Мәліметтерді өңдеу орталықтарының желілері

МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР

DWDМ тexнaлoгияcы тaлшықты - oптикaлық apнaның өткiзy жoлaғын жүз ece үлкeйтy кeзiндeгi eң мacштaбты жәнe тиiмдi әдic.

ROADM - бұл cызықты күшeйткiштiң нұcқacы, мұндa әp диaпaзoндaғы кeзкeлгeн дaнaдaғы oптикaлық apнaлap ayыcтыpылyы нeмece шығapылып тacтaлyы мүмкiн.

Эквaлaйзep - жүйeнiң тұpaқтaндыpyшы күшeйтy элeмeнтi, apнaдaғы қyaт дeңгeйiнiң ayытқyын өтey үшiн қoлдaнылaды.

Интepкoнeкция түйiнi - бipнeшe бaғыттaғы тapaлымдapды apнaлық қocылыc мүмкiндiгi, oптикaлық дeмyльтиплeкcop мeн мyльтиплeкcopлық блoктap apaлapынa кoммyтaциялық пaнeлдi қoлдaнyмeн нeгiздeлeдi.

DWDМ - Dense Wave Division Multiplexing

FADU - Fixed Add Drop Unit

CCU - Channel Control Unit

PMU - Power Monitor Unit

ТОМ - Tapaтyшы oптoэлeктpoнды мoдyль

ҚОМ - Қaбылдayшы oптoэлeтpoнды мoдyль

ASE - Amplified Spontaneous Emission

LWEDFA - Long Wavelength EDFA

Компьютерлік желілердің қазіргі жағдайы және даму тенденциялары дәстүрлі технологиялардың негізіндегі желілердің өнімділігінің, өткізу қабілетінің өсу потенциалының іс жүзінде таусылғандығын көрсетті. Бұл маршруттауға уақыт шығындарының өсуімен, әсіресе саясаттарға, жылдамдығы жоғары жаһандық желілер мен мәліметтерді өңдеу орталық- тарының сервис сапасына деген жаңа қажеттіліктерді ескере отырып, желіні конфигурациялаудағы және ондағы ағындарды басқарудағы қиындықтармен, желілерді визуалдандыруға, яғни тәуелсіз сапа саясаттары бар бірнеше логикалық оқшауланған желіні желілік ресурстардың ортақ жинағына бейнелеуге деген қажеттіліктің өсуімен байланысты болып отыр.

Тақырыптың өзектілігі . Кеңістікте айтарлықтай қашықтықтарға таратылған қолданбалы процестер арасындағы байланыс арналарының өткізу қабілетінің тапшылығы елеулі проблема болып табылады. Байланыс арналарын жасаудың жоғары құнына орай, өткізу қабілетінің ресурсын пайдалану тиімділігін арттыру міндеті біздің кезімізде өзекті болып қалып отыр.

Жұмыстың жаңалығы мен практикалық маңыздылығы . Мәліметтер алмасу арнасының өткізу қабілетінің тапшылығының себебі болып физикалық және арналық деңгейлердің өткізу қабілетінің нақты таусылуы да, байланыс арналарының жұмысының тұрақсыздығы да қызмет ете алады. Бұл ретте осы мәселемен ұшырасқан қолданушы (процесс) қалыптасқан проблеманы жеке-дара шешуге қауқарсыз болып шығады. Оның себептерін анықтау үшін желінің құрылуының принциптеріне және оның құрылысына кешенді көзқарасқа, сондай-ақ оның жұмыс істеуінің принциптерін және хаттамаларын, байланыстардың сипаттамаларын және топологиясын білуге ие болуқажет.

Заманауи ғылыми мәселенің шешетін жағдайы. Тіптен өткізу қабілетін шектеудің шектелген және классификацияланған көзі, оның ішінде форс-мажорлық немесе қарсы тұруға болмайтын күші бар өзге жағдайлар бойынша физикалық тұрғыдан қол жеткізбейтіндей болып шығуы мүмкін. Сондықтан мәселені шешу көбінесе әкімшілік және қаржылай ресурсты, бөтен тұлғалармен және ұйымдармен келісуді талап етеді, осы себеппен созылып кетеді, ал кей кездері бюрократиялық, конъюнктуралық және басқа да себептермен қиындай түсіп, тоқтап та қалады. Солай болса да, мәліметтер алмасу арналарының өткізу қабілетінің тапшылығымен желілер мен жүйелер үнемі ұшырасып отырады, сондықтан бұл мәселені шешу өзекті және қажетті. Жоғарыда аталған мәселелерге жауап ретінде 2006 жылы бағдарламалық-конфигурацияланатын желілердің (БКЖ) SDN концепциясы пайда болды (және де сол кезден бастап қарқынды дамып отыр) . Осы концеп- цияны ұстану желілердегі марштруттауды жылдамдатуға, конфигура- циялаудың, визуалдандырудың, қызмет көрсету сапасын ретке келтірудің ыңғайлылығын арттыруға мүмкіндік береді, бірақ қосымша зерттеулерді және пысықтауларды, жекелей алғанда, желіні басқаруға және оларды орындауға арналған платформаны басқаруға арналған бағдарламалық қосымшаларды, желілік коммутаторлардың аппаратурасын ұйымдастыру саласындағы зерттеулер мен жетілдірулерді қажет етеді. Тақырыптық саланы алдын ала талдау және патенттік іздестіру БКЖ арналған өнеркәсіптік пен өндірістік жабдықтың және бағдарламалық құралдардың, сондай-ақ ғылыми-зерттеу жобаларының көп санының бар екендігіне қарамастан, ағымдағы сәтте БКЖ технологиясын кемеліне жеткен деп тануға болмайтындығын, нарықтың тек дамып отырғандығын, оның 2015-2016 жылдарға күрт өсуі болжанып отырғандығын көрсетті.

Диплом жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті - Шымкент қаласының Абай ауданы аумағына SDN технологиясын енгізу.

Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер ескерілді:

- Технология таңдау;

- желілік ОЖ БКЖ құру мақсаты бойынша салыстыру;

- маршрутизатордың буферінде асқын жүктемелерді табу алгоритмдерін және әдістемелерін талдау;

- әртүрлі кодектердің өткізу жолақтарына әсерінталдау.

1 Шымкент қаласының қолданыстағы желісін талдау

Зерттеу нысаны ретінде Шымкент қаласының Абай ауданының тұрғындарына көрсетілетін желілік қызметтер таңдап алынды. Аймақ қаланың батыс аймағында орналасқан және шамамен 375, 4 мың адам тұрғынымен 31, 34 шаршы км алып отыр. Әрқайсысында орташа алғанда 30 көп пәтерлі тұрғын ғимарат бар шамамен 50 шағын ауданды қосып отыр. Шағын ауданның картасы 1. 1-суретте бейнеленген.

Сурет 1. 1. Абай ауданының картасы

Бұл ауданда бірнеше байланыс операторы жұмыс істеп отыр және олардың арасынан «ID-net»сауда белгісімен Қазақтелеком АҚ және «Интернет үйде»сауда белгісіменКар-Тел ЖШС секілді ірілерін бөліп көрсетуге болады. Бұл компанияның екеуі де мұндағы орташа жылдамдық кемінде 20 Мбит/с құрайтын интернет желісіне кең жолақты кіру мүмкіндігін береді.

Желіні құрудың принциптік сұлбасы мен құрылымын толығырақ қарастыру үшін осы ауданның кішірек бірлігін таңдап алу керек. Сондықтан, есептеулер мен салыстырулар үшін зерттеу жобасының негізі ретінде 7 шағын ауданды аламыз. 1. 1-кестеде шағын ауданның көшелері мен олардың ұзындықтары келтірілген. Үйлердің арасындағы орташа қашықтық 15 м бастап 50 м дейін. Әкімшілік ғимараттарды ескермегенде, үйлердің саны 36 құрайды. Тұрғындары шамамен 10 000адам.

Кесте 1. 1. Шағын ауданның көшелері және олардыңұзындықтары

Желіні қалыптастырудың негізгі қозғаушы күші деп қосымшалар есептеледі. Желіде жылдамдығы жоғары жаңа технологиялар пайда болуда. Трафиктің жаңа түрлерін, мысалға, IP-телефонияны, аудио- және бейнетаратуды компьютерлік желілерге көшіру дестелердің кідірістерінің төмен мәнін қамтамасыз етумен, дестелерді топпен жеткізуді қолдаумен және т. с. байланысты жаңа талаптардың пайда болуына алып келді [1] .

Телекоммуникациялық желілердің жағдайын зерттеу жуырдағы кезеңде интеграцияланған, мультисервистік желілерді құруға бағытталғандықтың сақталып қалатындығын көрсетіп отыр. Internet желісінің қазіргі жағдайы көрсетіп отырғанындай, шектеулі өткізу қабілеті жағдайларында жалпы алғанда трафикті «тең құқықпен» өңдеу айтарлықтай проблемаларға алып келіп отыр. Осылайша, маңызды мәліметтерді жөнелту өлшемі үлкен файлды жіберумен уақытша тосқауыл қойылуы мүмкін. Сондықтан құрама функциялары бар телекоммуникациялық желілерді құрған кезде кез келген қосымша үшін қызмет көрсетудің ниет етілген дәрежесіне кепілдік беру қажет. Кері жағдайда қолданушылар тар мамандандырылған желінің пайдасына мультисервистік желіден бас тартуға мәжбүрболады.

Ең көп қиыншылықтар бір мультисервистік желіге тар маандандырылған желілердің көп санын «жинап алуға» әрекет еткен кезде пайда болады. Мүлдем барлық мәселелерді шешіп тастайтын желіні алу одан да қиын. Жаңа сервистердің пайда болуына байланысты, желінің функциялары пайдалану барысында өзгеріп отыруы мүмкін. Желіде жұмыс істеуді көздеген қосымшалардың өзгерістері телекоммуникациялық желіге жаңа талаптаржүктейді.

Әуезов ауданында қолданылып келе жатқан желі желілік қондырғылардың буферінде 3 кезекке классификациялай отырып, трафиктің приоритезациясын қолданады. Желінің құрылымдық сұлбасы технологияның типтік архитектуралық-топологиялық шешімдерін талдаудың негізінде қалыптасқан, 1. 2-суретте келтіріліп отыр.

Зерттеу бірлігі ретінде №7 шағын аудан таңдап алынды. Болу нүктесінде агрегация тораптар орналасқан, оларға кіру желісі қосылады. Бірлесе отырып, тораптар магистральдік желіні құрайды. Магистральдік желінің тораптары 10 Gigabit Ethernet технологиясын қолдана отырып, «сақина» топологиясымен байланыстырылған.

Магистральдік желі жоғары деңгейдегі провайдердің мәліметтерді беру желісіне қосылудың екі нүктесінде: 1 алаңда және 50 алаңда қосылады. Осындай қосылудың есебінен іркіліске төзімділік айтарлықтай артады, өйткені жақтардың бірі жұмыс істемей қалған кезде бүкіл трафик «сақинаның» екінші жағы арқылы жүреді. Бірден екі учаскенің де жұмыс істемей қалуы екіталай, сондықтан магистральдік желінің сенімділігі аса жоғары.

Сурет 1. 2. Желінің -топологиялық

сұлбасы

Магистральдік желіден трафик ядроның орталығына келіп түседі. Ядрода жоғарғы деңгейдегі провайдерлерге қосылу қамтамасыз етіледі және бейнеконтенті бар серверлер, файлдық, почталық, ойындық серверлер орналасқан. Сондай-ақ ядрода softswitch және тірек-транзит станциясы орналасқан, осылардың арқасында IP телефонияның трафигін өңдеу (қаларалық және халықаралық бағыттарға жалпы пайдаланылатын телефон желісіне шығу) қамтамасыз етіледі.

Зерттеліп отырған ауданда агрегация желісі оптикалық-талшықты кабельді үнемдеу үшін, магистральдік желідегідей принцип бойынша құрылған, сондай-ақ сызықтық сақина технологиясы қолданылады. Агрегация желісінің жабдығы үйлердің шатырларына монтаждалған. Оптикалық- талшықты кабель үйлердің арасында аспалы тәсілмен байланыстырылған, алегер қашықтықтар жол берілетін нормалардан асып кетіп жатса, кабель канализацияларына жатқызылады. Зерттеуліп отырған ауданда агрегация деңгейінің желісі 1. 3-суретте көрсетілгендей көрінеді.

Кіру желісі ҒТТН технологиясы бойынша ұйымдастырылған және Ethernet (P2P) технологиясынан тұрады. Агрегация тарапынан пәтерлер немесе кеңселер оптикалық кабельдердің көмегімен тікелей СРЕ қондырғыларына қосылады. Осылайша, бір оптикалық арнаға жазылулары бар абоненттердің қажетті саны қосылады. Абоненттерді СРЕ қондырғысы арқылы желіге 100 Мбит/с дейінгі жылдамдықта оптикалық кабель бойынша тікелей қосужүргізіледі.

Сурет 1. 3. 7 шағын аудандағы желініңқұрылымы

Қызметтердің интеграциясы бар кез келген желіде таралып отыратын мәліметтердің негізгі ағындарын зерттеу және салыстыру желіні құрудың трафиктің екі түрін, атап айтқанда: изохронды (сөз, бейне, факсимиле) және асинхронды (мәліметтер, файлдар) біріктіру мәселесін шешуді талап ететіндігін көрсетіп отыр.

Изохронды трафикке тән белгі - оны нақты уақытта берген кезде сандық тракттың беретін және қабылдайтын порттарындағы мәліметтердің порциялары арасындағы нақты уақыт аралықтарына қатысты сақтауға деген қажеттілік, яғни изохрондылық деп мәліметтер ағынының белгіленген дәлдікпен берген кезде өзінің жекелеген элементтерінің уақыттық орналасуын сақтап қалу қасиетін түсінуге болады. Трафикті нақты уақытта жіберу байланыс сеансында желілік кідірістің өзгеріссіз құрамдас бөлігінің (желілік кідіріс - network delay деп, жіберудің кідірісі немесе транзиттік кідіріс - transit delay, сондай-ақ кешігу-latency деп аталатын) белгіленген шамасын ұстап отыруды талап етеді, ал изохрондылықтың аталған деңгейі желілік кідірістің айнымалы құрамдас бөлігінің немесе оның флуктуациясының (jitter) мәніне себепкер болады. АТМ желісінде жол берілуі мүмкін изохрондылықтың қажетті дәрежесін беру екі себеппен айтарлықтай. Біріншіден, дестенік коммутациясы бар әртүрлі желілерде желілік кідірістің айнымалы құрамдас бөлігінің өлшемі жіберудің талап етілетін изохрондылығының өлшемінен азырақ болуға тиіс (мысалға, сөзді беру үшін [2, 3], адамның психологиялық- физиологиялық қасиеттеріне орай, ол қайтадан келген сөздік сегменттердің жіберілген жерінде естілуі қайтадан басталған уақытқа қарай аяқталуға және дыбыс сегменттерінің осындай қалпына келуі осындаймен жүруге тиісті дәлдікті пайдалы түсінуге тиіс) . Екіншіден, жобаланып отырған АТМ желілері изохронды трафиктің әр алуан түрлері үшін белгіленген шектерде айнымалы кідірістің ұстап отырылуына кепілдік беруге тиіс және осындай шекаралар белгілі болуға тиіс. Одан арғы жерде изохронды трафик деп осы класстан ең тән трафик ретінде сандық сөзді түсінетін боламыз.

Изохронды трафиктен өзгешелігі, асинхронды трафик тұрақты кідірістің салыстырмалы түрде үлкен вариацияларына жол береді, мәліметтерді берудің жоғары растылығын талап етеді және байланыс арналары бойынша берген кезде изохрондылықты ұстап отыруға шекті емес. Одан арғы жерде асинхронды трафик деп өзінің жөнелтілуі үшін осы класстағы трафиктің басқа түрлерімен салыстырғанда, аз желілік кідірісті қажет ететін диалогтық мәліметтерді түсінетін боламыз.

Байланыс желісі бойынша мәліметтерді жіберудің маңызды спецификалары келесілерден тұрады:

- жіберудің жоғары шынайылығы қажет, мәліметтердің жекелеген порцияларының енгізілуіне және түсіп қалуына жол берілмейді. Қателерді анықтаудың және ақпараттың тиісті блоктарын екінші қайтара жіберудің сенімді тәсілдерін қолдануқажет;

- орнатылған интерактивті қосымшалар үшін транзиттік кідіріске жауап қайтару уақытының талаптарымен сипатталатын шектеулер бар болуы мүмкін болғанымен, желінің мәліметтерінің тұрақты кідірісінің шамасына және оның дисперсиясына қатаң шарттарболмайды;

- желіде мәліметтерді жіберудің және қабылдаудың кездейсоқ және тәуелсіз қарқындарына жолберіледі;

- мәліметтерді көп режимдік алмасуды (диалогтық жіберу, файлдар жәберу және т. б. ) ұйымдастыру және басымдылықтардың таралған жүйесі қажет;

- әдетте, ақаулықтың ықтималдығы 10-4 төмен болмайтын, жоғары сапалы байланыс арналарықолданылады;

- өткізу жолағының еніне қойылатын талаптар үлкен аралықтарда: төменгі сортты интерактивті қосымшалар үшін ондаған кбит/с бастап графикалық мәліметтермен жұмыс істеуге бағытталған қосымшалар үшін мыңдаған Мбит/с дейінгі аралықтарда жатыр.

1. 2 Желідегі мәлімет ағындары

Тарихи тұрғыдан алғанда, маршрутизаторлардың мәліметтер жіберу желілеріндегі ең елеулі функциялардың көбін іске асыратындай етіп қалыптасты. Ақпараттық технологиялардың өсіп, өрлеуі Ethernet желілерінде жіберілетін мәліметтердің жылдамдықтарының және көлемдерінің аяқ астынан артуына алып келді. Онымен қоса, ақпарат алмасудың құрамы да айтарлықтай өзгерді. Интернет-технологиялардың және VLAN-сегменттеудің жаппай қолданылуы қазіргі ақпарат жіберу желілерінде жіберілетін және қабылданатын трафиктің 80% астамының арналық сегменттің шектеріне шығуына және, демек, желілік деңгейде өңдеуден өтуге міндетті болуына алып келді. Мәліметтерді берудің қазіргі желісінде және қосымша функцияларының сенімді іске асырылуы желінің мәліметтер жіберуге дайындық дәрежесін толығымен анықтайтындығы айдан анық болып отыр.

Мәліметтерді жіберудің қазіргі заманғы желілерінің хаттамалары. Қазіргі желілердің көбірек саны 2 технологияны - Интернет (TCP/IP) және Ethernet (IEEE 802. 3) қолдануға негізделеді. 1. 2-кестеде қазіргі заманғы мәліметтер жіберу желілерінде ақпарат алмасуды ұйымдастыру үшін ең жиі қолданылатын негізгі хаттамалардың .

Кесте 1. 2. Қазіргі желілерде мәліметтер алмасу үшін қолданылатын хаттамалар

Ethernet хаттамаларына танымалдықты олардың абоненттердің бірыңғай кіруі бар мәліметтер жіберу ортасында (оптикалық кабель - Ethernet-II, IEEE- 10 Base 5) зерттелетін жергілікті желілерде арналық деңгейде ақпараттық әрекеттестікті ұйымдастыру үшін қолданылуыәкелді.

Бүгінгі таңда бұл хаттама абоненттердің әртүрлі кіруі бар мәліметтер беру орталарында (коаксиальды және талшықты-оптикалық кабель) тұрғызылып жатқан жергілікті, аудандық және қалалық желілерде қолданылады.

IP (Internet Protocol) хаттамасы Интернет желісінде хабарламаларды жеткізу жағдайының негізгі принциптерін және желілік адрестің құрамын қамтамасыз етеді.

Интернет желісінде тасымал деңгейіндегі екі хаттама қолданылады:

- UDP (User Datagram Protocol) - қолданушының дейтаграммаларының хаттамасы;

- TCP (Transmission Control Protocol) - жіберуді басқару хаттамасы [4] ;

- UDP хаттамасы дейтаграммаларды жеткізудің тасымал хаттамаларына жатады және жеткізу процесіне желінің сенімділігін қамтамасыз ету, жеткізудің кепілдік берілгендігі және ақпарат алмасу қарқынын басқару бөлігінде жоғары талаптар қойылмайтын жағдайда қолданылады.

ТСР хаттамасы Интернет желісінің негізгі тасымал хаттамасы деп есептеледі және ақпарат ағынын бақылау мүмкіндігіне және қолданушының қосымшаларының ақпарат блоктарын кепілдікпен жеткізуге кепілдік береді.

1. 3 Мәліметтерді өңдеу орталықтарының желілері

Қазіргі мәліметтерді өңдеу орталықтары (МӨО) міндеттердің ең кең аясын шешу үшін қолданылатын ондаған мың физикалық серверді және жүздеген мың виртуалды машинаны біріктіре алады. Бұл МӨОжелілерін құрған кезде белгілі бір проблемалар жасайды.

МӨО қолданушылардың көпшілігі үшін олар жалға алып отырған машиналардың TCP\IP стекінің арналық деңгейіндегі байланыстылығы қажет, алайда, қажетті өлшемдегі жергілікті желілерді құрған кезде бірқатар шешілуі қиын проблема пайда болады. Мысалға, ірі МӨО ауқымында арналық деңгейдегі хаттамалар әртүрлі қолданушылардың арасындағы оқшаулануды қамтамасыз етуге қауқарсыз. Онымен қоса, Ethernet хаттамасы циклдардың пайда болуына жол бермейді, сондықтан оның үстінен тұрғызылған МӨО желісі әрқашан тиімді емес тармақталған топологияны қолданатын болады. Дәл сол кезде ІР желілері іс жүзінде шектелмеген өлшемге ие болуымүмкін.

Тағы бір елеулі мәселе МӨО-да көбінесе әртүрлі проператориетарлы фирмалық хаттамалардың пайдаланылуымен байланысты үйлеспеушілік проблемасын бастан кешетін және, сөз жоқ, оларға қызмет көрсету және желілік инфрақұрылымды басқару үшін біліктілігі жоғары мамандардың көп санын қажет ететін, әртүрлі өндірушілер шығарған желілік жабдықтың қолданылуы болып табылады.

Желілік инфрақұрылымды құрған кезде көбінесе келісімді іздестіруге тура келеді. Мысалға, тіректі ToR (top-of-rack switch) коммутаторлары келесі артықшылықтарға ие: құны төмен, кабельдік қосылыстардың саны аз, жақсы салқындайды, архитектурасы икемдірек, барлық қосылыстар оптикалық. Алайда, бұл схеманы қолдану басқарылатын құрылғылардың көп санының болуын қарастырады. EoR (end-of-row switch) коммутаторларын тіректердің тұтастай қатарына қолданған кезде басқару, резервтеу және қызмет көрсету анағұрлым жеңілдейді, бірақ кабель қосылыстарының саны көбейеді.

Қазіргі МӨО-ның желілеріне келесідей негізгі талаптар қойылады:

Масштабталатындық - жүздеген мың серверді және миллиондаған виртуалды машинаны байланыстыру мүмкіндігінен тұратын, барлық үлкен мәліметтер өңдеу орталықтары үшін ортақ, ең өзекті талап.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс