермтогенез.
14. Овогенез.
15. Эмбриогенездің негізгі сатылары.
16. Ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
17. Жатыр кілегейлі қабығы мен хорион бүрлерінің байланысына қарай ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
18. Ұлпа туралы түсінік.
19. Эпителий ұлпасының түрлері. Эпителий ұлпасына жалпы сипаттама.
20. Безді эпителийдің түрлері, құрлысы және маңызы.
21. Бездердің морфологиялық жіктелуі.
22. Тірек-қимыл ұлпаларының шығу тегі, түрлері, құрлысы және маңызы.
23. Қан торшаларының түрлері, құрлысы мен маңызы.
24. Борпылдақ дәнекер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
25. Борпылдақ дәнекер ұлпасының түрлері және маңызы.
26. Тығыз дәнекер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
27. Шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
28. Сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы,орналасу орны және маңызы.
29. Ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
30. Жүйе ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
2-бақылау сұрақтары
1. Сүйек ұлпасының пайда болуы, дамуы және құрлысы. Сүйетің мүше ретінде құрлысы. Сүйектердің түрлері.
2. Қаңқа жүйесінің сипаттамасы: бөлімдері, қызметтері. Жануарлар мен құстар экстерьерінің қалыптасуындағы қаңқаның маңызы.
3. Бас сүйегінің құрлысы.
4. Ірі қара бас сүйегінің ми сауыты.
5. Ірі қара бас сүйегеінің бет бөлімі.
6. Омыртқа бағанасының сипаттамасы. Бөлімдері.
7. Мойын омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
8. Көкірек омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
9. Бел омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
10. Құймышақ омыртқалары. Құрлысы, байланыстары.
11. Құйрық омыртқалары. Құрлысы, байланыстары.
12. Көкірек керегесі: сүйектері, байланыстары.
13. Иық белдеуі сүйектерінің құрлысы.
14. Алдыңғы аяқтың еркін қозғалатын бөлімі сүйетерінің құрлысы.
15. Алдыңғы аяқ қаңқасы стилоподий сүйетерінің құрлысы.
16. Алдыңғы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйетерінің құрлысы.
17. Жамбас белдеуі қаңқасының құрлысы.
18. Артқы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрлысы.
19. Артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрлысы.
20. Артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрлысы.
21. Ірі қара мал алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйектерінің құрлысы.
22. Жылқының алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйектерінің құрлысы.
23. Шошқаның алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
24. Иттің алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
25. Ұсақ малдың алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
26. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
27. Шошқаның артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
28. Иттің артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
29. Сауыр аумағын қандай сүйектер құрайды.
30. Шоқтықты қандай сүйектер құрайды.
31. Тұтаса байланыстың түрлері.
32. Буындар. Қрлысы мен қозғалысына байланысты буындардың түрлері.
33. Біліктік қаңқа сүйектерінің байланысы.
34. Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы.
35. Артқы аяқ сүйектерінің байланысы.
36. Бассүйектерінің байланысы.
37. Мүше ретіндегі бұлшық еттің құрлысы.
38. Пішіні, ішкі құрылысы мен қызметіне байланысты бұлшық еттің түрлері.
39. Бұлшық еттердің бөлімдері.
40. Білітік қаңқа бұлшық еттері.
41. Бас бұлшық еттері.
42. Тұлғаны алдыңғы аяққа бекітетін бұлшық еттер.
43. Омыртқа бағанының бұлшық еттері.
44. Көкірек керегесінің бұлшық еттері.
45. Құрсақ қуысының бұлшық еттері.
46. Иық буынының бұлшық еттері.
47. Шынтақ буынының бұлшық еттері.
48. Тізе буынының бұлшық еттері.
49. Бақай буындарының бұлшық еттері.
50. Жамбас - ортан жілік буынының бұлшық еттері.
51. Тобық буынының бұлшық еттері.
52. Тілерсек буынының бұлшық еттері.
53. Бақай буындарының бұлшық еттері.
54. Бұлшық еттің көмекші мүшелері.
55. Тері жабынына жалпы сипаттама.
56. Терінің гистологиялық құрылысы.
57. Тері туындылары.
58. Тері бездері.
59. Түтің түрлері. Түк бөліктері және олардың құрылысы.
60. Тұяқ және майтабанның құрлысы.
61. Сүт безінің морфологиясы.
62. Дене қуыстары.
63. Сірлі қабықтар, олардың туындылары.
64. Құрсақ қуысы бөлімдері мен аумақтары.
65. Азық қорыту жүйесіне жалпы сипаттама.
66. Ауыз қуысы мүшелерінің құрылысы.
67. Қабырғалық және қабырғадан тыс сілеей бездері.
68. Пішіні құрылысы және атқаратын қызметіне байланысты тістің құрылысы.
69. Күйіс қайыратын жануарлардың сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
70. Жылқының сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
71. Шошқаның сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
3-бақылау сұрақтары
1. Иттің сүт және тістерінің формуласы.
2. Тілдің құрлысы. Тіл бүртіктерінің түрлері.
3. Тілдің гистологиялық.
4. Жұтқыншақ және өңештің құрылысы.
5. Өңештің гистологиялық құрылысы.
6. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топологиясы.
7. Безді қарынның гистологиялық құрлысы.
8. Үй жануарлары көп бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топологиясы.
9. Үй жануарлары аш шегінің морфологиясы және топологиясы.
10. Аш шектің гистологиялық құрлысы.
11. Үй жануарлары бауырының морфологиясы және топологиясы.
12. Бауырдың гистологиялық құрлысы.
13. Үй жануарлары ұйқы безінің морфологиясы және топологиясы.
14. Ұйқы безінің гистологиялық құрлысы.
15. Үй жануарлары жуан шегінің морфологиясы және топологиясы.
16. Тыныс алу жүйесіне жалпы сипаттама.
17. Мұрын қуысы мүшелерінің құрлысы.
18. Көмекей мен кеңірдіктің морфологиясы және топологиясы.
19. Бронхтар тарамының морфологиясы.
20. Көпіршекті тарамының морфологиясы (өкпе ацинусы)
21. Өкпедегі газ алмасу морфологиясы.
22. Әртүрлі жануарлар өпесінің морфологиясы.
23. Зәр бөлу жүйесіне жалпы сипаттама.
24. Бүйретің түрлері.
25. Үй жануарлары бүйрегінің морфологиясы мен топографиясы.
26. Бүйректің гистологиялық құрлысы.
27. Нефронның құрлысы.
28. Несеп жолдары мүшелерінің морфологиясы мен топографиясы: несепағар, қуық, несеп шығару өзегі.
29. Еркек жануарлар көбею мүшелеріне жалпы сипаттама.
30. Жануарлар түрлеріне байланысты енқап және енбаудың қосымшасының морфологиясы мен топографиясы.
31. Жануарлар түрлеріне байланысты ен және ен қосымшасының морфологиясы мен топографиясы.
32. Еннің гистологиялық құрлысы.
33. Жануарлар түрлеріне байланысты несеп жыныс қосымша жыныс бездерінің морфологиясы мен топографиясы.
34. Әр түрлі жануарлардың жыныстық мүшесі және күпектің құрылысы.
35. Ұрғашы жануарлар жыныс жүйесіне жалпы сипаттама.
36. Әр түрлі жануарлар жұмыртқаларының морфологиясы мен топографиясы.
37. Жұмыртқалықтың гистологиялық құрлысы.
38. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жыныс жолдарының морфологиясы мен топографиясы.
39. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жатыр мен жұмыртқажолдарының морфологиясы мен топографиясы.
40. Хорин бүрлерінің орналасуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
41. Аллантохорион бүрлерінің жатырдың ілегей қабатымен байланысуына байланысуты ұрық жолдасыың түрлері.
42. Тамырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
43. Әр түрлі жануарлар жүрегінің морфологиясы мен топографиясы.
44. Жүректің гистологиялық құрлысы.
45. Ересек жануарлардың қан айналу шеңберлері.
46. Қантамырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
47. Артерия түрлері. Олардың гистологиялық құрылысы.
48. Микроайналым арнасы тамырларының морфологиясы.
49. Қолқа. Қолқа доғасының тарамдалуы.
50. Жалпы ұйқы артериясы, оның тамырландыру аумақтары.
51. Бұғанаасты артериясы, оның тамырландыру аумақтары.
52. Қолтықасты артериясы, оның тармақтарымен тамырландыру аумақтары.
53. Көкірек қолқас, оның париэтальды және висцеральды тармақтары, тамырландыру аумақтары.
54. Сыртқы мықын артериясы оның тарамдалуы, тамырландыру аумақтары.
55. Ішкі мықын артериясы оның тарамдалуы, тамырландыру аумақтары.
56. Жамбас аумағы және жамбас қуысы мүшелерінің артериялары.
4-бақылау сұрақтары
1. Үй жануарларының негізгі веналары.
2. Лимфа жүйесіне жалпы сипаттама. Лимфа тамырларының морфологиясы.
3. Беткейлік лимфа тйіндері. Олардың жануарлар ауруларындағы диагностикалық маңызы.
4. Лимфа түйіндерінің гистологиялық құрлысы.
5. Иммундық қорғаныс және қан жасаушы мүшелерінің жалпы спаттамасы.
6. Сүйе қызыл кемігінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
7. Өкбауырдың құрлысы, топологиясы мен маңызы.
8. Ішкі секреция бездеріне жалпы сипаттама.
9. Гипофиздің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
10. Бүйрек үсті безінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
11. Қалқанша безінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
12. Жүйке жүйесіне жалпы сипаттама.
13. Жүйке жүйесінің топологиясын байланысты бөлінуі.
14. Жүйке жүйесінің қызметіне байланысты бөлінуі.
15. Мидың жалы құрлысы.
16. Ми және жұлынның қабаттары мен қуыстры.
17. Жұлын жүйкелерінің пайда болуы және тарамдалуы.
18. Мойын жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
19. Көкірек жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
20. Бел жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
21. Құймышақ жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
22. Иық торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
23. Бел торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
24. Құймышақ торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
25. Ромб тәрізді мидың құрлысы.
26. Сопақша мидың құрлысы.артқы мидың құрлысы.
27. Ртқы мидың құрлысы.
28. Мишықтың құрлысы.
29. Ортңғы мидың құрлысы.
30. Аралық мидың құрлысы.
31. Үлкен мидың құрлысы.
32. Ми сыңарларының цитоархитектонкасы және миелоархитетоникасы.
33. Иіс сезу миы.
34. Ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
35. Сезімтал ми жүйелері, олардың жүйелендіру аумақтары.
36. Қозғалтқыш ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
37. Аралас ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
38. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлімі.
39. Жүйке жүйесінің сипатикалық бөлімі.
40. Жүйке жүйесінің парасипатикалық бөлімі.
41. Талдағыштардың жалпы сипаттамасы. Олардың түрлері.
42. Рецепторлар түрлері: интерорецепторлар, эстерорецепторлар, проприорецепторлар.
43. Бос және қапшықталған жүйке ұштарының құрлысы.
44. Қозғалтқыш жүйке ұштарының құрлысы.
45. Көру мүшесі. Көз алмасының құрлысы.
46. Көздің қасаң қабатының гистологиялық құрлысы.
47. Көздің торлы қабатының гистологиялық құрлысы.
48. Есту мүшесі.
49. Сезім мүшесі.
50. Иіс сезу мүшесі.
51. Дәм сезу мүшесі.
1-аралық бақылаудың сұрақтары.
1. Торша теориясының негізгі қағидалары.
2. Торшалардың құрлысы: цитоплазма, ядро.
3. Протоплазманың физика-химиялық құрамы.
4. Торша плазмолемасының құрлысы мен маңызы.
5. Торша цитоплазмасының құрлысы.
6. Жарғақты органеллалардың түрлері, құрлысы және маңызы.
7. Жарғақсыз органеллалардың түрлері, құрлысы және маңызы.
8. Түйіршікті эндоплазмалық тордың құрлысы мен маңызы.
9. Түйіршіксіз эндоплазмалық тордың құрлысы мен маңызы.
10. Митохондрийдің құрлысы мен маңызы.
11. Гольджи кешенінің құрлысы мен маңызы.
12. Рибосоманың құрлысы мен маңызы.
13. Лизосоманың құрлысы мен маңызы.
14. Торша орталығының құрлысы мен маңызы.
15. Арнайы органеллалардың түрлері.
16. Торша ядросының құрлысы мен маңызы.
17. Ядрошықтың құрлысы мен маңызы.
18. Кариолемманың құрлысы мен маңызы.
19. Хроматиннің құрлысы мен маңызы.
20. Гетерохроматин, эухроматин.
21. Бейторшалық құрылымдардың түрлері.
22. Синцитий.
23. Симпласт.
24. Торшааралық заттар.
25. Қосындылардың түрлері мен маңызы.
26. Торша бөлінуінің түрлері.
27. Митоз.
28. Интерфаза.
29. Амитоз.
30. Мейоз.
31. Дене торшалары мен жынысы торшаларының айырмашылықтары.
32. Сперматозоидтың құрлысы мен маңызы.
33. Жұмыртқа торшасының құрлысы мен маңызы.
34. Сперматогенез.
35. Овогенез.
36. Эмбриогенездің негізгі сатылары.
37. Зиготаның бөлшектенуі (құстарда)
38. Зиготаның бөлшектенуі (сүтқоректілерде)
39. Құстардың эмбриональдық дамуының негізгі сатылары.
40. Құстардың эмбрионалдық дамуының негізгі сатылары.
41. Сүтқоректілер эмбрионалдық дамуының негізгі сатылары.
42. Цитоплазмада срыуыз мөлшеріне байланысты жұмыртқа торшасының түрлері.
43. Цитоплазмада срыуыз тарлуына байланысты жұмыртқа торшасының түрлері.
44. Гаструляция дегеніміз не?
45. Гаструляцияның түрлері.
46. Гистогенез.
47. Құстардың ұрық қабықтары.
48. Сүтқоректілердің ұрық қабықтары.
49. Ұрық жолдсының (плацтаның) түрлері.
50. Жатыр кілегейлі қабығы мен хорнон бүрлерінің байланысына қарай ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
51. Хорион бетінде бүрлердің орналасуына байлнысты ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
52. Ұлпа туралы түсінік.
53. Ұлпаның жіктелуі.
54. Эпителий ұлпасының түрлері. Эпителий ұлпасына ұлпасына жалпы сипаттама.
55. Эпителий ұлпасының морфологиялық жіктелуі.
56. Бір қабатты жалпақ эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
57. Бір қабатты текше тәрізді эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
58. Бір қабатты призмат тәрізді эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
59. Бір қабатты көп қатарлы эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
60. Көп қабатты мүйізделген эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
61. Бір қабатты мүйізделмеген эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
62. Бір қабатты ауыспалы эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
63. Безді эпителийдің түрлері, құрлысы, маңызы.
64. Бездердің морфологиялық жіктелуі.
65. Экзокринді бездердің түрлері және құрлысы.
66. Эндокринді бездердің түрлері және құрлысы.
67. Серет бөлу түрлеріне бйланысты бездердің түрлері және құрлысы.
68. Голоринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
69. Апокринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
70. Мерокринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
71. Эпителий ұлпаларының регенерацясы.
72. Регенерация түрлері.
73. Тірек-қимыл ұлпаларының шығу тегі, түрлері, құрылысы, маңызы.
74. Қанның құрамы.
75. Қан торшаларының түрлері, құрлысы, маңызы.
76. Эритроциттердің құрлысы, мңызы.
77. Лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
78. Түйіршікті лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
79. Түйіршіксіз лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
80. Базофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
81. Эозинофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
82. Нейтрофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
83. Лимфоциттердің түрлері.
84. Т- лимфоциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
85. В- лимфоциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
86. Торшалық иммунитетке қандай лимфрциттер жауапты.
87. Гуморальдық иммунитетке қандай лимфрциттер жауапты.
88. Моноциттердің құрлысы, маңызы.
89. Қан пластиналарының құрлысы, маңызы.
90. Қан плазмасының құрлысы, маңызы.
91. Қан плазмасының белоктарының түрлері, маңызы.
92. Лимфаның құрлысы, маңызы.
93. Борпылдақ дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
94. Борпылдақ дәнектер ұлпасының түрлері маңызы.
95. Тығыз дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
96. Тығыз қалыптасқан дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
97. Тығыз қалыптаспаған дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
98. Торлы ұлпаның құрлысы, маңызы, орналасу маңызы.
99. Шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
100. Гиалинді шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
101. Эластинді ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
102. Талшықты ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
103. Сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
104. Пластинкалық сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
105. Сүйекқаптың (периостің) құрлысы, маңызы.
106. Май ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
107. Ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
108. Бірыңғай салалы ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
109. Көлденең жолақты ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
110. Жүрек ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
111. Саромердің құрлысы, маңызы.
112. Жүйке ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
113. Нейрондардың морфологиялық жіктелуі.
114. Нейрондардың функционалдық жіктелуі.
115. Нейрология түрлері, құрлысы, маңызы.
116. Макрология құрлысы, маңызы.
117. Жүйке талшықтарының түрлері, маңызы.
118. Миелинді жүйке талшықтарының түрлері, маңызы.
119. Жүйке ұштары түрлері, маңызы.
120. Рефлекторлық доға
2аралық бақылау сұрақтары
1. Сүйек ұлпасының пайда болуы, дамуы, құрлысы. Сүйектің мүше ретіндегі құрлысы. Сүйектің түрлері.
2. Қаңқа жүйесінің сипаттамасы, бөлімдері, қызметтері. Жануарлар мен құстар эстерьерінің қалыптасуындағы қаңқаның маңызы.
3. Бас сүйегінің құрлысы.
4. Ірі қара бас сүйегінің бет бөлімінің құрлысы.
5. Ірі қара бас сүйегінің ми сауытының құрлысы.
6. Омыртқа бағанының сипаттамасы, бөлімдері.
7. Мойын омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
8. Көкірек омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
9. Бел омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
10. Құймышақ омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
11. Құйрық омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
12. Көкірек керегесі сүйектері, байланыстары.
13. Иық белдеуі сүйектерінің құрылысы.
14. Алдыңғы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрылысы.
15. Алдыңғы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
16. Алдыңғы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
17. Жамбас белдеуі қаңқасының құрылысы.
18. Артқы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрылысы.
19. Артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
20. Артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
21. Ірі қара мал алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
22. Жылқының алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
23. Шошқаның алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
24. Иттің алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
25. Ұсақ малдың алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
26. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
27. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
28. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
29. Шошқаның артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
30. Иттің артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
31. Сауыр аумағын қандай сүйектер құрайды.
32. Шоқтықты қандай сүйектер құрайды.
33. Тұтса байланыстың түрлері.
34. Буындар. Құрлысы мен қозғалысына байланысты буындардың түрлері.
35. Біліктік қаңқа сүйектерінің байланысы.
36. Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы.
37. Артқы аяқ сүйектерінің байланысы.
38. Бас сүйектерінің байланысы.
39. Мүше ретіндегі бұлшық еттің құрылысы.
40. Пішіні, ішкі құрылысы, қызметіне байланысты бұлшық еттің түрлері.
41. Бұлшық еттің бөлімдері.
42. Білітік қаңқа бұлшық еттерінің бөлімдері
43. Тұлғаны алдыңғы аяққа бекітетін бұлшық еттер.
44. Омыртқа бағанының бұлшық еттері.
45. Көкірек керегесінің бұлшық еттері.
46. Құрсақ қуысының бұлшық еттері.
47. Иық буынының бұлшық еттері.
48. Шынтақ буынының бұлшық еттері.
49. Тізе буынының бұлшық еттері.
50. Бақай буындарының бұлшық еттері.
51. Жамбас-ортан жілік буынының бұлшық еттері.
52. Тобық буынының бұлшық еттері.
53. Тілесе буынының бұлшық еттері.
54. Бақай буынының бұлшық еттері.
55. Бұлшық еттің көмекші мүшелері.
56. Тері жабынына жалпы сипаттама.
57. Терінің гистологиялық құрлысы.
58. Тері туындылары.
59. Тері бездері.
60. Түктің түрлері. Түк бөлітері және олардың құрлысы.
61. Тұяқ майтабанның құрлысы.
62. Сүт безінің морфологиясы.
63. Дене қуыстары.
64. Сірлі қабықтар, олардың туындылары.
65. Құрсақ қуысы бөлімдері мен аумақтары.
66. Азық қорыту жүйесіне жалпы сипаттама.
67. Ауыз қуысы мүшелерінің құрлысы.
68. Қабырғалық және қабырғадан тыссілекей бездері.
69. Пішіні құрлысы және арқаратын қызметіне байланысты тістің құрылысы.
70. Күйіс қайыратын жануарлардың сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
71. Жылқының сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
72. Шошқаның сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
73. Иттің сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
74. Тілдің құрлысы. Тіл бүршіктерінің түрлері.
75. Тілдің гистологиялық құрлысы.
76. Жұтқыншақ және өңештің құрлысы.
77. Өңештің гистологиялық құрлысы.
78. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топографикасы.
79. Безді қарынның гистологиялық құрлысы.
80. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топографикасы.
81. Үй жануарларыаш шегінің морфологиясы және топографикасы.
82. Аш шектің гистологиялық құрылысы.
83. Үй жнуарлары бауырының морфологиясы және топографикасы.
84. Бауырдың гистологиялық құрлысы.
85. Үй жануарлары ұйқы безінің морфологиясы және топографикасы.
86. Ұйқы безінің гистологиялық құрлысы.
87. Үй жануарлары жуан ішегінің морфологиясы және топографикасы.
88. Тыныс алу жүйесіне сипаттама.
89. Мұрын қуысы мүшелерінің құрлысы.
90. Көмеей мен кеңірдектің морфологиясы және топографикасы.
91. Бронхтар тарамының морфологиясы.
92. Көпіршікті тарамының морфологиясы (өкпе ацинусы).
93. Өкпедегі газ алмасу морфологиясы.
94. Әртүрлі жануарлар өкпесінің морфологиясы.
95. Зәр бөлу жүесіне жалпы сипаттама.
96. Бүйретің түрлері.
97. Үй жануарлары бүйрегінің морфологиясы және топографикасы.
98. Бүйректің гистологиялық құрлысы.
99. Нефронның құрылысы.
100. Несеп жолдары мүшелерінің морфологиясы және топографикасы: несепағар, уық, несеп шығару өзегі.
101. Еркек жануарлар көбею мүшелеріне жалпы сипаттама.
102. Жануарлар түрлеріне байланысты енқап және енбаудың морфологиясы және топографикасы.
103. Жануарлар түрлеріне байланысты ен және ен қосымшасының морфологиясы және топографикасы.
104. Еннің гистологиялық құрлысы.
105. Жануарлар түрлеріне байланысты несеп жыныс өзегімен қосымша жыныс бездерінің морфологиясы және топографикасы.
106. Әр түрлі жануарлардың жыныстық мүшесі және үпектің құрлысы.
107. Ұрғашы жануарлар жыныс жүйесіне жалпы сипаттама.
108. Әр түрлі жануарлар жұмыртқалықтарының морфологиясы және топографикасы.
109. Жұмыртқалықтың гисталогиялық құрылысы.
110. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жыныс жолдарының морфологиясы және топографикасы.
111. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жатыр мен жұмыртқа жолдарының морфологиясы және топографикасы.
112. Хорион бүрлерінің орналасуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
113. Аллантохорион бүрлерінің жатырдың кілегей қабатымен бйланысуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
114. Тмырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
115. Әр түрлі жануарлар жүрегінің морфологиясы және топографикасы.
116. Жүректің гистологиялық құрылысы.
117. Ересек жануарлардың қан айналу шеңберлері.
3 - сұрақ. Қаңқа - бір - бірімен заңды түрде байланысқан сүйектер мен шеміршектердің жүйесі. Скелет, қаңқа ( грек. Skeleton - қатып қалу, сему). Остеология (osteologia s. Systema sceleti - сүйектер туралы ілім, сүйектер жүйесі; лат. оsteon - сүйек, остеон және ілім) - қаңқа сүйектерін зерттейтін морфология ілімінің бөлімі. Қаңқа - жануарлардың сыртқы дене бітімін, кеңістіктегі қалпын анықтайды. Ол бұлшық еттер үшін тіректік, рычагтық және тіршілікке тым қажет мүшелер (ми, жұлын, жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек, жыныс бездері, жатыр, қуық, т.б.) үшін қатты да берік қабырғалар жасап, қорғаныс қызметтерін атқарады. Сондай - ақ, қаңқа сүйектері организмдегі май және минеральды алмасуларға қатысады. Сүйектің қызыл кемігі майында қантүзілу процесі (гемопоэз) жүреді (эритроциттер, лейкоциттер, қан табықшалары түзіледі). Қаңқа сүйектерінің жануарлар денелеріндегі үлес салмағы, олардың түріне, тұқымына, жасына, жынысына, физиологиялық (буаздық, сауылуы және т.б.) жағдайларына байланысты 6%-13% дейін өзгеріп отырады. Мысалы, малдың етті тұқымының қаңқа сүйектерінің көрсеткіштері сүтті тұқым көрсеткіштеріне қарағанда аздау, жас төлдер сүйектерінің көрсеткіштері сақа малдар көрсеткіштерімен салыстырғанда көбірек болады. Арық малдар қаңқасының үлес салмағы семіз малдар көрсеткіштеріне қарағанда жоғары болып келеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Организмнің анықтамасын беріп, оның жалпы сипаттамасына тоқталыңыз.
2. Организмдегі мамандану бағыттарына сәйкес мүшелер жүйелерін қандай топтарға бөледі?
3. Неліктен сомалық мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
4. Неліктен ішкі мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
5. Неліктен біріктіруші мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
6. Жануарлар организмі құрылысының жалпы принципі мен даму заңдылықтарын сипаттамасы.
7. Омыртқалы жануарлар дене құрылысының қандай заңдылықтарын білесіз?
8. Жануарлар организмнің дене бөлімдері мен аумақтарына тоқталып, оларға толық сипаттама беріңіз.
9. Тірі организмге тән биологиялық қасиеттер, оларға сипаттама.
10. Қаңқаның жалпы сипаттамасы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы оқулығы, 2005, 184-192 беттер.
№2 - дәріс
Тақырыбы: Сүйектер жүйесінің құрылыс заңдылықтары
Дәрістің мақсаты: Студенттерді қаңқаның бөлімдерімен және олардың құрылыс заңдылықтарымен, қаңқа сүйектерінің даму процесіндегі өзара тәуелділігімен таныстыру.
Түйінді сөздер: біліктілік қаңқа, шеткі қаңқа, белдеу қаңқасы, еркін қозғалатын бөлім қаңқасы.
Иллюстрация: жануарлар қаңқаларының таблицалары, слайдтар, атлас.
Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар:
1. Жануарлар қаңқасының сипаттамасы.
2. Біліктілік қаңқаның бөлімдері, олардың құрылысы.
3. Шеткі қаңқаның бөлімдері, олардың құрылысы.
4. Қаңқа бөлімдері дамуының себептері, олардың өзара коррелятивтік байланысы.
Дәрістің мазмұны:
1 - сұрақ. Жануарлар қаңқа сүйектерінің дене салмағымен салыстырғандағы (салыстырмалы массасы) салмағы жануарлардың түрлеріне байланысты 5-6%-ден 13-17%-ге дейін болады. Қаңқаның салыстырмалы массасы жануарлардың түрлеріне, қондылығына, тұқымына, жасына, жынысына, физиологиялық жағдайына байланысты болып келеді. Мысалы, етті қойларда қаңқа массасы орта есеппен 9%, ал биязы жүнді қойларда - 15%.
Жануарлар түрлеріне байланысты қаңқасының орташа салыстырмалы массасы: жылқы - 13-15%, сиыр, қой -13-15%, шошқа - 5-9%, ит - 15-17%, кашалот - 28%, адам - 17-20%.
Жасына байланысты: жылқыда - 13%, құлында- 30%, сиырда - 10%, бұзауда - 25%, қойда - 7%, қозыда - 18%, қоянда - 8%, көжекте - 15%, мысықта - 10%, қонжықта - 16%.
2- сұрақ. Қаңқа - біліктілік қаңқа және шеткі қаңқа болып екі бөлімге бөлінеді. Біліктілік қаңқаның салыстырмалы массасы - 49%. Біліктілік қаңқа бас, мойын, тұлға және құйрық қаңқа сүйектерін біріктіреді. Бас қаңқасы (салыстырмалы массасы 16%) бассүйек (cranium) екі бөлімнен: ми сауыты (cranium cerebrale, s. Neurocranium) және бет бөлімінен (cranium viscerale, s. Splanchnocranium) тұрады.
Мойын және тұлға қаңқасының салыстырмалы массасы 33%. Мойын қаңқасы - 7 мойын омыртқалардан (атлант,білік омыртқа, 3-, 4- және 5- ортаңғы мойын омыртқалар, 6- және 7-мойын омыртқалар) - vertebrae cervicales. Тұлға қаңқасы үш бөлімнен тұрады: көкірек керегесі (thorax), бел және құйымшақ бөлімдері. Көкірек керегесін көкірек омыртқалары (vertebrae thoracicae), қабырғалар (costae) және төссүйек (sternum) құрайды. Көкірек омыртқалары: жылқыда 18-19; түйеде - 12; сиырда , қойда, ешкіде, итте - 13; шошқада -14-15. Бел бөлімінің қаңқасы - бел омыртқалар (жылқыда, түйеде, сиырда - 6; қой мен ешкіде - 6-7; шошқа мен итте - 7 бел омыртқалар) - vertebrae lumbales, ал құйымшақ бөлімінің - құйымшақ омыртқалары (жылқыда, түйеде, сиырда - 5; қойда, ешкіде, шошқада - 4; итте - 3 құйымшақ омыртқалар) - vertebrae sacrales, немесе құйымшақ сүйек (os sacrum) құрайды. Құйрық бөлімінің қаңқасы - құйрық омыртқалары ( қойда - 3-24; сиырда, жылқыда -16-21; шошқада,итте - 20-23 құйрық омыртқалар) - vertebrae caudales түзеді. Барлық бөлімінің омыртқалары бірігіп, омыртқа бағанын - columna vertebralis құрайды.
3 - сұрақ. Шеткі қаңқаны (51%) алдыңғы және артқы аяқ қаңқа сүйектері жасайды. Аяқтардың қаңқасы екі бөлімнен құралған: 1) белдеу қаңқасы - cingulum membri, 2) еркін қозғалатын бөлім қаңқасы - skeleton membri libera. Алдыңғы аяқта (20%) белдеу қаңқасын (cingulum membri thoracici) - жауырын (scapula), маймылдар мен мысық тұқымдарында жауырын және бұғана (clavicula), ал құстарда үш сүйек: жауырын, бұғана және құс тұмсықша сүйек (қарға сүйек - каракоид) - os caracoideum құрайды.
Артқы аяқтың (31%) белдеуін (cingulum membri pelvini) - жамбас сүйек құрайды. Ол өз кезегінде тұтаса байланысқан үш сүйектен: мықын сүйектен - os ilium,шонданай сүйектен - os ischiі және шат сүйектен - os pubis тұрады.
Аяқтардың еркін қозғалатын бөлімдерінің қаңқаларын: жоғарғы (проксимальды) бөлік - стилоподий , ортаңғы бөлік - зейгоподий және төменгі бөлік - автоподий жасайды.
Стилоподийді: алдыңғы аяқта - тоқпанжілік (humerus), артқы аяқта - ортан жілік (os femoris).
Зегоподийді: алдыңғы аяқта - білік сүйектері - ossa antenrachii (кәрі жілік,шынтақ сүйек),артқы аяқта - сирек сүйектер - ossa cruris (асықты жілік, шыбық сүйек).
Автоподийді алдыңғы аяқта - алдыңғы аяқ басы (manus) сүйектері - тізе, алдыңғы жіліншілік, бақай сүйектері, ал артқы аяқта - артқы аяқ басы (pes) сүйектері - тілерсек, артқы жіліншілік, бақай сүйектері құрайды.
4 - сұрақ. Қаңқа сүйектерінің бөлімдерге бөлініп дамуының себептері:
1. Бассүйек - ми және сезім мүшелерінің дамуына байланысты.
2. Мойын қаңқасы - алдыңғы аяқ қаңқасының дамуына байланысты. Алдыңғы аяқтың қармағыш мүшеге айналған жануарларда (адамда да) мойын мен алдыңғы аяқтың ұзындығы сәйкес келмейді.
3. Көкірек бөлімі қаңқасы - өкпенің дамуымен және алдыңғы аяқтың көкірек керегесіне бекуіне (төссүйектің дамуына) байланысты.
4. Бел бөлімі қаңқасы - метаболизм қарқындылығының артуына (ішкі мүшелердің дамып жетілуіне) байланысты.
5. Құйымшақ бөлімі қаңқасы - артқы аяқ қаңқасының бекуіне, іштөлінің дамуына байланысты.
6. Құйрық бөлімі қаңқасы - судағы жануарларда - қозғалыс мүшесі, құрлықтығы жануарларда өз қызметінен айырылған.
7. Аяқтар қаңқасы - жануарлардың құрлыққа шығуына кимыл-қозғалысқа, ұшуға байланысты.
Бақылау сұрақтары.
1. Қаңқаның бөлімдерге бөлінуі, олардың сипаттамасы.
2. Біліктілік қаңқа бөлімдерінің құрылыс заңдылықтары.
3. Шеткі қаңқа бөлімдерінің құрылыс заңдылықтары.
4. Белдеу қаңқасы сүйектерінің құрылысы.
5. Еркін қозғалатын бөлім бөліктері сүйектерінің құрылысы.
6. Қаңқа сүйектерінің бөлімдерге бөлініп дамуының себептері.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы оқулығы, 2005, 196-239 беттер.
№ 3 - дәріс
Дәрістің мақсаты: Студенттерді қаңқа сүйектерінің байланыс түрлерімен, олардың құрылысымен және қаңқа бөлімдеріндегі сүйектер байланыстарының ерекшеліктерімен таныстыру.
Түйінді сөздер: тұтаса байланыс, буынды байланыс, синсаркоз, синэластоз, синдесмоз, синхондроз, синостоз.
Иллюстрация: сүйектер байланыстары түрлерінің таблицалары, слайдтар, атлас.
Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар:
1. Қаңқа сүйектерінің байланыс түрлері, олардың жалпы сипаттамасы. Сүйектердің тұтаса байланысының түрлері.
2. Буынды байланыстың құрылысы және түрлері.
3. Біліктік және шеткі қаңқа сүйектерінің байланыс ерекшеліктері.
4. Сүйектер байланысының дамуы.
Дәрістің мазмұны:
1 - сұрақ. Қаңқа сүйектерінің байланыс түрлерін зерттейтін морфология ілімінің саласын syndesmologia (грек. syn - байланыс, desmos-дәнекер, logos-ілім) деп атайды. Сүйектер байланысы (Juncturae ossium, s. Articulationes) - қаңқа сүйектерінің бір - бірімен өзара белгілі заңдылықпен байланысып, сүйектер жүйесінің денедегі қимыл, тіректік, қорғаныс қызметтерін атқаруын қамтамасыз етеді. Организмдегі атқаратын қызметіне байланысты қаңқа сүйектері бір - бірімен түрліше байланысады. Негізінен қаңқа сүйектері байланысының екі түрі болады. Олар: сүйектердің тұтаса байланысы (synathrosis) және сүйектердің қозғалмалы байланысы немесе буынды байланыс (diarthrosis). Қаңқа сүйектері бір - бірімен түрлі ұлпалар арқылы өзара тұтаса байланысады, яғни байланысқан сүйектер аралықтарында қуыс қалмайды. Қаңқа сүйектері тұтаса байланысының жануарлар организмдерінде, оларды байланыстыратын ұлпаларға байланысты бес түрі ажыратылады. Олар:
1. Synsarcosis - қаңқа сүйектерінің бұлшықеттер арқылы байланысы (жауырынның тұлғаның көкірек керегесімен байланысы);
2. Synelastosis - қаңқа сүйектерінің серпімді талшықты дәнекер ұлпасы (эластинді ұлпа) арқылы байланысы (бассүйек шүйде сүйегінің мойын және көкірек омыртқаларымен желке және омыртқааралық эластинді байланыстар арқылы)
3. Syndesmosis - қаңқа сүйектерінің дәнекер ұлпасы арқылы байланысы. Синдесмоз өз кезегінде дәнекер ұлпалық аралықтың құрылысына байланысты үш түрге бөлінеді:
1) жарғақ (membrana) - қаңқа сүйектерінің коллаген талшықтарынан тұратын жұқа жарғақпен байланысы (шүйде - атлант буынының жарғағы, құйымшақ пен жамбас сүйектер аралықтарындағы жарғақ);
2) байлам (ligamentum) - берік коллаген талшықтары шоғырларынан құралған сіңір баламмен сүйектердің байланысы (иттің кәрі жілігі мен шынтақ сүйегін жалғастырып тұрған сіңір байлам);
4) жік (sutura) - аралықтарындағы тым жұқа дәнекер ұлпалық аралықтар арқылы сүйектердің байланысы. Жіктік байланысқа жас төлдер бассүйектерінің өзара жіктермен байланысы жатады. Жіктер - пішініне байланысты үш түрге бөлінеді: тегіс жік (sutura plana), тісше жік (sutura serrata) және қабыршақша жік (sutura squamosa);
4. synchondrosis - қаңқа сүйектерінің шеміршек ұлпасы арқылы байланысы (омыртқалар денелері арасында, төссүйек бөлікшелері аралығында);
5. synostosis - қаңқа сүйектерінің сүйек ұлпасы арқылы байланысы немесе сүйектену (сақа жануарлар бассүйектерінің, құйымшақ омыртқалардың, жамбас сүйектерінің, кейбір тізі және тілермек сүйектерінің сүйектенуі).
2 - сұрақ. Буынды байланыс (diarthrosis) немесе буын (articulatio) - қаңқа сүйектерінің буын қуысы арқылы бір - бірімен өзара қозғалмалы байланысып, организмдегі түрлі қимыл қозғалыстарды қамтамасыз етеді. Буын қуысында байланысатын сүйектер бастарын майлап тұратын қоймалжың сұйық - синовия (synovia) болады.
Буынның құрылысы:
1. Буын қапшығы (capsula articularis) - буынды құрайтын сүйектер бастарын сыртынан қаптап, буын қуысындағы синовияның ағып кетпеуін қамтамасыз етеді (буын қапшығы сүйекқаптың тікелей жалғасы). Буын қапшығы өз кезегінде екі қабаттан тұрады:
oo талшықты (фиброзды) жарғақ (membrana fibrosa) - сыртқы сүйекқаптың талшықты қабатының жалғасы;
oo синовиялы жарғақ (membrane synovialis) - синовияны бөлетін бір қабат немесе бірнеше қабат жалпақ дәнекер ұлпалық клеткалардан тұратын ішкі қабат;
2. Буын қуысы (cavum articularis) - буындарды құрайтын сүйектер бастарының арасындағы қуыс. Буын қуысында сүйектер бастарын қаптап тұрған буын шеміршектерінің беттерін майлап тұратын қоймалжың сұйық - synovia болады. Оның 98% - су, 2% - протеин.
3. Буын шеміршегі (cartilage artisularis) - буынды құрайтын сүйектер бастарының буындық беттерін қаптап тұратын гиалинді шеміршек ұлпасынан тұрады. Буын шеміршегі - синовия арқылы қоректенеді және өзінің ыдырау өнімдерін де , синовияға шығарады.
Буындардың жіктелуі:
Жануарлар қаңқасындағы буындар құрылысына байланысты: қарапайым буынлар және күрделі буындар болып екі топқа бөлінеді.
Қарапайым буындар: екі сүйек бастарынан құралған. Олардың аралығында синовияға толған тек бір буын қуысты (тіласты сүйек бунақтарының буындары, шүйде - атлант буыны, білік-атлант буыны,иық буыны, жамбас-ортан жілік буыны, бақай буындар) болады.
Күрделі буындар: буынды құрайтын негізгі екі сүйек бастарының арасында бір немесе бірнеше қатарда орналасқан майда сүйектер болмаса шеміршектер аралықтары болады. Нәтижесінде күрделі буындарда екі немесе бірнеше буын қуыстары (самай- төменгіжақ буыны, шынтақ буыны, тобық буыны, тізе буыны, тілерсек буыны) болады.
Қаңқа буындары қызметіне байланысты: бірбілікті буындар, қосбілікті буындар, көпбілікті буындар және сырғанай қозғалатын буындар болып төрт топқа бөлінеді.
Бірбілікті буындарда қимыл тек бір біліктің бойымен жүреді. Бірбілікті буындарға: сүйектер бастарының пішіні: шығыр тәрізді буындар (шыңтақ буын, тізе буын, тобық буын, тілерсек буын, бақай буындар), цилиндр тәрізді буындар (білік - атлант буыны) және бұранда тәрізді буындар (жылқының тілерсек буыны) жатады.
Қосбілікті буындарда қимыл бір-біріне перпендикулалы екі біліктің бойымен жүреді. Қосбілікті буындарға сүйектер бастарының пішіні: сопақ буындар (шүйде атлант буыны, самай-төменгіжақ буыны) және ер тәрізді буындар (күйіс қайтаратын жануарлардың қабыртқа - омыртқа буындары) жатады.
Көпбілікті буындарда қимыл бір-біріне перпедикулалы үш немесе оданда көп біліктің бойымен жүреді. Көпбілікті буындарға пішіні: шар тәрізді буындар ( иық буын, жамбас - ортан жілік буыны) жатады.
Сырғанай қозғалатын буындарға сүйектер бастарының пішіні жалпақ буындар (омыртқалардың краниальды және каудальды буындық өсінділерінің буындары, құйымшақ - мықын буыны) жатады.
Буындардағы қозғалыстардың түрлері: жызылу (экстензио), бүгілу (флексио), алыстау (абдукцио), жақындау (аддукцио), айналу (ротацио), сыртқа айналу (супинацио) және ішке айналу (пронацио).
Буынның көмекші мүшелері: шеміршек дискі, шеміршек тегіршіктер, байламдар, тиекше сүйектер.
3 - сұрақ. Біліктің қаңқа сүйектерінің байланысы.
Бассүйек сүйектерінің байланыс түрлері: жіктер (тегіс, тісше, қабырқша), буындар (самай-төменгіжақ буыны, тіласты сүйек бунақтарының буыны).
Омыртқалар байланысы: синхондроз (омыртқа денелерінің байланысы), синостоз (құйымшақ омыртқаларының денелері), синдесмоз (омыртқа доғалары), қарапайым жалпақ буындар (омыртқалардың буын өсінділері).
Омыртқа бағанындағы байланыстар: 1. Байламдар: 1) сегментаралық байламдар (доғааралық, жоталық өсінділераралық, көлденең өсінділераралық); 2) жалпы байламдар (дорсальды ұзын байлам, вентральды ұзын байлам, жотаүстілік байлам, желке - арқанша және тақташа бөліктер); 2. Буындар (шүйде- атлант буыны, атлант-білік буыны).
Көкірек керегесі сүйектерінің байланысы: буындар: қабыртқа-омыртқа буындары (қабыртқа бастарының буындары, қабыртқа - көлденең өсінділер буындары, күйіс қайтаратын жануарлар мен шошқада - төссүйек тұтқа денесі буыны, қабыртқа - төссүйек буындары); байламдар (буыніші байламдар - қабыртқа басы мен омыртқа ойысын жалғастырады, қабыртқалар басты аралық байламдар).
Аяқ сүйектерінің байланысы.
Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы: иық буыны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жануарлар морфологиясы - жаратылыстану - биоморфологиялық бағыттағы іргелі пән ретінде, ветеринарлық дәрігер мамандығының кәсіби деңгейін қалыптастыратын физиология, генетика, патологиялық физиология, патологиялық анатомия, клиникалық диагностика, ішкі жұқпалы емес аурулар, хирургия (оташылық), паразитология, эпизотология, зоогигена, ветсанитараптау, мал азықтандыру мен дербес мал шаруашылығының негіздері және т.б. пәндерді меңгерудің негізін құрайды. Қазіргі кездегі түрлі бағыттағы шаруашылық қожалықтары тарапынан теориялық және тәжірибелік жағынан жан-жақты білім алған, білікті де білімді ветеринарлық дәрігерлердің қызметке қабылднуына зор талаптар қойылып отыр.
Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы курсын өткеннен кейін, жануарлар организімі клеткаларының (торшаларының), ұлпаларының, мүшелерінің микроскопиялық және нәзі микросопиялық (субмикроскопиялық) құрлысы мен дамуы туралы морфологиялық мәліметтерді студенттер толық білуі ере. Сондай - ақ, морфология пәнін оқу барсында гистологиялық-анатомиялық препараттарды жасау және дайындау әдістерін студенттердің меңгеруі - жануарлар дене мүшелерінің морфологиясы мен организмдегі олардың орналасу орындарын өз бетімен жете білуіне толық мүмкіндік береді.
Университет бітіруші ветеринарлық дәрігер мамандары микроскоппен жұмыс жасауды және зерттеуге қажет гистологиялық препараттарды дайындау мен зерттеу әдістерін толық меңгеріп, түрлі клеткалар (торшалар), ұлпалар, мүшелер мен мүшелер жүйелерінің микрофотографияларын оқып, талдай білуі керек. Сондай-ақ, жануарлар организімінің шығу тегі мен дамуын фило-отогенетикалық тұрғыдан және дене мүшелерінің анатомиялық, микроскопиялық және субмикроскопиялық құрлысын, олардың орналасуын (топографикасын) толық білуі керек.
Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы пәнінде оқытылатын оқу материалы жүйелі де ешенді (омплекті) түрде жүйеленген. Студенттер алдымен цитологияны, одан кейін әртүрлі сыныптарға (кластарға) жататын жануарлардың салыстырмалы эмбриологиясын, одан сон жалпы гистологияны меңгеріп болғаннан кейін ғана жануарлар организімі мүшелер жүйелерінің макро- және микроморфологиялық ерекшеліктерін өтеді. Пәнді осылай оқудың нәтижесінде студенттер жануарлар денесі тірек-қимыл аппаратының, тері жабыны мен оның туындыларының, азық қорыту, тыныс алу, несеп шығару және көбею мүшелерінің, тамырлар және жүйке жүйелері мен ішкі секция бездерінің морфологиясы туралы мәліметтерді толық меңгеріп, алынған білімді өздерінің болашақ өндірістік немесе ғылыми зерттеу жұмыстарында пайдалана алуы керек.
Оқу жұмыс бағдарламасының өшірмесі
1-кесте
Курс
Мамандық
Оқу түрі
Кредит саны
Лекция
Тәжірибелік
Зертханалық
ОҚӨЖ
СӨЖ
Барлығы
1
Вет- мед
күндізгі
6
30
30
30
60
12
270
1-бақылау сұрақтары
1. Торшаның құрлысы: цитоплазма, ядро.
2. Торша плазмолеммасының құрлысы мен маңызы.
3. Торша цитоплазмасының құрлысы мен маңызы.
4. Жарғақты органеллалардың түрлері, құрлысы мен маңызы.
5. Жарғақсыз органеллалардың түрлері, құрлысы мен маңызы.
6. Бейторшалық құрылымдардың түрлері.
7. Торшааралық заттар.
8. Қосындылардың түрлері мен маңызы.
9. Торша бөлінуінің түрлері.
10. Дене торшалары мен жыныс торшаларының айырмашылықтары.
11. Сперматозтозондтардың құрлысы мен маңызы.
12. Жұмыртқа торшасының құрлысы мен маңызы.
13. Спермтогенез.
14. Овогенез.
15. Эмбриогенездің негізгі сатылары.
16. Ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
17. Жатыр кілегейлі қабығы мен хорион бүрлерінің байланысына қарай ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
18. Ұлпа туралы түсінік.
19. Эпителий ұлпасының түрлері. Эпителий ұлпасына жалпы сипаттама.
20. Безді эпителийдің түрлері, құрлысы және маңызы.
21. Бездердің морфологиялық жіктелуі.
22. Тірек-қимыл ұлпаларының шығу тегі, түрлері, құрлысы және маңызы.
23. Қан торшаларының түрлері, құрлысы мен маңызы.
24. Борпылдақ дәнекер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
25. Борпылдақ дәнекер ұлпасының түрлері және маңызы.
26. Тығыз дәнекер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
27. Шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
28. Сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы,орналасу орны және маңызы.
29. Ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
30. Жүйе ұлпасының шығу тегі, құрлысы, орналасу орны және маңызы.
2-бақылау сұрақтары
1. Сүйек ұлпасының пайда болуы, дамуы және құрлысы. Сүйетің мүше ретінде құрлысы. Сүйектердің түрлері.
2. Қаңқа жүйесінің сипаттамасы: бөлімдері, қызметтері. Жануарлар мен құстар экстерьерінің қалыптасуындағы қаңқаның маңызы.
3. Бас сүйегінің құрлысы.
4. Ірі қара бас сүйегінің ми сауыты.
5. Ірі қара бас сүйегеінің бет бөлімі.
6. Омыртқа бағанасының сипаттамасы. Бөлімдері.
7. Мойын омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
8. Көкірек омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
9. Бел омыртқалары. Құрылысы, байланыстары.
10. Құймышақ омыртқалары. Құрлысы, байланыстары.
11. Құйрық омыртқалары. Құрлысы, байланыстары.
12. Көкірек керегесі: сүйектері, байланыстары.
13. Иық белдеуі сүйектерінің құрлысы.
14. Алдыңғы аяқтың еркін қозғалатын бөлімі сүйетерінің құрлысы.
15. Алдыңғы аяқ қаңқасы стилоподий сүйетерінің құрлысы.
16. Алдыңғы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйетерінің құрлысы.
17. Жамбас белдеуі қаңқасының құрлысы.
18. Артқы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрлысы.
19. Артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрлысы.
20. Артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрлысы.
21. Ірі қара мал алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйектерінің құрлысы.
22. Жылқының алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйектерінің құрлысы.
23. Шошқаның алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
24. Иттің алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
25. Ұсақ малдың алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
26. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
27. Шошқаның артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
28. Иттің артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрылысы.
29. Сауыр аумағын қандай сүйектер құрайды.
30. Шоқтықты қандай сүйектер құрайды.
31. Тұтаса байланыстың түрлері.
32. Буындар. Қрлысы мен қозғалысына байланысты буындардың түрлері.
33. Біліктік қаңқа сүйектерінің байланысы.
34. Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы.
35. Артқы аяқ сүйектерінің байланысы.
36. Бассүйектерінің байланысы.
37. Мүше ретіндегі бұлшық еттің құрлысы.
38. Пішіні, ішкі құрылысы мен қызметіне байланысты бұлшық еттің түрлері.
39. Бұлшық еттердің бөлімдері.
40. Білітік қаңқа бұлшық еттері.
41. Бас бұлшық еттері.
42. Тұлғаны алдыңғы аяққа бекітетін бұлшық еттер.
43. Омыртқа бағанының бұлшық еттері.
44. Көкірек керегесінің бұлшық еттері.
45. Құрсақ қуысының бұлшық еттері.
46. Иық буынының бұлшық еттері.
47. Шынтақ буынының бұлшық еттері.
48. Тізе буынының бұлшық еттері.
49. Бақай буындарының бұлшық еттері.
50. Жамбас - ортан жілік буынының бұлшық еттері.
51. Тобық буынының бұлшық еттері.
52. Тілерсек буынының бұлшық еттері.
53. Бақай буындарының бұлшық еттері.
54. Бұлшық еттің көмекші мүшелері.
55. Тері жабынына жалпы сипаттама.
56. Терінің гистологиялық құрылысы.
57. Тері туындылары.
58. Тері бездері.
59. Түтің түрлері. Түк бөліктері және олардың құрылысы.
60. Тұяқ және майтабанның құрлысы.
61. Сүт безінің морфологиясы.
62. Дене қуыстары.
63. Сірлі қабықтар, олардың туындылары.
64. Құрсақ қуысы бөлімдері мен аумақтары.
65. Азық қорыту жүйесіне жалпы сипаттама.
66. Ауыз қуысы мүшелерінің құрылысы.
67. Қабырғалық және қабырғадан тыс сілеей бездері.
68. Пішіні құрылысы және атқаратын қызметіне байланысты тістің құрылысы.
69. Күйіс қайыратын жануарлардың сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
70. Жылқының сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
71. Шошқаның сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
3-бақылау сұрақтары
1. Иттің сүт және тістерінің формуласы.
2. Тілдің құрлысы. Тіл бүртіктерінің түрлері.
3. Тілдің гистологиялық.
4. Жұтқыншақ және өңештің құрылысы.
5. Өңештің гистологиялық құрылысы.
6. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топологиясы.
7. Безді қарынның гистологиялық құрлысы.
8. Үй жануарлары көп бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топологиясы.
9. Үй жануарлары аш шегінің морфологиясы және топологиясы.
10. Аш шектің гистологиялық құрлысы.
11. Үй жануарлары бауырының морфологиясы және топологиясы.
12. Бауырдың гистологиялық құрлысы.
13. Үй жануарлары ұйқы безінің морфологиясы және топологиясы.
14. Ұйқы безінің гистологиялық құрлысы.
15. Үй жануарлары жуан шегінің морфологиясы және топологиясы.
16. Тыныс алу жүйесіне жалпы сипаттама.
17. Мұрын қуысы мүшелерінің құрлысы.
18. Көмекей мен кеңірдіктің морфологиясы және топологиясы.
19. Бронхтар тарамының морфологиясы.
20. Көпіршекті тарамының морфологиясы (өкпе ацинусы)
21. Өкпедегі газ алмасу морфологиясы.
22. Әртүрлі жануарлар өпесінің морфологиясы.
23. Зәр бөлу жүйесіне жалпы сипаттама.
24. Бүйретің түрлері.
25. Үй жануарлары бүйрегінің морфологиясы мен топографиясы.
26. Бүйректің гистологиялық құрлысы.
27. Нефронның құрлысы.
28. Несеп жолдары мүшелерінің морфологиясы мен топографиясы: несепағар, қуық, несеп шығару өзегі.
29. Еркек жануарлар көбею мүшелеріне жалпы сипаттама.
30. Жануарлар түрлеріне байланысты енқап және енбаудың қосымшасының морфологиясы мен топографиясы.
31. Жануарлар түрлеріне байланысты ен және ен қосымшасының морфологиясы мен топографиясы.
32. Еннің гистологиялық құрлысы.
33. Жануарлар түрлеріне байланысты несеп жыныс қосымша жыныс бездерінің морфологиясы мен топографиясы.
34. Әр түрлі жануарлардың жыныстық мүшесі және күпектің құрылысы.
35. Ұрғашы жануарлар жыныс жүйесіне жалпы сипаттама.
36. Әр түрлі жануарлар жұмыртқаларының морфологиясы мен топографиясы.
37. Жұмыртқалықтың гистологиялық құрлысы.
38. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жыныс жолдарының морфологиясы мен топографиясы.
39. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жатыр мен жұмыртқажолдарының морфологиясы мен топографиясы.
40. Хорин бүрлерінің орналасуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
41. Аллантохорион бүрлерінің жатырдың ілегей қабатымен байланысуына байланысуты ұрық жолдасыың түрлері.
42. Тамырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
43. Әр түрлі жануарлар жүрегінің морфологиясы мен топографиясы.
44. Жүректің гистологиялық құрлысы.
45. Ересек жануарлардың қан айналу шеңберлері.
46. Қантамырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
47. Артерия түрлері. Олардың гистологиялық құрылысы.
48. Микроайналым арнасы тамырларының морфологиясы.
49. Қолқа. Қолқа доғасының тарамдалуы.
50. Жалпы ұйқы артериясы, оның тамырландыру аумақтары.
51. Бұғанаасты артериясы, оның тамырландыру аумақтары.
52. Қолтықасты артериясы, оның тармақтарымен тамырландыру аумақтары.
53. Көкірек қолқас, оның париэтальды және висцеральды тармақтары, тамырландыру аумақтары.
54. Сыртқы мықын артериясы оның тарамдалуы, тамырландыру аумақтары.
55. Ішкі мықын артериясы оның тарамдалуы, тамырландыру аумақтары.
56. Жамбас аумағы және жамбас қуысы мүшелерінің артериялары.
4-бақылау сұрақтары
1. Үй жануарларының негізгі веналары.
2. Лимфа жүйесіне жалпы сипаттама. Лимфа тамырларының морфологиясы.
3. Беткейлік лимфа тйіндері. Олардың жануарлар ауруларындағы диагностикалық маңызы.
4. Лимфа түйіндерінің гистологиялық құрлысы.
5. Иммундық қорғаныс және қан жасаушы мүшелерінің жалпы спаттамасы.
6. Сүйе қызыл кемігінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
7. Өкбауырдың құрлысы, топологиясы мен маңызы.
8. Ішкі секреция бездеріне жалпы сипаттама.
9. Гипофиздің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
10. Бүйрек үсті безінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
11. Қалқанша безінің құрлысы, топологиясы мен маңызы.
12. Жүйке жүйесіне жалпы сипаттама.
13. Жүйке жүйесінің топологиясын байланысты бөлінуі.
14. Жүйке жүйесінің қызметіне байланысты бөлінуі.
15. Мидың жалы құрлысы.
16. Ми және жұлынның қабаттары мен қуыстры.
17. Жұлын жүйкелерінің пайда болуы және тарамдалуы.
18. Мойын жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
19. Көкірек жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
20. Бел жұлын жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
21. Құймышақ жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
22. Иық торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
23. Бел торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
24. Құймышақ торабы жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
25. Ромб тәрізді мидың құрлысы.
26. Сопақша мидың құрлысы.артқы мидың құрлысы.
27. Ртқы мидың құрлысы.
28. Мишықтың құрлысы.
29. Ортңғы мидың құрлысы.
30. Аралық мидың құрлысы.
31. Үлкен мидың құрлысы.
32. Ми сыңарларының цитоархитектонкасы және миелоархитетоникасы.
33. Иіс сезу миы.
34. Ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
35. Сезімтал ми жүйелері, олардың жүйелендіру аумақтары.
36. Қозғалтқыш ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
37. Аралас ми жүйкелері, олардың жүйкелендіру аумақтары.
38. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлімі.
39. Жүйке жүйесінің сипатикалық бөлімі.
40. Жүйке жүйесінің парасипатикалық бөлімі.
41. Талдағыштардың жалпы сипаттамасы. Олардың түрлері.
42. Рецепторлар түрлері: интерорецепторлар, эстерорецепторлар, проприорецепторлар.
43. Бос және қапшықталған жүйке ұштарының құрлысы.
44. Қозғалтқыш жүйке ұштарының құрлысы.
45. Көру мүшесі. Көз алмасының құрлысы.
46. Көздің қасаң қабатының гистологиялық құрлысы.
47. Көздің торлы қабатының гистологиялық құрлысы.
48. Есту мүшесі.
49. Сезім мүшесі.
50. Иіс сезу мүшесі.
51. Дәм сезу мүшесі.
1-аралық бақылаудың сұрақтары.
1. Торша теориясының негізгі қағидалары.
2. Торшалардың құрлысы: цитоплазма, ядро.
3. Протоплазманың физика-химиялық құрамы.
4. Торша плазмолемасының құрлысы мен маңызы.
5. Торша цитоплазмасының құрлысы.
6. Жарғақты органеллалардың түрлері, құрлысы және маңызы.
7. Жарғақсыз органеллалардың түрлері, құрлысы және маңызы.
8. Түйіршікті эндоплазмалық тордың құрлысы мен маңызы.
9. Түйіршіксіз эндоплазмалық тордың құрлысы мен маңызы.
10. Митохондрийдің құрлысы мен маңызы.
11. Гольджи кешенінің құрлысы мен маңызы.
12. Рибосоманың құрлысы мен маңызы.
13. Лизосоманың құрлысы мен маңызы.
14. Торша орталығының құрлысы мен маңызы.
15. Арнайы органеллалардың түрлері.
16. Торша ядросының құрлысы мен маңызы.
17. Ядрошықтың құрлысы мен маңызы.
18. Кариолемманың құрлысы мен маңызы.
19. Хроматиннің құрлысы мен маңызы.
20. Гетерохроматин, эухроматин.
21. Бейторшалық құрылымдардың түрлері.
22. Синцитий.
23. Симпласт.
24. Торшааралық заттар.
25. Қосындылардың түрлері мен маңызы.
26. Торша бөлінуінің түрлері.
27. Митоз.
28. Интерфаза.
29. Амитоз.
30. Мейоз.
31. Дене торшалары мен жынысы торшаларының айырмашылықтары.
32. Сперматозоидтың құрлысы мен маңызы.
33. Жұмыртқа торшасының құрлысы мен маңызы.
34. Сперматогенез.
35. Овогенез.
36. Эмбриогенездің негізгі сатылары.
37. Зиготаның бөлшектенуі (құстарда)
38. Зиготаның бөлшектенуі (сүтқоректілерде)
39. Құстардың эмбриональдық дамуының негізгі сатылары.
40. Құстардың эмбрионалдық дамуының негізгі сатылары.
41. Сүтқоректілер эмбрионалдық дамуының негізгі сатылары.
42. Цитоплазмада срыуыз мөлшеріне байланысты жұмыртқа торшасының түрлері.
43. Цитоплазмада срыуыз тарлуына байланысты жұмыртқа торшасының түрлері.
44. Гаструляция дегеніміз не?
45. Гаструляцияның түрлері.
46. Гистогенез.
47. Құстардың ұрық қабықтары.
48. Сүтқоректілердің ұрық қабықтары.
49. Ұрық жолдсының (плацтаның) түрлері.
50. Жатыр кілегейлі қабығы мен хорнон бүрлерінің байланысына қарай ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
51. Хорион бетінде бүрлердің орналасуына байлнысты ұрық жолдасының (плацентаның) түрлері.
52. Ұлпа туралы түсінік.
53. Ұлпаның жіктелуі.
54. Эпителий ұлпасының түрлері. Эпителий ұлпасына ұлпасына жалпы сипаттама.
55. Эпителий ұлпасының морфологиялық жіктелуі.
56. Бір қабатты жалпақ эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
57. Бір қабатты текше тәрізді эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
58. Бір қабатты призмат тәрізді эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
59. Бір қабатты көп қатарлы эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
60. Көп қабатты мүйізделген эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
61. Бір қабатты мүйізделмеген эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
62. Бір қабатты ауыспалы эпителийдің құрлысы, орналасу орны және маңызы.
63. Безді эпителийдің түрлері, құрлысы, маңызы.
64. Бездердің морфологиялық жіктелуі.
65. Экзокринді бездердің түрлері және құрлысы.
66. Эндокринді бездердің түрлері және құрлысы.
67. Серет бөлу түрлеріне бйланысты бездердің түрлері және құрлысы.
68. Голоринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
69. Апокринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
70. Мерокринді секреция дегеніміз не? Мысал келтіріңіз.
71. Эпителий ұлпаларының регенерацясы.
72. Регенерация түрлері.
73. Тірек-қимыл ұлпаларының шығу тегі, түрлері, құрылысы, маңызы.
74. Қанның құрамы.
75. Қан торшаларының түрлері, құрлысы, маңызы.
76. Эритроциттердің құрлысы, мңызы.
77. Лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
78. Түйіршікті лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
79. Түйіршіксіз лейциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
80. Базофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
81. Эозинофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
82. Нейтрофильді лейциттердің құрлысы, маңызы.
83. Лимфоциттердің түрлері.
84. Т- лимфоциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
85. В- лимфоциттердің түрлері, құрлысы, маңызы.
86. Торшалық иммунитетке қандай лимфрциттер жауапты.
87. Гуморальдық иммунитетке қандай лимфрциттер жауапты.
88. Моноциттердің құрлысы, маңызы.
89. Қан пластиналарының құрлысы, маңызы.
90. Қан плазмасының құрлысы, маңызы.
91. Қан плазмасының белоктарының түрлері, маңызы.
92. Лимфаның құрлысы, маңызы.
93. Борпылдақ дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
94. Борпылдақ дәнектер ұлпасының түрлері маңызы.
95. Тығыз дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
96. Тығыз қалыптасқан дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
97. Тығыз қалыптаспаған дәнектер ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
98. Торлы ұлпаның құрлысы, маңызы, орналасу маңызы.
99. Шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
100. Гиалинді шеміршек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
101. Эластинді ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
102. Талшықты ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
103. Сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
104. Пластинкалық сүйек ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
105. Сүйекқаптың (периостің) құрлысы, маңызы.
106. Май ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
107. Ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
108. Бірыңғай салалы ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
109. Көлденең жолақты ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
110. Жүрек ет ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
111. Саромердің құрлысы, маңызы.
112. Жүйке ұлпасының шығу тегі, құрлысы, маңызы, орналасу орны.
113. Нейрондардың морфологиялық жіктелуі.
114. Нейрондардың функционалдық жіктелуі.
115. Нейрология түрлері, құрлысы, маңызы.
116. Макрология құрлысы, маңызы.
117. Жүйке талшықтарының түрлері, маңызы.
118. Миелинді жүйке талшықтарының түрлері, маңызы.
119. Жүйке ұштары түрлері, маңызы.
120. Рефлекторлық доға
2аралық бақылау сұрақтары
1. Сүйек ұлпасының пайда болуы, дамуы, құрлысы. Сүйектің мүше ретіндегі құрлысы. Сүйектің түрлері.
2. Қаңқа жүйесінің сипаттамасы, бөлімдері, қызметтері. Жануарлар мен құстар эстерьерінің қалыптасуындағы қаңқаның маңызы.
3. Бас сүйегінің құрлысы.
4. Ірі қара бас сүйегінің бет бөлімінің құрлысы.
5. Ірі қара бас сүйегінің ми сауытының құрлысы.
6. Омыртқа бағанының сипаттамасы, бөлімдері.
7. Мойын омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
8. Көкірек омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
9. Бел омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
10. Құймышақ омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
11. Құйрық омыртқалары, құрлысы, байланыстары.
12. Көкірек керегесі сүйектері, байланыстары.
13. Иық белдеуі сүйектерінің құрылысы.
14. Алдыңғы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрылысы.
15. Алдыңғы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
16. Алдыңғы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
17. Жамбас белдеуі қаңқасының құрылысы.
18. Артқы аяқтың ерін қозғалатын бөлімі сүйектерінің құрылысы.
19. Артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
20. Артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
21. Ірі қара мал алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
22. Жылқының алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
23. Шошқаның алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
24. Иттің алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
25. Ұсақ малдың алдыңғы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
26. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы стилоподий сүйектерінің құрылысы.
27. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы зейгоподий сүйектерінің құрылысы.
28. Ірі қара мал артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
29. Шошқаның артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
30. Иттің артқы аяқ қаңқасы автоподий сүйетерінің құрлысы.
31. Сауыр аумағын қандай сүйектер құрайды.
32. Шоқтықты қандай сүйектер құрайды.
33. Тұтса байланыстың түрлері.
34. Буындар. Құрлысы мен қозғалысына байланысты буындардың түрлері.
35. Біліктік қаңқа сүйектерінің байланысы.
36. Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы.
37. Артқы аяқ сүйектерінің байланысы.
38. Бас сүйектерінің байланысы.
39. Мүше ретіндегі бұлшық еттің құрылысы.
40. Пішіні, ішкі құрылысы, қызметіне байланысты бұлшық еттің түрлері.
41. Бұлшық еттің бөлімдері.
42. Білітік қаңқа бұлшық еттерінің бөлімдері
43. Тұлғаны алдыңғы аяққа бекітетін бұлшық еттер.
44. Омыртқа бағанының бұлшық еттері.
45. Көкірек керегесінің бұлшық еттері.
46. Құрсақ қуысының бұлшық еттері.
47. Иық буынының бұлшық еттері.
48. Шынтақ буынының бұлшық еттері.
49. Тізе буынының бұлшық еттері.
50. Бақай буындарының бұлшық еттері.
51. Жамбас-ортан жілік буынының бұлшық еттері.
52. Тобық буынының бұлшық еттері.
53. Тілесе буынының бұлшық еттері.
54. Бақай буынының бұлшық еттері.
55. Бұлшық еттің көмекші мүшелері.
56. Тері жабынына жалпы сипаттама.
57. Терінің гистологиялық құрлысы.
58. Тері туындылары.
59. Тері бездері.
60. Түктің түрлері. Түк бөлітері және олардың құрлысы.
61. Тұяқ майтабанның құрлысы.
62. Сүт безінің морфологиясы.
63. Дене қуыстары.
64. Сірлі қабықтар, олардың туындылары.
65. Құрсақ қуысы бөлімдері мен аумақтары.
66. Азық қорыту жүйесіне жалпы сипаттама.
67. Ауыз қуысы мүшелерінің құрлысы.
68. Қабырғалық және қабырғадан тыссілекей бездері.
69. Пішіні құрлысы және арқаратын қызметіне байланысты тістің құрылысы.
70. Күйіс қайыратын жануарлардың сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
71. Жылқының сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
72. Шошқаның сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
73. Иттің сүт және тұрақты тістерінің формуласы.
74. Тілдің құрлысы. Тіл бүршіктерінің түрлері.
75. Тілдің гистологиялық құрлысы.
76. Жұтқыншақ және өңештің құрлысы.
77. Өңештің гистологиялық құрлысы.
78. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топографикасы.
79. Безді қарынның гистологиялық құрлысы.
80. Үй жануарлары бір бөлімді қарынның түрлері, морфологиясы және топографикасы.
81. Үй жануарларыаш шегінің морфологиясы және топографикасы.
82. Аш шектің гистологиялық құрылысы.
83. Үй жнуарлары бауырының морфологиясы және топографикасы.
84. Бауырдың гистологиялық құрлысы.
85. Үй жануарлары ұйқы безінің морфологиясы және топографикасы.
86. Ұйқы безінің гистологиялық құрлысы.
87. Үй жануарлары жуан ішегінің морфологиясы және топографикасы.
88. Тыныс алу жүйесіне сипаттама.
89. Мұрын қуысы мүшелерінің құрлысы.
90. Көмеей мен кеңірдектің морфологиясы және топографикасы.
91. Бронхтар тарамының морфологиясы.
92. Көпіршікті тарамының морфологиясы (өкпе ацинусы).
93. Өкпедегі газ алмасу морфологиясы.
94. Әртүрлі жануарлар өкпесінің морфологиясы.
95. Зәр бөлу жүесіне жалпы сипаттама.
96. Бүйретің түрлері.
97. Үй жануарлары бүйрегінің морфологиясы және топографикасы.
98. Бүйректің гистологиялық құрлысы.
99. Нефронның құрылысы.
100. Несеп жолдары мүшелерінің морфологиясы және топографикасы: несепағар, уық, несеп шығару өзегі.
101. Еркек жануарлар көбею мүшелеріне жалпы сипаттама.
102. Жануарлар түрлеріне байланысты енқап және енбаудың морфологиясы және топографикасы.
103. Жануарлар түрлеріне байланысты ен және ен қосымшасының морфологиясы және топографикасы.
104. Еннің гистологиялық құрлысы.
105. Жануарлар түрлеріне байланысты несеп жыныс өзегімен қосымша жыныс бездерінің морфологиясы және топографикасы.
106. Әр түрлі жануарлардың жыныстық мүшесі және үпектің құрлысы.
107. Ұрғашы жануарлар жыныс жүйесіне жалпы сипаттама.
108. Әр түрлі жануарлар жұмыртқалықтарының морфологиясы және топографикасы.
109. Жұмыртқалықтың гисталогиялық құрылысы.
110. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жыныс жолдарының морфологиясы және топографикасы.
111. Әр түрлі ұрғашы жануарлар жатыр мен жұмыртқа жолдарының морфологиясы және топографикасы.
112. Хорион бүрлерінің орналасуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
113. Аллантохорион бүрлерінің жатырдың кілегей қабатымен бйланысуына байланысты ұрық жолдасының түрлері.
114. Тмырлар жүйесіне жалпы сипаттама.
115. Әр түрлі жануарлар жүрегінің морфологиясы және топографикасы.
116. Жүректің гистологиялық құрылысы.
117. Ересек жануарлардың қан айналу шеңберлері.
3 - сұрақ. Қаңқа - бір - бірімен заңды түрде байланысқан сүйектер мен шеміршектердің жүйесі. Скелет, қаңқа ( грек. Skeleton - қатып қалу, сему). Остеология (osteologia s. Systema sceleti - сүйектер туралы ілім, сүйектер жүйесі; лат. оsteon - сүйек, остеон және ілім) - қаңқа сүйектерін зерттейтін морфология ілімінің бөлімі. Қаңқа - жануарлардың сыртқы дене бітімін, кеңістіктегі қалпын анықтайды. Ол бұлшық еттер үшін тіректік, рычагтық және тіршілікке тым қажет мүшелер (ми, жұлын, жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек, жыныс бездері, жатыр, қуық, т.б.) үшін қатты да берік қабырғалар жасап, қорғаныс қызметтерін атқарады. Сондай - ақ, қаңқа сүйектері организмдегі май және минеральды алмасуларға қатысады. Сүйектің қызыл кемігі майында қантүзілу процесі (гемопоэз) жүреді (эритроциттер, лейкоциттер, қан табықшалары түзіледі). Қаңқа сүйектерінің жануарлар денелеріндегі үлес салмағы, олардың түріне, тұқымына, жасына, жынысына, физиологиялық (буаздық, сауылуы және т.б.) жағдайларына байланысты 6%-13% дейін өзгеріп отырады. Мысалы, малдың етті тұқымының қаңқа сүйектерінің көрсеткіштері сүтті тұқым көрсеткіштеріне қарағанда аздау, жас төлдер сүйектерінің көрсеткіштері сақа малдар көрсеткіштерімен салыстырғанда көбірек болады. Арық малдар қаңқасының үлес салмағы семіз малдар көрсеткіштеріне қарағанда жоғары болып келеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Организмнің анықтамасын беріп, оның жалпы сипаттамасына тоқталыңыз.
2. Организмдегі мамандану бағыттарына сәйкес мүшелер жүйелерін қандай топтарға бөледі?
3. Неліктен сомалық мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
4. Неліктен ішкі мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
5. Неліктен біріктіруші мүшелер жүйелері деп аталады? Оларға қандай мүшелер жүйелері жатады?
6. Жануарлар организмі құрылысының жалпы принципі мен даму заңдылықтарын сипаттамасы.
7. Омыртқалы жануарлар дене құрылысының қандай заңдылықтарын білесіз?
8. Жануарлар организмнің дене бөлімдері мен аумақтарына тоқталып, оларға толық сипаттама беріңіз.
9. Тірі организмге тән биологиялық қасиеттер, оларға сипаттама.
10. Қаңқаның жалпы сипаттамасы.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы оқулығы, 2005, 184-192 беттер.
№2 - дәріс
Тақырыбы: Сүйектер жүйесінің құрылыс заңдылықтары
Дәрістің мақсаты: Студенттерді қаңқаның бөлімдерімен және олардың құрылыс заңдылықтарымен, қаңқа сүйектерінің даму процесіндегі өзара тәуелділігімен таныстыру.
Түйінді сөздер: біліктілік қаңқа, шеткі қаңқа, белдеу қаңқасы, еркін қозғалатын бөлім қаңқасы.
Иллюстрация: жануарлар қаңқаларының таблицалары, слайдтар, атлас.
Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар:
1. Жануарлар қаңқасының сипаттамасы.
2. Біліктілік қаңқаның бөлімдері, олардың құрылысы.
3. Шеткі қаңқаның бөлімдері, олардың құрылысы.
4. Қаңқа бөлімдері дамуының себептері, олардың өзара коррелятивтік байланысы.
Дәрістің мазмұны:
1 - сұрақ. Жануарлар қаңқа сүйектерінің дене салмағымен салыстырғандағы (салыстырмалы массасы) салмағы жануарлардың түрлеріне байланысты 5-6%-ден 13-17%-ге дейін болады. Қаңқаның салыстырмалы массасы жануарлардың түрлеріне, қондылығына, тұқымына, жасына, жынысына, физиологиялық жағдайына байланысты болып келеді. Мысалы, етті қойларда қаңқа массасы орта есеппен 9%, ал биязы жүнді қойларда - 15%.
Жануарлар түрлеріне байланысты қаңқасының орташа салыстырмалы массасы: жылқы - 13-15%, сиыр, қой -13-15%, шошқа - 5-9%, ит - 15-17%, кашалот - 28%, адам - 17-20%.
Жасына байланысты: жылқыда - 13%, құлында- 30%, сиырда - 10%, бұзауда - 25%, қойда - 7%, қозыда - 18%, қоянда - 8%, көжекте - 15%, мысықта - 10%, қонжықта - 16%.
2- сұрақ. Қаңқа - біліктілік қаңқа және шеткі қаңқа болып екі бөлімге бөлінеді. Біліктілік қаңқаның салыстырмалы массасы - 49%. Біліктілік қаңқа бас, мойын, тұлға және құйрық қаңқа сүйектерін біріктіреді. Бас қаңқасы (салыстырмалы массасы 16%) бассүйек (cranium) екі бөлімнен: ми сауыты (cranium cerebrale, s. Neurocranium) және бет бөлімінен (cranium viscerale, s. Splanchnocranium) тұрады.
Мойын және тұлға қаңқасының салыстырмалы массасы 33%. Мойын қаңқасы - 7 мойын омыртқалардан (атлант,білік омыртқа, 3-, 4- және 5- ортаңғы мойын омыртқалар, 6- және 7-мойын омыртқалар) - vertebrae cervicales. Тұлға қаңқасы үш бөлімнен тұрады: көкірек керегесі (thorax), бел және құйымшақ бөлімдері. Көкірек керегесін көкірек омыртқалары (vertebrae thoracicae), қабырғалар (costae) және төссүйек (sternum) құрайды. Көкірек омыртқалары: жылқыда 18-19; түйеде - 12; сиырда , қойда, ешкіде, итте - 13; шошқада -14-15. Бел бөлімінің қаңқасы - бел омыртқалар (жылқыда, түйеде, сиырда - 6; қой мен ешкіде - 6-7; шошқа мен итте - 7 бел омыртқалар) - vertebrae lumbales, ал құйымшақ бөлімінің - құйымшақ омыртқалары (жылқыда, түйеде, сиырда - 5; қойда, ешкіде, шошқада - 4; итте - 3 құйымшақ омыртқалар) - vertebrae sacrales, немесе құйымшақ сүйек (os sacrum) құрайды. Құйрық бөлімінің қаңқасы - құйрық омыртқалары ( қойда - 3-24; сиырда, жылқыда -16-21; шошқада,итте - 20-23 құйрық омыртқалар) - vertebrae caudales түзеді. Барлық бөлімінің омыртқалары бірігіп, омыртқа бағанын - columna vertebralis құрайды.
3 - сұрақ. Шеткі қаңқаны (51%) алдыңғы және артқы аяқ қаңқа сүйектері жасайды. Аяқтардың қаңқасы екі бөлімнен құралған: 1) белдеу қаңқасы - cingulum membri, 2) еркін қозғалатын бөлім қаңқасы - skeleton membri libera. Алдыңғы аяқта (20%) белдеу қаңқасын (cingulum membri thoracici) - жауырын (scapula), маймылдар мен мысық тұқымдарында жауырын және бұғана (clavicula), ал құстарда үш сүйек: жауырын, бұғана және құс тұмсықша сүйек (қарға сүйек - каракоид) - os caracoideum құрайды.
Артқы аяқтың (31%) белдеуін (cingulum membri pelvini) - жамбас сүйек құрайды. Ол өз кезегінде тұтаса байланысқан үш сүйектен: мықын сүйектен - os ilium,шонданай сүйектен - os ischiі және шат сүйектен - os pubis тұрады.
Аяқтардың еркін қозғалатын бөлімдерінің қаңқаларын: жоғарғы (проксимальды) бөлік - стилоподий , ортаңғы бөлік - зейгоподий және төменгі бөлік - автоподий жасайды.
Стилоподийді: алдыңғы аяқта - тоқпанжілік (humerus), артқы аяқта - ортан жілік (os femoris).
Зегоподийді: алдыңғы аяқта - білік сүйектері - ossa antenrachii (кәрі жілік,шынтақ сүйек),артқы аяқта - сирек сүйектер - ossa cruris (асықты жілік, шыбық сүйек).
Автоподийді алдыңғы аяқта - алдыңғы аяқ басы (manus) сүйектері - тізе, алдыңғы жіліншілік, бақай сүйектері, ал артқы аяқта - артқы аяқ басы (pes) сүйектері - тілерсек, артқы жіліншілік, бақай сүйектері құрайды.
4 - сұрақ. Қаңқа сүйектерінің бөлімдерге бөлініп дамуының себептері:
1. Бассүйек - ми және сезім мүшелерінің дамуына байланысты.
2. Мойын қаңқасы - алдыңғы аяқ қаңқасының дамуына байланысты. Алдыңғы аяқтың қармағыш мүшеге айналған жануарларда (адамда да) мойын мен алдыңғы аяқтың ұзындығы сәйкес келмейді.
3. Көкірек бөлімі қаңқасы - өкпенің дамуымен және алдыңғы аяқтың көкірек керегесіне бекуіне (төссүйектің дамуына) байланысты.
4. Бел бөлімі қаңқасы - метаболизм қарқындылығының артуына (ішкі мүшелердің дамып жетілуіне) байланысты.
5. Құйымшақ бөлімі қаңқасы - артқы аяқ қаңқасының бекуіне, іштөлінің дамуына байланысты.
6. Құйрық бөлімі қаңқасы - судағы жануарларда - қозғалыс мүшесі, құрлықтығы жануарларда өз қызметінен айырылған.
7. Аяқтар қаңқасы - жануарлардың құрлыққа шығуына кимыл-қозғалысқа, ұшуға байланысты.
Бақылау сұрақтары.
1. Қаңқаның бөлімдерге бөлінуі, олардың сипаттамасы.
2. Біліктілік қаңқа бөлімдерінің құрылыс заңдылықтары.
3. Шеткі қаңқа бөлімдерінің құрылыс заңдылықтары.
4. Белдеу қаңқасы сүйектерінің құрылысы.
5. Еркін қозғалатын бөлім бөліктері сүйектерінің құрылысы.
6. Қаңқа сүйектерінің бөлімдерге бөлініп дамуының себептері.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы оқулығы, 2005, 196-239 беттер.
№ 3 - дәріс
Дәрістің мақсаты: Студенттерді қаңқа сүйектерінің байланыс түрлерімен, олардың құрылысымен және қаңқа бөлімдеріндегі сүйектер байланыстарының ерекшеліктерімен таныстыру.
Түйінді сөздер: тұтаса байланыс, буынды байланыс, синсаркоз, синэластоз, синдесмоз, синхондроз, синостоз.
Иллюстрация: сүйектер байланыстары түрлерінің таблицалары, слайдтар, атлас.
Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар:
1. Қаңқа сүйектерінің байланыс түрлері, олардың жалпы сипаттамасы. Сүйектердің тұтаса байланысының түрлері.
2. Буынды байланыстың құрылысы және түрлері.
3. Біліктік және шеткі қаңқа сүйектерінің байланыс ерекшеліктері.
4. Сүйектер байланысының дамуы.
Дәрістің мазмұны:
1 - сұрақ. Қаңқа сүйектерінің байланыс түрлерін зерттейтін морфология ілімінің саласын syndesmologia (грек. syn - байланыс, desmos-дәнекер, logos-ілім) деп атайды. Сүйектер байланысы (Juncturae ossium, s. Articulationes) - қаңқа сүйектерінің бір - бірімен өзара белгілі заңдылықпен байланысып, сүйектер жүйесінің денедегі қимыл, тіректік, қорғаныс қызметтерін атқаруын қамтамасыз етеді. Организмдегі атқаратын қызметіне байланысты қаңқа сүйектері бір - бірімен түрліше байланысады. Негізінен қаңқа сүйектері байланысының екі түрі болады. Олар: сүйектердің тұтаса байланысы (synathrosis) және сүйектердің қозғалмалы байланысы немесе буынды байланыс (diarthrosis). Қаңқа сүйектері бір - бірімен түрлі ұлпалар арқылы өзара тұтаса байланысады, яғни байланысқан сүйектер аралықтарында қуыс қалмайды. Қаңқа сүйектері тұтаса байланысының жануарлар организмдерінде, оларды байланыстыратын ұлпаларға байланысты бес түрі ажыратылады. Олар:
1. Synsarcosis - қаңқа сүйектерінің бұлшықеттер арқылы байланысы (жауырынның тұлғаның көкірек керегесімен байланысы);
2. Synelastosis - қаңқа сүйектерінің серпімді талшықты дәнекер ұлпасы (эластинді ұлпа) арқылы байланысы (бассүйек шүйде сүйегінің мойын және көкірек омыртқаларымен желке және омыртқааралық эластинді байланыстар арқылы)
3. Syndesmosis - қаңқа сүйектерінің дәнекер ұлпасы арқылы байланысы. Синдесмоз өз кезегінде дәнекер ұлпалық аралықтың құрылысына байланысты үш түрге бөлінеді:
1) жарғақ (membrana) - қаңқа сүйектерінің коллаген талшықтарынан тұратын жұқа жарғақпен байланысы (шүйде - атлант буынының жарғағы, құйымшақ пен жамбас сүйектер аралықтарындағы жарғақ);
2) байлам (ligamentum) - берік коллаген талшықтары шоғырларынан құралған сіңір баламмен сүйектердің байланысы (иттің кәрі жілігі мен шынтақ сүйегін жалғастырып тұрған сіңір байлам);
4) жік (sutura) - аралықтарындағы тым жұқа дәнекер ұлпалық аралықтар арқылы сүйектердің байланысы. Жіктік байланысқа жас төлдер бассүйектерінің өзара жіктермен байланысы жатады. Жіктер - пішініне байланысты үш түрге бөлінеді: тегіс жік (sutura plana), тісше жік (sutura serrata) және қабыршақша жік (sutura squamosa);
4. synchondrosis - қаңқа сүйектерінің шеміршек ұлпасы арқылы байланысы (омыртқалар денелері арасында, төссүйек бөлікшелері аралығында);
5. synostosis - қаңқа сүйектерінің сүйек ұлпасы арқылы байланысы немесе сүйектену (сақа жануарлар бассүйектерінің, құйымшақ омыртқалардың, жамбас сүйектерінің, кейбір тізі және тілермек сүйектерінің сүйектенуі).
2 - сұрақ. Буынды байланыс (diarthrosis) немесе буын (articulatio) - қаңқа сүйектерінің буын қуысы арқылы бір - бірімен өзара қозғалмалы байланысып, организмдегі түрлі қимыл қозғалыстарды қамтамасыз етеді. Буын қуысында байланысатын сүйектер бастарын майлап тұратын қоймалжың сұйық - синовия (synovia) болады.
Буынның құрылысы:
1. Буын қапшығы (capsula articularis) - буынды құрайтын сүйектер бастарын сыртынан қаптап, буын қуысындағы синовияның ағып кетпеуін қамтамасыз етеді (буын қапшығы сүйекқаптың тікелей жалғасы). Буын қапшығы өз кезегінде екі қабаттан тұрады:
oo талшықты (фиброзды) жарғақ (membrana fibrosa) - сыртқы сүйекқаптың талшықты қабатының жалғасы;
oo синовиялы жарғақ (membrane synovialis) - синовияны бөлетін бір қабат немесе бірнеше қабат жалпақ дәнекер ұлпалық клеткалардан тұратын ішкі қабат;
2. Буын қуысы (cavum articularis) - буындарды құрайтын сүйектер бастарының арасындағы қуыс. Буын қуысында сүйектер бастарын қаптап тұрған буын шеміршектерінің беттерін майлап тұратын қоймалжың сұйық - synovia болады. Оның 98% - су, 2% - протеин.
3. Буын шеміршегі (cartilage artisularis) - буынды құрайтын сүйектер бастарының буындық беттерін қаптап тұратын гиалинді шеміршек ұлпасынан тұрады. Буын шеміршегі - синовия арқылы қоректенеді және өзінің ыдырау өнімдерін де , синовияға шығарады.
Буындардың жіктелуі:
Жануарлар қаңқасындағы буындар құрылысына байланысты: қарапайым буынлар және күрделі буындар болып екі топқа бөлінеді.
Қарапайым буындар: екі сүйек бастарынан құралған. Олардың аралығында синовияға толған тек бір буын қуысты (тіласты сүйек бунақтарының буындары, шүйде - атлант буыны, білік-атлант буыны,иық буыны, жамбас-ортан жілік буыны, бақай буындар) болады.
Күрделі буындар: буынды құрайтын негізгі екі сүйек бастарының арасында бір немесе бірнеше қатарда орналасқан майда сүйектер болмаса шеміршектер аралықтары болады. Нәтижесінде күрделі буындарда екі немесе бірнеше буын қуыстары (самай- төменгіжақ буыны, шынтақ буыны, тобық буыны, тізе буыны, тілерсек буыны) болады.
Қаңқа буындары қызметіне байланысты: бірбілікті буындар, қосбілікті буындар, көпбілікті буындар және сырғанай қозғалатын буындар болып төрт топқа бөлінеді.
Бірбілікті буындарда қимыл тек бір біліктің бойымен жүреді. Бірбілікті буындарға: сүйектер бастарының пішіні: шығыр тәрізді буындар (шыңтақ буын, тізе буын, тобық буын, тілерсек буын, бақай буындар), цилиндр тәрізді буындар (білік - атлант буыны) және бұранда тәрізді буындар (жылқының тілерсек буыны) жатады.
Қосбілікті буындарда қимыл бір-біріне перпендикулалы екі біліктің бойымен жүреді. Қосбілікті буындарға сүйектер бастарының пішіні: сопақ буындар (шүйде атлант буыны, самай-төменгіжақ буыны) және ер тәрізді буындар (күйіс қайтаратын жануарлардың қабыртқа - омыртқа буындары) жатады.
Көпбілікті буындарда қимыл бір-біріне перпедикулалы үш немесе оданда көп біліктің бойымен жүреді. Көпбілікті буындарға пішіні: шар тәрізді буындар ( иық буын, жамбас - ортан жілік буыны) жатады.
Сырғанай қозғалатын буындарға сүйектер бастарының пішіні жалпақ буындар (омыртқалардың краниальды және каудальды буындық өсінділерінің буындары, құйымшақ - мықын буыны) жатады.
Буындардағы қозғалыстардың түрлері: жызылу (экстензио), бүгілу (флексио), алыстау (абдукцио), жақындау (аддукцио), айналу (ротацио), сыртқа айналу (супинацио) және ішке айналу (пронацио).
Буынның көмекші мүшелері: шеміршек дискі, шеміршек тегіршіктер, байламдар, тиекше сүйектер.
3 - сұрақ. Біліктің қаңқа сүйектерінің байланысы.
Бассүйек сүйектерінің байланыс түрлері: жіктер (тегіс, тісше, қабырқша), буындар (самай-төменгіжақ буыны, тіласты сүйек бунақтарының буыны).
Омыртқалар байланысы: синхондроз (омыртқа денелерінің байланысы), синостоз (құйымшақ омыртқаларының денелері), синдесмоз (омыртқа доғалары), қарапайым жалпақ буындар (омыртқалардың буын өсінділері).
Омыртқа бағанындағы байланыстар: 1. Байламдар: 1) сегментаралық байламдар (доғааралық, жоталық өсінділераралық, көлденең өсінділераралық); 2) жалпы байламдар (дорсальды ұзын байлам, вентральды ұзын байлам, жотаүстілік байлам, желке - арқанша және тақташа бөліктер); 2. Буындар (шүйде- атлант буыны, атлант-білік буыны).
Көкірек керегесі сүйектерінің байланысы: буындар: қабыртқа-омыртқа буындары (қабыртқа бастарының буындары, қабыртқа - көлденең өсінділер буындары, күйіс қайтаратын жануарлар мен шошқада - төссүйек тұтқа денесі буыны, қабыртқа - төссүйек буындары); байламдар (буыніші байламдар - қабыртқа басы мен омыртқа ойысын жалғастырады, қабыртқалар басты аралық байламдар).
Аяқ сүйектерінің байланысы.
Алдыңғы аяқ сүйектерінің байланысы: иық буыны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz