Айналым қаражаттарында қажеттіліктерді анықтау
Кіріспе
Мен, Биширова Надиям өндірістік кәсіптік тәжірибемді Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнында өткіздім. Өндірістік тәжірибе мерзімі 05.04.10ж.-дан
05.06.10ж. аралығында болды.
Мен, өндірістік тәжірибені өту барысында осы Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнының атқаратын қызметтерімен, орындайтын міндеттерімен толығымен
таныстым. Тәжірибе барысында кәсіпорындағы бухгалтерия бөлімшесінде
болдым. Кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде болып, ондағы
қаржылық жұмыстардың орындалуын көріп, өз білімімді жетілдіріп, оқып
үйрендім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесі шаруашылық есеппен жұмыс істейді. Яғни,
ол атқарған міндеттері мен орындаған жұмыстарының нәтижесінде өзін-өзі
қаржыландырады. Мен, кәсіпорын өз жұмысын үздіксіз атқаруы үшін қандай
жағдайлар орнату керек екендігін білдім. Кәсіпорындағы қызметкерлердің
орындайтын міндеттерімен толығымен таныстым. Тәжірибе барысында, мен,
кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздерін оқып үйрендім.
Ондағы жарғы капиталымен, мекемедегі инвестициялық қызметпен, ұйымның
айналым құралдарымен таныстым. Тәжірибе барысында Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнының қаржы жоспарымен танысып, алдағы кезеңге жоспар құруды
үйрендім. Кәсіпорынның табысы мен рентабельділігіне талдау жасап,
мекеменің банкрот болмауы үшін қандай іс-шаралар қолдану екендігін
білдім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына мемлекет тарапынан 20% субсидия
бөлініп тұрады. Сондықтан да бұл мекеме мемлекеттік болып табылады.
Кәсіпорын басқа мекемелер сияқты бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
өз уақытында төлеп отырады. Мен, Чарынирригация шаруашылық жүргізу
құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының бюджетке
төлемдерімен таныстым. Мекемедегі қызметкерлердің жалақысынан әр айда
ұсталынатын салықтарды қалайша есептеуге болатынын есептеп көрдім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің негізгі қызметі шаруашылық
қожалықтарына су жеткізу болып табылады. Мен, осы өндірістік тәжірибе
барысында шаруашылық қожалықтарын қалайша сумен қамтамасыз ететіндігін
білдім. Оларға әрбір берілген су көлеміне байланысты төлейтін ақшасын
қалай есептеуге болатынын үйрендім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің аудандағы тұрғындар үшін маңызы зор.
Себебі, мекеме суды қолдануды тәртіпке салып, оны шаруашылық иелеріне
жеткізіп отырады.
Бірақ, бүгінгі күнде Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су
шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық мекемесінің техникалық жағдайы жақсы
емес деп айтуға болады. Өйткені, кейбір су құбырлары күрделі техникалық
жөндеуді талап етеді.
Мен, өндірістік тәжірибе барысында кәсіпорынның қаржы жағдайына
талдау жасап,өз қорытынымды шығардым. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын
оқып үйрендім. Кәсіпорынның табыстары мен залалдары туралы есеп (форма
2), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеппен (форма 3) танысып, оның
қаржы жағдайына баға бердім. Менің ойымша сол деректерге сүйенетін болсақ
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің қаржы жағдайы жақсы деп айтуға
болады. Өндірістік кәсіптік тәжірибе барысында,мен,Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
мекемесінің ұйымдастыру-құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктерін білдім.
Кәсіпорының 1 қаңтар мен 31 желтоқсан аралығында тапсыратын қаржылық
қорытынды есебін көріп, ондағы деректермен таныстым. Бұл өндірістік
кәсіптік тәжірибе менің білімімді жетілдіріп, болашақта жақсы маман иесі
болуыма өз септігін тигізді деп ойлаймын.
Өндірістік тәжірибені өту барысында менің мақсатым- кәсіпорынның
негізгі қызметімен және кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру
негіздерімен танысып, оның қаржылық жағдайын талдауды үйрену болды.
Ал, менің міндетім- кәсіпорынның оперативтік қаржылық жағдайымен
толығымен танысып, қаржылық есептегі маңызды толтыратын құжаттарымен
танысып,үйрену, кәсіптік тәжірибе туралы есепті толтыру болды. Мен бұл
жұмыстарды атқарып, тәжірибе кезінде барлық маңызды есептемені үйрендім.
Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері.
Кәсіпорын-экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады.
Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және қызметкерлер
мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп
кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық, ұйымдастыру - әкімшілік және
шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір
өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әр түрлі
қызметтерді көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және
пайда табу мақсатында құрылады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты- бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу негізінде сұранысқа
ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару.
Кәсіпорынның функциялары мыналар:
- өндірісте және жекелей тұтынылатын өнім шығару;
- тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
- өнімді сатып болғаннан кейін қызметті жалғастыру;
- кәсіпорындағы өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
- кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту;
- кәсіпкерлік;
- салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы
ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін өтеу;
- мемлекеттік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазіргі заманғы өндірістің басты мазмұны- өндірісті автоматтандыру
арқылы ғылыми-техникалық өзгерістер жағдайында даму.
Әрбір мекеме өзінің қызметкерлерінің және отбасы мүшелерінің
қажеттерін қанағаттандыруға арналған өндірістік бөлімшелерден,
басқару, ұйымдастыру органдарынан тұрады.
Өндіріс бөлімшелері, кәсіпорынды басқару және қызметкерлерге қызмет
көрсету ұйымдарының кешені, олардың саны, өзара байланыс шамасы және
орналасқан ауданы, жұмыскерлер саны және өдіріп шығару қабілеті
бойынша өзара қатынастары кәсіпорынның (бірлестіктің) жалпы құрылымын
құрайды.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері – цехтар, телімдер, қызмет
көрсетуші шаруашылықтар мен қызметтер, олардың арасындағы өзара
байланыстардың барлығы оның өндірістік құрылымын құрайды. Ол еңбек
өнімділігінің деңгейін, өндіріс шығындарын, берілген материалдық
өндірістің техника-экономикалық және экономика-географиялық деректері
негізінде техника мен табиғи байлықтарды пайдалану тиімділігін
анықтайды.
Мен, өндірістік кәсіптік тәжірибемді Чарынирригация шаруашылық
жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнында өткендіктен, осы мекеменің тарихи анықтамаларының дамуына
тоқталып өтейін.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны 1935 жылдан бастап өз жұмысын атқарып
келеді. Осы жылдар аралығында кәсіпорын бірнеше рет өз атауын өзгерткен.
Біздің ауданда көлемі жағынан үлкен өзендердің бірі- Шарын өзені және 20
кіші өзендер мен 11 су құбырлары бар.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының балансында 2 магистральдық су
жүретін каналдар бар;
Төменгі Шонжы каналы, ұзындығы 16,8 км, суармалы жері 3881 га, К.Исламов
атындағы канал ұзындығы 27,4 км, суармалы жер көлемі 4513га.
Осы мекеме күшімен 152 шаруашылық құрылымдары, 1 өндірістік кооператив ,
2 ЖШС сумен қамтамасыз етіледі.
Су шаруашылығы мекемесінде біздің ауданда білікті мамандар жұмыс істейді.
Олар су шаруашылығының дамуына өз үлестерін қосып, су ресурстарын тиімді
пайдаланудың жолын табуды көрсеткен. Су шаруашылығының дамуына елеулі
үлес қосқан тұлғалардың бірі- Абрамов Владимир Петровичті атап өтуге
болады.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының лауазымды тұлғаларының міндеттері
мен қызметтеріне тоқталып өтейін. Соның ішінде кәсіпорынның директорының
атқаратын қызметтері мен орындайтын міндеттерін айтуға болады. Бас
директор кәсіпорынның лауазымды тұлғасы болып табылады, өзінің өкілетті
шегінде сенімхатсыз кәсіпорынның атынан әрекет ете береді, шарт жасасады,
оның ішінде еңбек шарттары, сенімхаттар береді, банктен есеп шот ашады,
орындалуы міндетті бұйрықтар мен өкімдер шығарады. Сонымен қатар
кәсіпорынның бас директоры:
- мекемедегі штаттық кестені бекіте алады;
- кәсіпорынның жалдаған қызметкерлерін жалға алу, оларды шығару және
басқа жұмысқа ауыстыру құқығын иеленеді;
- кәсіпорынның қызметі туралы жылдық есеп береді;
- қаржы және статистикалық есепті ұйымдастырады;
- заңды және жеке тұлғаларға кәсіпорын атынан шағым жасау туралы шешім
қабылдайды және шағымды қанағаттандыруды талап етеді.
- материалдық,еңбек,қаржы ресурстарын тиімді және үнемді пайдалануға
бақылау жасайды;
- кәсіпорынның қызметкерлеріне жұмыс жасау үшін қолайлы жағдай жасауды
қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның басшысы мынаны білу керек:
- Заң акті, нормативтік және әдістемелік заң акті, әдістемелік
материалдарды жоспарлау бойынша, кәсіпорынның қаржы және экономикалық
қызметтерін, федералды, аймақтық және жергілікті органдардың
қаулыларын дамытуды анықтайтын басым бағыттар экономика және тиісті
салаларды;
- Нормативтік және әдістемелік заң акті материалдарды жоспарлау бойынша,
кәсіпорын қызметіне байланысты;
- Мамандандыруды профиль және кәсіпорынның құрылымының ерекшелігі;
- Саланың техникалық – экономикалық және әлеуметтік дамытуы және
кәсіпорынның перспективалары;
- өндіріс қуаты жән кәсіпорынның кадрлық қорлары;
- кәсіпорынның өнімінің өндіріс технологиялары;
- салық және экологиядағы заңдарды;
- кәсіпорынның жоспар өндірістік шаруашылық қаржылық экономикалық
индикаторларының жүйесін және өткізудің жаңа нарықтарына шығуға
программаларды өңдеуді анықтайды;
- шаруашылық және қаржы келісімшарттарының орындалуын;
- нарықтық конъюктураларын;
- ғылыми техникалық табыстар және өндірістің тиісті саласындағы алдынғы
тәжірибесі;
- экономикамен және кәсіпорынның қаражаттарымен басқару;
- өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруға;
- еңбектік заң;
- еңбекті қорғау ереже және нормативтерін.
Кәсіпорынның директоры болмаған жағдайда оның барлық қызметін оның
орынбасары орындайды.
Құқығы:
Бас директор мынадай құқыққа ие:
- кәсіпорынның атымен жұмыс істеуге сенімхаттарынсыз;
- талаптарының орындалуы бар заң нақтылы кәсіпорынның құралдарымен дуние
мүлкімен иелік ету, кәсіпорынның басқа нормативтік құқықтық акттеріме,
жарғымен;
- келісімшарттарды Трудовоелерді тұжырымдау;
- өкілдіктің азаматтық заңға сүйенген мәмілелерінің іске асыруына
сенімхатты беру, т.б.
Кәсіпорындағы әрбір қызметкердің өз алдына жүктелген міндеттері
болады. Барлық қызметкерлер кәсіпорынның ішкі ережелеріне бағынуы тиіс
және міндетті болып табылады. Мысалы, кәсіпорынның қаржылық директоры:
- өндірістік инвестициялық инновациялық саясатпен байланысты
кәсіпорынның қаржылық саясат жобасын жасайды және оны кәсіпорын
дирекциясына акционерлер жиналысына мақұлдауға ұсынады;
- ұйымның қаржыны басқару принциптерін және ережелерін дайындайды;
- қаржылық жоспарлауға ортақ басқаруды қалыптастырады;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына мониторинг жасайды, қорытынды есеп
беруді құрастырады;
- кәсіпорынның қаржылық қызметіне енетін бөлім қызметіне бақылау
жасайды.
- кәсіпорынның қаржылық стратегиясы бойынша ұсыныс дайындайды.
- Алдағы кезеңде кәсіпорынның қажылық қызметіне жоспар жасайды
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен методикасын дайындайды.
Жарғы капиталы. Оперативті қаржылық жұмыс.
Жарғылық капитал-кәсіпорын мүлкінің оның кредиторларының мүддесіне
кепілдік беретін барынша аз мөлшері. Жарғылық капитал- негізгі құрал –
жабдықтың, басқа мүліктің, материалдық емес активтің, сондай-ақ
кәсіпорынға оның құрылтайшылары мен қатысушылары (зааңды және жеке
тұлғалар) құрылтай құжатта белгіленген үлеске үйлесімді салған, сондай-ақ
ақшамен бағаланатын мүліктік құқықтардың жиынтығы.
Жарғылық капитал – кәсіпорын жарғысында белгіленген капиталдыңбастапқы
сомасы. Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының жарғысында көрсетілген ақша сомасы
33000 теңгені құрайды.Жарғылық капиталға бағытталатын қаражаттың сомасы
жаңадан құрылған кәсіпорынның қызметін бастауды қамтамасыз етуі тиіс.
Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу кезінде қатысушылардың салымының
сомасына немесе акцияға жазылыс сомасына тең оның жарғылық капиталы
құрылтай құжатта тіркеледі.
Егер қатысушылары бұрынғы өтініштегі оның мөлшерін толықтай төлемесе,
онда жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешімге наразылық білдіруі
мүмкін.
Жарғылық капиталға салынатын салымды төлеуге ақшалай қаражат,
материалдық емес актив, сондай-ақ интеллектуалдық меншік нәтижесіне
берілген құқық, ноухау, негізгі құрал жабдық және басқа да актив
қабылдануы мүскін.
Жарғылық капитал сатылған акцияның атаулы құны бойынша бағаланады.
Сатылған акция құнының оның атаулы құнынан асуы жеке ескеріледі және
акция атаулы құннан сатылғанда пайда болатын айырманы өтеу үшін
пайдаланады. Осы қаражат Қосымша төленген капитал деген 5400-шотта
ескеріледі.
Республика заңнамасында жарғылық капиталдың мөлшері шектелген
(мөлшері заңнамада берілген есептік көрсеткіштің санымен). Бүгінгі күні
қоғамның жарғылық капиталының барынша аз мөлшері АЕК-тің 50000-есе
мөлшерін құрайды.
Жарғылық капиталтың абсолюттік мөлшері мен пассив баланстың жалпы
қорытындысындағы оның үлесі кәсіпорынның тұрақты қарды жай-күйінің ең
маңызды көрсеткіші болып табылады.
Қоғам жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өзінің кредиторларына 30
күндік мерзімде хабарлауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталдың азайғаны
жөнінде өздеріне хабарлама жолданған күнінен бастап 30 күннен кешіктірмей
оның міндеттемелерді мерзімінен бұрын орыдауды тоқтатуды және осыған
байланысты залалды,мысалы, облигациялық қарызды өтеуді талап етуі құқылы.
Қоғм жарғысына жарғылық капиталды төмендетумен байланысты енгізілетін
өзгеріс кредиторларға хабарланғанын растайтын дәлел (қоғамның жарғылық
капиталын төмендету жөніндегі жазбаша хабарлама) болса мемлекеттік
тіркеуден өтеді.
Жарғылық капитал атаулы құнды төмендету немесе жалпы акциялар санын
қысқарту, оның ішінде қоғам басшылығының оның бөлігін сатып алып,
кейін өтеу (егер осы тәртіптеме қоғам жарғысында қарастырылса) арқылы
азайтыдуы мүмкін.
Егер осы тәртіптеме нәтижесінде жарғылық капиталдың мөлшері оның
заңнамада белгіленген барынша аз мөлшерінен кем болтын болса, онда
қоғам жарғылық капиталды азайтуға құқысыз. Жарғылық капиталды
төмендету жөніндегі шешімді акционерлердің жиналысы қабылдайды.
Барлық кәсіпорындарда капиталдан бөлек өзінің кірісі пайдасы
болады. Кәсіпорынның пайдасын бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
Соның ішінде біз, таза кіріске тоқталып өтейік.
Таза пайда (кіріс) – бұл салық аслынғаннан кейінгі пайда, ол ұйымның
(кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның меншік иесі
(кәсіпкер) кіріс алатын көзі.
Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын
(акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөледі. Жыл
басында менеджерді ұсынысы бойынша меншік иелері болжамды жылы,
тоқсанда пайданы бөлу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша
кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық)
кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.
Кәсіпорында қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында
көзделен мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы
бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының
мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.
Кәсіпорын дивидент төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде
қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және
тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның
келешегі (өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға жұмылдыруға байланысты
пайданы инвестицияға және тұтынуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа
инвесторды (бұл үшін алдағы жылы дивидент төлеуді арттыру орынды) және
жалдамалы қызметкерлерді (пайданы әлеуметтік іс-шараларға, әлеуметтік
сала қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту
қажеттілігі жатады.
Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның жарғысында
қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын
аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.
Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады.
Жоспарлы шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың
есебінен бюджеттен тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, сондай-ақ
салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін айыппұл санкциясы және т.б.
төленеді.
Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы, сондай-ақ есепті жылы
пайданы пайдалану есебі жасаладысондай-ақ бөлінбеген пайданың сомасы
анықталады.
Инвестициялық қызмет. Негізгі қаражаттар және басқа да айналымнан тыс
активтер.
Инвестиция- салыстырмалы түрде алғанда біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Отандық экономикалық әдебиеттерде инвестиция ұғымы күрделі
қаржыларды жұмсау синонимі ретінде қолданылып келеді. Бұл ұғым арқылы
негізгі қорлардың жай және дамыған ұдайы өндірісіне бағытталған барлық
материалдық, еңбек, қаржылық шығынның ресурстарымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңына сәйкес
инвестициялар - бұл ақша қаражаттары, арнаулы банктік ақша
қаржылары,жарна, акция және басқа да құнды қағаздар; технологиялар,
машиналар, құрал-жабдықтар; лицензиялар, соның ішінде, тауарлық
белгіге беретін; кез келген мүлік немесе мүліктік құқық, кәсіпкерлік
немесе өзге де іс-әрекет түрлерінен табыс табу және әлеуметтік оң
нәтижеге қол жеткізу мақсатына жұмсалатын зияткерлік құндылық.
Нарықтық экономикада ең кең тараған және жалпылама ұғым бойынша
инвестиция- бұл табыс табу немесе басқа да бір нәтиже алу мақсатында
кез келген түрдегі қаржы жұмсау үдерісі.
Экономикалық пікір сайыстарында таза инвестиция жасау немесе
капитал түзу деп аталатын, нақта капиталдың таза өсімін білдіретін
(ғимараттар, жабдық, материалдық-өндіріс қорлар және т.б.) ұғым біздің
күнделікті өмірде қолданатын инвестиция сөзінің мағынасымен сәйкес
келе бермейді. Күнделікті тұрмыста инвестиция жасау деп жер бөлігін
сатып алғанда, айналымдағы құнды қағаздарды немес кел келген өзге
меншік атағын сатып алған кездерде жиі айтылады.
Келтірілген түсініктер жоспарлы және нарықтық жүйедегі инвестиция
мәнін анықтаудың ерекшеліктерін көрсетіп отыр. Күрделі қаржы жұмсауға
(инвестицияға) жоспарлы экономика берген анықтама инвестиция аумағын
тарылтып отыр, оны тек қорларды көбейтуге және жетілдіруге қаржы
жұмсау деген ұғыммен шектейді. Ресурстарды әкімшілік үлестіру
жағдайында инвестицияның қаржылық және басқа да түрлерінің болуын
отандық экономика ғылымы қарастырмады. Қазіргі уақытта, біздің
еліміздің экономикасында екі термин де қолданылады. күрделі қаржы
жұмсау термині негізінен негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне
бағытталған инвестициялар түрін білдіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция ұғымында инвестициялық іс -
әрекеттің екі жағы ұштасады: ресурстар шығыны және нәтиже.
Инвестициялар нәтиже алу мақсатымен жүзеге асырылады, егер ол мұндай
нәтиже бермейтін болса, онда ол керексіз болып табылады.
Сонымен қатар инвестициялардың өзіне тән ортақ сипаттарын айтып
өтуге болады: олар, әдетте, ұзақ мерзімді сипатқа ие (бұл- нақты
инвестицияларға қатысты; қысқа мерзімді инвестициялар қаржы шеңберінде
өте тиімді құнды қағаздар арқылы жүзеге асырылады); инвестициялық іс-
әрекет және қабылданған инвестиция жасау шешімдері кәсіпкерлік
қызметтің барлық тараптарына және аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
ахуалға кешенді түрде ықпал етеді.
Сол себепті қабылданатын инвестициялық шешімдер техникалық,
ақпараттық және ұйымдастыру жағынан негізделген болуы керек.
Инвестиция ұғымын түсіну деген сөздің мәні осында.
Батыс экономика ғылымы инвестициялар теориясын микро және
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда ғылымдардың негізі деп
қарастырады. Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда, инвестициялар
теориясында кәсіпкерлерге оңтайлы инвестициялық саясат құрудың ғылыми
негізделген нақты әдістерін ұсына отырып, кәсіпорын деңгейінде
инвестициялық шешімдер қабылдау үдерісі инвестициялық теориясының
негізі болып табылады. Макроэкономикалық тұрғыдан (теорияның негізін
қалаушы Д. Кейнс) инвестиция проблеасы мемлекеттің инвестициялық,
табыстар мен жұмыспен қамту саясаты тұрғысынан қаралады.
Кез келген кәсіпорында инвестициялар мен қатар айналымда негізгі
қаражаттар мен айналымнан тыс активтері болады. Бұл қаражаттар
кәсіпорынға белгілі бір табыс алып келеді.
Негізгі өндірістік қаражаттар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады. Сол себепті олардың өндіріске
тигізер ықпалын, олардың барынша тиімді пайдалануды зерттеу үлкен
қызығушылық тұғызады.
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі капитал,
тауарлық- материалдық қорлар және қаржылық инвестициялар түрінде
көрсетіледі.
Негізгі қаражаттар қоғамның материалдық-техникалық негізінің едәуір
маңызды бөлігін құрайды. Оның қаншалықты тиімді пайдалануына,
қайтарымы қандай болатынына байланысты оған тұтынылатын еңбек
өнімділігінің өсімі, ұлттық табыс өсімі байланысты болады.
Халық шаруашылығын үнемі дамыту және жетілдіру жағдайында негізгі
қаражаттар құнының өсуімен бірге жаңа еңбек құралдары пайда болуда.
Оның барлығы негізгі қаражаттарды дұрыс саралауды қажет етеді. Мұндай
саралау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін, өндірісті есепке алу,
негізгі қордың ұдайы өндірісін пайдалану мен жоспарлауды, амортизация
мөлшерін санағанда керек болады.
Кәсіпкерліктің басты мақсаты- пайда табудың қажетті шартын жүзеге
асыру, яғни инвестиция, өндіру, сату және тұтынудың барлықсатыларын
қамтитын капиталды қайта жаңғыртуды жоспарлау болып табылады.
Кәсіпорын өз жұмысын атқарып, белгілі бір табыс табыс табуды көздейді.
Сол себептен кез келген кәсіпорын алдағы кезеңде өз жұмысын дұрыс
атқаруы үшін жоспар құрады. Кәсіпкерлікте ағымдағы белгілі бір кезеңге
өз жұмысын жоспарлауды- бизнес жоспар құру деп айтуға болады.
Бизнес жоспар ағылшын тілінен аударғанда кәсіпкерлік іс-әрекет
жоспары деп аударылады. Бизнес жоспардың екі қағидалы бағыты бар: 1)
ішкі - кәсіпорынның кәсіпкерлік іс-әрекетін өзіндік бағалау және
жүзеге асыру кезеңдеріне бөлінген жобалық ұсыныстардың бағдарламаларын
дайындау; 2) сыртқы – қызыққан кәсіпорындар мен ұйымдар, мемлекеттік
және жергілікті ұйымдарға, сыртқы инвесторларға ұйымдық- техникалық,
қаржылық-экономикалық және басқа да артықшылықтары жөнінде ақпараттар
жатады.
Жоспарлау тәжірибесінің мақсатына қарай бизнес жоспарлардың бірнеше
түрлері белгілі: өндірістік бизнес жоспар немесе кәсіпорынды дамыту
бизнес жоспары; инвестициялық бизнес-жоспар, жаңа кәсіпорынды, жаңа
тауар мен қызметтерді құрудың бизнес-жоспары; несие алу үшін бизнес-
жоспар және т.б.
Бизнес- жоспардың құрылымы, көлемі мен құрамы кәсіпорынның
мақсаттарымен, іс-әрекет түрлерімен, өлшемдерімен анықталады. Сонымен
қатар бизнес-жоспарды әзірлеудің ішкі логикасы мен жалпыға танымал
қағидалары болуға тиіс. Бизнес жоспар мәтіні 25 парақтан аспауы қажет
және кеелесі бөлімдерден тұрады:
1. Түйіндеме.
2. Кәсіпорын мен оның өнімінің жалпы сипаттамасы.
3. Маркетинг жоспары.
4. Өндіріс жоспары.
5. Ұйымдық жоспар.
6. Қаржылық жоспар.
7. Тәуекелдікті бағалау және сақтандыру.
Осы көрсеткіштерді есептеп отырып, кәсіпорынның болашақта қандай да
бір табыстарға қол жеткізуі үшін бизнес-жоспар құрылады.болжам
көбінесе алғашқы үш жылға және келесі кезеңдерге жасалады.
Жоспарлау- бұл белгілі бір болашаққа кәсіпорын мақсатын таңдау және
негіздеу үдерісі, оған жету үшін сәйкес технологияны әзірлеу,
шешімдер мен негізгі бағыттарды таңдау және негіздеу қажет. Қазіргі
нарықтық экономика орталықтандырылған басқару жүйесі кезінде отандық
экономикаға қарағанда, неғұрлым жоспарлы болып табылады.
Нарықтық жағдай кәсіпорындағы жоспарлаудың белгілі бір мақсатты
бағыты мен сипаты болуын талап етеді. Дер кезінде кәсіпорынға ықпал
ететін сыртқы факторларын (бәсекелестердің, өткізу нарығының,
тұтынушылардың және т.б.) ескеру, алдағы ғылыми-техникалық,
әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, экологиялық, саяси және
басқа да өзгерістердің ықпалын анықтауға ұмтылу керек. Жоспарлау
болашақты және ағымдағы жоспарлаудың өзара байланысты жиынтығы
түрінде жүзеге асады.
Кәсіпорын алдағы кезеңге жоспар құрудың алдында, әрине ондағы таза
табысты есептейді. Кез келген кәсіпорын рентабельділік, таза табыс,
толтыру мерзімдері сияқты көрсеткіштерін, инвестияның тиімділігін
есептеу қажет. Осы көрсеткіштердің барлығын есептеп отырып, кәсіпорын
болашаққа жоспар құрады. Меншіктің түріне, қызметтің көлеміне және
оның бағытына қарамай әрбір кәсіпорын жоспарлаумен айналыса алады.
Жоспарлаудың басты бағыттарының бірі- кәсіпорынның төлемге
қабілеттілігін сақтау. Жоспардың шығыс және табыс қалдығы бюджетке
енгізіледі. Кәсіпорынның қызметін жоспарлау үшін алғашқы мәліметтер
нарық көрсеткіштері болып табылады.
Айналым қаражаттары. Айналым қаражаттарында қажеттіліктерді анықтау.
Үздіксіз өндірістік үдерісті қамтамасыз ету үшін негізгі өндірістік
қорлармен қатар лған еңбек заттары мен материалдық ресурстар қажет.
Еңбек заттары еңбек құралдарымен бірге өндіріс үдерісіне қатысып,
олардың құны өндірілетін өнімнің материалдық негізін жасап, өнімнің
өзіндік құнын құрайды. өндірістік айналым капиталдың заттық
элементтерінің айналымдылығымен, еңбек үдерісімен және негізгі
өндірістік қорлармен тығыз байланыста болады.
Кәсіпорынның айналым қаражаттары мен айналым капиталы түсінігін,
оның мәнін, қызметі мен құрамын қарастырайық. Бұл түсініктер барабар
ұғымдар екенін естен шығармау керек. Айналым қаражаттары- бұл
өндірістік үдерістің міндетті, ал өнімнің өзіндік құнының негізгі
бөлігі (элементі). Оның негізгі өндірістік қорлардан ерекшелігі-
айналым қорлары әрбір өндірістік циклде толығымен тұтынылып, өзінің
құнын өндірілген өнімге толығымен өткізеді.
Айналым қаражаттары өндірісте пайдалануға немесе белгілі бір жұмыс
пен қызметті орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып
алынған жартылай өңделген өнімдер, құрастырушы өнімдер, отын, ыдыс ,
ыдысқа арналған материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа да
материалдар аяқталмаған өндіріс түрінде болады. өнім бірлігіне
жұмсалатын шикізат, матеиалдар, отын мен энергия шығыны неғұрлым аз
болса, өнімді өндіруге және дайындауға жұмсалатын еңбек шығыны
солғұрлым үнемді әрі оның өзіндік құны арзан болады.
Айналым қаражатын қалыптастыру және пайдалану механизмі өндірі с
барысына, сондай-ақ ағымдағы өндірістік және қаржы жоспарын орындауға
жан-жақты ықпал етеді.
Айналым қаражаты өндіріс көлемін және өнімді сатуды кеңейтуді, жаңа
өткізу нарықтарын, яғни кәсіпорын капиталы айналатын саланы басып
алуды жоспарлы түрде және барынша ұтымды, сондай-ақ үнемді, басқаша
айтқанда, айналым қаражатының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етуі тиіс.
Айналым қаражатын тиімді пайдалануды жоспарлау және ұйымдастыру
үшін жауапты менеджерлердің ең негізгі міндеті болып табылады.
Айналым қаражаты оның екі саласындағы ауыспалы айналымға: өндіріс
саласы мен айналыс аясына қатысады. Сондықтан айналым қаражаты
өндірістік айналым қоры мен айналыс аясындағы қорға бөлінеді.
Айналым қаражаты өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етуі
тиіс. Сондықтан кәсіпорынның айналым қаражаты қажеттілігінің құрамы
мен көлемі өндіріс қажеттілігіне ғана емес, айналыс қажеттілігіне де
орай анықталады.
Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі мына факторларға
байланысты:
- өндіріс пен сату мөлшеріне;
- бизнестің түріне (кәсіпорын қызметінің сипатына);
- қызмет (бизнес) ауқымына;
- өндірістік кезеңнің ұзақтығына;
- кәсіпорын капиталының құрылымына;
- кәсіпорынның есептік саясатына және есеп айырысу жүйесіне;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметін кредиттеу шарттары мен практикасына;
- материалдық-техникалық жабдықтау деңгейіне;
- тұтынылатын шикізаттың түрі мен құрылымына;
- өндірістің және кәсіпорын өнімінің сату мөлшерінің өсу қарқынына;
- менеджерлер мен бухгалтерлердің және т.б. шеберлігіне.
Кәсіпорын айналым қаражатына қажеттілігін дәл есептеуді айналым
қаражатының жоғарыда атап өтілген факторларға байланысты өндіріс
саласында және айналыс аясында болатын уақытын есептеуден бастау
қажет.
Айналым қаражатының өндірісте болатын уақыты өндірістің айналым
қаражатының сатылмаған өнім қалдығы, кәсіпорын кассасындағы, банктегі
және шаруашылық жүргізуші субъектілермен есеп айырысуда шоттардағы
ақшалай қаражат түрінде болатын уақытты қамтиды.
Айналым қаражаты айналымының жалпы уақыты (бір айналымның
жылдамдығы немесе айналымның жылдамдығы) өндіріс саласында және
айналыс аясында болатын уақыттан құралады. Ол айналым қаражатын
тиімді пайдалануға, кәсіпорын қаржысының жай-күйіне ықпал ететін аса
маңызды сипаттама болып табылады.
Айналым қаражаты айналымының жылдамдығы айналым қаражатын өндірісте
пайдалану деңгейін сипаттайды. Айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары
болса, кәсіпорынға айналым қаражаты аз қажет болады. Бұған өнім сату
процесін жеделдету арқылы да, сондай-ақөндіріс шығынын кеміту және
өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы да қол жеткізуге болады.
Сөйтіп, айналым қаражаты айналымының жылдамдығы кәсіпорын жұмысының
аса маңызды сапа көрсеткіштерінің қатарына жатқызылады.
Айналым қаражатының нормативін есептеудің талдамалы, тура шот әдісі,
коэффициенттік әдіс деген үш әдісі қолданылады.
Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының нормативі мына
негізгі көрсеткішпен анықталады:
1) өндіріс және өнім сату көлемімен;
2) өндіріске, өнім сақтауға және сатуға жұмсалған шығынмен;
3) тауарлы-материалдық құндылықтың жекелеген түрі бойынша айналым
қаражаты запасының (айналым қаражатының нормасымен) және күнде
белгіленген шығынның нормасымен.
Айналым қаражатының жекелеген элементінің нормативін есептейтін жалпы
формула: сос оэл
Норматив = ─* нэл,
сос Эл тд
Мұнда: Норматив - элемент бойынша меншікті айналым қаражатының
нормативі;
эл
Нэл – осы элемент бойынша айналым қаражатының нормасы;
Оэл- осы элемент бойынша кезеңдегі айналым.
Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар.
Ұйым (кәсіпорын) шаруашылық қызмет процесінде ақшаман бағалануы
мүмкін ақшалай және өзге де шығын мен шығыс кешенін іске асырады.
Шығынды өтеу (мысалы өндіріс шығындары) қарастырылады, ал шығысты өтеу
қарастырылмайды (мысалы, негізгі қорды қайта бағалауға жұмсалатын
шығыс).
Шығын мен шығыс айқын (сандық көрсеткіште көрсетілген) және күнгірт
(мысалы, кәсіпрынның меншік иесінің еңбек шығынының
мөлшеріанықталмаған). Айқын шығын бухгалтерлік, ал күңгірт шығын-
экономикалық деп аталады.
Шығын мен шығыс экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша
төмендегі бірнеше топқа біріктіріледі:
1) негізгі және айналым капиталын ұдайы жаңғыртуға жұмсалатын. Бұл
шығын негізгі және айналым капиталын құрумен, қайта жаңартумен және
кеңейтумен байланысты және кәсіпорынның меншікті қаражаты мен
пайдасының есебінен жүзеге асырылады;
2) өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын. Бұл шығын
негізгі және айналым капиталын, сондай-ақ еңбек ресурсын тиісті
мақсатта пайдаланумен байланысты; ол өнімді, жұмысты, қызметті
сатудан түсетін түсіммен өтеледі;
3) әлеуметтік-мәдени бағдарламаларға жұмсалатын. Оған мысалы,
қызметкерлердің біліктілігін арттыру, кадр даярлау, қызметкерлерге
тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығын енгізіледі және ол
кәсіпорынның меншікті қаражатынан немесе пайдадан өтеледі.
4) Біржолғы шығыс.
Шығын орнын толтыру көзі бойнша төмендегілердің есебінен
қаржыландырылатындарға бөлінеді:
● меншікті және сырттан тартылған көз;
● бюджетің және бюджеттен тыс қордың қаражаты;
● кредит (қарыз) ресурс.
Шығын қабылданатын шешімге орай мына түрлерге бөлінеді:
жүктелме(міндетті) және баламалы (оңтайлылық көзқарастан алып
қарағанда ықтимал); өндірістік және сауда.
Сонымен бірге барлық шығысы:
- шартты-тұрақты (өндірістің және өнім,жұмыс, қызмет сатудың мөлшерінен
дербес) және шартты-ауыспалы (осы мөлшерге тәуелді);
- тікелей (өнімге тікелей әдіспен бөлінетін) және жанама (жанама әдіспен
бөлінетін);
- ағымдағы және күрделі;
- негізгі және қосалқы (үстеме)
- бір элементтік және кешенді;
- нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді.
Ұйымның (кәсіпорынның) барлық шығысы өзіндік құнға кіретін мынадай
шығын элементтеріне бөлінеді:
- материалдық шығын
- еңбекақы төлеу шығыны;
- әлеуметтік қажетке аударылатын аударымның (Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы 2003 жылғы 25 сәуірдегі ҚР Заңына және 2003 жылғы
29 желтоқсанда өзгерістер енгізілген ҚР Салық кодексіне сәйкес)
әлеуметтік салықты және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударымды қоса алғанда аударым;
- амортизациялық аударым;
- өзге шығын.
Осылай бөлу қанша шығын жұмсалғанын көрсетед. Сонымен бірге шығысы
кәсіпорын дербес немесе әдістемелік ұсынымның негізінде белгілейтін
шығын баптары бөлінеді және осы шығын өнімнің, жұмыстың, қызметтің қай
түріне жататынын көрсетеді.
Экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша өндіріске және өнім
сатуға жатқызылатын шығын мен шығыс шығасы (өзіндік құн) деп аталады.
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның нақты өнімнің белгіленген
мөлшерін өндірумен және сатумен байланысты барлық шығынын көрсететін
экономикалық санат.
Өзіндік құн былайша бөлінеді:
- цехтық, оған жауапкершілік орталықтарының шығыны кіреді;
- өндірістік, оған өнім (жұмыс, қызмет) шығарумен байланысты барлық
шығынның жиынтығы кіреді;
- сауда, ол өнім (жұмыс,қызмет) өткізу жөніндегі шығынды біріктіреді;
- толық, оған өнім жұмыс,қызмет) өндірісі мен оны сатуға жұмсалатын
барлық шығын кіреді.
Өзіндік құнды есептегенде шығын екі белгі бойынша, яғни өндіріс
процесінде тағайындалуы және шығынды өзіндік құнға жатқызу тәсілі бойынша
жіктеледі. Сондықтан өзіндік құн шығын баптары бойынша тікелей және
жанама шығынға бөлініп есептеледі.
Алдымен өндіріспен және нақты өнімді сатумен тікелей байланысты шығын
анықталады. Бұл ретте тікелей шот әдісі қолданылады.
Өндіріске қызмет көрсетумен және басқарумен байланысты шығын өзіндік
құнда тура ескерілуі мүмкін емес және аталмыш шығын өзіндік құнға жанама
енгізіледі.
Өзіндік құн кәсіпорында бірнеше сатыда есептеледі. Бірінші сатыда
өнімнің белгіленген мөлшерін өндірумен байланысты шығын ғана анықталады.
Екінші кезеңде – жалпы өнімнің өзіндік құны өндірілген өнімнің өзіндік
құнын алдағы кезеңдегі шығыстың қалдығының өзгеруіне нақтылау арқылы
анықталады.
Алдағы кезеңнің шығысына: жаңа өндірісті, құрылғыны, агрегатты игерумен
байланысты шығыс; кейінгі кезеңнің жалға алу төлемінің жарнасы және
есепті айда жұмсалған, алайда кейінгі айларда немес жылдарда өнімнің
өзіндік құнына енгізілуі тиіс өзге шығын жатады. Осы шығын қалдығының
ұлғаюы өндіріс шығынының мөлшерінен шегеріледі, ал кемуі- осы мөлшерге
қосылады.
Біздің кәсіпорында қалдық 10 млн теңгеге кеміді деп қарастырайық.Бұл
осы шығынды өндірілген өнімнің өзіндік құнына енгізетін уақыттың келгенін
көрсетеді. Егер өндірілген өнімнің өзіндік құнын 12498 млн теңге
мөлшерінде қабылдасақ, онда жалпы өнімнің өзіндік құны 124999 млн теңгені
құрайды.
Үшінші кезеңде тауарлық өнімнің өзіндік құны анықталады. Бұл ретте
жалпы өнімнің өзіндік құны аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгеруіне
нақтыланады. Аяқталмаған өндіріс қалдығының өсуі өзіндік құнды
төмендетеді.
Жыл соңындағы қалдық жыл басындағы қалдықтан 20 млн теңгеге жоғары деп
шартты түрде алайық. Демек, тауарлық өнімнің өндірістік өзіндік құны
12479 млн теңгеге (12499-20) тең болады.
Өндірістік шығыннан басқа тауарлық өнімнің толық өзіндік құнына
өндірістен тыс шығын - өнімді сатумен байланысты шығын, мысалы,
жарнамаға, өнімді жөнелту станциясына (айлағына) жеткізуге жұмсалатын
шығын, делдалдың қызметін төлеу, кәсіпорын орналасқан жерден тысқары
орналасқан базамен қоймада ұстауға жұмсалатын шығын енгізіледі. Егер
өндірістен тыс шығын 20,7 млн теңге мөлшерінде деп қабылдасақ, онда
тауарлық өнімнің толық өзіндік құны 12500 млн теңгеге тең болады. Өнім
өндірісінің мөлшерін біліп (шартты түрде 1 млн бірлік), тауарлық өнім
бірлігінің кәсіпорынның көтерме сауда бағасын қалыптастыру үшін база
болып табылатын толық өзіндік құнын анықтаймыз.
Бухгалтерлік есепте шығынды есептеу әдісі (жөнелту) бойынша
көрсетіледі. Қаржы (салық) есептерінде шығынды кассалық әдіс (төлем
бойынша) көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесіне сәйкес шығыс жіктелімі бірнеше
топтан (шығысы жеке бөлінбей) құрылады, сонымен бірге шарт болуы және
кәсіпорын нәтижесінің сомасы мен оның кемуі анықталуға тиіс.
Төмендегі талаптар сақталған жағдайда, бухгалтерлік есепте мыналар
шығыс ретінде танылады:
1) шығыс нақта шартқа, заңнамамен нормативтік актінің талаптарына,
іскерлік қатынас дәстүріне сәйкес жұмсалса;
2) шығыстың сомасы анықталуы мүмкін болса;
3) ұйым актив берген немесе активті беру қатысында белгісіздік
болмаған жағдайда, нақты операцияның нәтижесінде ұйымның
экономикалық пайдасының кемитініне шүбә келтірілмесе.
Егер ұйым жұмсайтын кез келген шығыс қатысында аталған талаптың бірі
болса да орындалмаса, онда ұйымның бухгалтерлік есебінде дебиторлық
берешек пайда болды деп танылады.
Амортизация амортизациялық аударым мөлшеріне негізділген шығыс деп
танылады. Ол амортизацияланатын активтің құнының, пайдалы пайдалану
мерзімінің және ұйымда қабылданған амортизация есептеу тәсілінің
негізінде анықталады.
Ұйымның шығысы деп активтің (ақшалай қаражаттың, өзге мүліктің)
істен шығу нәтижесінде экономикалық пайданың кемуі және (немесе)
қатысушылардың (мүлік иелірінің) шешімі бойынша салымның кемуін
қоспағанда, осы ұйымның капиталының кемуі әкеп соқтыратын
міндеттемелердің пайда болуы танылады. Ұйым шығын баптарының тізбесін
дербес белгілейді.
Қаржылық жоспарлау. Бизнес жоспарды құру кезіндегі қаржылық
аспектілер.
Кәсіпорын нарық жағдайында қаржыны қазіргі заманғы басқару әдістерін
пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды. Фирма ішінде қаржыны
жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджменттінің тиімділігін
арттырудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Отандық және
шетелдік практикалық тәжірибе қаржыны микродеңгейде жетілдіру
проблемесы өзінің өзектілігін жоғалтпағанын растайды. Жоспарлау алдын
ала болжанбайтын нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның
қызметін тұрақтандырады.
Ұйымның қызметін жоспарлаудың бір-бірімен тығыз байланысты әрә өзара
себепкер болатын аспектісі бар:
- жалпы экономикалық- фирма теориясының көзқарасынан;
- басқарушылық – менеджменттің компанияның қызметін болжауға және осы
болжамды өзінің даму мақсатында пайдалану ептілігін көрсететін
функциясы ретінде.
Жоспарлау корпорацияның ішінде жасалатын сауда мәмілесі (келісімшарт)
бойынша,мысалы, сатып алушы мен жеткізушіні іздестіруге, мәміленің
мәні жөнінде келіссөз жүргізуге, консультанттың қызметін төлеуге
жұмсалатын трансакциялық артық шығынды жоюға септігін тигізеді.
Жоспарлау арқылы:
1. кәсіпорын дамудың қандай деңгейінде (оның экономикалық әлеуеті
қандай) және оның қаржы-экономикалық қызметінің нәтижесі қандай?
2. кәсіпорынның мақсатына қаржыны қоса алғанда қандай ресурстың
көмегімен қол жеткізуге болады деген сұрақтарға жауап алуға болады.
Жоспарлаудың артықшылықтары мынада:
- жоспарлау өзгермелі нарықтық жағдаят жағдайында қолайлы мүмкіндікті
пайдалануды қамтамасыз етеді;
- жоспарлау нәтижесінде туындайтын көптеген проблема анықталады;
- жоспарла басқарушылық қызметті ынталандырады;
- корпорацияның құрылымдық (филиалдары) арасындағы іс-әрекетті айқын
үйлестіру қамтамасыз етіледі;
- басшылық қажетті ақпаратпен қамтамасыз етіледі;
- ресурс оңтайлы бөлінеді.
Кәсіпорынның қаржы жоспарын (бюджетті) әзірлеуі оның ақша шаруашылығын
тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржыны жоспарлаумен байланысты негізгі ұғымдарға анықтама берейік.
Қаржы жоспары- бұл ағымдағы (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан асатын) кезеңде ақшалайқаражаттың түсуі мен оның
жұмсалғанын көрсететін қорытып жинақталған жоспарлау құжаты. Аталмыш
жоспар келешектегі ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет. Осы
жоспарлау құжатында ағымдағы және күрделі бюджет, сондай-ақ қаржы
ресурсының бір-екі жылға арналған жоспары жасалады.Қаржыны жоспарлау
саласының мамандары әдетте компания үшін басымды емес жобаға күрделі
салым салу жоспарын жасаудан тартынады.
Кәсіпорынның табысы мен рентабельділігі. Кәсіпорынның бюджетке
төлемдері.
Бизнестің кез келген түрімен айналысқан ұйым табыстылығын есептеп,
бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан:
бағадан және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-
қатанасына тәуелді екні белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны
көтере алмаймыз. Шығындар жөнінде басқаша- оның шамасы пайдаланып
жатқан еңбек, материалды ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті
және еңбекті техникалық жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты.
Осыдан көрініп тұрғандай, оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені
көрініп тұр.
Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық
нәтижелер түрінде байқалады.
Нарық жағдайында әпбір шараушылықпен айналысатынсубъект өз алдына
дара тауар өндіруші болын саналады, ол экономика және заңдылық жағынан
тәуелсіз болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін
таңдағанда, тауарлар ассортиментін қалыптастырғанда тәуелсіз болады
,шығындарды өзі анықтайды, бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды
сатқаннан түскен табысты өзі есепке алады, солай болғандықтан іс-
әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе залалды айқыдайды.
өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты мақсаты: нарық
жағдайында пайда табу болып саналады. Бұл мақсатты қоғам қажеттілігін
өзінің тұтыну қасиеті бойынша қамтамасыз ететін тауарды шығарғанда
ғана іске асыруға болады.
Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты
білдіпеді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі,
алайда өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда
таза табыстың негізгі түрі болып табылады.
Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын
субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторларға әсер
етеді.
Ішкі ортадағы факторларға көбінесе белгілі және оларды зерттеуге
мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады.
Ішкі факторларға шаруашылықты жүргізу жеңгейі, менеджерлердің
біліктіліг, екбекақының деңгейі, өткізілген өнім бағасының деңгейі,
өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады.
Іс жүзінде реттеуге келмейтін сыртқы ортаның факторлары: пайдалануға
қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелестік орта,нарыққа ену
кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси,
әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады.
Пайда қаржылық іс-әрекет нәтижесі түрінде белгілібір функцияларды
орындайды. Пайда шаруашылық субъектсінің іс-әрекеті арқасында алынған
экономикалық нәтижені көрсетеді. Ол шаруашылық субъектсінің
экономикалық дамуы үшін басты негіз болып табылады. Пайданың өсуі өзін-
өзі қамтамасыз етудің, ұлғаймалы өндірістің, еңбек ұжымының әлеуметтік
және материалдық мәселелерін шешудің негізгі көзі болып табылады.
Пайда арқылы кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа ұйымдар
алдындағы міндеттемесі орындалады. Пайда жалғыз қаржылық нәтиже
түрінде ғана емес, сонымен қатар қаржылық ресурстардың негізгі бөлігі
болып саналады.
Жыл бойы негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық
жиынтық табысты құрайдыжәне ол №5 БЕС-на сәйкес есептелінеді. Табыс,
сондай-ақ тауарлы-материалдық қорларды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан,
роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсетілген
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған
келісімшартта анықталады.
Көрсеткен қызметтен және орныдалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде
танылады:
- есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі жоғары деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындары да жоғары деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Алдын ала төленген төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған аванстар
табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде жоғары деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда табыс жұмсалған
шығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мен, Биширова Надиям өндірістік кәсіптік тәжірибемді Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнында өткіздім. Өндірістік тәжірибе мерзімі 05.04.10ж.-дан
05.06.10ж. аралығында болды.
Мен, өндірістік тәжірибені өту барысында осы Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнының атқаратын қызметтерімен, орындайтын міндеттерімен толығымен
таныстым. Тәжірибе барысында кәсіпорындағы бухгалтерия бөлімшесінде
болдым. Кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде болып, ондағы
қаржылық жұмыстардың орындалуын көріп, өз білімімді жетілдіріп, оқып
үйрендім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесі шаруашылық есеппен жұмыс істейді. Яғни,
ол атқарған міндеттері мен орындаған жұмыстарының нәтижесінде өзін-өзі
қаржыландырады. Мен, кәсіпорын өз жұмысын үздіксіз атқаруы үшін қандай
жағдайлар орнату керек екендігін білдім. Кәсіпорындағы қызметкерлердің
орындайтын міндеттерімен толығымен таныстым. Тәжірибе барысында, мен,
кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздерін оқып үйрендім.
Ондағы жарғы капиталымен, мекемедегі инвестициялық қызметпен, ұйымның
айналым құралдарымен таныстым. Тәжірибе барысында Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнының қаржы жоспарымен танысып, алдағы кезеңге жоспар құруды
үйрендім. Кәсіпорынның табысы мен рентабельділігіне талдау жасап,
мекеменің банкрот болмауы үшін қандай іс-шаралар қолдану екендігін
білдім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына мемлекет тарапынан 20% субсидия
бөлініп тұрады. Сондықтан да бұл мекеме мемлекеттік болып табылады.
Кәсіпорын басқа мекемелер сияқты бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
өз уақытында төлеп отырады. Мен, Чарынирригация шаруашылық жүргізу
құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының бюджетке
төлемдерімен таныстым. Мекемедегі қызметкерлердің жалақысынан әр айда
ұсталынатын салықтарды қалайша есептеуге болатынын есептеп көрдім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің негізгі қызметі шаруашылық
қожалықтарына су жеткізу болып табылады. Мен, осы өндірістік тәжірибе
барысында шаруашылық қожалықтарын қалайша сумен қамтамасыз ететіндігін
білдім. Оларға әрбір берілген су көлеміне байланысты төлейтін ақшасын
қалай есептеуге болатынын үйрендім.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің аудандағы тұрғындар үшін маңызы зор.
Себебі, мекеме суды қолдануды тәртіпке салып, оны шаруашылық иелеріне
жеткізіп отырады.
Бірақ, бүгінгі күнде Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су
шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық мекемесінің техникалық жағдайы жақсы
емес деп айтуға болады. Өйткені, кейбір су құбырлары күрделі техникалық
жөндеуді талап етеді.
Мен, өндірістік тәжірибе барысында кәсіпорынның қаржы жағдайына
талдау жасап,өз қорытынымды шығардым. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын
оқып үйрендім. Кәсіпорынның табыстары мен залалдары туралы есеп (форма
2), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеппен (форма 3) танысып, оның
қаржы жағдайына баға бердім. Менің ойымша сол деректерге сүйенетін болсақ
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық мекемесінің қаржы жағдайы жақсы деп айтуға
болады. Өндірістік кәсіптік тәжірибе барысында,мен,Чарынирригация
шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
мекемесінің ұйымдастыру-құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктерін білдім.
Кәсіпорының 1 қаңтар мен 31 желтоқсан аралығында тапсыратын қаржылық
қорытынды есебін көріп, ондағы деректермен таныстым. Бұл өндірістік
кәсіптік тәжірибе менің білімімді жетілдіріп, болашақта жақсы маман иесі
болуыма өз септігін тигізді деп ойлаймын.
Өндірістік тәжірибені өту барысында менің мақсатым- кәсіпорынның
негізгі қызметімен және кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру
негіздерімен танысып, оның қаржылық жағдайын талдауды үйрену болды.
Ал, менің міндетім- кәсіпорынның оперативтік қаржылық жағдайымен
толығымен танысып, қаржылық есептегі маңызды толтыратын құжаттарымен
танысып,үйрену, кәсіптік тәжірибе туралы есепті толтыру болды. Мен бұл
жұмыстарды атқарып, тәжірибе кезінде барлық маңызды есептемені үйрендім.
Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері.
Кәсіпорын-экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады.
Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және қызметкерлер
мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп
кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық, ұйымдастыру - әкімшілік және
шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір
өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әр түрлі
қызметтерді көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және
пайда табу мақсатында құрылады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты- бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу негізінде сұранысқа
ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару.
Кәсіпорынның функциялары мыналар:
- өндірісте және жекелей тұтынылатын өнім шығару;
- тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
- өнімді сатып болғаннан кейін қызметті жалғастыру;
- кәсіпорындағы өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
- кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту;
- кәсіпкерлік;
- салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы
ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін өтеу;
- мемлекеттік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазіргі заманғы өндірістің басты мазмұны- өндірісті автоматтандыру
арқылы ғылыми-техникалық өзгерістер жағдайында даму.
Әрбір мекеме өзінің қызметкерлерінің және отбасы мүшелерінің
қажеттерін қанағаттандыруға арналған өндірістік бөлімшелерден,
басқару, ұйымдастыру органдарынан тұрады.
Өндіріс бөлімшелері, кәсіпорынды басқару және қызметкерлерге қызмет
көрсету ұйымдарының кешені, олардың саны, өзара байланыс шамасы және
орналасқан ауданы, жұмыскерлер саны және өдіріп шығару қабілеті
бойынша өзара қатынастары кәсіпорынның (бірлестіктің) жалпы құрылымын
құрайды.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері – цехтар, телімдер, қызмет
көрсетуші шаруашылықтар мен қызметтер, олардың арасындағы өзара
байланыстардың барлығы оның өндірістік құрылымын құрайды. Ол еңбек
өнімділігінің деңгейін, өндіріс шығындарын, берілген материалдық
өндірістің техника-экономикалық және экономика-географиялық деректері
негізінде техника мен табиғи байлықтарды пайдалану тиімділігін
анықтайды.
Мен, өндірістік кәсіптік тәжірибемді Чарынирригация шаруашылық
жүргізу құқығындағы су шаруашылығы мемлекеттік коммуналдық
кәсіпорнында өткендіктен, осы мекеменің тарихи анықтамаларының дамуына
тоқталып өтейін.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны 1935 жылдан бастап өз жұмысын атқарып
келеді. Осы жылдар аралығында кәсіпорын бірнеше рет өз атауын өзгерткен.
Біздің ауданда көлемі жағынан үлкен өзендердің бірі- Шарын өзені және 20
кіші өзендер мен 11 су құбырлары бар.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының балансында 2 магистральдық су
жүретін каналдар бар;
Төменгі Шонжы каналы, ұзындығы 16,8 км, суармалы жері 3881 га, К.Исламов
атындағы канал ұзындығы 27,4 км, суармалы жер көлемі 4513га.
Осы мекеме күшімен 152 шаруашылық құрылымдары, 1 өндірістік кооператив ,
2 ЖШС сумен қамтамасыз етіледі.
Су шаруашылығы мекемесінде біздің ауданда білікті мамандар жұмыс істейді.
Олар су шаруашылығының дамуына өз үлестерін қосып, су ресурстарын тиімді
пайдаланудың жолын табуды көрсеткен. Су шаруашылығының дамуына елеулі
үлес қосқан тұлғалардың бірі- Абрамов Владимир Петровичті атап өтуге
болады.
Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының лауазымды тұлғаларының міндеттері
мен қызметтеріне тоқталып өтейін. Соның ішінде кәсіпорынның директорының
атқаратын қызметтері мен орындайтын міндеттерін айтуға болады. Бас
директор кәсіпорынның лауазымды тұлғасы болып табылады, өзінің өкілетті
шегінде сенімхатсыз кәсіпорынның атынан әрекет ете береді, шарт жасасады,
оның ішінде еңбек шарттары, сенімхаттар береді, банктен есеп шот ашады,
орындалуы міндетті бұйрықтар мен өкімдер шығарады. Сонымен қатар
кәсіпорынның бас директоры:
- мекемедегі штаттық кестені бекіте алады;
- кәсіпорынның жалдаған қызметкерлерін жалға алу, оларды шығару және
басқа жұмысқа ауыстыру құқығын иеленеді;
- кәсіпорынның қызметі туралы жылдық есеп береді;
- қаржы және статистикалық есепті ұйымдастырады;
- заңды және жеке тұлғаларға кәсіпорын атынан шағым жасау туралы шешім
қабылдайды және шағымды қанағаттандыруды талап етеді.
- материалдық,еңбек,қаржы ресурстарын тиімді және үнемді пайдалануға
бақылау жасайды;
- кәсіпорынның қызметкерлеріне жұмыс жасау үшін қолайлы жағдай жасауды
қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның басшысы мынаны білу керек:
- Заң акті, нормативтік және әдістемелік заң акті, әдістемелік
материалдарды жоспарлау бойынша, кәсіпорынның қаржы және экономикалық
қызметтерін, федералды, аймақтық және жергілікті органдардың
қаулыларын дамытуды анықтайтын басым бағыттар экономика және тиісті
салаларды;
- Нормативтік және әдістемелік заң акті материалдарды жоспарлау бойынша,
кәсіпорын қызметіне байланысты;
- Мамандандыруды профиль және кәсіпорынның құрылымының ерекшелігі;
- Саланың техникалық – экономикалық және әлеуметтік дамытуы және
кәсіпорынның перспективалары;
- өндіріс қуаты жән кәсіпорынның кадрлық қорлары;
- кәсіпорынның өнімінің өндіріс технологиялары;
- салық және экологиядағы заңдарды;
- кәсіпорынның жоспар өндірістік шаруашылық қаржылық экономикалық
индикаторларының жүйесін және өткізудің жаңа нарықтарына шығуға
программаларды өңдеуді анықтайды;
- шаруашылық және қаржы келісімшарттарының орындалуын;
- нарықтық конъюктураларын;
- ғылыми техникалық табыстар және өндірістің тиісті саласындағы алдынғы
тәжірибесі;
- экономикамен және кәсіпорынның қаражаттарымен басқару;
- өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруға;
- еңбектік заң;
- еңбекті қорғау ереже және нормативтерін.
Кәсіпорынның директоры болмаған жағдайда оның барлық қызметін оның
орынбасары орындайды.
Құқығы:
Бас директор мынадай құқыққа ие:
- кәсіпорынның атымен жұмыс істеуге сенімхаттарынсыз;
- талаптарының орындалуы бар заң нақтылы кәсіпорынның құралдарымен дуние
мүлкімен иелік ету, кәсіпорынның басқа нормативтік құқықтық акттеріме,
жарғымен;
- келісімшарттарды Трудовоелерді тұжырымдау;
- өкілдіктің азаматтық заңға сүйенген мәмілелерінің іске асыруына
сенімхатты беру, т.б.
Кәсіпорындағы әрбір қызметкердің өз алдына жүктелген міндеттері
болады. Барлық қызметкерлер кәсіпорынның ішкі ережелеріне бағынуы тиіс
және міндетті болып табылады. Мысалы, кәсіпорынның қаржылық директоры:
- өндірістік инвестициялық инновациялық саясатпен байланысты
кәсіпорынның қаржылық саясат жобасын жасайды және оны кәсіпорын
дирекциясына акционерлер жиналысына мақұлдауға ұсынады;
- ұйымның қаржыны басқару принциптерін және ережелерін дайындайды;
- қаржылық жоспарлауға ортақ басқаруды қалыптастырады;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына мониторинг жасайды, қорытынды есеп
беруді құрастырады;
- кәсіпорынның қаржылық қызметіне енетін бөлім қызметіне бақылау
жасайды.
- кәсіпорынның қаржылық стратегиясы бойынша ұсыныс дайындайды.
- Алдағы кезеңде кәсіпорынның қажылық қызметіне жоспар жасайды
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен методикасын дайындайды.
Жарғы капиталы. Оперативті қаржылық жұмыс.
Жарғылық капитал-кәсіпорын мүлкінің оның кредиторларының мүддесіне
кепілдік беретін барынша аз мөлшері. Жарғылық капитал- негізгі құрал –
жабдықтың, басқа мүліктің, материалдық емес активтің, сондай-ақ
кәсіпорынға оның құрылтайшылары мен қатысушылары (зааңды және жеке
тұлғалар) құрылтай құжатта белгіленген үлеске үйлесімді салған, сондай-ақ
ақшамен бағаланатын мүліктік құқықтардың жиынтығы.
Жарғылық капитал – кәсіпорын жарғысында белгіленген капиталдыңбастапқы
сомасы. Чарынирригация шаруашылық жүргізу құқығындағы су шаруашылығы
мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнының жарғысында көрсетілген ақша сомасы
33000 теңгені құрайды.Жарғылық капиталға бағытталатын қаражаттың сомасы
жаңадан құрылған кәсіпорынның қызметін бастауды қамтамасыз етуі тиіс.
Кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу кезінде қатысушылардың салымының
сомасына немесе акцияға жазылыс сомасына тең оның жарғылық капиталы
құрылтай құжатта тіркеледі.
Егер қатысушылары бұрынғы өтініштегі оның мөлшерін толықтай төлемесе,
онда жарғылық капиталды ұлғайту жөніндегі шешімге наразылық білдіруі
мүмкін.
Жарғылық капиталға салынатын салымды төлеуге ақшалай қаражат,
материалдық емес актив, сондай-ақ интеллектуалдық меншік нәтижесіне
берілген құқық, ноухау, негізгі құрал жабдық және басқа да актив
қабылдануы мүскін.
Жарғылық капитал сатылған акцияның атаулы құны бойынша бағаланады.
Сатылған акция құнының оның атаулы құнынан асуы жеке ескеріледі және
акция атаулы құннан сатылғанда пайда болатын айырманы өтеу үшін
пайдаланады. Осы қаражат Қосымша төленген капитал деген 5400-шотта
ескеріледі.
Республика заңнамасында жарғылық капиталдың мөлшері шектелген
(мөлшері заңнамада берілген есептік көрсеткіштің санымен). Бүгінгі күні
қоғамның жарғылық капиталының барынша аз мөлшері АЕК-тің 50000-есе
мөлшерін құрайды.
Жарғылық капиталтың абсолюттік мөлшері мен пассив баланстың жалпы
қорытындысындағы оның үлесі кәсіпорынның тұрақты қарды жай-күйінің ең
маңызды көрсеткіші болып табылады.
Қоғам жарғылық капиталдың азайғаны жөнінде өзінің кредиторларына 30
күндік мерзімде хабарлауы тиіс. Кредиторлар жарғылық капиталдың азайғаны
жөнінде өздеріне хабарлама жолданған күнінен бастап 30 күннен кешіктірмей
оның міндеттемелерді мерзімінен бұрын орыдауды тоқтатуды және осыған
байланысты залалды,мысалы, облигациялық қарызды өтеуді талап етуі құқылы.
Қоғм жарғысына жарғылық капиталды төмендетумен байланысты енгізілетін
өзгеріс кредиторларға хабарланғанын растайтын дәлел (қоғамның жарғылық
капиталын төмендету жөніндегі жазбаша хабарлама) болса мемлекеттік
тіркеуден өтеді.
Жарғылық капитал атаулы құнды төмендету немесе жалпы акциялар санын
қысқарту, оның ішінде қоғам басшылығының оның бөлігін сатып алып,
кейін өтеу (егер осы тәртіптеме қоғам жарғысында қарастырылса) арқылы
азайтыдуы мүмкін.
Егер осы тәртіптеме нәтижесінде жарғылық капиталдың мөлшері оның
заңнамада белгіленген барынша аз мөлшерінен кем болтын болса, онда
қоғам жарғылық капиталды азайтуға құқысыз. Жарғылық капиталды
төмендету жөніндегі шешімді акционерлердің жиналысы қабылдайды.
Барлық кәсіпорындарда капиталдан бөлек өзінің кірісі пайдасы
болады. Кәсіпорынның пайдасын бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
Соның ішінде біз, таза кіріске тоқталып өтейік.
Таза пайда (кіріс) – бұл салық аслынғаннан кейінгі пайда, ол ұйымның
(кәсіпорынның) одан әрі өсу көзі және кәсіпорынның меншік иесі
(кәсіпкер) кіріс алатын көзі.
Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын
(акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөледі. Жыл
басында менеджерді ұсынысы бойынша меншік иелері болжамды жылы,
тоқсанда пайданы бөлу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша
кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық)
кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ескерген жөн.
Кәсіпорында қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жарғысында
көзделен мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы
бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдығының
мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін болжауға болады.
Кәсіпорын дивидент төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде
қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және
тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның
келешегі (өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға жұмылдыруға байланысты
пайданы инвестицияға және тұтынуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа
инвесторды (бұл үшін алдағы жылы дивидент төлеуді арттыру орынды) және
жалдамалы қызметкерлерді (пайданы әлеуметтік іс-шараларға, әлеуметтік
сала қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту
қажеттілігі жатады.
Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның жарғысында
қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын
аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.
Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады.
Жоспарлы шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың
есебінен бюджеттен тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, сондай-ақ
салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін айыппұл санкциясы және т.б.
төленеді.
Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы, сондай-ақ есепті жылы
пайданы пайдалану есебі жасаладысондай-ақ бөлінбеген пайданың сомасы
анықталады.
Инвестициялық қызмет. Негізгі қаражаттар және басқа да айналымнан тыс
активтер.
Инвестиция- салыстырмалы түрде алғанда біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Отандық экономикалық әдебиеттерде инвестиция ұғымы күрделі
қаржыларды жұмсау синонимі ретінде қолданылып келеді. Бұл ұғым арқылы
негізгі қорлардың жай және дамыған ұдайы өндірісіне бағытталған барлық
материалдық, еңбек, қаржылық шығынның ресурстарымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңына сәйкес
инвестициялар - бұл ақша қаражаттары, арнаулы банктік ақша
қаржылары,жарна, акция және басқа да құнды қағаздар; технологиялар,
машиналар, құрал-жабдықтар; лицензиялар, соның ішінде, тауарлық
белгіге беретін; кез келген мүлік немесе мүліктік құқық, кәсіпкерлік
немесе өзге де іс-әрекет түрлерінен табыс табу және әлеуметтік оң
нәтижеге қол жеткізу мақсатына жұмсалатын зияткерлік құндылық.
Нарықтық экономикада ең кең тараған және жалпылама ұғым бойынша
инвестиция- бұл табыс табу немесе басқа да бір нәтиже алу мақсатында
кез келген түрдегі қаржы жұмсау үдерісі.
Экономикалық пікір сайыстарында таза инвестиция жасау немесе
капитал түзу деп аталатын, нақта капиталдың таза өсімін білдіретін
(ғимараттар, жабдық, материалдық-өндіріс қорлар және т.б.) ұғым біздің
күнделікті өмірде қолданатын инвестиция сөзінің мағынасымен сәйкес
келе бермейді. Күнделікті тұрмыста инвестиция жасау деп жер бөлігін
сатып алғанда, айналымдағы құнды қағаздарды немес кел келген өзге
меншік атағын сатып алған кездерде жиі айтылады.
Келтірілген түсініктер жоспарлы және нарықтық жүйедегі инвестиция
мәнін анықтаудың ерекшеліктерін көрсетіп отыр. Күрделі қаржы жұмсауға
(инвестицияға) жоспарлы экономика берген анықтама инвестиция аумағын
тарылтып отыр, оны тек қорларды көбейтуге және жетілдіруге қаржы
жұмсау деген ұғыммен шектейді. Ресурстарды әкімшілік үлестіру
жағдайында инвестицияның қаржылық және басқа да түрлерінің болуын
отандық экономика ғылымы қарастырмады. Қазіргі уақытта, біздің
еліміздің экономикасында екі термин де қолданылады. күрделі қаржы
жұмсау термині негізінен негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне
бағытталған инвестициялар түрін білдіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция ұғымында инвестициялық іс -
әрекеттің екі жағы ұштасады: ресурстар шығыны және нәтиже.
Инвестициялар нәтиже алу мақсатымен жүзеге асырылады, егер ол мұндай
нәтиже бермейтін болса, онда ол керексіз болып табылады.
Сонымен қатар инвестициялардың өзіне тән ортақ сипаттарын айтып
өтуге болады: олар, әдетте, ұзақ мерзімді сипатқа ие (бұл- нақты
инвестицияларға қатысты; қысқа мерзімді инвестициялар қаржы шеңберінде
өте тиімді құнды қағаздар арқылы жүзеге асырылады); инвестициялық іс-
әрекет және қабылданған инвестиция жасау шешімдері кәсіпкерлік
қызметтің барлық тараптарына және аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
ахуалға кешенді түрде ықпал етеді.
Сол себепті қабылданатын инвестициялық шешімдер техникалық,
ақпараттық және ұйымдастыру жағынан негізделген болуы керек.
Инвестиция ұғымын түсіну деген сөздің мәні осында.
Батыс экономика ғылымы инвестициялар теориясын микро және
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда ғылымдардың негізі деп
қарастырады. Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда, инвестициялар
теориясында кәсіпкерлерге оңтайлы инвестициялық саясат құрудың ғылыми
негізделген нақты әдістерін ұсына отырып, кәсіпорын деңгейінде
инвестициялық шешімдер қабылдау үдерісі инвестициялық теориясының
негізі болып табылады. Макроэкономикалық тұрғыдан (теорияның негізін
қалаушы Д. Кейнс) инвестиция проблеасы мемлекеттің инвестициялық,
табыстар мен жұмыспен қамту саясаты тұрғысынан қаралады.
Кез келген кәсіпорында инвестициялар мен қатар айналымда негізгі
қаражаттар мен айналымнан тыс активтері болады. Бұл қаражаттар
кәсіпорынға белгілі бір табыс алып келеді.
Негізгі өндірістік қаражаттар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады. Сол себепті олардың өндіріске
тигізер ықпалын, олардың барынша тиімді пайдалануды зерттеу үлкен
қызығушылық тұғызады.
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі капитал,
тауарлық- материалдық қорлар және қаржылық инвестициялар түрінде
көрсетіледі.
Негізгі қаражаттар қоғамның материалдық-техникалық негізінің едәуір
маңызды бөлігін құрайды. Оның қаншалықты тиімді пайдалануына,
қайтарымы қандай болатынына байланысты оған тұтынылатын еңбек
өнімділігінің өсімі, ұлттық табыс өсімі байланысты болады.
Халық шаруашылығын үнемі дамыту және жетілдіру жағдайында негізгі
қаражаттар құнының өсуімен бірге жаңа еңбек құралдары пайда болуда.
Оның барлығы негізгі қаражаттарды дұрыс саралауды қажет етеді. Мұндай
саралау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін, өндірісті есепке алу,
негізгі қордың ұдайы өндірісін пайдалану мен жоспарлауды, амортизация
мөлшерін санағанда керек болады.
Кәсіпкерліктің басты мақсаты- пайда табудың қажетті шартын жүзеге
асыру, яғни инвестиция, өндіру, сату және тұтынудың барлықсатыларын
қамтитын капиталды қайта жаңғыртуды жоспарлау болып табылады.
Кәсіпорын өз жұмысын атқарып, белгілі бір табыс табыс табуды көздейді.
Сол себептен кез келген кәсіпорын алдағы кезеңде өз жұмысын дұрыс
атқаруы үшін жоспар құрады. Кәсіпкерлікте ағымдағы белгілі бір кезеңге
өз жұмысын жоспарлауды- бизнес жоспар құру деп айтуға болады.
Бизнес жоспар ағылшын тілінен аударғанда кәсіпкерлік іс-әрекет
жоспары деп аударылады. Бизнес жоспардың екі қағидалы бағыты бар: 1)
ішкі - кәсіпорынның кәсіпкерлік іс-әрекетін өзіндік бағалау және
жүзеге асыру кезеңдеріне бөлінген жобалық ұсыныстардың бағдарламаларын
дайындау; 2) сыртқы – қызыққан кәсіпорындар мен ұйымдар, мемлекеттік
және жергілікті ұйымдарға, сыртқы инвесторларға ұйымдық- техникалық,
қаржылық-экономикалық және басқа да артықшылықтары жөнінде ақпараттар
жатады.
Жоспарлау тәжірибесінің мақсатына қарай бизнес жоспарлардың бірнеше
түрлері белгілі: өндірістік бизнес жоспар немесе кәсіпорынды дамыту
бизнес жоспары; инвестициялық бизнес-жоспар, жаңа кәсіпорынды, жаңа
тауар мен қызметтерді құрудың бизнес-жоспары; несие алу үшін бизнес-
жоспар және т.б.
Бизнес- жоспардың құрылымы, көлемі мен құрамы кәсіпорынның
мақсаттарымен, іс-әрекет түрлерімен, өлшемдерімен анықталады. Сонымен
қатар бизнес-жоспарды әзірлеудің ішкі логикасы мен жалпыға танымал
қағидалары болуға тиіс. Бизнес жоспар мәтіні 25 парақтан аспауы қажет
және кеелесі бөлімдерден тұрады:
1. Түйіндеме.
2. Кәсіпорын мен оның өнімінің жалпы сипаттамасы.
3. Маркетинг жоспары.
4. Өндіріс жоспары.
5. Ұйымдық жоспар.
6. Қаржылық жоспар.
7. Тәуекелдікті бағалау және сақтандыру.
Осы көрсеткіштерді есептеп отырып, кәсіпорынның болашақта қандай да
бір табыстарға қол жеткізуі үшін бизнес-жоспар құрылады.болжам
көбінесе алғашқы үш жылға және келесі кезеңдерге жасалады.
Жоспарлау- бұл белгілі бір болашаққа кәсіпорын мақсатын таңдау және
негіздеу үдерісі, оған жету үшін сәйкес технологияны әзірлеу,
шешімдер мен негізгі бағыттарды таңдау және негіздеу қажет. Қазіргі
нарықтық экономика орталықтандырылған басқару жүйесі кезінде отандық
экономикаға қарағанда, неғұрлым жоспарлы болып табылады.
Нарықтық жағдай кәсіпорындағы жоспарлаудың белгілі бір мақсатты
бағыты мен сипаты болуын талап етеді. Дер кезінде кәсіпорынға ықпал
ететін сыртқы факторларын (бәсекелестердің, өткізу нарығының,
тұтынушылардың және т.б.) ескеру, алдағы ғылыми-техникалық,
әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, экологиялық, саяси және
басқа да өзгерістердің ықпалын анықтауға ұмтылу керек. Жоспарлау
болашақты және ағымдағы жоспарлаудың өзара байланысты жиынтығы
түрінде жүзеге асады.
Кәсіпорын алдағы кезеңге жоспар құрудың алдында, әрине ондағы таза
табысты есептейді. Кез келген кәсіпорын рентабельділік, таза табыс,
толтыру мерзімдері сияқты көрсеткіштерін, инвестияның тиімділігін
есептеу қажет. Осы көрсеткіштердің барлығын есептеп отырып, кәсіпорын
болашаққа жоспар құрады. Меншіктің түріне, қызметтің көлеміне және
оның бағытына қарамай әрбір кәсіпорын жоспарлаумен айналыса алады.
Жоспарлаудың басты бағыттарының бірі- кәсіпорынның төлемге
қабілеттілігін сақтау. Жоспардың шығыс және табыс қалдығы бюджетке
енгізіледі. Кәсіпорынның қызметін жоспарлау үшін алғашқы мәліметтер
нарық көрсеткіштері болып табылады.
Айналым қаражаттары. Айналым қаражаттарында қажеттіліктерді анықтау.
Үздіксіз өндірістік үдерісті қамтамасыз ету үшін негізгі өндірістік
қорлармен қатар лған еңбек заттары мен материалдық ресурстар қажет.
Еңбек заттары еңбек құралдарымен бірге өндіріс үдерісіне қатысып,
олардың құны өндірілетін өнімнің материалдық негізін жасап, өнімнің
өзіндік құнын құрайды. өндірістік айналым капиталдың заттық
элементтерінің айналымдылығымен, еңбек үдерісімен және негізгі
өндірістік қорлармен тығыз байланыста болады.
Кәсіпорынның айналым қаражаттары мен айналым капиталы түсінігін,
оның мәнін, қызметі мен құрамын қарастырайық. Бұл түсініктер барабар
ұғымдар екенін естен шығармау керек. Айналым қаражаттары- бұл
өндірістік үдерістің міндетті, ал өнімнің өзіндік құнының негізгі
бөлігі (элементі). Оның негізгі өндірістік қорлардан ерекшелігі-
айналым қорлары әрбір өндірістік циклде толығымен тұтынылып, өзінің
құнын өндірілген өнімге толығымен өткізеді.
Айналым қаражаттары өндірісте пайдалануға немесе белгілі бір жұмыс
пен қызметті орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып
алынған жартылай өңделген өнімдер, құрастырушы өнімдер, отын, ыдыс ,
ыдысқа арналған материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа да
материалдар аяқталмаған өндіріс түрінде болады. өнім бірлігіне
жұмсалатын шикізат, матеиалдар, отын мен энергия шығыны неғұрлым аз
болса, өнімді өндіруге және дайындауға жұмсалатын еңбек шығыны
солғұрлым үнемді әрі оның өзіндік құны арзан болады.
Айналым қаражатын қалыптастыру және пайдалану механизмі өндірі с
барысына, сондай-ақ ағымдағы өндірістік және қаржы жоспарын орындауға
жан-жақты ықпал етеді.
Айналым қаражаты өндіріс көлемін және өнімді сатуды кеңейтуді, жаңа
өткізу нарықтарын, яғни кәсіпорын капиталы айналатын саланы басып
алуды жоспарлы түрде және барынша ұтымды, сондай-ақ үнемді, басқаша
айтқанда, айналым қаражатының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етуі тиіс.
Айналым қаражатын тиімді пайдалануды жоспарлау және ұйымдастыру
үшін жауапты менеджерлердің ең негізгі міндеті болып табылады.
Айналым қаражаты оның екі саласындағы ауыспалы айналымға: өндіріс
саласы мен айналыс аясына қатысады. Сондықтан айналым қаражаты
өндірістік айналым қоры мен айналыс аясындағы қорға бөлінеді.
Айналым қаражаты өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етуі
тиіс. Сондықтан кәсіпорынның айналым қаражаты қажеттілігінің құрамы
мен көлемі өндіріс қажеттілігіне ғана емес, айналыс қажеттілігіне де
орай анықталады.
Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі мына факторларға
байланысты:
- өндіріс пен сату мөлшеріне;
- бизнестің түріне (кәсіпорын қызметінің сипатына);
- қызмет (бизнес) ауқымына;
- өндірістік кезеңнің ұзақтығына;
- кәсіпорын капиталының құрылымына;
- кәсіпорынның есептік саясатына және есеп айырысу жүйесіне;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметін кредиттеу шарттары мен практикасына;
- материалдық-техникалық жабдықтау деңгейіне;
- тұтынылатын шикізаттың түрі мен құрылымына;
- өндірістің және кәсіпорын өнімінің сату мөлшерінің өсу қарқынына;
- менеджерлер мен бухгалтерлердің және т.б. шеберлігіне.
Кәсіпорын айналым қаражатына қажеттілігін дәл есептеуді айналым
қаражатының жоғарыда атап өтілген факторларға байланысты өндіріс
саласында және айналыс аясында болатын уақытын есептеуден бастау
қажет.
Айналым қаражатының өндірісте болатын уақыты өндірістің айналым
қаражатының сатылмаған өнім қалдығы, кәсіпорын кассасындағы, банктегі
және шаруашылық жүргізуші субъектілермен есеп айырысуда шоттардағы
ақшалай қаражат түрінде болатын уақытты қамтиды.
Айналым қаражаты айналымының жалпы уақыты (бір айналымның
жылдамдығы немесе айналымның жылдамдығы) өндіріс саласында және
айналыс аясында болатын уақыттан құралады. Ол айналым қаражатын
тиімді пайдалануға, кәсіпорын қаржысының жай-күйіне ықпал ететін аса
маңызды сипаттама болып табылады.
Айналым қаражаты айналымының жылдамдығы айналым қаражатын өндірісте
пайдалану деңгейін сипаттайды. Айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары
болса, кәсіпорынға айналым қаражаты аз қажет болады. Бұған өнім сату
процесін жеделдету арқылы да, сондай-ақөндіріс шығынын кеміту және
өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы да қол жеткізуге болады.
Сөйтіп, айналым қаражаты айналымының жылдамдығы кәсіпорын жұмысының
аса маңызды сапа көрсеткіштерінің қатарына жатқызылады.
Айналым қаражатының нормативін есептеудің талдамалы, тура шот әдісі,
коэффициенттік әдіс деген үш әдісі қолданылады.
Әрбір кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының нормативі мына
негізгі көрсеткішпен анықталады:
1) өндіріс және өнім сату көлемімен;
2) өндіріске, өнім сақтауға және сатуға жұмсалған шығынмен;
3) тауарлы-материалдық құндылықтың жекелеген түрі бойынша айналым
қаражаты запасының (айналым қаражатының нормасымен) және күнде
белгіленген шығынның нормасымен.
Айналым қаражатының жекелеген элементінің нормативін есептейтін жалпы
формула: сос оэл
Норматив = ─* нэл,
сос Эл тд
Мұнда: Норматив - элемент бойынша меншікті айналым қаражатының
нормативі;
эл
Нэл – осы элемент бойынша айналым қаражатының нормасы;
Оэл- осы элемент бойынша кезеңдегі айналым.
Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар.
Ұйым (кәсіпорын) шаруашылық қызмет процесінде ақшаман бағалануы
мүмкін ақшалай және өзге де шығын мен шығыс кешенін іске асырады.
Шығынды өтеу (мысалы өндіріс шығындары) қарастырылады, ал шығысты өтеу
қарастырылмайды (мысалы, негізгі қорды қайта бағалауға жұмсалатын
шығыс).
Шығын мен шығыс айқын (сандық көрсеткіште көрсетілген) және күнгірт
(мысалы, кәсіпрынның меншік иесінің еңбек шығынының
мөлшеріанықталмаған). Айқын шығын бухгалтерлік, ал күңгірт шығын-
экономикалық деп аталады.
Шығын мен шығыс экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша
төмендегі бірнеше топқа біріктіріледі:
1) негізгі және айналым капиталын ұдайы жаңғыртуға жұмсалатын. Бұл
шығын негізгі және айналым капиталын құрумен, қайта жаңартумен және
кеңейтумен байланысты және кәсіпорынның меншікті қаражаты мен
пайдасының есебінен жүзеге асырылады;
2) өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын. Бұл шығын
негізгі және айналым капиталын, сондай-ақ еңбек ресурсын тиісті
мақсатта пайдаланумен байланысты; ол өнімді, жұмысты, қызметті
сатудан түсетін түсіммен өтеледі;
3) әлеуметтік-мәдени бағдарламаларға жұмсалатын. Оған мысалы,
қызметкерлердің біліктілігін арттыру, кадр даярлау, қызметкерлерге
тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығын енгізіледі және ол
кәсіпорынның меншікті қаражатынан немесе пайдадан өтеледі.
4) Біржолғы шығыс.
Шығын орнын толтыру көзі бойнша төмендегілердің есебінен
қаржыландырылатындарға бөлінеді:
● меншікті және сырттан тартылған көз;
● бюджетің және бюджеттен тыс қордың қаражаты;
● кредит (қарыз) ресурс.
Шығын қабылданатын шешімге орай мына түрлерге бөлінеді:
жүктелме(міндетті) және баламалы (оңтайлылық көзқарастан алып
қарағанда ықтимал); өндірістік және сауда.
Сонымен бірге барлық шығысы:
- шартты-тұрақты (өндірістің және өнім,жұмыс, қызмет сатудың мөлшерінен
дербес) және шартты-ауыспалы (осы мөлшерге тәуелді);
- тікелей (өнімге тікелей әдіспен бөлінетін) және жанама (жанама әдіспен
бөлінетін);
- ағымдағы және күрделі;
- негізгі және қосалқы (үстеме)
- бір элементтік және кешенді;
- нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді.
Ұйымның (кәсіпорынның) барлық шығысы өзіндік құнға кіретін мынадай
шығын элементтеріне бөлінеді:
- материалдық шығын
- еңбекақы төлеу шығыны;
- әлеуметтік қажетке аударылатын аударымның (Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы 2003 жылғы 25 сәуірдегі ҚР Заңына және 2003 жылғы
29 желтоқсанда өзгерістер енгізілген ҚР Салық кодексіне сәйкес)
әлеуметтік салықты және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударымды қоса алғанда аударым;
- амортизациялық аударым;
- өзге шығын.
Осылай бөлу қанша шығын жұмсалғанын көрсетед. Сонымен бірге шығысы
кәсіпорын дербес немесе әдістемелік ұсынымның негізінде белгілейтін
шығын баптары бөлінеді және осы шығын өнімнің, жұмыстың, қызметтің қай
түріне жататынын көрсетеді.
Экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша өндіріске және өнім
сатуға жатқызылатын шығын мен шығыс шығасы (өзіндік құн) деп аталады.
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның нақты өнімнің белгіленген
мөлшерін өндірумен және сатумен байланысты барлық шығынын көрсететін
экономикалық санат.
Өзіндік құн былайша бөлінеді:
- цехтық, оған жауапкершілік орталықтарының шығыны кіреді;
- өндірістік, оған өнім (жұмыс, қызмет) шығарумен байланысты барлық
шығынның жиынтығы кіреді;
- сауда, ол өнім (жұмыс,қызмет) өткізу жөніндегі шығынды біріктіреді;
- толық, оған өнім жұмыс,қызмет) өндірісі мен оны сатуға жұмсалатын
барлық шығын кіреді.
Өзіндік құнды есептегенде шығын екі белгі бойынша, яғни өндіріс
процесінде тағайындалуы және шығынды өзіндік құнға жатқызу тәсілі бойынша
жіктеледі. Сондықтан өзіндік құн шығын баптары бойынша тікелей және
жанама шығынға бөлініп есептеледі.
Алдымен өндіріспен және нақты өнімді сатумен тікелей байланысты шығын
анықталады. Бұл ретте тікелей шот әдісі қолданылады.
Өндіріске қызмет көрсетумен және басқарумен байланысты шығын өзіндік
құнда тура ескерілуі мүмкін емес және аталмыш шығын өзіндік құнға жанама
енгізіледі.
Өзіндік құн кәсіпорында бірнеше сатыда есептеледі. Бірінші сатыда
өнімнің белгіленген мөлшерін өндірумен байланысты шығын ғана анықталады.
Екінші кезеңде – жалпы өнімнің өзіндік құны өндірілген өнімнің өзіндік
құнын алдағы кезеңдегі шығыстың қалдығының өзгеруіне нақтылау арқылы
анықталады.
Алдағы кезеңнің шығысына: жаңа өндірісті, құрылғыны, агрегатты игерумен
байланысты шығыс; кейінгі кезеңнің жалға алу төлемінің жарнасы және
есепті айда жұмсалған, алайда кейінгі айларда немес жылдарда өнімнің
өзіндік құнына енгізілуі тиіс өзге шығын жатады. Осы шығын қалдығының
ұлғаюы өндіріс шығынының мөлшерінен шегеріледі, ал кемуі- осы мөлшерге
қосылады.
Біздің кәсіпорында қалдық 10 млн теңгеге кеміді деп қарастырайық.Бұл
осы шығынды өндірілген өнімнің өзіндік құнына енгізетін уақыттың келгенін
көрсетеді. Егер өндірілген өнімнің өзіндік құнын 12498 млн теңге
мөлшерінде қабылдасақ, онда жалпы өнімнің өзіндік құны 124999 млн теңгені
құрайды.
Үшінші кезеңде тауарлық өнімнің өзіндік құны анықталады. Бұл ретте
жалпы өнімнің өзіндік құны аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгеруіне
нақтыланады. Аяқталмаған өндіріс қалдығының өсуі өзіндік құнды
төмендетеді.
Жыл соңындағы қалдық жыл басындағы қалдықтан 20 млн теңгеге жоғары деп
шартты түрде алайық. Демек, тауарлық өнімнің өндірістік өзіндік құны
12479 млн теңгеге (12499-20) тең болады.
Өндірістік шығыннан басқа тауарлық өнімнің толық өзіндік құнына
өндірістен тыс шығын - өнімді сатумен байланысты шығын, мысалы,
жарнамаға, өнімді жөнелту станциясына (айлағына) жеткізуге жұмсалатын
шығын, делдалдың қызметін төлеу, кәсіпорын орналасқан жерден тысқары
орналасқан базамен қоймада ұстауға жұмсалатын шығын енгізіледі. Егер
өндірістен тыс шығын 20,7 млн теңге мөлшерінде деп қабылдасақ, онда
тауарлық өнімнің толық өзіндік құны 12500 млн теңгеге тең болады. Өнім
өндірісінің мөлшерін біліп (шартты түрде 1 млн бірлік), тауарлық өнім
бірлігінің кәсіпорынның көтерме сауда бағасын қалыптастыру үшін база
болып табылатын толық өзіндік құнын анықтаймыз.
Бухгалтерлік есепте шығынды есептеу әдісі (жөнелту) бойынша
көрсетіледі. Қаржы (салық) есептерінде шығынды кассалық әдіс (төлем
бойынша) көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесіне сәйкес шығыс жіктелімі бірнеше
топтан (шығысы жеке бөлінбей) құрылады, сонымен бірге шарт болуы және
кәсіпорын нәтижесінің сомасы мен оның кемуі анықталуға тиіс.
Төмендегі талаптар сақталған жағдайда, бухгалтерлік есепте мыналар
шығыс ретінде танылады:
1) шығыс нақта шартқа, заңнамамен нормативтік актінің талаптарына,
іскерлік қатынас дәстүріне сәйкес жұмсалса;
2) шығыстың сомасы анықталуы мүмкін болса;
3) ұйым актив берген немесе активті беру қатысында белгісіздік
болмаған жағдайда, нақты операцияның нәтижесінде ұйымның
экономикалық пайдасының кемитініне шүбә келтірілмесе.
Егер ұйым жұмсайтын кез келген шығыс қатысында аталған талаптың бірі
болса да орындалмаса, онда ұйымның бухгалтерлік есебінде дебиторлық
берешек пайда болды деп танылады.
Амортизация амортизациялық аударым мөлшеріне негізділген шығыс деп
танылады. Ол амортизацияланатын активтің құнының, пайдалы пайдалану
мерзімінің және ұйымда қабылданған амортизация есептеу тәсілінің
негізінде анықталады.
Ұйымның шығысы деп активтің (ақшалай қаражаттың, өзге мүліктің)
істен шығу нәтижесінде экономикалық пайданың кемуі және (немесе)
қатысушылардың (мүлік иелірінің) шешімі бойынша салымның кемуін
қоспағанда, осы ұйымның капиталының кемуі әкеп соқтыратын
міндеттемелердің пайда болуы танылады. Ұйым шығын баптарының тізбесін
дербес белгілейді.
Қаржылық жоспарлау. Бизнес жоспарды құру кезіндегі қаржылық
аспектілер.
Кәсіпорын нарық жағдайында қаржыны қазіргі заманғы басқару әдістерін
пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды. Фирма ішінде қаржыны
жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджменттінің тиімділігін
арттырудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Отандық және
шетелдік практикалық тәжірибе қаржыны микродеңгейде жетілдіру
проблемесы өзінің өзектілігін жоғалтпағанын растайды. Жоспарлау алдын
ала болжанбайтын нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның
қызметін тұрақтандырады.
Ұйымның қызметін жоспарлаудың бір-бірімен тығыз байланысты әрә өзара
себепкер болатын аспектісі бар:
- жалпы экономикалық- фирма теориясының көзқарасынан;
- басқарушылық – менеджменттің компанияның қызметін болжауға және осы
болжамды өзінің даму мақсатында пайдалану ептілігін көрсететін
функциясы ретінде.
Жоспарлау корпорацияның ішінде жасалатын сауда мәмілесі (келісімшарт)
бойынша,мысалы, сатып алушы мен жеткізушіні іздестіруге, мәміленің
мәні жөнінде келіссөз жүргізуге, консультанттың қызметін төлеуге
жұмсалатын трансакциялық артық шығынды жоюға септігін тигізеді.
Жоспарлау арқылы:
1. кәсіпорын дамудың қандай деңгейінде (оның экономикалық әлеуеті
қандай) және оның қаржы-экономикалық қызметінің нәтижесі қандай?
2. кәсіпорынның мақсатына қаржыны қоса алғанда қандай ресурстың
көмегімен қол жеткізуге болады деген сұрақтарға жауап алуға болады.
Жоспарлаудың артықшылықтары мынада:
- жоспарлау өзгермелі нарықтық жағдаят жағдайында қолайлы мүмкіндікті
пайдалануды қамтамасыз етеді;
- жоспарлау нәтижесінде туындайтын көптеген проблема анықталады;
- жоспарла басқарушылық қызметті ынталандырады;
- корпорацияның құрылымдық (филиалдары) арасындағы іс-әрекетті айқын
үйлестіру қамтамасыз етіледі;
- басшылық қажетті ақпаратпен қамтамасыз етіледі;
- ресурс оңтайлы бөлінеді.
Кәсіпорынның қаржы жоспарын (бюджетті) әзірлеуі оның ақша шаруашылығын
тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржыны жоспарлаумен байланысты негізгі ұғымдарға анықтама берейік.
Қаржы жоспары- бұл ағымдағы (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан асатын) кезеңде ақшалайқаражаттың түсуі мен оның
жұмсалғанын көрсететін қорытып жинақталған жоспарлау құжаты. Аталмыш
жоспар келешектегі ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет. Осы
жоспарлау құжатында ағымдағы және күрделі бюджет, сондай-ақ қаржы
ресурсының бір-екі жылға арналған жоспары жасалады.Қаржыны жоспарлау
саласының мамандары әдетте компания үшін басымды емес жобаға күрделі
салым салу жоспарын жасаудан тартынады.
Кәсіпорынның табысы мен рентабельділігі. Кәсіпорынның бюджетке
төлемдері.
Бизнестің кез келген түрімен айналысқан ұйым табыстылығын есептеп,
бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан:
бағадан және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-
қатанасына тәуелді екні белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны
көтере алмаймыз. Шығындар жөнінде басқаша- оның шамасы пайдаланып
жатқан еңбек, материалды ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті
және еңбекті техникалық жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты.
Осыдан көрініп тұрғандай, оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені
көрініп тұр.
Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық
нәтижелер түрінде байқалады.
Нарық жағдайында әпбір шараушылықпен айналысатынсубъект өз алдына
дара тауар өндіруші болын саналады, ол экономика және заңдылық жағынан
тәуелсіз болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін
таңдағанда, тауарлар ассортиментін қалыптастырғанда тәуелсіз болады
,шығындарды өзі анықтайды, бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды
сатқаннан түскен табысты өзі есепке алады, солай болғандықтан іс-
әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе залалды айқыдайды.
өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты мақсаты: нарық
жағдайында пайда табу болып саналады. Бұл мақсатты қоғам қажеттілігін
өзінің тұтыну қасиеті бойынша қамтамасыз ететін тауарды шығарғанда
ғана іске асыруға болады.
Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты
білдіпеді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі,
алайда өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда
таза табыстың негізгі түрі болып табылады.
Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын
субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторларға әсер
етеді.
Ішкі ортадағы факторларға көбінесе белгілі және оларды зерттеуге
мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады.
Ішкі факторларға шаруашылықты жүргізу жеңгейі, менеджерлердің
біліктіліг, екбекақының деңгейі, өткізілген өнім бағасының деңгейі,
өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады.
Іс жүзінде реттеуге келмейтін сыртқы ортаның факторлары: пайдалануға
қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелестік орта,нарыққа ену
кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси,
әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады.
Пайда қаржылық іс-әрекет нәтижесі түрінде белгілібір функцияларды
орындайды. Пайда шаруашылық субъектсінің іс-әрекеті арқасында алынған
экономикалық нәтижені көрсетеді. Ол шаруашылық субъектсінің
экономикалық дамуы үшін басты негіз болып табылады. Пайданың өсуі өзін-
өзі қамтамасыз етудің, ұлғаймалы өндірістің, еңбек ұжымының әлеуметтік
және материалдық мәселелерін шешудің негізгі көзі болып табылады.
Пайда арқылы кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа ұйымдар
алдындағы міндеттемесі орындалады. Пайда жалғыз қаржылық нәтиже
түрінде ғана емес, сонымен қатар қаржылық ресурстардың негізгі бөлігі
болып саналады.
Жыл бойы негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық
жиынтық табысты құрайдыжәне ол №5 БЕС-на сәйкес есептелінеді. Табыс,
сондай-ақ тауарлы-материалдық қорларды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан,
роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсетілген
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған
келісімшартта анықталады.
Көрсеткен қызметтен және орныдалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде
танылады:
- есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі жоғары деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындары да жоғары деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Алдын ала төленген төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған аванстар
табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде жоғары деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда табыс жұмсалған
шығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz