Касқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытудың тиімді жолдарын көрсетіп, тақырыптас шығармаларды оқытудың әдістемесін жасау
Тақырыбы: М.ӘУЕЗОВТІҢ КӨКСЕРЕК ТУЫНДЫСЫН О.БӨКЕЙДІҢ ҚАСҚЫР ҰЛЫҒАН ТҮНДЕ
ТУЫНДЫСЫМЕН САБАҚТАСТЫРА ОҚЫТУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАҚЫРЫПТАС ШЫҒАРМАЛАРДЫ САБАҚТАСТЫРЫП ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығармаларды сабақтастыру-дың
ғылыми-теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 6
1.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысындағы қасқыр
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысымен сабақтастыра оқыту жолдары мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ..20
ІІ М.ӘУЕЗОВТІҢ КӨКСЕРЕК ТУЫНДЫСЫН О.БӨКЕЙДІҢ ҚАСҚЫР ҰЛЫҒАН ТҮНДЕ
ТУЫНДЫСЫМЕН САБАҚТАСТЫРА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен сабақтастыра оқытудың жолдарын практика
жүзінде
дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 30
2.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысын Педагогикалық шеберхана технология негізінде оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап, қорытын-
дылау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Педагогикадағы сабақтастық – күрделі
жүйе. Бұл бүгінгі таңда мектеп мұғалімдері, әдіскер-ғалымдар мен білім беру
ісінің жетекшілері алдындағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Сабақтастық дегеніміз – оқытудың әр түрлі сатысындағы оқушы білімінің
арасында қажетті байланыстар мен қатынастар орнату. Ал сабақтастықты жүзеге
асыруда шешуші рөл атқаратын – мұғалім. Өйткені, ол тікелей оқыту ісімен
айналысушы. Ендеше, сабақтастықты жүзеге асыруда мұғалім әр сабақта
берілетін білім мазмұнын, оқушының білім, дағды, шеберліктеріне қойылатын
талаптарды және оқылатын тақырыптың қайсысы қалай жалғасады, қайсысы
тереңдетуді, мазмұнын кеңейтуді қажет етеді, қайсысы меңгеруге қиындық
келтіреді деген мәселелерді жақсы білуі қажет. Осыған байланысты қазақ
әдебиеті пәнінен кездесетін сабақтастық – тақырыптас туындыларда Бір
мәселе, бір тақырып: бірнеше шешім, үйлесім мен қайшылық сұрағы
төңірегінде қарастырылады. Тақырыптас шығармаларды оқытуда заманауи әдіс-
тәсілдерді тәжірибеде қолдану және олардың тиімділігін көрсету зерттеу
жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің
Касқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытудың тиімді жолдарын
көрсетіп, тақырыптас шығармаларды оқытудың әдістемесін жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
– тақырыптас шығармаларды (М.Әуезовтің Көксерек, О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде) сабақтастыра оқытудың ғылыми-теориялық негізін көрсету;
– М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысымен сабақтастыра оқытуда интерактивті әдіс-тәсілдерді қолданып,
практика жүзінде дәлелдеу;
– зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының нысаны. М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен
сабақтастыра оқытудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысының зерттеу пәні. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнін
негізге ала отырып тақырыптас шығармаларды талдап, оларды тиімді жолдармен
сабақтастыра оқыту мәселелері.
Зерттеу әдістері. Библиографиялық, зерттеу, саралау, баяндау әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы. Қазақ әдебиеті сабақтарында үнемі
тақырыптас шығармаларды сабақтастыра оқытса, оқушылардың шығармашылық
қабілеттері артады, ұрпақтар сабақтастығын жасай алады, сын тұрғысынан
ойлау қабілеті артып, кез келген дүниеге сыни көзқарасы қалыптасады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық негізі
ретінде әдебиет әдістемесінен теориялық тереңдікке бой ұрып, қолданылатын
әдіс-тәсілдердің тиімділігі баяндалды.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында Қ.Жұмалиевтің, А.Көшімбаевтың,
Ә.Қоңыратбаевтың, Т.Ақшолақовтың, Қ.Бітібаеваның, Қ.Айтжанованың,
Б.Өміралиеваның, З.Сапарбаеваның, А.Әлімовтың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. М.Әуезовтің Көксерек туындысын
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытуды
интерактивті әдістер арқылы жүзеге асырып, практика жүзінде қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысын сабақтастыра оқытуда заманауи
әдіс-тәсілдерді қолданудың тиімділігін көрсету.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар.
1. Заманауи әдіс-тәсілдерді қолдану тақырыптас шығармаларды оқытудың
тиімділігін көрсетеді.
2. Оқушыларға тақырыптас шығармаларды оқытуда заманауи әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып, талдау жұмыстарын жүргізудің тиімділігі артады.
3. Оқушылармен жұмыс барысында М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысының өзара сабақтастығын байқатады.
4. Жаңа технологияларды қолдану барысында оқушылардың таным
белсенділігі мен өздігінен білім алу қабілеттерін дамытады.
5. Оқушылардың көркем шығарма оқуға қызығушылығы артып, шығармашылық
бағытқа негізделген іс-әрекеттері жетіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі – 60 бет.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу
нысаны, пәні, болжамы, теориялық, практикалық маңызы, әдістері берілді,
сонымен қатар ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар мазмұндалды.
Негізгі бөлім екі тараудан (Тақырыптас шығармаларды сабақтастырып
оқытудың ғылыми-теориялық негізі және М.Әуезовтің Көксерек туындысын
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытудың
әдістемелік және тәжірибелік негізі) тұрады. Әр тарау бірнеше тақырыптардан
тұрады.
Бірінші тараудың Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығарма-ларды
сабақтастырудың ғылыми-теориялық негізі атты тақырыбында педагогикадағы
сабақтастық, әдебиеттегі сабақтастық соның ішінде тақырыптас шығармалар
сабақтастығы жайлы мәліметтер берілген.
Бірінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің
Қасқыр ұлыған түнде туындысындағы қасқыр бейнесі тақырыбында әлем
әдебиеті мен қазақ әдебиеті туындыларындағы қасқыр бейнелері талданады.
Бірінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқыту жолдары мен әдіс-тәсілдері
атты тақырыпта сабақтастырудың әдістемесі мен тиімді әдіс-тәсілдері
ұсынылады.
Екінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен сабақтастыра оқытудың
жолдарын практика жүзінде дәлелдеу тақырыбында тәжірибе барысында
қолданылған тиімді әдіс-тәсілдер арқылы аталған туындыларды талдау жайында
сөз болады.
Екінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысын Педагогикалық шеберхана технология негізінде
оқытудың тиімділігі тақырыбында жаңа педагогикалық технологиялардың
тиімділігі және соның ішінде тақырыптас шығармаларды сабақтастыруда
Педагогикалық шеберхана технологиясының тиімділігі көрсетіледі.
Екінші тараудың Зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама
жасап, қорытындылау тақырыбында жалпы зерттеу жұмысы барысында алынған
сауалнамалар, тест жұмыстары жайлы сараптамалар берілген.
Сонымен қатар, диплом жұмысы пайдаланған әдебиеттер мен қосымшалардан
тұрады.
І ТАҚЫРЫПТАС ШЫҒАРМАЛАРДЫ САБАҚТАСТЫРЫП ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығармаларды сабақтастырудың
теориялық негізі
Қазіргідей әлемдік ғаламдану процесі кезеңінде ақпараттар ағынынан адам
баласы өзінің ұдайы дамып отыруына керекті ақпаратты саралап, пайдалана
білуі – бүгінгі уақыттағы басты мәселе. Бұл, әсіресе, өскелең ұрпақтың
санасын сан алуан ақпараттармен улап, ой-өрісінің дамуын дүбара күйде
қалдырмаудың басты шарттарының бірі. Осыдан келіп туындайтын мәселелердің
бірі – жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беретін мектепте оқытудың
жаңа инновациялық әдістерімен толықтыру; оқытудың жаңа технологияларын
іздестіру; оқушыны ақпаратты талдай білуге, ақпараттық, мультимедиалық
технологияларды тиімді пайдалана білуге үйрету.
Еліміздегі саяси, әлеуметтiк, экономикалық және т.б. өзгерiстер бiлiм
беру жүйесiне де әсер етуде. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану
үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде [1,7].
Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси-әлеуметтік және
экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім,
сауатты ұрпақ тәрбиелеу – негізгі міндеттердің бірі. Әлемдік саяси аренада
Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім
жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына Жолдауында: Қазақтың ел болуы, ұлт
тағдыры – оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі, – деп
атап көрсетті [2,10]. Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін
нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті,
тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы
үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда
әдебиеттің алатын орны ерекше.
Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның
қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады
деп білсек, әдебиетті оқыту арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды
қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен
қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым,
сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті
деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай – ақ әсер санаға ерекше
ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе,
екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға
талпындырады.
Көркем шығарманы оқыту – оқушының сөз қадірін түсінерлік ойлау
әрекетін дамыту, рухани дүниесін байыту, эстетикалық талғамын жетілдіру,
адамгершілік қасиетін қалыптастыру, – деген болатын әдебиет зерттеуші-
ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты ұстаз Қажым Жұмалиев [3,66]. Оқушы әдебиет
сабағында көркем шығарманы қабылдау керек. Бұл – оңай үрдіс емес. Қабылдау
деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол – оқушының өзінің жан
қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге асатын дүние. Қандай
жақсы көркем шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет жасамаса, автордың
жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем суретті көз алдына
елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз. Оқушыдағы осы сезімді ояту –
мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби білім беру, әдеби, эстетикалық,
адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс-
тәсілдерді орнымен қолдану қажет.
Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне – оқушылардың көркем
шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен
түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы
мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай
отырып пайдалануы керек. Оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін,
әсерлі сезімін дамытудың жолдарын қарастыруы керек. Оқушылардың рухани
дүниесін байыта отырып эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік,
адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта-ықыласты, биік
талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты
эстетикалық қабылдауына қажетті білім және біліктілікпен қаруландыру;
логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір
сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады:
– көркем шығарманы оқуға деген қызығушылығын, ынтасын ояту, жоғары
эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру;
– сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге
негіз болатын білім, білік, икем-дағдылар қалыптастыру;
– ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып
сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой-пікірін
дәйекті, жүйелі айта білуге баулу [4,89].
Педагогикадағы сабақтастық – күрделі жүйе. Бұл бүгінгі таңда мектеп
мұғалімдері, әдіскер-ғалымдар мен білім беру ісінің жетекшілері алдындағы
негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Сабақтастық дегеніміз – оқытудың әр
түрлі сатысындағы оқушы білімінің арасында қажетті байланыстар мен
қатынастар орнату. Ал сабақтастықты жүзеге асыруда шешуші рөл атқаратын –
мұғалім. Өйткені, ол тікелей оқыту ісімен айналысушы. Ендеше, сабақтастықты
жүзеге асыруда мұғалім әр сабақта берілетін білім мазмұнын, оқушының білім,
дағды, шеберліктеріне қойылатын талаптарды және оқылатын тақырыптың қайсысы
қалай жалғасады, қайсысы тереңдетуді, мазмұнын кеңейтуді қажет етеді,
қайсысы меңгеруге қиындық келтіреді деген мәселелерді жақсы білуі қажет.
Әрине, ол үшін мұғалімді бағдарлама, оқулық, оқу әдістемелік қүралдармен де
жеткілікті қамтамасыз ету қажет. Және бұл принциптің жүзеге асырылуы үшін
мына ережелер назарда болуға тиіс:
– оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету;
– оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан, оқушыға ғылымның жүйесін
көрсетіп, пәнаралық байланысты пайдалану;
– бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру;
– оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау, үнемі оларды өз
қателерін тауып, таңдауға үйрету;
– жаңа білім мен бұрынғы білімді өзара байланыстыру.
Егер бұл ережелерді Я.А.Коменский сөзімен айтсақ, бүгінгі оқыту –
кешегіні бекітіп, ертеңге жол салу деген сөз. Педагогикалық әдебиеттерде
оқытудың сабақтастығы оқу үрдісінде алшақтықтың пайда болуынан туындайтынын
айтып, мұны екі түрде көрсетеді: а) оқушылардың жаңа сатыға өтуіне
байланысты; б) оқушылардың оқу-танымындағы білім мен біліктіліктің
жаңаруына байланысты [5,41].
Осыған байланысты көркем шығарманы оқытуда және талдауда тақырыптас
шығармаларды қатар, салыстыра талдау маңызды рөл атқарады. Тақырыптас
туындыларда Бір мәселе, бір тақырып: бірнеше шешім, үйлесім мен қайшылық
сұрағы төңірегінде мәселе қозғалады. Сонда оқушы көркем шығарма табиғатын,
оның өзегіндегі автор идеясын, онымен байланыста кейіпкер тағдырының
әртүрлі шешілуін, суреткерлігін түсінеді. Тақырыптас шығармаларды оқытқанда
ескерілетін мәселе – аталған туындылардың ұқсастығы мен айырмашылықтары.
Ұқсастығы:
1. Тақырыбы;
2. Автор реализмі;
3. Бас кейіпкерлер;
4. Оқиға түйіні.
Осылайша айырмашылығы да талданады [6,102].
Қорыта келгенде, тақырыптас шығармаларды сабақтастыра оқыту үлкен
ізденіс пен зерттеуді қажет етеді. Тақырыптас шығармаларды сабақтастыра
оқытудың теориялық негізі тереңде жатқандықтан, оны сабақта қолдану
мұғалімнің асқан шеберлігін талап етеді.
1.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған
түнде туындысындағы қасқыр бейнесі
Жаһандық әдебиеттің бір бөлшегі ұлттық прозамыз басқа елдердің
әдебиетімен бір жазықтықта өмір сүре отырып, өзіндік жаңалықтарын ұсынуда.
Оларды саралап өзіндік ерекшеліктерін табу бүгінгі жаһандану әдебиетіндегі
табиғаттың тепе-теңдігі, образдарының байланысын анықтау. Сол туындыларды
сабақтастыра отырып, ұлылар арасындағы үндестікке мән беру. Атап айтсақ,
Американың азулы жазушысы, жиырма төрт том еңбек қалдырған классик Джек
Лондонның Ақ азу романы, ұлттық әдебиетке өткен ғасырдың 20-жылдарында
қосылған Мұхтар Әуезовтің Көксерек повесі, шығыстың кер бұғысы атанған
жазушы О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде және т.б. туындылары [7,165].
Бұл айтылған шығармалардың негізгі арқауы – табиғат тепе-теңдігінің
бұзылуы. Ш.Уәлихановтің Қазақтардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде:
Қазақтар киеге үлкен мән береді. Кейбір жануарлар мен құстар, көшпелі
тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Жан-жануарлардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары бір кесір деп
аталады – деп түсініктеме берген. Қазақ халқындағы киіктің де киесі
бар, иттің иесі болса, қасқырдың тәңірі бар деген мақал-мәтелдер де бар.
Дәл осы табиғат теңдігін шығармашылығының арқауы еткен М.Әуезовтің
Көксерек повесінің көк тәңірісіне қарап ұлитын символикасы да, оның
тілмен айтып жеткіліксіз трагедиясы да сонда еді [7,165].
М.Әуезов 1928 жылдың желтоқсаны мен 1929 жылдың қаңтар айларында
Көксеректі Ташкент қаласында жазған. Шығарма Жаңа әдебиет журналында
1929 жылы жарық көрді.
Сол кезде жазушылардың жазған-сызған дүниелердің барлығына таптық
тұрғыдан баға беріліп жатқан тұс еді. Ленинград сияқты ірі мәдени орталықта
қоғамдық ғылымдардың даму тарихын зерделеген Мұхтар Әуезовтің Өнер – өнер
үшін деген ұстанымын Қазақстандағы саяси үрдіс көтере алмайтын. Осы бір
тұста Көксерек жазылды. Автордың осы шығармаға ықыласы туралы Әуезов
шығармаларының аудармашысы А.Пантиелев былай дейді: Көксеректі, Абайдан
әлдеқайда бұрын жазды, сондықтан да алғашқы махаббатындай ұнататын
[8,133]. Сол тұстағы баспасөзде Көксерек жарыққа шығысымен-ақ, әр түрлі
ұстанымдағы сындар жазылып жатты. Сондай сынның бірі Сәбит
Мұқановтікі:Әңгіме өте терең астармен жазылған. Қанша қозғағанмен ішінен
айқын мағынасын ашу өте қиын. Біз бұл арада қасқыр пәленше, Мұқаш
(Құрмаштың алғашқы нұсқадағы аты Н.Р.) түгенше деп орынсыз жорамалдау
жасамаймыз. Біздің айтарымыз, жалғыз-ақ, Мұхтар мұны жазғанда қасқырды, аң
қып алып отырған жоқ, адам қып алып отыр. Өйткені Көксеректе мақсат бар.
Сол мақсатқа ұмтылушылық, өз мақсатына ұмтылушылық, түптеушік бар...
Көксерек, сөз жоқ, адамның біреуі. Біреуі болғанда Көксерек бүкіл бір ұлтты
елестете ме, тапты елестете ме, яки жеке адамды елестете ме, ол жағы бізге
қараңғы... [9,351-352]. Сәбит Мұқанов ойын ары қарай тапшылдық сана
ықпалымен өрсе де, бізге керектісі Мұхтар Әуезовтің идеялық – көркемдік
ойлау машығына өзінше барлау жасай отырып, көркемдік сананы зерделеуге жол
көрсеткені.
Әлемдік әдебиетте жануарларды символдық бейне деңгейінде өзінше
өрістетіп, пайдаланған туындылар көптеп саналады. Фольклорлық дүниелер мен
қоса Мұхтар Әуезов әлем прозасының дәстүріне де иек артқан. Л.Толстойдың
Холстомері мен Булькасы, А.Чеховтың Аққасқа, Каштанкасы, Джек
Лондонның Ақ азуы, У.Флобердің Аю т.б. шығармалары – жануарлар өмірінің
ішкі әлемі баға отырып жазылған дүниелер. Көксерек те осылар деңгейлес
шығарма.
Мұхтар Әуезов Дж. Лондонның Ақ азуын Көксерек жазылғаннан кейін
алты жылдан соң аударған. Төрт бөлімнен тұратын Ақ азудың негізгі мотиві
өмір үшін жанталасқан адам жанкештілігін баяндау. Шығарма соңында қартайған
Ақ азу жазмышқа мойынсұнып, адамдар ортасынан ажырамай, ежелгі жауы
иттермен де ымыраға келе күн кешуде. Шығарма соңы адам мейірімі бәрін
жеңеді деген ойға жетелейді.
Мұхтар Әуезов те Көксеректе үстем күштің әсерінен елден де, жерден
де, ғасырлар бойы бастан кешкен тұрмыс-тіршіліктен айрылу алдында тұрған
қазақ халқының жалпы болмысын суреттеуді мұрат тұтқан.
Автор символдық бейне Көксерек арқылы өмірді бейнелеу аясын кеңіткен,
отарлаушы ел билеушілер туралы ойын өрістетіп бағамдатқан. Повесть жазылған
тұста сөз иесіне қысым жасаушы күштердің өктемдігі біліне бастаған. Шартты
бейне Көксеректің көзі арқылы кектер кернеген тұстағы қоғам сырын ізерлеуді
автор мансұқтаса керек. Бөріге табыну, көк түсті ардақтау түркілердің арғы
тегіне ортақ дүние екені де есте. Қасқырлар апанына жасалған қатігездігінің
аңғарында зорлықшы жат елдің әрекетін абайлату, меңзеу бар [10, 256].
Ұзын кең өлкені қаптай басқан қарағанның ортасында терең, құр жар бар.
Соның бас жағында итмұрынды қалың жыныстың арасында қасқыр іні бар. Жақын
елге мәлім ескі ін. Осы ескі інге түр-тұрпаты, бет-бейнесі анық
суреттелмеген, жат иістілер келіп дүрліктірді, ойларына келгенін істеді.
Алабөтен пейілдің тағылыққа құштарлығы байқалады. Жат қол інді аяусыз
бұзды. Ертеңіне түсте жат иіс шықты, алыстан әлдеқандай дабырлаған
дауыстар естіліп, жақындап келе жатты. Күшіктердің жоталарынан тістелеп,
індерге тығып-тығып тастап, ақ қасқыр қараған ішіне кірді.
Ін үстіне мүйіз тұяқтар тасырлап елді: айқай-дабыр молайды. Бірі үстіне
бірі келіп, жиын көбейді. Жерге ат үстінен тастаған ағаштар сарт-сарт түсіп
жатты. Ін аузына екі аяқтылар жыбырлады. Көргіш көздер ін түбіне қадалды.
Күшіктер бірі үстіне – бірі үйіліп, бауырын көтеріп қыбырлай алмай, жақын
жерде жатыр еді.
Жып-жылы мықты тұсаулар мойынынан, жотадан ұстап бар күшікті сыртқа
алып шықты. Жеті күшіктің бесеуін көздеріне қарап отырып өлтірді де, екі
кішкенесін қалдырды. Кетерде бұның біреуінің тірсегін қиып қалдырады да,
екінші біреуін – ең кенжесін алып жүріп кетті. Қалған жалғыз күшікті
тістелеп алып, екі қасқыр жоқ болды. Ін қаңырап қалды...[11,89].
Шығармада қасқыр да, ит те адамзатпен қатар өз әлемімен си-патталады.
Автор оларды адамның теңемесі сияқты алып, адамның мәнін хайуанаттар бойына
жасырған. Адам баласы айта алмайтындарды олар айтады. Апанынан өз еркінен
тыс жат ортаға әкелінген Көксерек жаңа ортадан бостандық пен мейірбандық
дәметті. Жаратылысына өзгеден бір табан жақын ауыл иттері де бұған үдірейе,
сақтана, жаулық пейілмен қарады, оны жатсынды. Бірде-бір ит мұны дос
көрмейді, маңына жақындатпайды. Қасқырға шабытын батыл төбеттер бұны талап
та тастайды. Өзге көп ит те ырылдап үріп, кейде тап беріп, әр жерінен
тістеп тартып кетеді [12,10].
Көксерек тағдыры аянышты, еркіндігіне тұзақ салынған. Оған
айналасындағылардың қылығы шаншудай қадалады, ол өзіне жат тағдырға ызалана
тұншығады. Көксерек ауыл иттері сияқты болмауға барын салады. Көксеректің
жат ортаны жатсынуы, еркін әрекеті – оның ішкі бостандығы-ның көрінісі.
Өздерін тағылыққа ізгілік үйретуші санаған көпшілік үні Көксерек қылығын
қара ниетті жауыздықтың тұрғысы санайды. Кәпір, қырыс, тағы емес пе!
Кеудесін бермейді, жасымайды деп өз өлшемдерін айтысады.
Өзі де, өзге де бола алмаған Көксерек ауыл иттерімен ара кідік
қақтығысып қалғаны болмаса, айналасымен жанасуға салғырттық танытады.
Табиғаты алыс-жұлысқа бейім қасқыр Өзі ешкімге ізденіп соқтықпайды. Ит
баласына заты қастай жібімейді. Әлі күнге бір рет жадырап, ойнап көрген
емес. Татулық жоқ, суық. Жалғыз-ақ атын біледі. Құрмаш пен әжесі шақырса
ғана келеді. Онда да жүгіріп келмей, құйрығын сөлектетіп, бүкеңдеп қана
келеді. Бұны да ашыққан уақытында істейді. Әйтпесе көбінесе анадай жерде
қырыстанып, көзінің астымен жалт-жұлт қарап жатып алады. Барып түрткілеп,
орнынан тұрғызып жіберген соң ғана үйге жүреді. Өскен сайын сызданып,
суықтанып келеді [13,165].
Көксерек адамдардың одан да тілейтінін түсінуге тырысты, бірақ
түсінбеді. Қасқыр иттің күйіне түсті, ал ит ешқашан қасқыр бола алмайды.
Өмірдің тепе-теңдігін жоғалтқан Көксерек маңайын жатсына бастады. Есейе
келе ауылдан екі рет кетіп, екі рет қайта оралған Көксеректің үшінші кетісі
бұл жолғысы шын болды. Бәрібір қашты. Даладағы аштық пен суық Көксеректі
тағылар салтына икемдеді. Алғашқы рет амалсыздан көкке қарап, аузын ашып
ышқығанда ішінен зор дауыс шықты. Бірінші рет ұлыды. Көксерек үшін
күтпеген жағдай, тегінің үнін жатсынғандай күй кешті.
Мұның толассыз ұлуын естіп келген қаншық қасқырды да Көксерек маңына
дарытқысы жоқ. Соңынан екеуін иістері табыстырды. Аңсаған еркіндік
Көксеректі ширатты, жыртқыштық инстингін оятты. Ақ қасқырмен жұптасты,
қайтадан табиғатына сіңді. Бірақ бәрібір өз қандастарынан бөлектігін
байқатты [13,109].
Әуезов әрбір қимыл қозғалыс арқылы астарлы ойын сабақтай түседі.
Қуғыншылар ақ қасқырды соғып әкеткеннен кейін Көксерек тағы да жалғыз
жортуылға түсті.... Жалғыз қалған Көксерек қандастарын іздемейді де, аштық
азабын басып, қарны тойса болды. Бұл да өз ортасынан жат жерде тәрбиеленген
ұрпақтың болмысын ақтарудың бір парасы. Тағы да аштықтан жер тарпып, қар
боратып, көп ұлыған кезде топ қасқыр қасына келді. Өткенде ақ қасқырды да
ұлыған кезде тапқан, ол да қасына өзі келген. Көксерек өзі оларды іздеп
жүрген жоқ, қайта топ қасқырдан жалтармақшы болды. Өз ортасынан бөлінген
Көксерек оларды жатсынады, топ қасқыр да Көксеректі бөтенсиді. Тек оларды
бір-біріне жақындастырған – ұлу, яғни тіл. Автор кеңестік жағдайда тікелей,
тура айту мүмкін емес ойдың есесін қайтарып, тіл арқылы ғана бауырлас,
қандастарыңды табасың деген пайымдауын санаға сығалатады. [14,165].
Көксерек пен тоғыз қасқырдың топ бастары Көкшолақ кездескен сәттен-ақ
сызданысты. Кезекті жемтікті бөлісе алмаған Көксерек Көкшолаққа тап беріп,
құлақ шекеден ала түсті. Жасынан ауыл иттерінен үйренген әдісі еді. Ауыл
иттерінен үйренген әдісінің арқасында Көксерек Көкшолақты мерт етті.
Қандастары кешегі топ бастарына аштық өзекке түскен соң лап қойды. Сөйтіп,
Көксерек өз қандасына да қастық істеуден, өз ішін талаудан да бас
тартпайтынын байқатты. Бұл – қасқыр атаулының соры емес, өзімшілдіктің
соры. Қырқыс қай ортада да бар әрекет. Көксерек басқа қасқырларды өзім деп
қабылдамайды. Ырқына көнбеген күшіктерді, жүріске ере алмаған қартаң
қаншықтарды кейде бас салып талап та тастайды. Көксерек бастаған топтың
атышулы тоғыз қасқыр деген аты шықты. Қу тамақтың тесігі жеңбейтін үрей
жоқ. Көксерек тобы жалғыз атты шаналы жүргіншіні қамады. Есі шыққан
керуен, аты жүре алмай қалған соң, айқай салып қашып еді. Атты топтарымен
жығып салып талқандап, өлтіріп, талап жесе бастады. Топ осыған араласып
жатқанда, Көксерек мұны тастай беріп, қасына бір-екі қаншықты ертіп алып,
кісінің артынан қар боратып, бұрқыратып салып еді, жақындап қалғанда, кісі
шошып жығылды. Бірақ алдарынан айқайлап, сатырлап шапқан аттылар шығып
қалып, айырып алды. Осыдан соң қатты долы, ызалы болып, сызданып алған
Көксеректен қандай қатыгез қаскөйлікті күтуге болатын еді. Жат қолдың
мәжбүрлеуімен адамдар арасында өмір сүрген Көксерек олардан сескенбейді.
Түйелі адамды да айнал соқтайды. Түйенің жанына жақындап келгенде: түйе
үстінен бір ұзын нәрсе шошайып созылды да күрс етті. Өлгенше қатты ащы
дауыс даланы сілкіндіріп шошытып жіберді. Бар қасқыр қар боратып ытқып,
қашып жөнелді.
Күрс етіп жөтелген көк түтінмен қатар Көксеректің артқы бір саны шыж
ете түсті. Әрі ыстық, әрі суық бір нәрсе қадалып шаншып қалды. Санын арс
етіп қауып қалып, түйенің үсті тағы да сыртылдап қамданып жатқанда, бұ да
ытқып қашып жөнелді. Тоқталған жоқ, көп қашты. Бірнеше қырқадан, бір екі
жазықтан құлаш ұрып шауып өтті. Өзге қасқырлар бір бөлек, бұл жалғыз – бір
бөлек [15,25].
Көксерек тағы да жалғыз, қандастары тастап кетті. Тәні де, жаны да
жаралы Көксерек психологиясы қылмыстың қай түрінен болсын аянбасы анық еді.
Автор Көксеректің сезім құбылыстарын шеберлікпен жеткізеді. Қойшы үлкен
емес, бала дауысы шошытпайды деген оймен Көксерек қойға жақындады, қойшы
бала да бұдан сескенбейді айғайды салып, бұған қарсы шапты, Құрмаш
Көксеректі танымаса да, бөлтірікті қойнында баққан бала көңілмен өзімсіне
қаскөйлікке қарсы ұмтылды.
Бірдеңені жұлып түспек болып долданған Көксеректің арандай ашылған
аузының ыңғайына бала тонының өңірі ілінді. Туғаннан бергі барлық көресі
осыдан – екі аяқтыдан дегендей, жығылып, домалап жатқан балаға тап берді.
Оқыс секіргенде, санының жарасы ашылып, тыз етіп ашып қалып еді. Ол
бұрынғыдан жаман ызаландырып, құтыртқандай. Боз ұзап қашып кетті. Қой да
жоқ. Екпіндеп секіріп, ырылдап кеп баланы бас салды [16, 26]. Құр-маштың
өлімі кездейсоқтық. Автор Көксеректің екі аяқтыларға шабуы табиғат теңдігін
бұзғандарға жауап дегенді санаға үйіреді. Екі аяқтылар ол жауыздыққа асыра
қарымта қайтаруға ұйысуда. Қасқырға салатын ит Аққасқаның түр-тұлғасы,
әрекет-қылығы Көксеректі еске салады. Аққасқаның бойы қасқырдан кіші емес.
Аяқтарының жуандық сомдығы да содан кем емес. Өзінің барлық тұлғасында
қасқырға ұқсайтын бітім бар. Түсі тазылар түсіндей емес, қасқыр түс.
Аққасқа өте қабаған. Сіркесі су көтермейтін долы, ызалы. Кісі айырмаса,
астына түскен итті өлтірмей шықпайды.Өзі жүрген жерде өзге иттің еркелігін
көтермейді. Күзден бері Қасен ауылының екі-үш сақ төбетін өлтіріп салды.
Қатты ашуланып, ашқарақтанып кеткенде, иесін де қауып жібереді.
Автор повестің соңғы тарауындағы Көксерек пен Аққасқаның айқа-сын
әсерлі суреттеген. Екеуі де өліспей беріспеуге дайын. Екеуі шапшысып
тұрған бетте бір-бірін құлақ шекеден де, алқымынан да алғызбайтын болды.
Алдыңғы аяқтарымен ұстасып тіресіп тұрып, сол сәтті аңдығанда екеуі де тез
іс бітпейтінін ұққандай болды. Аққасқа қарсы алдында арандай ашылып тұрған
ауызға сақ еткізіп тістерін салып жіберді. Бұл қасқырдың төменгі тістері
мен тілін қоса шайнағанда, қасқырдың жоғары азулары Аққасқаның тұмсығының
екі жағынан жоғары ұрттарына келіп, кірш-кірш кірді [17, 33].
Автор үшін Көксерек аяулы образ. Егер Аққасқа өр жақта тұрмағанда,
адамдар келіп, шайнасу үстінде желімдей қайнасып қатып қалған Көксеректің
көмейіне қамшы тығып, өкпесіне пышақ салмағанда, қайсысының алдырарын кім
білсін. Екі аяқтылар қарумен келіп Көксеректі жайратты. Қанша алпарыс,
бәрібір жеңіс солар жағында екенін дәлелдеді. Әр тіршілік иесі, қазақ та,
өзінің тегіне, жаратылысына адал болуын автор астар-мен меңзегендей.
Шығарманың өн бойында жаратылысты күштеп өзгертуге деген қарсы күйінген
мұңлы шер жатыр.
Мұхтар Әуезов төңкерістен кейінгі жылдары ұлтын шексіз сүйген, онымен
қоса, оны басқаша тәрбиелеуге ұмтылған сыртқы ұлы жұртты сүюге міндетті
болып саналған, сөйтіп қарама-қарсы қасиеттер бойына сіңе бастаған ұлт
бойындағы көріністі шығарма астарына көмкерген.
Джек Лондонның Ақ азуы романындағы қасқыр әлемін бейнелеуде Жалғызкөз
бен Кичидің күшігін шебер пайдаланған. Көк бөлтіріктің жаңа өмірі үндістер
қолына түскеннен кейін басталған. Ендігі аты – Ақ азу. Джек Лондон қасқыр
тірлігін суреттеу арқылы зұлмат орта моралін айыптау, адамдар арасындағы
қым-қиғаш сырларға емеурін жасап, меңзеу әсірелеу арқылы ішіне от тастайды,
сезімін, ойын тұтатып жүре береді.
М.Әуезов Көксерек әңгімесі мен Джек Лондонның Ақ азу романын
салыстырып, біріне-бірін байланыстыра қараса, әуендес көріністер, үндес
сарындар, реңдес бояуларды табу қиынға соқпайды. Бауырда жатқанында
емшектестері түгел өлтіріліп, қолға түскен күшік, иттердің бауырында,
мойнында шынжыр кесіп өскен бөлтірік, бөлінер ортасына қайта қашып барып
топ бастаған көкжал, кісі жеген қанды ауыз, ақыры адам қолынан, ит аузынан
опат тапқан қасқыр. Бұл бір жазушы екінші жазушыдан жиендік жасап, оп-оңай
көшіріп ала салған дайын сюжет, өзгермес қалып емес, құбылыс сипатынан,
объекті ерекшелігінен туған жалпы ұқсастық.
Әуезов Көксерегі – реалистік әдебиет дәстүрі тудырған мотивтерді
шеберлік палитрасындағы сан алуан бояулар мүмкіндігін өз мұратына орай
өнерпаздықпен шақырту арқылы жазылған жаңа тынысты шығарма. Бұл жерде
қасқыр, табиғат және адам мәселесі сөз болады. Жаратылыстағы адам мен
табиғат теңдігінің қатынас дәрежесі көрсетіледі. Адамдар табиғаттың өз
заңдылығына қарсы шығып, қасқырлар мекенін ойрандап, оның күшігін енесінен
айырып, ауыл тұтқыны етеді. Мұнда қасқырлардың адам үстемдігіне еш
көнбейтіндігінің ең нанымды дәлелі Көксерек баланы жрып кетуінен айқын
көрініс табады. Шығармада жазушы қасқырдың мінез-құлқы, өзіне тән табиғи
қасиеттерін тақырып етіп алып, айналаны қоршаған табиғаттың өз заңы,
өзіндік ерекшелігі бар, оны адамдардың түсіне білуі қажет деген ойды
көксейді [18,86].
Өмірлері үнемі жортуыл мен түзде өтетін қасқыр аңын қолға үйрету мүмкін
емес еді. Табиғаты ерекше жат мінезді Көксеректі ауыл иті ету, өсіру –
адамдардың үлкен қателігі болды. Жазушы Көксеректің жетіле келе өз маңайына
үйренісе алмай, адамдарды жақтырмай, ауылдан қаша бастауын білгірлікпен
суреттей отырып, кейіннен оның өз ортасына қосылатындығына оқушының көзін
жеткізді. Кейіннен ауылдан біржола кетіп, ұяластарына қосылып, тағылық
істерге баруы, ауыл адамдарының мазасыздағы мен Құрмаштың өлімі – оның шын
мәнінде табиғаты өзгеше жабайы аң екендігін көрсетті.
Бұл әңгімеде түз тағысы қасқырлар мен адам арасындағы қарым-қатынастын
бұзылуы мен іс-әрекеттеріндегі ұқсастық шынайы суреттелген. Адамдар дала
тағысынан да асқан қатігез, қиянат істерге бара алатындығы көрсетілген.
Расында да, адамдардың кейбірі өзінің өскен ортасына, бары мен нәрін алып
отырған табиғат-анамызға көп қиянат жасауда. Ал жазушының Мұхтар Әуезов
осы Көксерек әңгімесінде қасқырлар өмірін суреттей отырып, оның өз мінез-
құлқы, өзіне тән табиғат қасиеттері барлығын баса көрсеткен. Бұл
хайуанаттар туралы шығармаларда әжептәуір тиянақталған мотивті Әуезов қазақ
топырағына, көшпелі сахара шындығына сәйкес әуенде шертеді. Образды ой
символдық ойға, әуенді сарын үлкен идеяға ұласып, сахара топырағындағы
шындықты қанық бояу, айқын колоритпен бейнелеген Көксерек бір әдебиет
шеңберінен биіктеп көтеріліп, әлемдік жауһарлар қатарына қосылған.
Қасқыр образының көгіндегі шағармалардың бірі – О.Бөкейдің Қас-қыр
ұлыған түнде новелласы. Жазушы бұл шығармасында осы заманғы ғылым мен
техника табыстары, жетістіктері емес, сол жетістіктердің көлеңкесінде
қалған жадау тіршілік кешкен қазақ ауылдары, ондағы адамдар тағдырын
көрсетеді. Шағын әңгіменің кейіпкері Арайдың өз ауылының мүшкіл халін айта
келіп: ... Бірақ сіздер мұндай ауылды менсінбей, тура, түзу де, жайлы
тегіс жолмен үлгілі селоға тартасыздар, тек сондай тамашаны ғана көріп
жазасыздар, – деуі сол кезде ешкім айта алмайтын әлеуметтік шындық екені
даусыз.
Автор шығармасында реалистікте, романтикалықта, сипат көптеп кездеседі.
Жазушы өзінің көптеген туындыларында өмір шындығын, обьективті жақтарын
саралай отырып, өзі қалаған рухани-адамгершілік идеалды шығармаларына арқау
етеді. Жазушы шығармаларының қосжелілігінде дау жоқ. Оның шығармаларында
романтикалық бейнелеу мен реалистік бейнелеу бір-біріне қарама-қарсы
қойылмағаны оның басты ерекшелігі болып табылады.
Қасқырдың ішіндегі көк аспан түстес келетіндері мен ақ қасқырлар аса
киелі хайуан болып есептеледі. Ежелгі Қытай жазбаларында елсізде қалған
баланы бір қасқыр тауып алады да өз сүтімен асырайды [19,72]
Қасқыр – қайсар, аса сақ хайуан. Қайсарлығы оның кез келген айқаста
жетістікке жеткенше не жеңіліп, демі үзілгенше шайқасуынан көрінеді.
Қулығында асыра алады. Қауіп-қатерден сақтану үшін ұлиды. Ол өзінің маңдай
терімен ұстаған олжасын ғана жейді. Қасқыр түнде де айналасындағы
қозғалыстарды айқын көре алады, өйткені көзінде жарықты шағылыстыратын
қабат болады.
Бір-біріне деген адалдығы қасқырдың басты ерекшелігі ретінде атауға
болады.
Қасқырлар туралы ырымдарда аз емес. Қасқырды өлтірген қаруды
пайдаланбаған. Өлген қасқырдың бауырлары міндетті түрде кек алуға ұмтылған.
Әдеби шығармаларда қасқыр бейнесі көп кездеседі. Жоғарыда айтылған
шығармалардан өзге, Шерхан Мұртазаның Ай мен Айша романындағы Жалаңаш
қасқыр үзіндісінде ханның бағында жайылып жүрген семіз елікті жарып жеген
арлан, әлгі мол етті сіңіріп, тарғыл жартастың астындағы үңгірде ұйықтап
жатса керек. Не керек, бүкіл әлем жиналып, әлгі арланды тірідей ауылға алып
келіп, ханның алдына тастайды. Аяқтары қыл шылбырмен матаулы. Аузын да
қайыспен құрсаулап тастапты. Тек ызадан от тұтанған көздері ғана аласұрады.
Хан қасқырдың терісін тірідей сыпырыңдар, – деп бұйырады. Тірі қасқырға
пышақ салып, терісін сыпырғанда әлгі арлан бір қыңқ етпеді. Тек шоқ
көздерінен бірер тамшы жас шықса керек. Жанына жаман батса да артқы
аяқтарымен шоқшиып отыра қалып, алдыңғы екі аяғымен жер тіреп, хан отырған
таққа қарап қойып содан соң, қан толы көзін жұмып алып, тұмсығын көкке
көтеріп, әй, бір ұлыды. Жалаңаш қасқыр жалаң еті дір-дір етіп, безгек
қағып, көкке қарап зарлана ұлығанда, жұмулы көзден қан тамшылады. Патшаға
да шүкіршілік, тәуба керек қой. Содан соң әлгі айбынды асқақ ханның билігі
бешінге, ақшамға қарай құлдырай береді. Көкбөрі баласы ит сияқты адамға
жарамсақтана алмайды. Ол үрмейді де, қыңсылап жыламайды да. Тек, көктегі
Тәңірге ғана мұңын шағады. соған ғана бағынады. Әйтпесе, адамдар қасқырды
асырап, қолға үйретпек боп талай әуреге түскен.
Шыңғыс Айтматовың Плаха романы өз оқырмандарын ерекше кейіпкерлері
және көрінісімен қызықтырды. Жазушы табиғат пен адам арасындағы қарым -
қатынасқа көп көңіл бөледі. Бірінші желі – екі қасқыр – Акбар мен
Тайшайнардың тағдыры. Ш.Айтматов өз шығармасын адамдар туралы емес,
қасқырлар жөнінде бастауы. Адам тағдыры жануарлардың тағдырымен жиі
қиылысады. Қасқырлар адамдардан кек ала бастайды. Оларға да адамдарға тән
сезім мен уайым берілген.
Мұхтар Мағауиннің Қасқыр-Бөрі әңгімесі. Автор шағын ғана әңгімені
төрт бөлімге бөліп берген. Қазақтың қасқыры бағзы заманда әлемдегі ең
айбарлы аң болғандеп басталады. Түркілер өздерінің ата-тегі қасқыр деп
санаған. Туға алтынмен түсті өрнектпен әрленген бөрінің басын бейнелеген.
Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында
да ұшырасады. Көк бөрі бейнесі ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың
ұлылығын, ерлігін суреттеу, бірде-бір теңестіріле көрсететін образ. Қазақ
эпостарында көк бөрі ерлік пен батырлықтың баламасы ретінде алынған. Басқа
да түркі халықтарының эпостарында қасқыр бейнесі көп кездеседі. Хақас
халқының халық эпосы Албынжида Аққасқыр Албынжи батырдың басты көмекшісі
қызметін атқарады [20, 222].
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қасқырлар басты кейіпкермен адамша
сөйлесіп, достасып жүреді. Адамға жол көрсетіп, арман-мақсатына жетуіне
көмектеседі.
Қазіргі қазақ прозасында ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерген
жазушының бірі – Мұхтар Мағауин. Алып отырған символикасы – Қасқыр-Бөрі.
Қасқыр-Бөрі әңгімесі өзінің құрылымдық жағымен ерекшеле-неді. Автор шағын
ғана әңгімесінің өзін төрт бөлімге бөліп берген.
Қазақтың қасқыры – қасқыр емес, шене, құрт кезінде, яғни бағзы заманда
әлемдегі ең айбарлы аң болған деп басталатын шағын әңгімеде бабамыздың
байрағына түсіп, жүрек пен рухтың, қайтпас ерліктің ұранына айналған боз
құрт, шене туралы автор өзінің танымын асқан шеберлікпен жеткізген.
Түркілер өздерінің ата-тегі қасқыр деп санаған. Осы қайратты да ерікті,
айлакер де ақылды түз тағысы жаулардың шабуылынан қырғынға ұшыраған
тайпаның ең соңғы ұрпағы, кішкентай сәбиді желеп-жебеуші, асыраушы,
құтқарушы болып танылған. Бағзы заманда түркі тайпалары қасқырды Көк құрт
деп атаған. Мұндағы көк сөзі аспан және көк түс деген мағына береді.
Сонымен бірге аспан құдайы Тәңірдің қасиетті символдық түсі көк түс. Ал
құрт сөзі құтқару, аластау мағынасындағы қазіргі түрік тіліндегі
куртулуш сөзінің түбірі. Осы деректерге сүйенсек Көк құрт сөзінің толық
мағынасы бүкіл бір тайпаны мүлдем құртып кетуден аман сақтап қалу үшін
құдай жіберген аспаннан (көктен) келген құтқарушы. Көк сөзінің де
мағынасы зор. Негізінен айта кететін жайт, түркілердің өздері көк, қызыл,
сарыға бөлінген. Оның ішінде көк шығу тегінің асылдығын, қоғамда алатын
жоғарғы орнын көрсекеткен. Түркілердің шығу тегі көне түркі тілінде айтсақ:
Көк құртқа, қазақша айтсақ: Көк бөріге тығыз байланысты екендігін
дәлелдейтін бірнеше аңыздар бар. Көк бөрі тотем түркілер өмірінде үлкен
орын алып келеді. Тіпті Қытай ғалымдары түркі қағаны мен бөрі сөзі
синоним, бір ұғымды білдіреді деп таныған.
Ежелгі түркілер туға алтынмен әріптелген бөрінің басын бейнелеген. Ал,
түркі қағандары шет елден келген елшілерді бөрінің басы салынған туды
көрсеткенде ғана қабылдап отырған. Осындай қасиетті де,. Қадірлі Көк бөрі
бейнесі барлық түркі халықтарының ежелгі дәуір әдебиетінде, фольклорында
есте жоқ ескі заманнан келе жатқан образ. Оны көне түркі жазба
ескерткіштерінен кездестіре аламыз. Соның бірі – ХІІІ-ХҮ ғасырларда
жазылған, түркі халықтарына ортақ көне мұрағат Оғызнаме дастаны
Дастандағы: Ұранымыз Көк бөрі болсын! деген тіркестің үлкен мәні бар.
Мұндағы ұран дәрежесіне дейін көтерілген Көк бөрі түркі тілді халықтардың
аса қадір тұтып, табынатын киелі де, қасиетті аңы.
Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында
да ұшырасады. Көк бөрі бейнесі ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың
ұлылығын, ерлігін суреттеуде бірде-бір теңестіріле көрсететін образ.
Қазақтың эпостық жырларында бөрі бейнесі ылғи да ұнамды сипатта алынып,
жауға жалғыз шапқан батырдың асқан ерлігін суреттеу мақсатында қолданылады.
Қазақ эпостарында Көк бөрі ерлік пен батырлықтың баламасы ретінде алынған.
Басқа да түркі халықтарының эпостарында қасқыр бейнесі көп кездеседі.
Хақас халқының халық эпосы Албынжида Ақпуур яғни, Аққасқыр Албынжи
батырдың басты көмекшісі қызметін атқарады Алтайдың батырлық эпосы Ақ
Тойчыда Ақ қасқыр басты қорғаушы рөлін атқарады. Қиын-қыстау кезде ол адам
кейпіне еніп, бас кейіпкердің ағасы болады [21, 90].
Түркі халықтарының ертегілерінде де Көк бөрінің өзіндік бейнесі
сомдалған. Ертегілерде қасқыр мен адам қарым-қатынасын бейнелеу эпостық
жырлардан гөрі өзгешелеу құрылған. Қиял-ғажайып ертегілердегі қасқырлар
басты кейіпкерлермен адамша сөйлесіп, достасып жүреді. Қиын-қыстау кезеңде
адамға жол көрсетіп, түрлі кедергілерді жеңіп, арман-мақсатына жетуіне
көмектеседі. Татар халқының ертегілерінде бас кейіпкер қиналған кезде әдемі
жас жігітке айналып отыратын қасқыр бейнесі жиі кездеседі. Ал оңтүстік
Сібірдің бір ертегісінде мынадай оқиға айтылады: бір балаға биеге мініп
аспанға ұшады. Хан он екі бөріні қуғынға жібереді. Мұндағы 12 бөрі – Күнді,
бірінің артынан бірі қуып келе жатқан 12 айды білдіреді. Ал, Бие Шығыста,
әсіресе, түркілерде (Сақтар, массагеттер) Күннің символы болып саналады.
Яғни, Күн ең жүйрік шырақ, жер бетіндегі ең жүйрік жануарлармен
теңестірілген. Сонымен бұл ертегідегі 12 бөрі Әлемді қозғаушы күш ретінде
Күнді қуалап қозғалысқа келтіруші қызметін атқарып тұр.
Түркі халықтарының фольклорында Көк бөрі туралы аңыздарды да көптеп
кездестіреміз. Қырғыздар мен түркімендердің аңыздарында Көк бөрі ұрпақ
таратушы Ана ретінде көрінеді.
Көк бөрі бейнесі түркі халықтарының мақал-мәтелдерінде, қанатты
сөздерінде үлкен орын алған. Анатолы түріктерінде батыр адамдарды бөрі
тектес деп атайды, ал азербайжандарда ер жүрек адамдарды қасқырдың
жүрегін жұтқан деп немесе бөрі баласы, бөрі болады деп дәріптейді.
Сонымен қатар ер азығы мен бөрі азығы жолда, бөрі арықтығын білдірмес,
сыртқы жүнін қампайтар, қасқыр да қастық қылмас жолдасына, қасқыр ішігі
бар кісі жолдасының тоңғанын білмес, қасқыр қартайса да бір қойға күші
келеді, өлі бөріні ит аттамас деген қазақ халқының мақал-мәтелдерінде
бөрі бейнесі, мінез-құлқы жан-жақты ашылған.
Бөрінің орнына қасқыр келді, бірақ шын мәнісінде екеуі бір-ақ аң: бөрі
деген – қасқыр, қасқыр деген – бөрі. Сырттай қарағанда, атау ғана ауысқан
тәрізді болып көрінеді. Ал, шын мәнісінде... бәрі өзгерді. Кейінгі қасқыр –
бұрынғы бөрідей бола алмады. Ырыс, ұран, батыр болған Бөрі енді қасқыр
болып сорға айналды, ұранға ене алмады, оның ерлігінің өзі қарақшылыққа
саналды. Барлық асқақ сыпат, жақсы қасиет – бөрінің бойында қалды.
Абыройсыз істің бәрі қасқырға телінді. Баяғы құрт пен шенеден, кешегі
бөріден қалған бақ, көшкен рух қасқырға қонбапты.Қасқыр – даланың төрт
аяқты жыртқыш, қорқау, жебір, рахымсыз аңы ғана емес, жұттың бір ағайыны –
жау екен.Бұрын батырды бөріге теңесе, енді қадыр-қасиеттен ада зұлым адамды
қасқырға теңейтін болыпты. Дегенмен, қасқыр мен бөрі – атауы бір, түп
негізі ортақ, бір-ақ мақлұқ емес пе? Қасқыр қанша азса да, оның бөрі
атауының ескірмеу себебі неде, қасқырға қашан, қалай айналғаны туралы ой
толғайды [22, 125].
Ал мен көрген сияқтымын. Бөрінің қасқырға емес. Қасқыр атанған бөрінің
қайтадан әуелгі – бөрі кейпін тапқанын, – деп әңгіменің ішіндегі әңгіме
басталады. Қой қораға кіріп кеткен әлі құрыған аш қасқырды шоқпар емес,
сойыл емес, жеңіл ашамен бір соғып алады. Қор болып өлген аш қасқырдың
терісін бітеудей сыпырып алады. Бір қасқыр екеу болып шығады: терісі және
өзі. Адам жиіркенелік қып-қызыл қылып сыртына айналдырып, құйрығын шұбалтып
ілулі тұрған аш қасқырдың түкті терісі мен қасқырдың тоны сыпырылған
жалаңаш денесі деталь қызметін атқарып, артынан символға айналады. Сорғып,
аз-маз кептіріп, шелдеп, тұздап, малма жағып, неше бүктеп орап, бабына
келтіріп иленген тері қайта тірілгендей болды.
Мен керіскедей бөріні арқасынан ептеп сипадым. Жүні қатқыл, бірақ
алақанға жайлы. Мерейлі жылу бар. Қолымды әрең айырып, сәл-пәл шегініп,
бажайлай, сүйсіне қарап тұрдым. Жоны қызғылтым, қабырғасы көкшулан, бауыр
жағы бозамық сұр. Қос құлағы сергек, тырнағымен қоса шығарылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТУЫНДЫСЫМЕН САБАҚТАСТЫРА ОҚЫТУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАҚЫРЫПТАС ШЫҒАРМАЛАРДЫ САБАҚТАСТЫРЫП ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығармаларды сабақтастыру-дың
ғылыми-теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 6
1.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысындағы қасқыр
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысымен сабақтастыра оқыту жолдары мен әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ..20
ІІ М.ӘУЕЗОВТІҢ КӨКСЕРЕК ТУЫНДЫСЫН О.БӨКЕЙДІҢ ҚАСҚЫР ҰЛЫҒАН ТҮНДЕ
ТУЫНДЫСЫМЕН САБАҚТАСТЫРА ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен сабақтастыра оқытудың жолдарын практика
жүзінде
дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 30
2.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысын Педагогикалық шеберхана технология негізінде оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап, қорытын-
дылау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Педагогикадағы сабақтастық – күрделі
жүйе. Бұл бүгінгі таңда мектеп мұғалімдері, әдіскер-ғалымдар мен білім беру
ісінің жетекшілері алдындағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Сабақтастық дегеніміз – оқытудың әр түрлі сатысындағы оқушы білімінің
арасында қажетті байланыстар мен қатынастар орнату. Ал сабақтастықты жүзеге
асыруда шешуші рөл атқаратын – мұғалім. Өйткені, ол тікелей оқыту ісімен
айналысушы. Ендеше, сабақтастықты жүзеге асыруда мұғалім әр сабақта
берілетін білім мазмұнын, оқушының білім, дағды, шеберліктеріне қойылатын
талаптарды және оқылатын тақырыптың қайсысы қалай жалғасады, қайсысы
тереңдетуді, мазмұнын кеңейтуді қажет етеді, қайсысы меңгеруге қиындық
келтіреді деген мәселелерді жақсы білуі қажет. Осыған байланысты қазақ
әдебиеті пәнінен кездесетін сабақтастық – тақырыптас туындыларда Бір
мәселе, бір тақырып: бірнеше шешім, үйлесім мен қайшылық сұрағы
төңірегінде қарастырылады. Тақырыптас шығармаларды оқытуда заманауи әдіс-
тәсілдерді тәжірибеде қолдану және олардың тиімділігін көрсету зерттеу
жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің
Касқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытудың тиімді жолдарын
көрсетіп, тақырыптас шығармаларды оқытудың әдістемесін жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
– тақырыптас шығармаларды (М.Әуезовтің Көксерек, О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде) сабақтастыра оқытудың ғылыми-теориялық негізін көрсету;
– М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде
туындысымен сабақтастыра оқытуда интерактивті әдіс-тәсілдерді қолданып,
практика жүзінде дәлелдеу;
– зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының нысаны. М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен
сабақтастыра оқытудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысының зерттеу пәні. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнін
негізге ала отырып тақырыптас шығармаларды талдап, оларды тиімді жолдармен
сабақтастыра оқыту мәселелері.
Зерттеу әдістері. Библиографиялық, зерттеу, саралау, баяндау әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы. Қазақ әдебиеті сабақтарында үнемі
тақырыптас шығармаларды сабақтастыра оқытса, оқушылардың шығармашылық
қабілеттері артады, ұрпақтар сабақтастығын жасай алады, сын тұрғысынан
ойлау қабілеті артып, кез келген дүниеге сыни көзқарасы қалыптасады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық негізі
ретінде әдебиет әдістемесінен теориялық тереңдікке бой ұрып, қолданылатын
әдіс-тәсілдердің тиімділігі баяндалды.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында Қ.Жұмалиевтің, А.Көшімбаевтың,
Ә.Қоңыратбаевтың, Т.Ақшолақовтың, Қ.Бітібаеваның, Қ.Айтжанованың,
Б.Өміралиеваның, З.Сапарбаеваның, А.Әлімовтың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. М.Әуезовтің Көксерек туындысын
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытуды
интерактивті әдістер арқылы жүзеге асырып, практика жүзінде қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысын сабақтастыра оқытуда заманауи
әдіс-тәсілдерді қолданудың тиімділігін көрсету.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар.
1. Заманауи әдіс-тәсілдерді қолдану тақырыптас шығармаларды оқытудың
тиімділігін көрсетеді.
2. Оқушыларға тақырыптас шығармаларды оқытуда заманауи әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып, талдау жұмыстарын жүргізудің тиімділігі артады.
3. Оқушылармен жұмыс барысында М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысының өзара сабақтастығын байқатады.
4. Жаңа технологияларды қолдану барысында оқушылардың таным
белсенділігі мен өздігінен білім алу қабілеттерін дамытады.
5. Оқушылардың көркем шығарма оқуға қызығушылығы артып, шығармашылық
бағытқа негізделген іс-әрекеттері жетіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі – 60 бет.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттеу
нысаны, пәні, болжамы, теориялық, практикалық маңызы, әдістері берілді,
сонымен қатар ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар мазмұндалды.
Негізгі бөлім екі тараудан (Тақырыптас шығармаларды сабақтастырып
оқытудың ғылыми-теориялық негізі және М.Әуезовтің Көксерек туындысын
О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқытудың
әдістемелік және тәжірибелік негізі) тұрады. Әр тарау бірнеше тақырыптардан
тұрады.
Бірінші тараудың Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығарма-ларды
сабақтастырудың ғылыми-теориялық негізі атты тақырыбында педагогикадағы
сабақтастық, әдебиеттегі сабақтастық соның ішінде тақырыптас шығармалар
сабақтастығы жайлы мәліметтер берілген.
Бірінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің
Қасқыр ұлыған түнде туындысындағы қасқыр бейнесі тақырыбында әлем
әдебиеті мен қазақ әдебиеті туындыларындағы қасқыр бейнелері талданады.
Бірінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысын О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысымен сабақтастыра оқыту жолдары мен әдіс-тәсілдері
атты тақырыпта сабақтастырудың әдістемесі мен тиімді әдіс-тәсілдері
ұсынылады.
Екінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысын заманауи әдіс-тәсілдермен сабақтастыра оқытудың
жолдарын практика жүзінде дәлелдеу тақырыбында тәжірибе барысында
қолданылған тиімді әдіс-тәсілдер арқылы аталған туындыларды талдау жайында
сөз болады.
Екінші тараудың М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр
ұлыған түнде туындысын Педагогикалық шеберхана технология негізінде
оқытудың тиімділігі тақырыбында жаңа педагогикалық технологиялардың
тиімділігі және соның ішінде тақырыптас шығармаларды сабақтастыруда
Педагогикалық шеберхана технологиясының тиімділігі көрсетіледі.
Екінші тараудың Зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама
жасап, қорытындылау тақырыбында жалпы зерттеу жұмысы барысында алынған
сауалнамалар, тест жұмыстары жайлы сараптамалар берілген.
Сонымен қатар, диплом жұмысы пайдаланған әдебиеттер мен қосымшалардан
тұрады.
І ТАҚЫРЫПТАС ШЫҒАРМАЛАРДЫ САБАҚТАСТЫРЫП ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Көркем шығарманы оқытуда тақырыптас шығармаларды сабақтастырудың
теориялық негізі
Қазіргідей әлемдік ғаламдану процесі кезеңінде ақпараттар ағынынан адам
баласы өзінің ұдайы дамып отыруына керекті ақпаратты саралап, пайдалана
білуі – бүгінгі уақыттағы басты мәселе. Бұл, әсіресе, өскелең ұрпақтың
санасын сан алуан ақпараттармен улап, ой-өрісінің дамуын дүбара күйде
қалдырмаудың басты шарттарының бірі. Осыдан келіп туындайтын мәселелердің
бірі – жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беретін мектепте оқытудың
жаңа инновациялық әдістерімен толықтыру; оқытудың жаңа технологияларын
іздестіру; оқушыны ақпаратты талдай білуге, ақпараттық, мультимедиалық
технологияларды тиімді пайдалана білуге үйрету.
Еліміздегі саяси, әлеуметтiк, экономикалық және т.б. өзгерiстер бiлiм
беру жүйесiне де әсер етуде. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану
үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде [1,7].
Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси-әлеуметтік және
экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім,
сауатты ұрпақ тәрбиелеу – негізгі міндеттердің бірі. Әлемдік саяси аренада
Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім
жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына Жолдауында: Қазақтың ел болуы, ұлт
тағдыры – оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі, – деп
атап көрсетті [2,10]. Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін
нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті,
тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы
үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда
әдебиеттің алатын орны ерекше.
Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның
қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады
деп білсек, әдебиетті оқыту арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды
қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен
қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым,
сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті
деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай – ақ әсер санаға ерекше
ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе,
екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға
талпындырады.
Көркем шығарманы оқыту – оқушының сөз қадірін түсінерлік ойлау
әрекетін дамыту, рухани дүниесін байыту, эстетикалық талғамын жетілдіру,
адамгершілік қасиетін қалыптастыру, – деген болатын әдебиет зерттеуші-
ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты ұстаз Қажым Жұмалиев [3,66]. Оқушы әдебиет
сабағында көркем шығарманы қабылдау керек. Бұл – оңай үрдіс емес. Қабылдау
деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол – оқушының өзінің жан
қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге асатын дүние. Қандай
жақсы көркем шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет жасамаса, автордың
жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем суретті көз алдына
елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз. Оқушыдағы осы сезімді ояту –
мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби білім беру, әдеби, эстетикалық,
адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс-
тәсілдерді орнымен қолдану қажет.
Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне – оқушылардың көркем
шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен
түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы
мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай
отырып пайдалануы керек. Оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін,
әсерлі сезімін дамытудың жолдарын қарастыруы керек. Оқушылардың рухани
дүниесін байыта отырып эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік,
адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта-ықыласты, биік
талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты
эстетикалық қабылдауына қажетті білім және біліктілікпен қаруландыру;
логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір
сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады:
– көркем шығарманы оқуға деген қызығушылығын, ынтасын ояту, жоғары
эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру;
– сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге
негіз болатын білім, білік, икем-дағдылар қалыптастыру;
– ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып
сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой-пікірін
дәйекті, жүйелі айта білуге баулу [4,89].
Педагогикадағы сабақтастық – күрделі жүйе. Бұл бүгінгі таңда мектеп
мұғалімдері, әдіскер-ғалымдар мен білім беру ісінің жетекшілері алдындағы
негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Сабақтастық дегеніміз – оқытудың әр
түрлі сатысындағы оқушы білімінің арасында қажетті байланыстар мен
қатынастар орнату. Ал сабақтастықты жүзеге асыруда шешуші рөл атқаратын –
мұғалім. Өйткені, ол тікелей оқыту ісімен айналысушы. Ендеше, сабақтастықты
жүзеге асыруда мұғалім әр сабақта берілетін білім мазмұнын, оқушының білім,
дағды, шеберліктеріне қойылатын талаптарды және оқылатын тақырыптың қайсысы
қалай жалғасады, қайсысы тереңдетуді, мазмұнын кеңейтуді қажет етеді,
қайсысы меңгеруге қиындық келтіреді деген мәселелерді жақсы білуі қажет.
Әрине, ол үшін мұғалімді бағдарлама, оқулық, оқу әдістемелік қүралдармен де
жеткілікті қамтамасыз ету қажет. Және бұл принциптің жүзеге асырылуы үшін
мына ережелер назарда болуға тиіс:
– оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету;
– оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан, оқушыға ғылымның жүйесін
көрсетіп, пәнаралық байланысты пайдалану;
– бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру;
– оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау, үнемі оларды өз
қателерін тауып, таңдауға үйрету;
– жаңа білім мен бұрынғы білімді өзара байланыстыру.
Егер бұл ережелерді Я.А.Коменский сөзімен айтсақ, бүгінгі оқыту –
кешегіні бекітіп, ертеңге жол салу деген сөз. Педагогикалық әдебиеттерде
оқытудың сабақтастығы оқу үрдісінде алшақтықтың пайда болуынан туындайтынын
айтып, мұны екі түрде көрсетеді: а) оқушылардың жаңа сатыға өтуіне
байланысты; б) оқушылардың оқу-танымындағы білім мен біліктіліктің
жаңаруына байланысты [5,41].
Осыған байланысты көркем шығарманы оқытуда және талдауда тақырыптас
шығармаларды қатар, салыстыра талдау маңызды рөл атқарады. Тақырыптас
туындыларда Бір мәселе, бір тақырып: бірнеше шешім, үйлесім мен қайшылық
сұрағы төңірегінде мәселе қозғалады. Сонда оқушы көркем шығарма табиғатын,
оның өзегіндегі автор идеясын, онымен байланыста кейіпкер тағдырының
әртүрлі шешілуін, суреткерлігін түсінеді. Тақырыптас шығармаларды оқытқанда
ескерілетін мәселе – аталған туындылардың ұқсастығы мен айырмашылықтары.
Ұқсастығы:
1. Тақырыбы;
2. Автор реализмі;
3. Бас кейіпкерлер;
4. Оқиға түйіні.
Осылайша айырмашылығы да талданады [6,102].
Қорыта келгенде, тақырыптас шығармаларды сабақтастыра оқыту үлкен
ізденіс пен зерттеуді қажет етеді. Тақырыптас шығармаларды сабақтастыра
оқытудың теориялық негізі тереңде жатқандықтан, оны сабақта қолдану
мұғалімнің асқан шеберлігін талап етеді.
1.2 М.Әуезовтің Көксерек туындысы мен О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған
түнде туындысындағы қасқыр бейнесі
Жаһандық әдебиеттің бір бөлшегі ұлттық прозамыз басқа елдердің
әдебиетімен бір жазықтықта өмір сүре отырып, өзіндік жаңалықтарын ұсынуда.
Оларды саралап өзіндік ерекшеліктерін табу бүгінгі жаһандану әдебиетіндегі
табиғаттың тепе-теңдігі, образдарының байланысын анықтау. Сол туындыларды
сабақтастыра отырып, ұлылар арасындағы үндестікке мән беру. Атап айтсақ,
Американың азулы жазушысы, жиырма төрт том еңбек қалдырған классик Джек
Лондонның Ақ азу романы, ұлттық әдебиетке өткен ғасырдың 20-жылдарында
қосылған Мұхтар Әуезовтің Көксерек повесі, шығыстың кер бұғысы атанған
жазушы О.Бөкейдің Қасқыр ұлыған түнде және т.б. туындылары [7,165].
Бұл айтылған шығармалардың негізгі арқауы – табиғат тепе-теңдігінің
бұзылуы. Ш.Уәлихановтің Қазақтардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде:
Қазақтар киеге үлкен мән береді. Кейбір жануарлар мен құстар, көшпелі
тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Жан-жануарлардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары бір кесір деп
аталады – деп түсініктеме берген. Қазақ халқындағы киіктің де киесі
бар, иттің иесі болса, қасқырдың тәңірі бар деген мақал-мәтелдер де бар.
Дәл осы табиғат теңдігін шығармашылығының арқауы еткен М.Әуезовтің
Көксерек повесінің көк тәңірісіне қарап ұлитын символикасы да, оның
тілмен айтып жеткіліксіз трагедиясы да сонда еді [7,165].
М.Әуезов 1928 жылдың желтоқсаны мен 1929 жылдың қаңтар айларында
Көксеректі Ташкент қаласында жазған. Шығарма Жаңа әдебиет журналында
1929 жылы жарық көрді.
Сол кезде жазушылардың жазған-сызған дүниелердің барлығына таптық
тұрғыдан баға беріліп жатқан тұс еді. Ленинград сияқты ірі мәдени орталықта
қоғамдық ғылымдардың даму тарихын зерделеген Мұхтар Әуезовтің Өнер – өнер
үшін деген ұстанымын Қазақстандағы саяси үрдіс көтере алмайтын. Осы бір
тұста Көксерек жазылды. Автордың осы шығармаға ықыласы туралы Әуезов
шығармаларының аудармашысы А.Пантиелев былай дейді: Көксеректі, Абайдан
әлдеқайда бұрын жазды, сондықтан да алғашқы махаббатындай ұнататын
[8,133]. Сол тұстағы баспасөзде Көксерек жарыққа шығысымен-ақ, әр түрлі
ұстанымдағы сындар жазылып жатты. Сондай сынның бірі Сәбит
Мұқановтікі:Әңгіме өте терең астармен жазылған. Қанша қозғағанмен ішінен
айқын мағынасын ашу өте қиын. Біз бұл арада қасқыр пәленше, Мұқаш
(Құрмаштың алғашқы нұсқадағы аты Н.Р.) түгенше деп орынсыз жорамалдау
жасамаймыз. Біздің айтарымыз, жалғыз-ақ, Мұхтар мұны жазғанда қасқырды, аң
қып алып отырған жоқ, адам қып алып отыр. Өйткені Көксеректе мақсат бар.
Сол мақсатқа ұмтылушылық, өз мақсатына ұмтылушылық, түптеушік бар...
Көксерек, сөз жоқ, адамның біреуі. Біреуі болғанда Көксерек бүкіл бір ұлтты
елестете ме, тапты елестете ме, яки жеке адамды елестете ме, ол жағы бізге
қараңғы... [9,351-352]. Сәбит Мұқанов ойын ары қарай тапшылдық сана
ықпалымен өрсе де, бізге керектісі Мұхтар Әуезовтің идеялық – көркемдік
ойлау машығына өзінше барлау жасай отырып, көркемдік сананы зерделеуге жол
көрсеткені.
Әлемдік әдебиетте жануарларды символдық бейне деңгейінде өзінше
өрістетіп, пайдаланған туындылар көптеп саналады. Фольклорлық дүниелер мен
қоса Мұхтар Әуезов әлем прозасының дәстүріне де иек артқан. Л.Толстойдың
Холстомері мен Булькасы, А.Чеховтың Аққасқа, Каштанкасы, Джек
Лондонның Ақ азуы, У.Флобердің Аю т.б. шығармалары – жануарлар өмірінің
ішкі әлемі баға отырып жазылған дүниелер. Көксерек те осылар деңгейлес
шығарма.
Мұхтар Әуезов Дж. Лондонның Ақ азуын Көксерек жазылғаннан кейін
алты жылдан соң аударған. Төрт бөлімнен тұратын Ақ азудың негізгі мотиві
өмір үшін жанталасқан адам жанкештілігін баяндау. Шығарма соңында қартайған
Ақ азу жазмышқа мойынсұнып, адамдар ортасынан ажырамай, ежелгі жауы
иттермен де ымыраға келе күн кешуде. Шығарма соңы адам мейірімі бәрін
жеңеді деген ойға жетелейді.
Мұхтар Әуезов те Көксеректе үстем күштің әсерінен елден де, жерден
де, ғасырлар бойы бастан кешкен тұрмыс-тіршіліктен айрылу алдында тұрған
қазақ халқының жалпы болмысын суреттеуді мұрат тұтқан.
Автор символдық бейне Көксерек арқылы өмірді бейнелеу аясын кеңіткен,
отарлаушы ел билеушілер туралы ойын өрістетіп бағамдатқан. Повесть жазылған
тұста сөз иесіне қысым жасаушы күштердің өктемдігі біліне бастаған. Шартты
бейне Көксеректің көзі арқылы кектер кернеген тұстағы қоғам сырын ізерлеуді
автор мансұқтаса керек. Бөріге табыну, көк түсті ардақтау түркілердің арғы
тегіне ортақ дүние екені де есте. Қасқырлар апанына жасалған қатігездігінің
аңғарында зорлықшы жат елдің әрекетін абайлату, меңзеу бар [10, 256].
Ұзын кең өлкені қаптай басқан қарағанның ортасында терең, құр жар бар.
Соның бас жағында итмұрынды қалың жыныстың арасында қасқыр іні бар. Жақын
елге мәлім ескі ін. Осы ескі інге түр-тұрпаты, бет-бейнесі анық
суреттелмеген, жат иістілер келіп дүрліктірді, ойларына келгенін істеді.
Алабөтен пейілдің тағылыққа құштарлығы байқалады. Жат қол інді аяусыз
бұзды. Ертеңіне түсте жат иіс шықты, алыстан әлдеқандай дабырлаған
дауыстар естіліп, жақындап келе жатты. Күшіктердің жоталарынан тістелеп,
індерге тығып-тығып тастап, ақ қасқыр қараған ішіне кірді.
Ін үстіне мүйіз тұяқтар тасырлап елді: айқай-дабыр молайды. Бірі үстіне
бірі келіп, жиын көбейді. Жерге ат үстінен тастаған ағаштар сарт-сарт түсіп
жатты. Ін аузына екі аяқтылар жыбырлады. Көргіш көздер ін түбіне қадалды.
Күшіктер бірі үстіне – бірі үйіліп, бауырын көтеріп қыбырлай алмай, жақын
жерде жатыр еді.
Жып-жылы мықты тұсаулар мойынынан, жотадан ұстап бар күшікті сыртқа
алып шықты. Жеті күшіктің бесеуін көздеріне қарап отырып өлтірді де, екі
кішкенесін қалдырды. Кетерде бұның біреуінің тірсегін қиып қалдырады да,
екінші біреуін – ең кенжесін алып жүріп кетті. Қалған жалғыз күшікті
тістелеп алып, екі қасқыр жоқ болды. Ін қаңырап қалды...[11,89].
Шығармада қасқыр да, ит те адамзатпен қатар өз әлемімен си-патталады.
Автор оларды адамның теңемесі сияқты алып, адамның мәнін хайуанаттар бойына
жасырған. Адам баласы айта алмайтындарды олар айтады. Апанынан өз еркінен
тыс жат ортаға әкелінген Көксерек жаңа ортадан бостандық пен мейірбандық
дәметті. Жаратылысына өзгеден бір табан жақын ауыл иттері де бұған үдірейе,
сақтана, жаулық пейілмен қарады, оны жатсынды. Бірде-бір ит мұны дос
көрмейді, маңына жақындатпайды. Қасқырға шабытын батыл төбеттер бұны талап
та тастайды. Өзге көп ит те ырылдап үріп, кейде тап беріп, әр жерінен
тістеп тартып кетеді [12,10].
Көксерек тағдыры аянышты, еркіндігіне тұзақ салынған. Оған
айналасындағылардың қылығы шаншудай қадалады, ол өзіне жат тағдырға ызалана
тұншығады. Көксерек ауыл иттері сияқты болмауға барын салады. Көксеректің
жат ортаны жатсынуы, еркін әрекеті – оның ішкі бостандығы-ның көрінісі.
Өздерін тағылыққа ізгілік үйретуші санаған көпшілік үні Көксерек қылығын
қара ниетті жауыздықтың тұрғысы санайды. Кәпір, қырыс, тағы емес пе!
Кеудесін бермейді, жасымайды деп өз өлшемдерін айтысады.
Өзі де, өзге де бола алмаған Көксерек ауыл иттерімен ара кідік
қақтығысып қалғаны болмаса, айналасымен жанасуға салғырттық танытады.
Табиғаты алыс-жұлысқа бейім қасқыр Өзі ешкімге ізденіп соқтықпайды. Ит
баласына заты қастай жібімейді. Әлі күнге бір рет жадырап, ойнап көрген
емес. Татулық жоқ, суық. Жалғыз-ақ атын біледі. Құрмаш пен әжесі шақырса
ғана келеді. Онда да жүгіріп келмей, құйрығын сөлектетіп, бүкеңдеп қана
келеді. Бұны да ашыққан уақытында істейді. Әйтпесе көбінесе анадай жерде
қырыстанып, көзінің астымен жалт-жұлт қарап жатып алады. Барып түрткілеп,
орнынан тұрғызып жіберген соң ғана үйге жүреді. Өскен сайын сызданып,
суықтанып келеді [13,165].
Көксерек адамдардың одан да тілейтінін түсінуге тырысты, бірақ
түсінбеді. Қасқыр иттің күйіне түсті, ал ит ешқашан қасқыр бола алмайды.
Өмірдің тепе-теңдігін жоғалтқан Көксерек маңайын жатсына бастады. Есейе
келе ауылдан екі рет кетіп, екі рет қайта оралған Көксеректің үшінші кетісі
бұл жолғысы шын болды. Бәрібір қашты. Даладағы аштық пен суық Көксеректі
тағылар салтына икемдеді. Алғашқы рет амалсыздан көкке қарап, аузын ашып
ышқығанда ішінен зор дауыс шықты. Бірінші рет ұлыды. Көксерек үшін
күтпеген жағдай, тегінің үнін жатсынғандай күй кешті.
Мұның толассыз ұлуын естіп келген қаншық қасқырды да Көксерек маңына
дарытқысы жоқ. Соңынан екеуін иістері табыстырды. Аңсаған еркіндік
Көксеректі ширатты, жыртқыштық инстингін оятты. Ақ қасқырмен жұптасты,
қайтадан табиғатына сіңді. Бірақ бәрібір өз қандастарынан бөлектігін
байқатты [13,109].
Әуезов әрбір қимыл қозғалыс арқылы астарлы ойын сабақтай түседі.
Қуғыншылар ақ қасқырды соғып әкеткеннен кейін Көксерек тағы да жалғыз
жортуылға түсті.... Жалғыз қалған Көксерек қандастарын іздемейді де, аштық
азабын басып, қарны тойса болды. Бұл да өз ортасынан жат жерде тәрбиеленген
ұрпақтың болмысын ақтарудың бір парасы. Тағы да аштықтан жер тарпып, қар
боратып, көп ұлыған кезде топ қасқыр қасына келді. Өткенде ақ қасқырды да
ұлыған кезде тапқан, ол да қасына өзі келген. Көксерек өзі оларды іздеп
жүрген жоқ, қайта топ қасқырдан жалтармақшы болды. Өз ортасынан бөлінген
Көксерек оларды жатсынады, топ қасқыр да Көксеректі бөтенсиді. Тек оларды
бір-біріне жақындастырған – ұлу, яғни тіл. Автор кеңестік жағдайда тікелей,
тура айту мүмкін емес ойдың есесін қайтарып, тіл арқылы ғана бауырлас,
қандастарыңды табасың деген пайымдауын санаға сығалатады. [14,165].
Көксерек пен тоғыз қасқырдың топ бастары Көкшолақ кездескен сәттен-ақ
сызданысты. Кезекті жемтікті бөлісе алмаған Көксерек Көкшолаққа тап беріп,
құлақ шекеден ала түсті. Жасынан ауыл иттерінен үйренген әдісі еді. Ауыл
иттерінен үйренген әдісінің арқасында Көксерек Көкшолақты мерт етті.
Қандастары кешегі топ бастарына аштық өзекке түскен соң лап қойды. Сөйтіп,
Көксерек өз қандасына да қастық істеуден, өз ішін талаудан да бас
тартпайтынын байқатты. Бұл – қасқыр атаулының соры емес, өзімшілдіктің
соры. Қырқыс қай ортада да бар әрекет. Көксерек басқа қасқырларды өзім деп
қабылдамайды. Ырқына көнбеген күшіктерді, жүріске ере алмаған қартаң
қаншықтарды кейде бас салып талап та тастайды. Көксерек бастаған топтың
атышулы тоғыз қасқыр деген аты шықты. Қу тамақтың тесігі жеңбейтін үрей
жоқ. Көксерек тобы жалғыз атты шаналы жүргіншіні қамады. Есі шыққан
керуен, аты жүре алмай қалған соң, айқай салып қашып еді. Атты топтарымен
жығып салып талқандап, өлтіріп, талап жесе бастады. Топ осыған араласып
жатқанда, Көксерек мұны тастай беріп, қасына бір-екі қаншықты ертіп алып,
кісінің артынан қар боратып, бұрқыратып салып еді, жақындап қалғанда, кісі
шошып жығылды. Бірақ алдарынан айқайлап, сатырлап шапқан аттылар шығып
қалып, айырып алды. Осыдан соң қатты долы, ызалы болып, сызданып алған
Көксеректен қандай қатыгез қаскөйлікті күтуге болатын еді. Жат қолдың
мәжбүрлеуімен адамдар арасында өмір сүрген Көксерек олардан сескенбейді.
Түйелі адамды да айнал соқтайды. Түйенің жанына жақындап келгенде: түйе
үстінен бір ұзын нәрсе шошайып созылды да күрс етті. Өлгенше қатты ащы
дауыс даланы сілкіндіріп шошытып жіберді. Бар қасқыр қар боратып ытқып,
қашып жөнелді.
Күрс етіп жөтелген көк түтінмен қатар Көксеректің артқы бір саны шыж
ете түсті. Әрі ыстық, әрі суық бір нәрсе қадалып шаншып қалды. Санын арс
етіп қауып қалып, түйенің үсті тағы да сыртылдап қамданып жатқанда, бұ да
ытқып қашып жөнелді. Тоқталған жоқ, көп қашты. Бірнеше қырқадан, бір екі
жазықтан құлаш ұрып шауып өтті. Өзге қасқырлар бір бөлек, бұл жалғыз – бір
бөлек [15,25].
Көксерек тағы да жалғыз, қандастары тастап кетті. Тәні де, жаны да
жаралы Көксерек психологиясы қылмыстың қай түрінен болсын аянбасы анық еді.
Автор Көксеректің сезім құбылыстарын шеберлікпен жеткізеді. Қойшы үлкен
емес, бала дауысы шошытпайды деген оймен Көксерек қойға жақындады, қойшы
бала да бұдан сескенбейді айғайды салып, бұған қарсы шапты, Құрмаш
Көксеректі танымаса да, бөлтірікті қойнында баққан бала көңілмен өзімсіне
қаскөйлікке қарсы ұмтылды.
Бірдеңені жұлып түспек болып долданған Көксеректің арандай ашылған
аузының ыңғайына бала тонының өңірі ілінді. Туғаннан бергі барлық көресі
осыдан – екі аяқтыдан дегендей, жығылып, домалап жатқан балаға тап берді.
Оқыс секіргенде, санының жарасы ашылып, тыз етіп ашып қалып еді. Ол
бұрынғыдан жаман ызаландырып, құтыртқандай. Боз ұзап қашып кетті. Қой да
жоқ. Екпіндеп секіріп, ырылдап кеп баланы бас салды [16, 26]. Құр-маштың
өлімі кездейсоқтық. Автор Көксеректің екі аяқтыларға шабуы табиғат теңдігін
бұзғандарға жауап дегенді санаға үйіреді. Екі аяқтылар ол жауыздыққа асыра
қарымта қайтаруға ұйысуда. Қасқырға салатын ит Аққасқаның түр-тұлғасы,
әрекет-қылығы Көксеректі еске салады. Аққасқаның бойы қасқырдан кіші емес.
Аяқтарының жуандық сомдығы да содан кем емес. Өзінің барлық тұлғасында
қасқырға ұқсайтын бітім бар. Түсі тазылар түсіндей емес, қасқыр түс.
Аққасқа өте қабаған. Сіркесі су көтермейтін долы, ызалы. Кісі айырмаса,
астына түскен итті өлтірмей шықпайды.Өзі жүрген жерде өзге иттің еркелігін
көтермейді. Күзден бері Қасен ауылының екі-үш сақ төбетін өлтіріп салды.
Қатты ашуланып, ашқарақтанып кеткенде, иесін де қауып жібереді.
Автор повестің соңғы тарауындағы Көксерек пен Аққасқаның айқа-сын
әсерлі суреттеген. Екеуі де өліспей беріспеуге дайын. Екеуі шапшысып
тұрған бетте бір-бірін құлақ шекеден де, алқымынан да алғызбайтын болды.
Алдыңғы аяқтарымен ұстасып тіресіп тұрып, сол сәтті аңдығанда екеуі де тез
іс бітпейтінін ұққандай болды. Аққасқа қарсы алдында арандай ашылып тұрған
ауызға сақ еткізіп тістерін салып жіберді. Бұл қасқырдың төменгі тістері
мен тілін қоса шайнағанда, қасқырдың жоғары азулары Аққасқаның тұмсығының
екі жағынан жоғары ұрттарына келіп, кірш-кірш кірді [17, 33].
Автор үшін Көксерек аяулы образ. Егер Аққасқа өр жақта тұрмағанда,
адамдар келіп, шайнасу үстінде желімдей қайнасып қатып қалған Көксеректің
көмейіне қамшы тығып, өкпесіне пышақ салмағанда, қайсысының алдырарын кім
білсін. Екі аяқтылар қарумен келіп Көксеректі жайратты. Қанша алпарыс,
бәрібір жеңіс солар жағында екенін дәлелдеді. Әр тіршілік иесі, қазақ та,
өзінің тегіне, жаратылысына адал болуын автор астар-мен меңзегендей.
Шығарманың өн бойында жаратылысты күштеп өзгертуге деген қарсы күйінген
мұңлы шер жатыр.
Мұхтар Әуезов төңкерістен кейінгі жылдары ұлтын шексіз сүйген, онымен
қоса, оны басқаша тәрбиелеуге ұмтылған сыртқы ұлы жұртты сүюге міндетті
болып саналған, сөйтіп қарама-қарсы қасиеттер бойына сіңе бастаған ұлт
бойындағы көріністі шығарма астарына көмкерген.
Джек Лондонның Ақ азуы романындағы қасқыр әлемін бейнелеуде Жалғызкөз
бен Кичидің күшігін шебер пайдаланған. Көк бөлтіріктің жаңа өмірі үндістер
қолына түскеннен кейін басталған. Ендігі аты – Ақ азу. Джек Лондон қасқыр
тірлігін суреттеу арқылы зұлмат орта моралін айыптау, адамдар арасындағы
қым-қиғаш сырларға емеурін жасап, меңзеу әсірелеу арқылы ішіне от тастайды,
сезімін, ойын тұтатып жүре береді.
М.Әуезов Көксерек әңгімесі мен Джек Лондонның Ақ азу романын
салыстырып, біріне-бірін байланыстыра қараса, әуендес көріністер, үндес
сарындар, реңдес бояуларды табу қиынға соқпайды. Бауырда жатқанында
емшектестері түгел өлтіріліп, қолға түскен күшік, иттердің бауырында,
мойнында шынжыр кесіп өскен бөлтірік, бөлінер ортасына қайта қашып барып
топ бастаған көкжал, кісі жеген қанды ауыз, ақыры адам қолынан, ит аузынан
опат тапқан қасқыр. Бұл бір жазушы екінші жазушыдан жиендік жасап, оп-оңай
көшіріп ала салған дайын сюжет, өзгермес қалып емес, құбылыс сипатынан,
объекті ерекшелігінен туған жалпы ұқсастық.
Әуезов Көксерегі – реалистік әдебиет дәстүрі тудырған мотивтерді
шеберлік палитрасындағы сан алуан бояулар мүмкіндігін өз мұратына орай
өнерпаздықпен шақырту арқылы жазылған жаңа тынысты шығарма. Бұл жерде
қасқыр, табиғат және адам мәселесі сөз болады. Жаратылыстағы адам мен
табиғат теңдігінің қатынас дәрежесі көрсетіледі. Адамдар табиғаттың өз
заңдылығына қарсы шығып, қасқырлар мекенін ойрандап, оның күшігін енесінен
айырып, ауыл тұтқыны етеді. Мұнда қасқырлардың адам үстемдігіне еш
көнбейтіндігінің ең нанымды дәлелі Көксерек баланы жрып кетуінен айқын
көрініс табады. Шығармада жазушы қасқырдың мінез-құлқы, өзіне тән табиғи
қасиеттерін тақырып етіп алып, айналаны қоршаған табиғаттың өз заңы,
өзіндік ерекшелігі бар, оны адамдардың түсіне білуі қажет деген ойды
көксейді [18,86].
Өмірлері үнемі жортуыл мен түзде өтетін қасқыр аңын қолға үйрету мүмкін
емес еді. Табиғаты ерекше жат мінезді Көксеректі ауыл иті ету, өсіру –
адамдардың үлкен қателігі болды. Жазушы Көксеректің жетіле келе өз маңайына
үйренісе алмай, адамдарды жақтырмай, ауылдан қаша бастауын білгірлікпен
суреттей отырып, кейіннен оның өз ортасына қосылатындығына оқушының көзін
жеткізді. Кейіннен ауылдан біржола кетіп, ұяластарына қосылып, тағылық
істерге баруы, ауыл адамдарының мазасыздағы мен Құрмаштың өлімі – оның шын
мәнінде табиғаты өзгеше жабайы аң екендігін көрсетті.
Бұл әңгімеде түз тағысы қасқырлар мен адам арасындағы қарым-қатынастын
бұзылуы мен іс-әрекеттеріндегі ұқсастық шынайы суреттелген. Адамдар дала
тағысынан да асқан қатігез, қиянат істерге бара алатындығы көрсетілген.
Расында да, адамдардың кейбірі өзінің өскен ортасына, бары мен нәрін алып
отырған табиғат-анамызға көп қиянат жасауда. Ал жазушының Мұхтар Әуезов
осы Көксерек әңгімесінде қасқырлар өмірін суреттей отырып, оның өз мінез-
құлқы, өзіне тән табиғат қасиеттері барлығын баса көрсеткен. Бұл
хайуанаттар туралы шығармаларда әжептәуір тиянақталған мотивті Әуезов қазақ
топырағына, көшпелі сахара шындығына сәйкес әуенде шертеді. Образды ой
символдық ойға, әуенді сарын үлкен идеяға ұласып, сахара топырағындағы
шындықты қанық бояу, айқын колоритпен бейнелеген Көксерек бір әдебиет
шеңберінен биіктеп көтеріліп, әлемдік жауһарлар қатарына қосылған.
Қасқыр образының көгіндегі шағармалардың бірі – О.Бөкейдің Қас-қыр
ұлыған түнде новелласы. Жазушы бұл шығармасында осы заманғы ғылым мен
техника табыстары, жетістіктері емес, сол жетістіктердің көлеңкесінде
қалған жадау тіршілік кешкен қазақ ауылдары, ондағы адамдар тағдырын
көрсетеді. Шағын әңгіменің кейіпкері Арайдың өз ауылының мүшкіл халін айта
келіп: ... Бірақ сіздер мұндай ауылды менсінбей, тура, түзу де, жайлы
тегіс жолмен үлгілі селоға тартасыздар, тек сондай тамашаны ғана көріп
жазасыздар, – деуі сол кезде ешкім айта алмайтын әлеуметтік шындық екені
даусыз.
Автор шығармасында реалистікте, романтикалықта, сипат көптеп кездеседі.
Жазушы өзінің көптеген туындыларында өмір шындығын, обьективті жақтарын
саралай отырып, өзі қалаған рухани-адамгершілік идеалды шығармаларына арқау
етеді. Жазушы шығармаларының қосжелілігінде дау жоқ. Оның шығармаларында
романтикалық бейнелеу мен реалистік бейнелеу бір-біріне қарама-қарсы
қойылмағаны оның басты ерекшелігі болып табылады.
Қасқырдың ішіндегі көк аспан түстес келетіндері мен ақ қасқырлар аса
киелі хайуан болып есептеледі. Ежелгі Қытай жазбаларында елсізде қалған
баланы бір қасқыр тауып алады да өз сүтімен асырайды [19,72]
Қасқыр – қайсар, аса сақ хайуан. Қайсарлығы оның кез келген айқаста
жетістікке жеткенше не жеңіліп, демі үзілгенше шайқасуынан көрінеді.
Қулығында асыра алады. Қауіп-қатерден сақтану үшін ұлиды. Ол өзінің маңдай
терімен ұстаған олжасын ғана жейді. Қасқыр түнде де айналасындағы
қозғалыстарды айқын көре алады, өйткені көзінде жарықты шағылыстыратын
қабат болады.
Бір-біріне деген адалдығы қасқырдың басты ерекшелігі ретінде атауға
болады.
Қасқырлар туралы ырымдарда аз емес. Қасқырды өлтірген қаруды
пайдаланбаған. Өлген қасқырдың бауырлары міндетті түрде кек алуға ұмтылған.
Әдеби шығармаларда қасқыр бейнесі көп кездеседі. Жоғарыда айтылған
шығармалардан өзге, Шерхан Мұртазаның Ай мен Айша романындағы Жалаңаш
қасқыр үзіндісінде ханның бағында жайылып жүрген семіз елікті жарып жеген
арлан, әлгі мол етті сіңіріп, тарғыл жартастың астындағы үңгірде ұйықтап
жатса керек. Не керек, бүкіл әлем жиналып, әлгі арланды тірідей ауылға алып
келіп, ханның алдына тастайды. Аяқтары қыл шылбырмен матаулы. Аузын да
қайыспен құрсаулап тастапты. Тек ызадан от тұтанған көздері ғана аласұрады.
Хан қасқырдың терісін тірідей сыпырыңдар, – деп бұйырады. Тірі қасқырға
пышақ салып, терісін сыпырғанда әлгі арлан бір қыңқ етпеді. Тек шоқ
көздерінен бірер тамшы жас шықса керек. Жанына жаман батса да артқы
аяқтарымен шоқшиып отыра қалып, алдыңғы екі аяғымен жер тіреп, хан отырған
таққа қарап қойып содан соң, қан толы көзін жұмып алып, тұмсығын көкке
көтеріп, әй, бір ұлыды. Жалаңаш қасқыр жалаң еті дір-дір етіп, безгек
қағып, көкке қарап зарлана ұлығанда, жұмулы көзден қан тамшылады. Патшаға
да шүкіршілік, тәуба керек қой. Содан соң әлгі айбынды асқақ ханның билігі
бешінге, ақшамға қарай құлдырай береді. Көкбөрі баласы ит сияқты адамға
жарамсақтана алмайды. Ол үрмейді де, қыңсылап жыламайды да. Тек, көктегі
Тәңірге ғана мұңын шағады. соған ғана бағынады. Әйтпесе, адамдар қасқырды
асырап, қолға үйретпек боп талай әуреге түскен.
Шыңғыс Айтматовың Плаха романы өз оқырмандарын ерекше кейіпкерлері
және көрінісімен қызықтырды. Жазушы табиғат пен адам арасындағы қарым -
қатынасқа көп көңіл бөледі. Бірінші желі – екі қасқыр – Акбар мен
Тайшайнардың тағдыры. Ш.Айтматов өз шығармасын адамдар туралы емес,
қасқырлар жөнінде бастауы. Адам тағдыры жануарлардың тағдырымен жиі
қиылысады. Қасқырлар адамдардан кек ала бастайды. Оларға да адамдарға тән
сезім мен уайым берілген.
Мұхтар Мағауиннің Қасқыр-Бөрі әңгімесі. Автор шағын ғана әңгімені
төрт бөлімге бөліп берген. Қазақтың қасқыры бағзы заманда әлемдегі ең
айбарлы аң болғандеп басталады. Түркілер өздерінің ата-тегі қасқыр деп
санаған. Туға алтынмен түсті өрнектпен әрленген бөрінің басын бейнелеген.
Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында
да ұшырасады. Көк бөрі бейнесі ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың
ұлылығын, ерлігін суреттеу, бірде-бір теңестіріле көрсететін образ. Қазақ
эпостарында көк бөрі ерлік пен батырлықтың баламасы ретінде алынған. Басқа
да түркі халықтарының эпостарында қасқыр бейнесі көп кездеседі. Хақас
халқының халық эпосы Албынжида Аққасқыр Албынжи батырдың басты көмекшісі
қызметін атқарады [20, 222].
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қасқырлар басты кейіпкермен адамша
сөйлесіп, достасып жүреді. Адамға жол көрсетіп, арман-мақсатына жетуіне
көмектеседі.
Қазіргі қазақ прозасында ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерген
жазушының бірі – Мұхтар Мағауин. Алып отырған символикасы – Қасқыр-Бөрі.
Қасқыр-Бөрі әңгімесі өзінің құрылымдық жағымен ерекшеле-неді. Автор шағын
ғана әңгімесінің өзін төрт бөлімге бөліп берген.
Қазақтың қасқыры – қасқыр емес, шене, құрт кезінде, яғни бағзы заманда
әлемдегі ең айбарлы аң болған деп басталатын шағын әңгімеде бабамыздың
байрағына түсіп, жүрек пен рухтың, қайтпас ерліктің ұранына айналған боз
құрт, шене туралы автор өзінің танымын асқан шеберлікпен жеткізген.
Түркілер өздерінің ата-тегі қасқыр деп санаған. Осы қайратты да ерікті,
айлакер де ақылды түз тағысы жаулардың шабуылынан қырғынға ұшыраған
тайпаның ең соңғы ұрпағы, кішкентай сәбиді желеп-жебеуші, асыраушы,
құтқарушы болып танылған. Бағзы заманда түркі тайпалары қасқырды Көк құрт
деп атаған. Мұндағы көк сөзі аспан және көк түс деген мағына береді.
Сонымен бірге аспан құдайы Тәңірдің қасиетті символдық түсі көк түс. Ал
құрт сөзі құтқару, аластау мағынасындағы қазіргі түрік тіліндегі
куртулуш сөзінің түбірі. Осы деректерге сүйенсек Көк құрт сөзінің толық
мағынасы бүкіл бір тайпаны мүлдем құртып кетуден аман сақтап қалу үшін
құдай жіберген аспаннан (көктен) келген құтқарушы. Көк сөзінің де
мағынасы зор. Негізінен айта кететін жайт, түркілердің өздері көк, қызыл,
сарыға бөлінген. Оның ішінде көк шығу тегінің асылдығын, қоғамда алатын
жоғарғы орнын көрсекеткен. Түркілердің шығу тегі көне түркі тілінде айтсақ:
Көк құртқа, қазақша айтсақ: Көк бөріге тығыз байланысты екендігін
дәлелдейтін бірнеше аңыздар бар. Көк бөрі тотем түркілер өмірінде үлкен
орын алып келеді. Тіпті Қытай ғалымдары түркі қағаны мен бөрі сөзі
синоним, бір ұғымды білдіреді деп таныған.
Ежелгі түркілер туға алтынмен әріптелген бөрінің басын бейнелеген. Ал,
түркі қағандары шет елден келген елшілерді бөрінің басы салынған туды
көрсеткенде ғана қабылдап отырған. Осындай қасиетті де,. Қадірлі Көк бөрі
бейнесі барлық түркі халықтарының ежелгі дәуір әдебиетінде, фольклорында
есте жоқ ескі заманнан келе жатқан образ. Оны көне түркі жазба
ескерткіштерінен кездестіре аламыз. Соның бірі – ХІІІ-ХҮ ғасырларда
жазылған, түркі халықтарына ортақ көне мұрағат Оғызнаме дастаны
Дастандағы: Ұранымыз Көк бөрі болсын! деген тіркестің үлкен мәні бар.
Мұндағы ұран дәрежесіне дейін көтерілген Көк бөрі түркі тілді халықтардың
аса қадір тұтып, табынатын киелі де, қасиетті аңы.
Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында
да ұшырасады. Көк бөрі бейнесі ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың
ұлылығын, ерлігін суреттеуде бірде-бір теңестіріле көрсететін образ.
Қазақтың эпостық жырларында бөрі бейнесі ылғи да ұнамды сипатта алынып,
жауға жалғыз шапқан батырдың асқан ерлігін суреттеу мақсатында қолданылады.
Қазақ эпостарында Көк бөрі ерлік пен батырлықтың баламасы ретінде алынған.
Басқа да түркі халықтарының эпостарында қасқыр бейнесі көп кездеседі.
Хақас халқының халық эпосы Албынжида Ақпуур яғни, Аққасқыр Албынжи
батырдың басты көмекшісі қызметін атқарады Алтайдың батырлық эпосы Ақ
Тойчыда Ақ қасқыр басты қорғаушы рөлін атқарады. Қиын-қыстау кезде ол адам
кейпіне еніп, бас кейіпкердің ағасы болады [21, 90].
Түркі халықтарының ертегілерінде де Көк бөрінің өзіндік бейнесі
сомдалған. Ертегілерде қасқыр мен адам қарым-қатынасын бейнелеу эпостық
жырлардан гөрі өзгешелеу құрылған. Қиял-ғажайып ертегілердегі қасқырлар
басты кейіпкерлермен адамша сөйлесіп, достасып жүреді. Қиын-қыстау кезеңде
адамға жол көрсетіп, түрлі кедергілерді жеңіп, арман-мақсатына жетуіне
көмектеседі. Татар халқының ертегілерінде бас кейіпкер қиналған кезде әдемі
жас жігітке айналып отыратын қасқыр бейнесі жиі кездеседі. Ал оңтүстік
Сібірдің бір ертегісінде мынадай оқиға айтылады: бір балаға биеге мініп
аспанға ұшады. Хан он екі бөріні қуғынға жібереді. Мұндағы 12 бөрі – Күнді,
бірінің артынан бірі қуып келе жатқан 12 айды білдіреді. Ал, Бие Шығыста,
әсіресе, түркілерде (Сақтар, массагеттер) Күннің символы болып саналады.
Яғни, Күн ең жүйрік шырақ, жер бетіндегі ең жүйрік жануарлармен
теңестірілген. Сонымен бұл ертегідегі 12 бөрі Әлемді қозғаушы күш ретінде
Күнді қуалап қозғалысқа келтіруші қызметін атқарып тұр.
Түркі халықтарының фольклорында Көк бөрі туралы аңыздарды да көптеп
кездестіреміз. Қырғыздар мен түркімендердің аңыздарында Көк бөрі ұрпақ
таратушы Ана ретінде көрінеді.
Көк бөрі бейнесі түркі халықтарының мақал-мәтелдерінде, қанатты
сөздерінде үлкен орын алған. Анатолы түріктерінде батыр адамдарды бөрі
тектес деп атайды, ал азербайжандарда ер жүрек адамдарды қасқырдың
жүрегін жұтқан деп немесе бөрі баласы, бөрі болады деп дәріптейді.
Сонымен қатар ер азығы мен бөрі азығы жолда, бөрі арықтығын білдірмес,
сыртқы жүнін қампайтар, қасқыр да қастық қылмас жолдасына, қасқыр ішігі
бар кісі жолдасының тоңғанын білмес, қасқыр қартайса да бір қойға күші
келеді, өлі бөріні ит аттамас деген қазақ халқының мақал-мәтелдерінде
бөрі бейнесі, мінез-құлқы жан-жақты ашылған.
Бөрінің орнына қасқыр келді, бірақ шын мәнісінде екеуі бір-ақ аң: бөрі
деген – қасқыр, қасқыр деген – бөрі. Сырттай қарағанда, атау ғана ауысқан
тәрізді болып көрінеді. Ал, шын мәнісінде... бәрі өзгерді. Кейінгі қасқыр –
бұрынғы бөрідей бола алмады. Ырыс, ұран, батыр болған Бөрі енді қасқыр
болып сорға айналды, ұранға ене алмады, оның ерлігінің өзі қарақшылыққа
саналды. Барлық асқақ сыпат, жақсы қасиет – бөрінің бойында қалды.
Абыройсыз істің бәрі қасқырға телінді. Баяғы құрт пен шенеден, кешегі
бөріден қалған бақ, көшкен рух қасқырға қонбапты.Қасқыр – даланың төрт
аяқты жыртқыш, қорқау, жебір, рахымсыз аңы ғана емес, жұттың бір ағайыны –
жау екен.Бұрын батырды бөріге теңесе, енді қадыр-қасиеттен ада зұлым адамды
қасқырға теңейтін болыпты. Дегенмен, қасқыр мен бөрі – атауы бір, түп
негізі ортақ, бір-ақ мақлұқ емес пе? Қасқыр қанша азса да, оның бөрі
атауының ескірмеу себебі неде, қасқырға қашан, қалай айналғаны туралы ой
толғайды [22, 125].
Ал мен көрген сияқтымын. Бөрінің қасқырға емес. Қасқыр атанған бөрінің
қайтадан әуелгі – бөрі кейпін тапқанын, – деп әңгіменің ішіндегі әңгіме
басталады. Қой қораға кіріп кеткен әлі құрыған аш қасқырды шоқпар емес,
сойыл емес, жеңіл ашамен бір соғып алады. Қор болып өлген аш қасқырдың
терісін бітеудей сыпырып алады. Бір қасқыр екеу болып шығады: терісі және
өзі. Адам жиіркенелік қып-қызыл қылып сыртына айналдырып, құйрығын шұбалтып
ілулі тұрған аш қасқырдың түкті терісі мен қасқырдың тоны сыпырылған
жалаңаш денесі деталь қызметін атқарып, артынан символға айналады. Сорғып,
аз-маз кептіріп, шелдеп, тұздап, малма жағып, неше бүктеп орап, бабына
келтіріп иленген тері қайта тірілгендей болды.
Мен керіскедей бөріні арқасынан ептеп сипадым. Жүні қатқыл, бірақ
алақанға жайлы. Мерейлі жылу бар. Қолымды әрең айырып, сәл-пәл шегініп,
бажайлай, сүйсіне қарап тұрдым. Жоны қызғылтым, қабырғасы көкшулан, бауыр
жағы бозамық сұр. Қос құлағы сергек, тырнағымен қоса шығарылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz