Ресейдің қазақ жерлерін басып көшуі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Гуманитарлық ғылымдар және өнер факультеті
Қазақстан және дүние жүзі тарихы кафедрасы
Бекітемін
Гуманитарлық ғылымдар және
өнер факультеттің деканы,
т.ғ.к. Г. Кайыргалиева
_____________________
____
___________ 2018 ж.
Қазақстан жаңа тарихы пәні бойынша
050114 – Тарих мамандығы үшін
(ІІІ-курс)
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Атырау, 2018
Шығыс мәліметтер
ОӘК кафедра мәжілісінде талқыланды
№____ хаттама
____ ____________ 2018 ж.
Кафедра
меңгерушісі__________Д.Хамидуллина
ОӘК гуманитарлық факультеттің әдістемелік
комиссиясы
мәжілісінде талқыланды
Қазақстан жаңа тарихы пәні бойынша
050114 – Тарих мамандығы үшін
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Нағымов Шахман Нағымұлы
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің баспасы,
Атырау қаласы, Студенттік даңғыл, 212
Құрастырушы: Нағымов Шахман Нағымұлы
педагогика ғылымдарының
кандидаты
ОӘК аңдатпасы: Қазақстанның жаңа тарихы пәні 050114 Тарих мамандығы
студенттеріне оқытылады. Бұл кезең Ресейдің Қазақстанды ХҮІІІ ғасырда
отарлауынан бастап, 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді қамтиды.
Курстың оқыту барысында студенттерге Отан тарихының осы кезеңдегі басты-
басты оқиғаларынан кең түрде мағлұмат беріледі.
Қазақстан халықтары мәдениетінің тарихы пәнінен гуманитарлық
факультетінің студенттері үшін оқу-әдістемелік кешен Құрастырушы
Нағымов Ш.Н. – Атырау:
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің баспасы, 2018 ж.
101 бет.
Қазақстанның жаңа заман тарихы
Көлемі 3 кредит (135 сағат)
Авторлар:
Тарих ғылымының докторы, профессор Ташенов М.Ж.
Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Мекебаева Т.Қ.
Тари ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы хасанаева Л.М.
Пікір жазғандар:
тарих ғылымдарының докторы , профессор Абдиров М.Ж.
Тарих ғылымдарының докторы , профессор Атабаев Қ.М.
Алғы сөз
Қарастырылып отырған кезеңге байланысты қалыптасқан Қазақстанның саяси
жүйесінің даму процесін білу:
- Өлкені басқару әдістері мен формаларын қарастыру:
- Қазақстандағы патшалықтың ұлттық саясатыеың негізін көрсету:
- Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуінің экономикалық,
әлеуметтік-саяси және рухани бағыттағы салдарын анықтау:
- Патша өкіметінің Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыру
саясатының ерекшеліктері мен оның қазақ қоғамына тигізген салдарын
көрсету:
- Қазақ зиялыларының жаңа шығармашылық еңбектерінің қазақ халқының
ұлттық сана-сезімін оятудағы үлесін көрсету.
Пәннің алдында оқылатын пәндер:
Жалпы курстың алдында Қазақстанның ортағасырлар тарихы, шет елдердің
ортағасырлар тарихы, мәдениеттану , этнология, философия, теориялық
деректеме, теориялық зерттеудің әдісі мен методологиялық курстары. Бұл
қағидаларды орындаған жағдайда, оқылатын курс бойынша, студенттер
нақты жағдайда білім алуға болатындығына сенімділіктің нәтижесінде
болашақта олардың оқытушылық және зерттеу қызметінде көмек
болатындығына сенімдіміз.
Пәннің мазмұны
Кіріспе
Қазақстанның жаңа тарихы курсы Қазақстан тарихы жалпы курсының
құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл пән жалпы курстың жалғасы бола тұра,
Ресейдің Қазақстанды жаулап алуынан бастап 1917 жылдың қазанына дейінгі
кезеңді қамтиды. Сондықтан да бұл курстың хронологиялық шеңбері 1730-1917
жылдар. Пән Қазақстанның Ресей империясының отарына айналу процесін
қарастырады.
Негізгі бөлім
Қазақстанның жаңа заман тарихы
Патшалық Ресейдің қазақстанды жаулап алуының басталуы.
І-Петрдің Қазақ жеріне қарсы бағытталған агрессиялық саясатының
негізі. Орыс әскерлерінің Қазақстанның Солтүстік – Шығыс өлкесін жаулап
алу әрекеттері. Әскери-бекініс жүйесінің салынуы: Семей, Өскемен, Омбы
және т.б. жаулап алу саясатының І-Петрдің мұрагерлерінің тұсында
жалғасуы. Қазақ билеуші топтарының арасында хандық билік үшін таластың
күшеюі. Әбілқайырдың жоңғарлармен күрестен бас тартып, ресей комегімен
жалпы қазақ ханы болуға ұмтылуы. Әбілхайыр ханның ресей бодандығын
қабылдау жөнінде патша әкімшілігімен келіссөз жұргізуі. Патшалықтың
Әбілқайырдың ұсынысын Шығыстағы жаулап алу жоспарын жқзеге асыру
мақсатында пайдалануы. Шымкентке жақын Сазтөбеде өткен Бүкілқазақ
кеңесі.
А. Тевкелев миссиясы. Әбілқайыр және оның жақтастарының ресей
бодандығын қабылдауы. Қазақтардың бұл мәселеге қатынасы. Әбілқайыр
ханның өлтірілуі. Ресейдің қазақ жерлерін басып көшуі.
Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі.
Абылайдың жастық шағы. Оның жоңғарларға қарсы азаттық күреске
қатысуы. Абылайдың хан сайлануы және оның жеке-дара билігінің күшеюі.
Абылай ханның Қазақ хандығының тәуелсіздігін сақтауға ұмтылуы. Абылай
ханның Ресей және Қытай мемлекеттерімен қарым-қатынасы.
Абылай ханның орта Азиялық мемлекеттерден Қытайға қарсы одақ құру
әрекетінің сәтсіздігі. Орта Азия хандықтарының билігінен Қазақстанның
оңтүстік аймаған азат ету. Абылай ханның ішкі саясаты. Егіншілік пен
сауда-саттықты дамыту шаралары. Абылай ханның қазақ халқының
тарихындағы ролі.
ХVІІІ ғ. екінші жартысындағы Батыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси
дағдарыс.
Нұралы ханның отарлық билікпен біріккен іс-әрекеттері. Халықтың
Нұралы ханға наразылығы. Хандық биліктің дағдарысы. Е.Пугачев жағына
шығуы. Қазақ әскерлерінің әскери бекіністерге шабуылы. Патшалықтың
жазалау іскерлерінің Е. Пугачев көтерілісін басу арқылы қазақтарға қарсы
әрекеті.
Сырым Датұлы бастаған қазақтар көтерілісінің басталуы.
Көтерілісшілердің бекіністерге шабуылдарының күшеюі. Игельстромның
көтерілісшілерімен келіссөздері. Батыс Қазақстан территориясының үш
бөлікке бөлінуі. Нұралы ханның биліктен тайдырылуы. Игельстром
реформасы және оның күйреуі. Хандық биліктің қалпына келтірілуі.
Көтерілісшілердің Есім ханды өлтіріуі. Хандық кеңестің құрылуы. Сырым
Датұлы бастаған қазақтар көтерілісінің бәсеңдеуі және тоқтауы.
Бөкей хандығының құрылуы мен жағдайы.
Еділ мен жайық арасындағы ішкі хандықтың құрылуы. Ішкі хандықтың
әлеуметтік – экономикалық дамуының ерекшеліктері. Жер мәселесінің
шиеленісуі. Салықтардың өсуі. Отарлау әкімшілігінің зорлық-зомбылықтары.
Жәңгір ханның халықты қыспаққа алуы және оны Махамбет Өтемісұлының сынауы.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің
басталуы. Көтерілісшілердің хан ордасын қоршап алуы. Көтерілісшілер мен
негізгі күштерінің талқандауы. Көтерілісшілердің жазалануы.
Орталық және Шығыс Қазақстанда отарлық билік жүйесінің күшеюі.
Абылай ханнан кейін хандық биліктің әлсіреуі және дағдарысқа
ұшырауы. Сұлтандар арасындағы бақталастықтың күшеюі. Бұхар мен Қоқан
хандықтарының елдің Оңтүстік аудандарын басып алуы. Патша
әкімшілігінің орта жүзде хандық билікті жоюға ұмтылысы және қазақ
жерінде өз билігін кеңейтуі. Сібір қырғыздары туралы жарғы (1822 ж.)
және орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы (1824 ж.) негізінде отарлық
басқару жүйесін құру әрекеттері және патша әскерінің қазақ жеріне
ішкерілей енуі. Жаңа әкімшілік-территориялық бөлімдер мен билік
құрылымдарын енгізу. Басқарушы элита топтарының Ресей экспанциясына
қарсылығы. Ғұбайдолла және оның жақтастары. Марал Құрманов. Қасым
сұлтан және оның балаларының көтерілісі. Қазақтардың көшуі. Ресейлік
отарлық билік жүйесін енгізудің сипаты, ерекшеліктері және салдары.
Батыс Қазақстанда патшалық ресейдің отарлық бағытының күшеюі.
Шекаралық (Орынбор) комиссиясы, шекаралық сот және жазалау
мекемелерін ұйымдастыру.
Орынбор казак әскерін құру. Әскери бекіністер, казактардың елді
мекендерін салу және Жаңаилецк әскери жүйесін құру. Он шақырымдық
шекаралық сызықтың құрылуы. Жайықтың арғы бетіндегі казактардың елді
мекендері маңындағы жайылымдарда мал баққандары үшін қазақтардан
төлемақы алу. Қазақ балаларын құлдыққа сату туралы патшалықтың 1808
-1819 жж. жарлықтары. Қазақтарғы Жайықтың арғы бетіне өтуге және
шекаралық сызыққа жақын көшіп - қонуға тиым салу. Қазақтардың
қарсылығы: бекіністерге, казак елді - мекендеріне шабуылы және олардың
даланы ішкерілей көшуі. Қаратай сұлтан және Жоламан Тіленшіұлы
басқарған қазақтарың бас көтерулері. Орталық биліктің күшеюінің салдары.
1837-1847 жж.патшалық Ресей агрессиясына қарсы халық соғысы.
Кенасары басқарған соғыстық басталуы. Жасақшылардың Чириковтың жазалау
отрядын талқандауы.
Кенасарының патшалық билік өкілдерімен келіс сөздері және олардың
сәтсіз аяқталуы. Кенасарының белсенді әскери қимылдарының басталуы.
Ақмола бекінісінің қоршауға алынуы. Кенесары әскерлерінең Торғай
даласымен Ырғыз жеріне енуі. 1840 ж. Бітімгершілік Кенесарының хан болып
сайлануы. Қазақ мемелекетін күшейтіп, қалпына келтіру жолындағы
реформалар. Кенесары- мемелекет қайраткері мәмілегер, қолбасшы.
Кенесары ханның Қоқан хандығынан Қазақстанның оңтүстігіндегі
жерлерді азат ету жолындағы әскери қимылдар. Патша әскерінің қазақтарға
қарсы жазалау жорықтарының жаңа қарқын алуы және оның сәтсіз аяқталуы.
Қазақтардың Екатеринск бекінісін талқандауы. Ресей агрессиясына қарсы
1837-1847 жж. халық соғысының тарихи маңызы.
Патшалық ресейге қарсы Сырдария қазақтарының көтерілісі.
Патшалық Ресейдің жаулап алушылық экпедициялары. Ақмешіттің
алынуы. Сырдария әскери жүйесінің құрылуы. Қазақ жерлерінің тартылып
алынуы. Аймаққа казактар мен орыс шаруаларының қоныстана бастауы.
Алым-салықтардың өсуі. Отаршыл шенеуніктердің қыспағы. Жанқожа
Нұрмұхамедұлы бастаған қазақтардың көтерілісінің басталуы. Қазалы
фортының қоршалуы. Арықбалық жанындағы шайқас. Патша әскерлерінің
көтерілісті талқандауы. Есет батыр мен Сыздық сұлтан бастаған
қазақтардың көтерілуі. Көтерілісшілер күресінің сәтсіздігі. Патша
әскерлерінің Сырдария бойына бекінуі.
Патшалықтың ресейдің Қазақстанның оңтүстік аумағын алуы.
Жетісуға патша әскерлерінің енуі. Іле аймағының жерлерін жаулап
алуы.
Сергиополь, Қапал, лепсі қамалдарының салынуы. Аягөз және Көкпекті
округтерінің ұйымдастырылуы. Алатау округінің құрылуы.
Патша әскерлерінің Шу аңғары мен оңтүстікті жаулап алу жорығы.
Алматы, Тоқмақ, Бішкек, Әулиеата, Шымкент және Түркістан қалаларының
алынуы.
Қазақ, қырғыз, өзбектердің біріккен күштерінің Ұзынағаш
(1860 ж.) түбіндегі шайқасы және оның жеңіліске ұшырауы. Жетісу казак
іскерлерінің құрылуы. Сыздық батырдың өзбек, түркмендермен одақтастығының
негізінде патша әскеріне қарсы күресінің жалғасы. Сыздық батырдың
Қашқарға мәбүрлі түрде кетуі. Оның Қазақстанға қайта оралуы.
ІІ бөлім. Қазақстанның өз мемлекеттілігінен айырылуы Ресейдің
отарына айналуы.
Қазақстанда патшалықтың басқару жүйесінің 1867-1868 жж. Уақытша
ереже негізінде енгізілуі
Қазақстанды басқарудың бұрынғы жүйесінен бас тарту және жаңа
отарлау жүйесін енгізудің себептері. 60-шы жылдардың басында Комиссиялар
құру мен жаңа заңдар жобасын жасау. Олардың төңірегіндегі әр түрлі
пікірлер. Оларға Ы. Алтынсарин мен Ш. Уәлихановтың көзқарастары.
Жобаның ерекше комитет пен Минситрлер кабинетінде
қаралуы. Патшаның 1867 – 1868 жж. Уақытша Ережелерді бекітуі.
Жаңа заңдардың мазмұны. Қазақсатнды әкімшілік-
территориялық басқару жүйесін қайта құру. Сот құрылымы мен қызметіндегі
өзгерістер. Жер мәселесі. Салықтар мен алымдар. Мұсылман дініне
көзқарас. Халық ағарту саясаты. Қазақтардың дәстүрлі құқық жүйесі мен
міндеттері. Отарлық шенеуніктердің құқықтары мен өкілеттіліктері.
1867 және 1868 жылдардағы Уақытша Ережелердің сипаты,
ерекшеліктері және бағалануы.
1867-1868 жж. Уақытша ереже енгізілуіне қарсы қазақтардың
көтерілісі.
Отарлық басқарудың жаңа жүйесіне қазақтардың наразылығы.
Қазақстанда Ресей ықпалының күшеюіне хиуа хандығының алаңдатушылығы.
Қазақ өкілдерінің Хиуадағы келіссөздері және олардың нәтижелері.
Ұйымдастыру комиссияларының құрылуы. Олардың жаңа заңдарды
енгізудегі жұмыстары. Орал және Торғай облыстарындағы қазақтар
көтерілісі. Жазаланушы отрядтардың жасақшыларды жазалауы. Қазақтардың
Хиуаға қоныс аударуы.
Маңғыстаудағы көтеріліс. Көтерілісшілердің полковник Рукиннің
отрядтарын талқандауы. Жасақшылардың Скоболев командасы басқарған патша
әскерлерімен шайқасы. Қазақтардың партизандық соғыс әдісіне көшуі.
Маңғыстау жасақшыларының аяусыз басылып, жанышталуы. Қазақтардың
көтерілісінің сипаты, ерекшеліктері және маңызы.
Патша өкіметінің Қазақстандығы орыс шаруаларын қоныстандыру саясаты
Шаруалық отарлаудың мақсаты мен міндеттері. 1868 жылы
Колпаковскийдің Орыс шаруаларын Жетісуға қоныстандырудың Уақытша
Ережесін жасауы. Казнаковтың далалық облыстарға орыс шаруаларын
қоныстандыруы. Аймақта шаруалар отарлауын басқару үшін Қазақстанға
балхашиннің келуі.
Орыс шаруаларының өз беттерімен келіп Қазақстанға
қоныстануы. Қазыналық жерлерге ауыл тұрғындары мен мещандарды өз
ерікетерімен қоныстандыру туралы патшаның 1889 жылғы 13 шілдедегі Заң
және орыс шаруаларының қоныстануының барысына мемелкет тарапынан
бақылау. Қоныстандыру қозғалысының даму, оның кезеңдері. Қазақтардың
жерлерін тартып алу. Қоныстануға арналған бөлімшелерді ұйымдастыру
және оған орыс шаруаларын орналастыру. Шаруалар отарлау әкімшілігінің
шенеуніктерге шабуылы.
Қоныстанған орыс шаруаларының шаруашылық жағдайы.
Қоныстандырылған елді мекендердегі жерді пайдаланудың түрлері.
Агротехникалық жағдайы. Шаруашылық өңдеу ісінің даму дәрежесі.
Жетісуға ұйғырлар мен дүңгендердің қоныс аудыруы.
Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен дүнгендердің ауыр
жағдайы. Онла Қатай билігінің үстемдігі. Жергілікті халықтың Қытай
езушілеріне қарсы көтерілісі. Ұйғырлар мен дүнгендердің заңсыздық пен
талауға ұшырауы. Қытай отарлау әкімшілігінің талқандаулуы. Үш дербес
мемлекеттік бірлестіктің құрылуы (Дүнген хандығы, Ұйғыр сұлтандығы
және Қашқар эмираты)
Қытайдың қашқар эмиратын қайтадан жаулап алуы.
Ресейдің Ұйғыр сұлтандығын ( Іле аймағы) басып алуы. Қытай-орыс
қатынастарының шиеленісуі. Шығыс Түркістанды Қытай мен ресейге бөлу
туралы петербург шарты 1881 ж.
Қытайға өтіп кеткен ұйғырлар мен дүнгендерді Іле
аймағының Шығыс бөлігіне және қазақстанның оңтүстігіне қоныстандыру.
Жер мәселесі қатынастарының шиеленісіуі. Салықтар ен алымдарының өсуі.
Ұйғырлар мен дүнгендердің қайыршылануы. Ұйғыр және дүнгендердің ұлттық
және әлеуметтік қанауға қарсы ашық бас көтерулері. Ұйғырлар мен
дүнгендердің 1916 жылғы көтеріліске қатысуы.
ХІХ ғасырдағы екінші жартысындағы Қазақстанда патшалық Ресейдің
отаршылдық саясатының күшеюі.
Отарлық басқарудың жаңа заңдарын қабылдау. 1886 жылғы Түркістан
өлкесін басқару жөніндегі Ереже, 1891 жылғы далалық облыстарды
басқару жөніндегі Ереже. Қазақстанның жаңа әкімшілік территориялық
құрылымы. Сот билігі. Жер мәселесі. Алым-салық пен міндеткерліктер.
Отарлық әкімшілік билігінің күшеюі. Шоқынған қазақтарға
жеңілдіктер.
Жаңа заңдардың бекітілуі. Отаршылық
әкімшілікетерінің кеңейтілуі. Отарлық шенеуліктерінің құқықтары мен
өкілеттіктердің күшеюі. Олардың жергілікті халыққа зорлық-зомбылықтары.
Салықтар мен алымдардың өсуі. Отаршыл биліктің қазақ қоғамын
ыдыратуы. Далалық билеушілерімен отарлық биліктің одақтасуы және
патшалық отарлау саясатын жүзеге асырудағы рөлі.
Әлеуметтік жағдайдың бұрынғыдан да нашарлауына сай халық
наразылығының өсуі. Әлеуметтік және ұлттық қанауға қарсы қазақтардың
күресі және оның түрлері. Қазақ отрядтары мен орыс қоныстанушыларынан
қазақтардың шаруашылығының күйзеліске ұшырауы. Бағынбаған қазақтарды
сібірге жер аудару. Қазақстанда отарлық басқарудың жаңа жпүйесін
енгізудің сипаты, ерекшеліктері, бағалануы және салдары.
Қазақстанды орыс шаруалары арқылы отарлаудың өрлеуі.
ХІХ ғ. 90-жылдарының басында шаруалық отарлаудың екінші
кезеңінің басталуы. 90-шы жылдардың басынан қоныстанушы орыс
шаруаларының Қазақстанға келуінің өсуі. Шаруалық отарлауды жүзеге
асырудағы Ұлы сібір темір жолын салу құрылысы комитетінің рөлі.
Щебрин арнаулы экспедициясының құрылуы және оның қызметі. Оған Ә.
Бөкейхановтың қатысуы. Ерекше уақытша партиялардың құрылуы және
олардың жұмыстары. Қоныс аудару учаскелерінің құрылуы. Қоныстанушы
шаруаларға мемлекеттік көмек.
Қазақтардың жерлерін жаппай тартып алу. Оларды құнарсыз
жерлерге ығыстыру. Қазақ елді мекендердеріндегі зорлық-зомбылық.
Қасиетті жерлердің қиратылуы. Қазақтардың бас көтеруін басуда
отарлық биліктің әскерлер мен қарулан,ан қоныстанушы орыс шаруаларын
пайдалануы. Қазақтардың елі аз далалық аймақтар мен Қытайға көшуі.
Қазақстандағы шаруалық отарлаудың сипаты мен ерекшеліктері, бағасы және
салдары.
Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы.
Өнеркәсіп-халық шаруашылығының маңызды саласы. Оны
дамытудың екі жолы. Патшалықтың қазақстанда өнеркәсіпті дамытудағы
мақсаты мен міндеттері. Патшалықтың көпестер мен кәсіпкерлерді
қазақстанның табиғи байлығын пайдалануын қолдауы. Тау-кен
кәсіпорындарының және ауылшаруашылық өнімдерін алғашқы өңдеуден
өткізетін өнеркәсіп орындарының ашылуы. Кәсіпорындарлың өлемдері және
олардың техникалық жабдықталуы. Империялық өнеркәсіпті дамыту
мақсатында ресейге шикізат өнімдерін шығару.
Өнеркәсіп жұмысшыларын қалыптастырудың көзі. Олардың
саны және құрамы. Жұмысшылардың жағдайы. Жұмысшылардың әлеуметтік
және ұлттық қанауға қарсы бас көтерулері.
ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ ауылының жағдайы
Қазақстанды отарлау нәтижесінде қазақтардың
шаруашылықтарының күйзеліске ұшырауы. Шаруашылықтың дстүрлі жүйесінің
бұзылуы. Жыртылуға тиісті және жайылым жерлердің таралуы. Мал басының
азаюы. Шағын кәсіпорындардың дағдарысы. Қазақтардың жаппай кедейленуі.
Ауылдағы әлеуметтік қатынастардың шиеленісуі. Қалаған
қауымдық жақсы жерлердің жаулап алынуы. Қоныстанған орыс шаруаларының
қазақтарға қатынасы. Отарлық шенуніктердің бейбастақтығы мен шектен
тыс әрекеттері. Қазақ еңбекшілерінің құқықтарынан айырылуы.
Наразылықтардың үдеуі. Отарлық билік пен ауылдағы болыстық
басқарушылар мен билерге қарсы бас көтерулер. Қоныстанған орыс
шаруаларымен қақтығыстар.
Қазақтардың әлеуметтік және ұлттық қанауға қарсы күресінің
сипаты, ерекшеліктері және маңызы.
ХVIII – XIX ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті.
Патшалық отарлық биліктің қазақ халқының мәдениетіне
қатынасы. Қазақтарды орыстандыру және християндандыру саясаты.
Қазақтардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, наным-
сенімдерінің, халықтың шығармашылығы өнері- ауыз әдебиетінің сақталуы мен
одан әрі дамуы. Қазақтың ақын-жыраулары: Тәттіқара, Көтеш, Шал, Үмбетей,
Ақтамберді, Бұхар, Нысанбай және т.б. олардың шығармашылық өнерінің
маңызы.
Қоғамдық ой мен әдебиеттегі Зар заман мектебі. Ақын-
ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы.
ХІХ гасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы
ағартушылары, ойшылдары, ақындар мен сазгерлері. Орыс, татар, башқұрт
жәнешетел ғалымдарының қазақтардың әдебиеті мен тарихын оқып, зерттеуі.
Қазақ халқының мәдениетінің ерекшеліктері мен маңызы және
оның бүкіл адамзат мәдениетіне қосқан үлесі.
ІІІ бөлім. ХХ ғасыр басындағы отарлық Қазақстан
ХХ ғасырдың басындағы қазақстанның әлеуметтік - экономикалық даму
Қазақстанда отарлық қанаудың күшеюі. Қазақ жерлерін жеке
меншікке сату туралы 1901 жылғы Заң. Шаруалар бастығы лауазымын
құру. Қоныстандыру басқару ұйымын құру. 1904 жылғы 6 маусымдағы Ауыл
тұрғындары мен жер иеленуші мещандардың өз еріктерімен қоныстануы
туралы Заң.
Стольпиннің аграрлық реформасына байланысты Қазақстанға
орыс шаруаларының қоныс аударуының ұлғаюы. Жаңа экспедициялардың
ұйымдастырылуы. Қоныстану қозғалысының өсу динамикасы. Хуторлық
бөлімшелердің ұйымдастырылуы. Қазақтардың жаппай жерден айырып,
дәстүрлі көшпелі шаруашылығының бұзылуы. Олардың кедейленуі.
Демографиялық ахуалдың өзгеруі. Қазақ этносының өмір тіршілігіне
қауіп төнуі.
Қазақ демографиялық зиялы қауымның қоныстануы саясатына
қарсылығы.
Қазақстан өнеркәсібінің жағдайы. Аймақтың өнеркәсібіне шет ел
капиталының енуі. Акционерлік қоғамдардың құрылуы. Өнеркәсіп пен
сауданың дамуының сипаты мен ерекшеліктері. Ресейдің шикізат қоры мен
өнеркәсіп өнімдерінің рыногын нығайтудағы Қазақстанның рөлінің
күшеюі.
Қазақстанда әлеуметтік-таптық қайшылықтың өсуі.
Қоныстанған елді мекендер мен қазақ ауылдарындағы мүліктік негіздегі
жіктеушіліктің күшеюі. Қазақ байлары – мал саудагерлері. Қазақтың мал
саудагердері мен татар көпестреінің ірі сауда буржуазиясын
қалыптастыруы. Өнеркәсіп жұмысшыларының қалыптасуы. Олардың өсу
көздері, саны мен құрамы.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
ерекшеліктері.
Бірінші орыс революциясының Қазақстанға әсері
Бірінші орыс революциясының басталуы. Оның сипаты,
ерекшеліктері және маңызы. Бірінші орыс революциясының Қазақстанға ықпалы.
1905 жылдың көктемі мен жазындағы Қазақстан жұмысшыларының бас
көтерулері. Қоныстанған елді мекендердегі толқулар. Қазақтардың
наразылығының өсуі. Қазақстан қалаларындағы манифестациялар мен
шерулер. Үкіметке қарсы ұйымдастырылған бас көтерудегі қазақ
демократиялық зиялыларының рөлі. Петициялық науқан. Панисламдық бағыт-
патшалықтың саясатына қарсы наразылықтың күрес түрі ретінде.
Ә. Бөкейханов пен Ж. Ақбаевтың омбы қаласындығы қазан
айындағы толқуларға белсенді қатысуы. 17 қазан патша манифесінің
аударылуы және оның далалы өлкеге тартылуы. 1905 жылдың қазан-
желтоқсан авйларындағы жұмысшылардың өнеркәсіп орындары мен теміржол
станцияларындағы бас көтерулері. Ресейдегі рефолюцияның бәсеңдеуі
кезіндегі жұмысшылар қозғалысы. Орыс қоныстанушылары мен қазақ
шаруаларының толқулары. Саяси партиялардың қызметінің жандануы және
олардың Қазақстандағы қоғамдық-саяси қозғалысының дамуына ықпалы.
Қазақ демократиялық зиялы қауым қызметінің белсенділігінің артуы.
Олардың мұсылман қозғалысы мен Мемлекеттік думананың жұмысы.
Бірінші орыс революциясы жылдарында Қазақстандағы қоғамдық-
саяси қозғалысының дамуының сабақтары мен маңызы.
Қазақстан Ресейдегі жаңа революциялық даму және реакциялық кезеңде
Ресейдегі демократияның Қазақстанға ықпалы. Қазақ
демократиялық ұлттық зиялыларын қарсы сот процестері. Аймақта
полицейлік-жандармдық жүйесінің күшеюі.
Қоныстанушы елді мекендер мен қазақ ауылдарындағы толұулар.
Жұмысшылардың бас көтерулері.
Патшалық Ресейдің отарлық езгісіне қарсы күресте халықтың
оянуындағы қазақтың ұлттық-демократиялық зиялыларының рөлі. М.
Дулатовтың Оян қазақ өлеңдер жинағы және оның маңызы. Қазақ тілінде
газет, журналдардың шығуы және олардың қазақ халқының ұлт-азаттық
қозғалысы идеологиясының қалыптасуындағы маңызы. Бұқара халықтың
белсенділігін арттыруда Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, Ш.
Құдайбердиевтің , М. Жұмабаевтың, М-Ж. Көпеевтің және басқаларының
еңбектері.
Қазақстан бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
Ресейдің соғысқа кіруі. Соғыстың сипаты. Оған таптар мен
саяси партиялардың қатынасы. Ресей экономикасының әскери бағытқа
көшірілуі. Әскери-экономиканы ұйымдастырудағы органдардың құрылуы.
Қазақстанға Төтенше Соғыс жағдайының енгізілуі. Өнеркәсіп және
ауылшаруашылық өндірісінің төмендеуі. Сауданың құлдырауы. Азық-түлік
дағдарысы. Азық-түлік пен тұтыну тауарларына бағаның өсуі. Әскери
салықтар мен әр түрлі алымдардың енгізілуі. Мал-мүлік пен көлік
күштерін реквизициялау. Отарлық шенеуніктер және ауыл-болыстық
басқарушылардың бейбастақтығы мен зорлық-зомбылықтары.
Халықтың жағдайының одан әрі нашарлауы. Жұртшылықтың және
қазақ демократиялық ұлт зиялы қауымның соғысқа деген көзқарастары.
Зиялылардың отарлық саясатты сынауы және ресейден орыс шаруаларын
көшіріп әкеліп қоныстандыруға қарсылығы.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.
Көтерілістің алғышарттары. Патшалық Ресейдің отаршылдық қанауының
зардаптары. 1916 жылдың 25 маусымындағы патша жарлығы. Қазақ жастарының
тылдығы жұмыстарға алынуы. Көтерілістің негізгі ошақтары. Көтерілістің
қозғаушы күштері мен қолбасшылары.
Көтеріліске ауыл-болыстық басқарушылары мен қазақтың
демократиялық ұлт зиялыларының көзқарасы. Тылдағы жұмыстарға
тартылғандарды пайдалану және оларға қазақтың демократиялық ұлт
зиялылары тарапынан көмектер.
Көтерілісшілерге қарсы патшалықтың жазалаушы экспедициялар.
Орыс шаруларының қазақтарға қарысы қарулануы. Көтерілістің басып
жаншылуы. Қазақтардың өзге аймақтарға қоныс аударуы. Уақытша үкіметтің
1916 жылғы көтеріліске көзқарасы. Қазақтың демократиялық ұлт зиялыларының
1917 жылы Қытайдан оралған қазақтарға көмегі.
1916 жылғы Қазақстандағы көтеріліс-империализмге қарсы
дүниежүзілік азаттық қозғалыстың құрамдас бөлігі. 1916 жылғы
Қазақстандығы көтерілістің сипаты, ерекшеліктері және тарихи маңызы.
Қазақстан 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде.
Ресейдегі Ақпан демократиялық революциясының жеңісі және
оның Қазақстан үшін маңызы. Қазақстандағы саяси биліктің өзгеруі.
Самодержавиялық ескі басқару билігінің құлатылып, жаңа билік
органдарының құрылуы: уақытша үкіметтің атқару комитеттері,
жұмысшылар мен шаруалардың және солдат депутаттарының Кеңестері.
Қазақ комитеттері.
Уақытша үкіметтің патшалықтың бұрынғы отарлау саясатын
жалғастыруы. Облыстық қазақ съездері және олардың шешімдері. Атқару
комитеттерінің, Кеңестердің және қазақ комитеттерінің қызметі.
Қазақстандағы саяси биліктің сипаты мен ерекщеліктері.
Уақытша үкімет пен Кеңестердің саясатына халық бұқарасының дамуындағы
қазақ демократиялық зиялыларының рөлі.
Қазақ мемлекеттілігін қалпына клтіру жолындағы қазақтың
демократиялық ұлт зиялыларының іс-әрекеті.
Ресейдегі саяси биліктің Елде анархияның етек алуы.
Шілде Жалпықазақ съезі және оның шешімдері. Алаш партиясын
құру мәселесінің көтерілуі. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлау.
Алаштықтардың халық арасындағы беделінің өсуі. Уақытша үкіметтің
саяси билік институттарының таратылуы.
Пәннің оқу бағдарламасы-Sillabus
1. Оқытушы туралы мәлімет.
Нағимов Шахман Нағымұлы, 1945 жылы туған, п.ғ.к. Гурьев мемлекеттік
педагогикалық институтын 1971 жылы бітірген. Қазақ ССР халық ағарту ісінің
озық қызметкері (1985), ҚР білім беру саласының құрметті қызметкері (2006).
7 кітап және оқу құралдарының авторы. Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі. Кафедрада сағат 8.30-дан 18.00 дейін болады.
2. Пән туралы мәлімет.
Аты: Қазақстанның жаңа заман тарихы
Кредиттер саны – 3
Өткізетін орны: №2 оқу корпусы, 217 аудитория
Оқу жоспарынан көшірме
Курс Семестр
Ағымдағы 20
Аралық 35
Үй тапсырмасы 10
Қорытынды 35
Барлығы 100
1.9. Курс саясаты мен процедурасы.
Студенттерге төмендегі талаптар қойылады:
- Сабақтарға кешікпеу;
- сабақтарды жібермеу;
- дәлелсіз себептермен жіберсе қортынды пайыздары кемітіледі;
- сабақтарда, өз бетімен жұмыстарда, мұғаліммен бірге жұмыс кезінде
студенттің белсенділігі құпталып, нәтижесінде ықпал етеді.
- сабақ үстінде ұялы телефонды, музыка тыңдау құралдарын пайдаланбау.
Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар
Курстың тақырыптық жоспары.
№ Тақырып атауы Дәріс Семинар СОБЖ СӨЖ
1 Қазақ билеуш-ң Рес. 1 1 1 1
протекторатт-н қаб.
2 Қазақ билеуш-ң Рес. 1 - 2 2
бодандығын қаб.
3 Патш-қ Рес-ң даланы 1 - 1 1
отарлауға көшуі.
4 Сібір қырғыздары туралы1 1 2 2
жарғы.
5 ХҮІІІ ғ-дағы Қазақстан.1 1 1 1
6 Сібір және Сырдария 1 1 1 1
линия-ң бірігуі.
7 Сырым Датұлы бастаған 1 1 2 2
Кіші қазақ-ң
көтерілісі.
8 1 - 1 1
----------------
9 Бөкей хандығының 1 1 1 1
құрылуы.
10 ХІХғ. Қазақтар 1 1 2 2
көтерілісі.
11 Кенесары Қасымұлы 1 1 2 2
бастаған көтеріліс.
12 Кенесарыныңы қаза 1 - 1 1
болуы.
13 ХІХ ғ. реформалар. 1 - 2 2
14 Салықтар реформасы. 1 1 2 2
15 60-70 жылдардағы 1 1 2 2
толқулар.
16 Басқа өкілд-ң 1 - 2 2
Қазақстанға қоныс
аударуы.
17 Экономикалық жағдай. 1 - 1 1
18 Әлеуметтік жағдай. 1 1 2 2
19 Жіктердің пайда болуы. 1 - 1 1
20 Халық ағарту ісі. 1 - 1 1
21 Музыкалық өнер. 1 - 2 2
22 Еңбек құралдары мен 1 - 2 2
қару-жарақ.
23 Салт-дәстүрлері. 1 - 1 -
24 ХІХ-ХХ ғ-дағы 1 1 2 2
Қазақстан.
25 Өнеркәсіп. 1 1 2 2
26 Столыпиннің аграрлық 1 - 2 2
реформасы.
27 Қазақстандағы саяси 1 - 1 1
жағдай.
28 1916 ж. ұлт-азаттық 1 1 2 2
қозғалыс.
29 1917 ж. Рес. Ақпан 1 1 1 1
оқиғалары.
Қорытынды. 1 - - -
Барлығы: 30 15 45 45
Ш. Нағымұлы
Қазақстанның жаңа тарихы
(лекциялар курсы)
2018 жыл.
1-лекция. Қазақ билеушілерінің Ресей протектораттығын
қабылдауы.
Мақсаты: Студенттерге қазақ билеушілерінің Ресей протектораттығын
қабылдауы туралы нақты мағлұмат беру
Жоңғар хандығының құрылуы Кіндік Азияға елеулі өзгерістер әкелді.
Жоңғарлардың қазақ жерлеріне басып кірулері салдарынан (1681-1684, 1694,
1711-1712, 1714-1717) көшіп-қонудың дәстүрлі бағыттары мен жолдары және
оның ғасырлар бойы қалыптасқан бүкіл жүйесі тұтасымен бұзылды. Ал мұндай
ішкі талас-тартысты, феодалдардың жайылымдар үшін күресін, ру аралық
дауларды, қақтығыстарды күшейте түсті. Ал мұндай қиындықтан тек Ресей
шекаралары маңындағы суы мен шөбі мол әрі басқа жердегіден гөрі қауіпсіз
қоныстар есебінен құтылуыға болар еді.
Дегенмен, Кіші жүздің бір бөлігінің Ресей азаматтығын алуды тездетуіне
себеп болған негізгі жағдай – жоңғар феодалдарының агрессиясы еді.
Жоғар хандығы әскери жағынан алғанда сұсты күш саналады. XVII ғасырдың
аяғында-ақ саны жағынан мол жоңғар әскерінің қару-жарағында білтелі отты
қару болды. Қазақтардың қару-жарақтары жоңғарлардікінен әлдеқайда олқы
еді.
Қазақтардың сыртқы саяси жағдайының күрделілігі одан аман шығудың
жолдарын іздестіре беруге түрткі болды.
Қазақ-жоңғар соғыстары нәтижесінде күйзеліске ұшыраған қазақ халқы
Ресей көмегіне сүйенуге мәжбүр болды. Қазақ-орыс байланыстарының тамыры
тереңге жатқанды. Ол байланыстар Россияның Қазан (1552), Астрахан (1556)
хандықтарын, сондай-ақ Поволжы халықтарын бағындырып алғаннан кейін одан
әрі тереңдей түсті.
Қазақстанның Ресейге қосылуы алдында олардың арасында едәуір саяси
байланыстар болды. Орыс мемлекеті өзінің Шығыстағы мемлекеттік шараларын
кеңейтуге мүдделік көрсетті. Мемлекеттік өкіметтің орталықтандырылуына және
күшеюіне қарай көршілес жатқан шығыс мемлекеттерінің халықтарымен сауда
айырбасын өзара қарым-қатынастың басқа да түрлерін дамытудың мүмкіндіктері
едәуір арта түсті.
Орыс үкіметі қазақ жері арқылы өтетін дәстүрлі сауда жолдарынынң
қауіпсіздігіне ынталы болды. Қазақ хандығы өз кезегінде жоңғар және орта
Азияның басқыншыларға қарсы күресте Орыс мемлекетімен одақ болуды қалады.
1594 жылы Москваға Құлмұхамед бастаған Тәуекел ханның елшілігі келді.
ХҮІ ғасырда орталықтандырылған орыс мемлекетінің құрылуы шығыста
орналасқан елдердің отарлау процесін жеделдетті. Сібірді және Қазақстанды
өзіне қосып алудағы мақсаты металға, қымбат теріге және басқа ресурстарға
бай елдердің жерін пайдалану болды. Москва мемлекетінің құрамына Сібірді
қосып алудың басы 1581 жылғы Ермактың жорығына байланысты болды. Ол көшім
хан әскерін талқандап, Сібір жерінің бір бөлігін Ресей империясы құрамына
қосып алды. Жаңа жерлерді басып алуда сол жерлерге қамалдар тұрғызу ісіне
ерекше мән берілді. Қамалдардың төңірегіне поселкелер, деревнялар салына
бастады. Қазақстанға жақын шекараларда, Ертіс өзенінің бойында Плюшень
(1586), Тобольск (1587) қалалары салынды.
ХҮІІІ ғасырдың басында, Батыс Қазақстанда жаңа қалашықтар - 1620 жылы
Яицк, 1640 жылы Гурьев салынды. 1718 жылы Северский, Чередов экспедициялары
Семипалатинск қалашығының негізін салды. 1720 жылы майор Яихачевтың
экспедициясының нэтижесінде Уст-Каменагорск қалашығы салынды.
I Петр тұсында Сібір, Ертіс, Колыванск линияларының негізі қаланды. Бұл
линияларға кіретін қамалдар ілкіде жоңғар басқыншылары қарсы күресте
сенімді қорған болғанымен, жоңғар мемлекетінің күйреуінен кейін қазақ жерін
отарлау құралдарына айналды.
1725, 1730 жылдарда қазақ әскерлері жоңғарларды жеңіліске ұшыратқанмен,
бүл жеңістер баянды болмады. Қазақ жүздері арасында бірауыздылық болмай,
өзара қырылысып отырды. Ол кезде Кіші жүздің ханы Әбілхайыр, Орта жүзде
Семеке, Ұлы жүзде Жолбарыс хан болатын. Осындай жағдайда жоңғар және орта
Азиялық хандықтармен соғыстардан Волга бойы халықтарының жойқын
шабуылдарынан әбден қалжыраған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Россия бодандығын
қабылдау жөнінде шешім қабылдады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. История Казахстана. (ХVІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
2. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008.
2-лекция. Қазақ билеушілерінің Ресей бодандығын қабылдауы.
Мақсаты: Қазақ билеушілерінің Ресей бодандығын қабылдауы жайлы
студенттерге толық мәлімет беру
Ақтабан шұбырынды жылдары (1723-1727 жж.) аштық, қайғы-қасірет,
материалдық құндылықтардың күйреуін ала келді, өндіргіш күштерді дамытуға
орны толмас зиян келтірді. Жоңғар әскерлерінің қысымымен қазақ рулары
ғасырлар бойы мекендеген өздерінің туып-өскен жерлерін тастап кетуге мәжбүр
болды. Мұның өзі қазақтардың іргелес жатқан аудандарына үдере көшуіне әкеп
соқты.
Бұл шұбырушылық адамдарды болмай қоймайтын қырылып-жойылушылық пен
апатқа душар етті... қайыршылық пен қайғы-қасірет көру жаппай етек алды,
біреулер аштықтан өліп жатты, енді біреулер өз әйелдері мен балаларын
лажсыз тастап кетті, - деп жазды осы жайында А.И.Левшин.
1729 жылы Балхаш көлінен оңтүстік-шығысқа таманғы Аңырақай деген жерде
қазақ сарбаздарының жоңғар басқыншыларымен қантөгісті шайқасы болып өтті.
Онда үш жүздің бірлестірілген күштері тамаша табысқа жетті. Жаулап
алушылардың әскерлері Іле өзенінің бойымен Шығысқа қарай шегіне бастады.
Бірақ осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты қазақ жасақтарының
жетекшілері билікке таласа жанжалдасып қалды да, мұның өзі ойраттардың
жағдайын жеңілдетіп, қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресіндегі көптеген
құрбандықтары мен күш-жігерін жоққа шығарды.
1726 жылы Кіші жүз ханы Әбілхайыр, ағамандар Сүгір, Едікбай, Қажыбай,
Құлымбай, т.б. Ресейден Кіші жүз қазақтары үшін қорғаушылық сұрауға елші
Қойбағарды жөнелтті. Бірақ оның бұл сапары нәтижесіз қалды.Әйтсе де
Әбілқайыр өзінің көздеген мақсатын аяқсыз тастамады.
1730 жылы Әбілхайыр хан батыр Сейтқұл Қойдағұлұлы және Құлымбет
Қоштайұлы би бастаған қадамнан тұратын елшілерін Петербургке аттандырды.
Қазан айында елшілік Петербургке келіп, император әйел Анна Ивановнаға
Ресей құрамына Кіші жүз қазақтарын қосып алу туралы өтініші жазылған
Әбілхайыр ханның хатын табыс етті. Ол кезде Ресей құрамына Еділ қалмақтары,
Кабарда княздігі, Грузия кірген болатын. 1730 жылдың 19 қаңтарында
А.И.Әбілхайыр ханға және бүкіл қазақ халқына, оларды Ресей бодандығына
енгізу жөнінде грамота қабылдады.
Қазақстанды Ресей құрамына алу туралы ант қабылдату үшін орыс патшасы
Тевкелев бастаған елшілік жіберді. Тевкелевке көп өкілеттік берілді. Оған
қазақ жерін геодезиялық, географиялық түрғыдан зерттеу, қазақ халқының салт-
дәстүрлерімен танысуға байланысты тапсырмалар берілді.
1731 жылы 5-қазанда Тевкелев бастаған елшілер Әбілхайр ханның Ырғыз
өзені бойында орналасқан ордасына келіп жетті. Мәртебені мейманды Әбілхайыр
ханның ұлы Нұралы бастаған құрметті эскорт қарсы алды. Осы жерде қазақ
рулары арасында Ресейге қосылу мәселесі бойынша бірауыздылықтың жоқтығы
анықталды. Ру басылары мен сұлтандардың көпшілігі орыс бодандығы туралы
естігісі келмейтіндігін мәлімдеді. Жағдай ауырлады. Айлакер Тевкелев қазақ
елі арасында ерекше беделі бар табын руының атышулы батыры Бөкенбайды, оның
күйеу баласы шекті руының батыры Есетті, Құдаймендіні және т.б. үгіттеп,
ақыры оларды көндіріп тынды. Нәтижесінде, 1731 жылдың 10-қазанында Кіші
жүздің ханы және 29 старшынасы Ресей бодандығын қабалдау туралы ант берді.
1732 жылдың 24-қарашасында Тевкелев өз миссиясын аяқтап, Найзакескен
мекенінен кері қайтар жолына шықты. Петербургке жіберілген елшілігімен
бірге 1733 жылдың 2-қаңтарында Уфаға келді. Петербургте өткен
келіссөздердің нәтижесінде Кіші жүздің Ресей азаматтығына кіруі түпкілікті
шешілді.
Сол кезде, 1733-1734 жылдары Оңтүстік Қазақстанның кейбір билері мен
ықпалды сұлтандары да Ресейдің азаматттығын қабылдауға тілек білдірді.
Император Анна Иоанновна 1734 жыдың 10-маусымындағы жарлығы үкіметтің Ұлы
жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісетінін дәлелдеді.
Алайда оның Ресейден шалғайлығы, сонымен қатар Жоңғариямен жарассыз
қарым-қатынасы, ресейлік бағдар ұстаған Жолбарыс ханның 1740 жылы өлтірілуі
бұл жоспардың жүзеге асырылуын көп кейінге сырғытып тастады.
Негізінен Қазақстанның Ресейге қосылуы ХҮІІІ ғасырда ауыр кезеңде
басталғанымен бейбіт жағдайда жүрді, түбегейлі қосылуы XIX ғасырда
аяқталды.
Орта жүздің Ресейге қосылуы Анна Ивановнаның 1734 жылғы 10 маусымдағы
жарлығымен жүзеге асырылды. Алайда Семеке ханның қайтыс болуына байланысты
бүл жарлық Орта жүзге жетпей қалып, Орта жүз шын мәнісінде 1822 жылғы
Сперанскийдің Сібір қырғыздарының жарғысына дейін өз тәуелсіздігін сақтап
қала алды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы (очерктер). Қазақстан тарихы көне заманнан
бүгінге дейін. Алматы, Дәуір баспасы, 1994
2. История Казахстана. (ХVІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
3. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008
4. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993
5. Тынышпаев М. Великие бедствия (Актабан шубырынды). А.,1992.
3-лекция. Патшалық Ресейдің даланы отарлауға көшуі. Әскери
бекіністердің, қалалардың салынуы.
Мақсаты: Патшалық Ресейдің даланы отарлауға көшу және әскери
бекіністердің, қалалардың салынуы туралы студенттерге жан-жақты түсінік
беру
Алғашында Патша өкіметі Қазақстан жеріндегі отарлау шараларын біртіндеп
жүзеге асырды. Сөйтіп, Ресей бодандығын қабылдаудың басынан бастап, Ресей
үкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүйелі түрде жүргізе бастады.
1734 жылы жаңа қосылған жерлерді бекіту мақсатында арнай Қырғыз-Қайсақ
экспедициясы құрылып, оның басшылығына сенаттық обер-хатшысы И.К.Кириллов
бекітілді, оның орынбасары болып Тевкелев тағайындалды. 1737 жылы Кириллов
қайтыс болғасын, коммиссияның аты Орынбор коммисиясы деп өзгертілді. 1735
жылы Орынбор бекінісінің қүрылысы басталды.
1734 жылдан бастап ол Орынбор губерниясының, 1748 жылдан - Орынбор
казак әскерінің орталығына айналды. Қазақстанда күшейтілген әскери
бекіністер жүйесі қалыптасты. Тек ғана 1740-1743 жылдар аралығында Кіші жүз
және Оңтүстік Орал аймағында Воздвиженная, Россыльная, Ильинская, Танальск,
Оразым, Қызыл, Магнитная, Каракөл, Прутоярск, Нижнеозерная, Перегибнская,
Уст-Уйская, Елшанская, Красногорская, Губерменская, Новосершевская және
басқа қамалдары салынды. Олардың бәрі қазақтардың келісімінсіз салынып,
жайылымдарын тарылтты. Бұларға дейін, ХҮІІ ғасырдың 50 жылдары Горькая,
Иртышская, Колыванская, Орская қамалдары салынған болатын. Осындай
саясаттық нәтижесінде Жайық өзенінің теңізге құятын сағасынан Өскеменге
дейін ұзындығы 3,5 мың шақырымға жететін қамалдар мен форпостар жүйесі
қазақ жерін шырмауықша шырмап тастады.
Қазақ жерін ашықтан ашық отарлау саясатын Орынбор генерал-губернаторы
Неплюев жүгізді. Мәселен ол, 1742 жылы 19-қазанда жариялаған жарлығы
бойынша қазақтарға жайық өзеніне жақын жерлерде мал бағуға, мал суаруға
жапан салды. Бұл құжатта Жайық казактары мен Гурьев комендантына Жайық
өзенінің оң жағалауын түгелдей өртеп, қазақтар мал жаюына мүмкіндік
қалдырмау жөнінде жарлық берді
ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарының аяғы мен 40-жылдардың басында жоңғарлар
Тобыл және Есіл өзендері бойымен баса-көктеп кіріп, Орта жүз қазақтарына
ойсырата соққы берді. 1742 жылдың 20-мамырында Ресей үкіметі алғаш рет
қазақтарды жоңғарлардан қорғау шараларын қолдарына алды.
1742 жылдың 2-қыркүйегінде Неплюев Гаидан-Церенге хат жолдап,
қазақтарға шабуылды тоқтатуды, қолға түскен тұтқындарды, олардың ішінде
Абылайханды босатуды талап етті.
Сол жылдың, яғни 1942 жылдың 19-қазанындағы Патша үкіметінің жарлығы
бойынша жарлығы бойынша Жайық өзені жағасының қамалдар маңында қазақтардың
көшіп-қонуына тыйым салынды. Сонымен қатар олардың Каспий теңізінің
жағалауларында көшіп-қонып жүрген жерлері шектелді.
Қазақ тарихында өзіндік із қалдырған, Қазақ елінің болашақ тағдырына
өзгерістер енгізген Әбілхайыр хан өзінің қас жауы Барақ сүлтанның ханды
қолынан 1748 жылы 2-тамызда 56 жасында қаза тапты. 1748 жылы 2 қыркүекте
оның орнына хан тағына үлкен үлы Нұралы сұлтан отырды.
XVIII ғасырдың 50-60-жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері
алқаптарындағы Орта ж.үздің қазақтары да өздерінің мекендеген жерлерінен
ығыстырылды.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта :
1. Гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әсери шептер құрылысын
тездетіп салу және тұрақты орыс-казак (Орынбор, Жайық, Батыс-
Сібір, кейін Жетісу) мекендерін құру жолымен
2. Саяси-әкімшілік реформалар жасау, сыртқы округтер мен приказдарды
одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу
жолдарымен
3. Қазақ даласын өзіне біржолата қосу, ал Орта Азия хандықтарымен
сауда-саттықты кеңейту жолдарымен жүргізілді.
Патша өкіметі түпкілікті билеу үшін әр түрлі реформалар жүргізіп,
қазақтың елдік-этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды
губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды.
Патша өкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржола
кигізуі 1822-1867 жылдарға дейін созылды. Сонымен бір жарым ғасырға
созылған Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі негізінен аяқталды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы (очерктер). Қазақстан тарихы көне заманнан
бүгінге дейін. Алматы, Дәуір баспасы, 1994
2. История Казахстана. (ХҮІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
3. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008.
4-лекция. Сібір қырғыздары туралы жарғы - Орта және Кіші жүздерде
хандық биліктің жойылуы.
Мақсаты: Студенттерге Сібір қырғыздары туралы жарғы - Орта және Кіші
жүздерде хандық биліктің жойылуы жайлы толық мағлұмат беру
Қазақ мемлекеттігінің жойылуы патшалық басқару ісін енгізу ісімен қатар
жүрді.
ХҮІІІ ғасырдың 80 жылдары Орынбор губернаторы Игельстром Кіші жүзде хан
билігін шектеген реформа жүргізді. Қазақ өлкесін басқаруды жалпы ресейлік
басқару ісіне жақындату мақсатында Сібір генерал-губернаторы Сперанский
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы жарғы қабылдады.
Сібір қырғыздары туралы жарғы - 1822 жылғы Орта жүзде хандық билікті
жоюға бағытталған реформа.
Жарғы бойынша Сібір қазақтарының округі сыртқы және ішкі округтерге
бөлінді. Бұлар – Қарқаралы, Көкшетау (1824), Құсмұрын (1825), Баянауыл
(1826), Аягөз (Сергиполь) (1831), Ақмола (1832), Аманқарағай (1834), т.б.
Сперанский реформасы бойынша Сібір екіге, Иркутск орталығы болған Шығыс
Сібірге, Тобольск орталығы болған батыс Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге
Тобыл, Омек, Томск обылыстары және Орта жүз, ұлы жүз қазақтарының
территориялары енді. Жарғыға сай Сібір қазақтарының облысы округтерге,
округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Округке құрамында 15-20
болыс, болыста 10-12 ауыл, ауылда 50-70 киіз үйден болған.
Округтер басында округтік приказдар тұрды. Оны формалды түрде аға
сұлтан басқарды. Болыс басында болыс сұлтандары тұрды.
Ауылдарды ауыл старшыналары басқарды. Оларды үш жылда бір рет ауыл
тұрғындары сайлап, округ приказдары бекітті, хан билігі жойылды.
Бұл жарғы бойынша Жинау және салық мөлшері белгіленді. Мал салығы жүз
малдан бір бас мал алынатын болды. Сондай-ақ денсаулық сақтау ісінде әрбір
округке 2 елшіден тағайындалды.
Сібір қырғыздары туралы жарғы сайып келгенде Орта жүзді Ресей
құрамына түпкілікті енгізу деген сөз еді. 1824 жылы 8 ақпанда патша үкіметі
Қарқаралы приказын құрып, оның басына подполковник Тұрсын Шьңғысұлын
тағайындады. Сол жылы Көкшетау приказы құрылды. 1832 жылы Ақмола приказы
пайда болды. Ақмола приказы патша үкіметінің Қазақстанды отарлау ісіндегі
плацдарына айналып, оның құрамында 1200 солдат пен офицерден тұратын әскери
контингент болды.
1824 жылы Ресей үкіметі орынбор генерал-губернаторы дайындаған Орынбор
қырғыздары туралы жарғыны қабылдады. Орта жүздегі сияқты Кіші жүзде де хан
билігі жойылды. Жүз бөліктерге бөлініп, оларды Шекара дастандарына
бағынатын сұлтан басқарды. Сондай-ақ ауылдарды Шекаралық комиссия
тағайындайтын старшыналар басқарды.
1781 жылы Абылай хан өлгесін, Орта жүздің ханы болып, оның үлы Уәли
тағайындалған еді. Кейін патша үкіметі оны орнынан түсіріп, Бөкейді хан
етіп қойды, ол 1817 жылы қайтыс болды.
Кіші жүз Аймуақ хан өлгесін, оның орнына хан болған Арынғазыны да патша
үкіметі Калугага жер аударып жіберді. Сөйтіп Қазақстанда хан билігі мүлдем
жойылды.
Қылмыстық, талап-арыз және облыстық басқармаға түскен шағымдарға
негізделген жаңадан сот жүйесі енгізілді.
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы жарғы алғашқы патшалық реформа
ретінде бүкіл дәстүрлік билік құрылымын қиратып, әлеуметтік саяси жане
шаруашылық өмірдің, барлық жақтарын қамтыды, патшалық Ресейдің орталық
саясатының кеңейе тусуіне жол ашты.
Сөйтіп, 1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М.М.
Сперанскийдің басшылығымен жасалған Сібір қырғыздары туралы жарғы және
1824 жылы Орынбор қырғыздары туралы жарғы деген құжат негізінде патша
өкіметі қазақ жерін басқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша
Кіші жүз бен Орта жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде (соңғы хан Шерғазы
Айшуақов) хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік-саяси басқару
жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде аға сұлтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Гуманитарлық ғылымдар және өнер факультеті
Қазақстан және дүние жүзі тарихы кафедрасы
Бекітемін
Гуманитарлық ғылымдар және
өнер факультеттің деканы,
т.ғ.к. Г. Кайыргалиева
_____________________
____
___________ 2018 ж.
Қазақстан жаңа тарихы пәні бойынша
050114 – Тарих мамандығы үшін
(ІІІ-курс)
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Атырау, 2018
Шығыс мәліметтер
ОӘК кафедра мәжілісінде талқыланды
№____ хаттама
____ ____________ 2018 ж.
Кафедра
меңгерушісі__________Д.Хамидуллина
ОӘК гуманитарлық факультеттің әдістемелік
комиссиясы
мәжілісінде талқыланды
Қазақстан жаңа тарихы пәні бойынша
050114 – Тарих мамандығы үшін
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Нағымов Шахман Нағымұлы
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің баспасы,
Атырау қаласы, Студенттік даңғыл, 212
Құрастырушы: Нағымов Шахман Нағымұлы
педагогика ғылымдарының
кандидаты
ОӘК аңдатпасы: Қазақстанның жаңа тарихы пәні 050114 Тарих мамандығы
студенттеріне оқытылады. Бұл кезең Ресейдің Қазақстанды ХҮІІІ ғасырда
отарлауынан бастап, 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді қамтиды.
Курстың оқыту барысында студенттерге Отан тарихының осы кезеңдегі басты-
басты оқиғаларынан кең түрде мағлұмат беріледі.
Қазақстан халықтары мәдениетінің тарихы пәнінен гуманитарлық
факультетінің студенттері үшін оқу-әдістемелік кешен Құрастырушы
Нағымов Ш.Н. – Атырау:
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің баспасы, 2018 ж.
101 бет.
Қазақстанның жаңа заман тарихы
Көлемі 3 кредит (135 сағат)
Авторлар:
Тарих ғылымының докторы, профессор Ташенов М.Ж.
Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Мекебаева Т.Қ.
Тари ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы хасанаева Л.М.
Пікір жазғандар:
тарих ғылымдарының докторы , профессор Абдиров М.Ж.
Тарих ғылымдарының докторы , профессор Атабаев Қ.М.
Алғы сөз
Қарастырылып отырған кезеңге байланысты қалыптасқан Қазақстанның саяси
жүйесінің даму процесін білу:
- Өлкені басқару әдістері мен формаларын қарастыру:
- Қазақстандағы патшалықтың ұлттық саясатыеың негізін көрсету:
- Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуінің экономикалық,
әлеуметтік-саяси және рухани бағыттағы салдарын анықтау:
- Патша өкіметінің Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыру
саясатының ерекшеліктері мен оның қазақ қоғамына тигізген салдарын
көрсету:
- Қазақ зиялыларының жаңа шығармашылық еңбектерінің қазақ халқының
ұлттық сана-сезімін оятудағы үлесін көрсету.
Пәннің алдында оқылатын пәндер:
Жалпы курстың алдында Қазақстанның ортағасырлар тарихы, шет елдердің
ортағасырлар тарихы, мәдениеттану , этнология, философия, теориялық
деректеме, теориялық зерттеудің әдісі мен методологиялық курстары. Бұл
қағидаларды орындаған жағдайда, оқылатын курс бойынша, студенттер
нақты жағдайда білім алуға болатындығына сенімділіктің нәтижесінде
болашақта олардың оқытушылық және зерттеу қызметінде көмек
болатындығына сенімдіміз.
Пәннің мазмұны
Кіріспе
Қазақстанның жаңа тарихы курсы Қазақстан тарихы жалпы курсының
құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл пән жалпы курстың жалғасы бола тұра,
Ресейдің Қазақстанды жаулап алуынан бастап 1917 жылдың қазанына дейінгі
кезеңді қамтиды. Сондықтан да бұл курстың хронологиялық шеңбері 1730-1917
жылдар. Пән Қазақстанның Ресей империясының отарына айналу процесін
қарастырады.
Негізгі бөлім
Қазақстанның жаңа заман тарихы
Патшалық Ресейдің қазақстанды жаулап алуының басталуы.
І-Петрдің Қазақ жеріне қарсы бағытталған агрессиялық саясатының
негізі. Орыс әскерлерінің Қазақстанның Солтүстік – Шығыс өлкесін жаулап
алу әрекеттері. Әскери-бекініс жүйесінің салынуы: Семей, Өскемен, Омбы
және т.б. жаулап алу саясатының І-Петрдің мұрагерлерінің тұсында
жалғасуы. Қазақ билеуші топтарының арасында хандық билік үшін таластың
күшеюі. Әбілқайырдың жоңғарлармен күрестен бас тартып, ресей комегімен
жалпы қазақ ханы болуға ұмтылуы. Әбілхайыр ханның ресей бодандығын
қабылдау жөнінде патша әкімшілігімен келіссөз жұргізуі. Патшалықтың
Әбілқайырдың ұсынысын Шығыстағы жаулап алу жоспарын жқзеге асыру
мақсатында пайдалануы. Шымкентке жақын Сазтөбеде өткен Бүкілқазақ
кеңесі.
А. Тевкелев миссиясы. Әбілқайыр және оның жақтастарының ресей
бодандығын қабылдауы. Қазақтардың бұл мәселеге қатынасы. Әбілқайыр
ханның өлтірілуі. Ресейдің қазақ жерлерін басып көшуі.
Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі.
Абылайдың жастық шағы. Оның жоңғарларға қарсы азаттық күреске
қатысуы. Абылайдың хан сайлануы және оның жеке-дара билігінің күшеюі.
Абылай ханның Қазақ хандығының тәуелсіздігін сақтауға ұмтылуы. Абылай
ханның Ресей және Қытай мемлекеттерімен қарым-қатынасы.
Абылай ханның орта Азиялық мемлекеттерден Қытайға қарсы одақ құру
әрекетінің сәтсіздігі. Орта Азия хандықтарының билігінен Қазақстанның
оңтүстік аймаған азат ету. Абылай ханның ішкі саясаты. Егіншілік пен
сауда-саттықты дамыту шаралары. Абылай ханның қазақ халқының
тарихындағы ролі.
ХVІІІ ғ. екінші жартысындағы Батыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси
дағдарыс.
Нұралы ханның отарлық билікпен біріккен іс-әрекеттері. Халықтың
Нұралы ханға наразылығы. Хандық биліктің дағдарысы. Е.Пугачев жағына
шығуы. Қазақ әскерлерінің әскери бекіністерге шабуылы. Патшалықтың
жазалау іскерлерінің Е. Пугачев көтерілісін басу арқылы қазақтарға қарсы
әрекеті.
Сырым Датұлы бастаған қазақтар көтерілісінің басталуы.
Көтерілісшілердің бекіністерге шабуылдарының күшеюі. Игельстромның
көтерілісшілерімен келіссөздері. Батыс Қазақстан территориясының үш
бөлікке бөлінуі. Нұралы ханның биліктен тайдырылуы. Игельстром
реформасы және оның күйреуі. Хандық биліктің қалпына келтірілуі.
Көтерілісшілердің Есім ханды өлтіріуі. Хандық кеңестің құрылуы. Сырым
Датұлы бастаған қазақтар көтерілісінің бәсеңдеуі және тоқтауы.
Бөкей хандығының құрылуы мен жағдайы.
Еділ мен жайық арасындағы ішкі хандықтың құрылуы. Ішкі хандықтың
әлеуметтік – экономикалық дамуының ерекшеліктері. Жер мәселесінің
шиеленісуі. Салықтардың өсуі. Отарлау әкімшілігінің зорлық-зомбылықтары.
Жәңгір ханның халықты қыспаққа алуы және оны Махамбет Өтемісұлының сынауы.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің
басталуы. Көтерілісшілердің хан ордасын қоршап алуы. Көтерілісшілер мен
негізгі күштерінің талқандауы. Көтерілісшілердің жазалануы.
Орталық және Шығыс Қазақстанда отарлық билік жүйесінің күшеюі.
Абылай ханнан кейін хандық биліктің әлсіреуі және дағдарысқа
ұшырауы. Сұлтандар арасындағы бақталастықтың күшеюі. Бұхар мен Қоқан
хандықтарының елдің Оңтүстік аудандарын басып алуы. Патша
әкімшілігінің орта жүзде хандық билікті жоюға ұмтылысы және қазақ
жерінде өз билігін кеңейтуі. Сібір қырғыздары туралы жарғы (1822 ж.)
және орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы (1824 ж.) негізінде отарлық
басқару жүйесін құру әрекеттері және патша әскерінің қазақ жеріне
ішкерілей енуі. Жаңа әкімшілік-территориялық бөлімдер мен билік
құрылымдарын енгізу. Басқарушы элита топтарының Ресей экспанциясына
қарсылығы. Ғұбайдолла және оның жақтастары. Марал Құрманов. Қасым
сұлтан және оның балаларының көтерілісі. Қазақтардың көшуі. Ресейлік
отарлық билік жүйесін енгізудің сипаты, ерекшеліктері және салдары.
Батыс Қазақстанда патшалық ресейдің отарлық бағытының күшеюі.
Шекаралық (Орынбор) комиссиясы, шекаралық сот және жазалау
мекемелерін ұйымдастыру.
Орынбор казак әскерін құру. Әскери бекіністер, казактардың елді
мекендерін салу және Жаңаилецк әскери жүйесін құру. Он шақырымдық
шекаралық сызықтың құрылуы. Жайықтың арғы бетіндегі казактардың елді
мекендері маңындағы жайылымдарда мал баққандары үшін қазақтардан
төлемақы алу. Қазақ балаларын құлдыққа сату туралы патшалықтың 1808
-1819 жж. жарлықтары. Қазақтарғы Жайықтың арғы бетіне өтуге және
шекаралық сызыққа жақын көшіп - қонуға тиым салу. Қазақтардың
қарсылығы: бекіністерге, казак елді - мекендеріне шабуылы және олардың
даланы ішкерілей көшуі. Қаратай сұлтан және Жоламан Тіленшіұлы
басқарған қазақтарың бас көтерулері. Орталық биліктің күшеюінің салдары.
1837-1847 жж.патшалық Ресей агрессиясына қарсы халық соғысы.
Кенасары басқарған соғыстық басталуы. Жасақшылардың Чириковтың жазалау
отрядын талқандауы.
Кенасарының патшалық билік өкілдерімен келіс сөздері және олардың
сәтсіз аяқталуы. Кенасарының белсенді әскери қимылдарының басталуы.
Ақмола бекінісінің қоршауға алынуы. Кенесары әскерлерінең Торғай
даласымен Ырғыз жеріне енуі. 1840 ж. Бітімгершілік Кенесарының хан болып
сайлануы. Қазақ мемелекетін күшейтіп, қалпына келтіру жолындағы
реформалар. Кенесары- мемелекет қайраткері мәмілегер, қолбасшы.
Кенесары ханның Қоқан хандығынан Қазақстанның оңтүстігіндегі
жерлерді азат ету жолындағы әскери қимылдар. Патша әскерінің қазақтарға
қарсы жазалау жорықтарының жаңа қарқын алуы және оның сәтсіз аяқталуы.
Қазақтардың Екатеринск бекінісін талқандауы. Ресей агрессиясына қарсы
1837-1847 жж. халық соғысының тарихи маңызы.
Патшалық ресейге қарсы Сырдария қазақтарының көтерілісі.
Патшалық Ресейдің жаулап алушылық экпедициялары. Ақмешіттің
алынуы. Сырдария әскери жүйесінің құрылуы. Қазақ жерлерінің тартылып
алынуы. Аймаққа казактар мен орыс шаруаларының қоныстана бастауы.
Алым-салықтардың өсуі. Отаршыл шенеуніктердің қыспағы. Жанқожа
Нұрмұхамедұлы бастаған қазақтардың көтерілісінің басталуы. Қазалы
фортының қоршалуы. Арықбалық жанындағы шайқас. Патша әскерлерінің
көтерілісті талқандауы. Есет батыр мен Сыздық сұлтан бастаған
қазақтардың көтерілуі. Көтерілісшілер күресінің сәтсіздігі. Патша
әскерлерінің Сырдария бойына бекінуі.
Патшалықтың ресейдің Қазақстанның оңтүстік аумағын алуы.
Жетісуға патша әскерлерінің енуі. Іле аймағының жерлерін жаулап
алуы.
Сергиополь, Қапал, лепсі қамалдарының салынуы. Аягөз және Көкпекті
округтерінің ұйымдастырылуы. Алатау округінің құрылуы.
Патша әскерлерінің Шу аңғары мен оңтүстікті жаулап алу жорығы.
Алматы, Тоқмақ, Бішкек, Әулиеата, Шымкент және Түркістан қалаларының
алынуы.
Қазақ, қырғыз, өзбектердің біріккен күштерінің Ұзынағаш
(1860 ж.) түбіндегі шайқасы және оның жеңіліске ұшырауы. Жетісу казак
іскерлерінің құрылуы. Сыздық батырдың өзбек, түркмендермен одақтастығының
негізінде патша әскеріне қарсы күресінің жалғасы. Сыздық батырдың
Қашқарға мәбүрлі түрде кетуі. Оның Қазақстанға қайта оралуы.
ІІ бөлім. Қазақстанның өз мемлекеттілігінен айырылуы Ресейдің
отарына айналуы.
Қазақстанда патшалықтың басқару жүйесінің 1867-1868 жж. Уақытша
ереже негізінде енгізілуі
Қазақстанды басқарудың бұрынғы жүйесінен бас тарту және жаңа
отарлау жүйесін енгізудің себептері. 60-шы жылдардың басында Комиссиялар
құру мен жаңа заңдар жобасын жасау. Олардың төңірегіндегі әр түрлі
пікірлер. Оларға Ы. Алтынсарин мен Ш. Уәлихановтың көзқарастары.
Жобаның ерекше комитет пен Минситрлер кабинетінде
қаралуы. Патшаның 1867 – 1868 жж. Уақытша Ережелерді бекітуі.
Жаңа заңдардың мазмұны. Қазақсатнды әкімшілік-
территориялық басқару жүйесін қайта құру. Сот құрылымы мен қызметіндегі
өзгерістер. Жер мәселесі. Салықтар мен алымдар. Мұсылман дініне
көзқарас. Халық ағарту саясаты. Қазақтардың дәстүрлі құқық жүйесі мен
міндеттері. Отарлық шенеуніктердің құқықтары мен өкілеттіліктері.
1867 және 1868 жылдардағы Уақытша Ережелердің сипаты,
ерекшеліктері және бағалануы.
1867-1868 жж. Уақытша ереже енгізілуіне қарсы қазақтардың
көтерілісі.
Отарлық басқарудың жаңа жүйесіне қазақтардың наразылығы.
Қазақстанда Ресей ықпалының күшеюіне хиуа хандығының алаңдатушылығы.
Қазақ өкілдерінің Хиуадағы келіссөздері және олардың нәтижелері.
Ұйымдастыру комиссияларының құрылуы. Олардың жаңа заңдарды
енгізудегі жұмыстары. Орал және Торғай облыстарындағы қазақтар
көтерілісі. Жазаланушы отрядтардың жасақшыларды жазалауы. Қазақтардың
Хиуаға қоныс аударуы.
Маңғыстаудағы көтеріліс. Көтерілісшілердің полковник Рукиннің
отрядтарын талқандауы. Жасақшылардың Скоболев командасы басқарған патша
әскерлерімен шайқасы. Қазақтардың партизандық соғыс әдісіне көшуі.
Маңғыстау жасақшыларының аяусыз басылып, жанышталуы. Қазақтардың
көтерілісінің сипаты, ерекшеліктері және маңызы.
Патша өкіметінің Қазақстандығы орыс шаруаларын қоныстандыру саясаты
Шаруалық отарлаудың мақсаты мен міндеттері. 1868 жылы
Колпаковскийдің Орыс шаруаларын Жетісуға қоныстандырудың Уақытша
Ережесін жасауы. Казнаковтың далалық облыстарға орыс шаруаларын
қоныстандыруы. Аймақта шаруалар отарлауын басқару үшін Қазақстанға
балхашиннің келуі.
Орыс шаруаларының өз беттерімен келіп Қазақстанға
қоныстануы. Қазыналық жерлерге ауыл тұрғындары мен мещандарды өз
ерікетерімен қоныстандыру туралы патшаның 1889 жылғы 13 шілдедегі Заң
және орыс шаруаларының қоныстануының барысына мемелкет тарапынан
бақылау. Қоныстандыру қозғалысының даму, оның кезеңдері. Қазақтардың
жерлерін тартып алу. Қоныстануға арналған бөлімшелерді ұйымдастыру
және оған орыс шаруаларын орналастыру. Шаруалар отарлау әкімшілігінің
шенеуніктерге шабуылы.
Қоныстанған орыс шаруаларының шаруашылық жағдайы.
Қоныстандырылған елді мекендердегі жерді пайдаланудың түрлері.
Агротехникалық жағдайы. Шаруашылық өңдеу ісінің даму дәрежесі.
Жетісуға ұйғырлар мен дүңгендердің қоныс аудыруы.
Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен дүнгендердің ауыр
жағдайы. Онла Қатай билігінің үстемдігі. Жергілікті халықтың Қытай
езушілеріне қарсы көтерілісі. Ұйғырлар мен дүнгендердің заңсыздық пен
талауға ұшырауы. Қытай отарлау әкімшілігінің талқандаулуы. Үш дербес
мемлекеттік бірлестіктің құрылуы (Дүнген хандығы, Ұйғыр сұлтандығы
және Қашқар эмираты)
Қытайдың қашқар эмиратын қайтадан жаулап алуы.
Ресейдің Ұйғыр сұлтандығын ( Іле аймағы) басып алуы. Қытай-орыс
қатынастарының шиеленісуі. Шығыс Түркістанды Қытай мен ресейге бөлу
туралы петербург шарты 1881 ж.
Қытайға өтіп кеткен ұйғырлар мен дүнгендерді Іле
аймағының Шығыс бөлігіне және қазақстанның оңтүстігіне қоныстандыру.
Жер мәселесі қатынастарының шиеленісіуі. Салықтар ен алымдарының өсуі.
Ұйғырлар мен дүнгендердің қайыршылануы. Ұйғыр және дүнгендердің ұлттық
және әлеуметтік қанауға қарсы ашық бас көтерулері. Ұйғырлар мен
дүнгендердің 1916 жылғы көтеріліске қатысуы.
ХІХ ғасырдағы екінші жартысындағы Қазақстанда патшалық Ресейдің
отаршылдық саясатының күшеюі.
Отарлық басқарудың жаңа заңдарын қабылдау. 1886 жылғы Түркістан
өлкесін басқару жөніндегі Ереже, 1891 жылғы далалық облыстарды
басқару жөніндегі Ереже. Қазақстанның жаңа әкімшілік территориялық
құрылымы. Сот билігі. Жер мәселесі. Алым-салық пен міндеткерліктер.
Отарлық әкімшілік билігінің күшеюі. Шоқынған қазақтарға
жеңілдіктер.
Жаңа заңдардың бекітілуі. Отаршылық
әкімшілікетерінің кеңейтілуі. Отарлық шенеуліктерінің құқықтары мен
өкілеттіктердің күшеюі. Олардың жергілікті халыққа зорлық-зомбылықтары.
Салықтар мен алымдардың өсуі. Отаршыл биліктің қазақ қоғамын
ыдыратуы. Далалық билеушілерімен отарлық биліктің одақтасуы және
патшалық отарлау саясатын жүзеге асырудағы рөлі.
Әлеуметтік жағдайдың бұрынғыдан да нашарлауына сай халық
наразылығының өсуі. Әлеуметтік және ұлттық қанауға қарсы қазақтардың
күресі және оның түрлері. Қазақ отрядтары мен орыс қоныстанушыларынан
қазақтардың шаруашылығының күйзеліске ұшырауы. Бағынбаған қазақтарды
сібірге жер аудару. Қазақстанда отарлық басқарудың жаңа жпүйесін
енгізудің сипаты, ерекшеліктері, бағалануы және салдары.
Қазақстанды орыс шаруалары арқылы отарлаудың өрлеуі.
ХІХ ғ. 90-жылдарының басында шаруалық отарлаудың екінші
кезеңінің басталуы. 90-шы жылдардың басынан қоныстанушы орыс
шаруаларының Қазақстанға келуінің өсуі. Шаруалық отарлауды жүзеге
асырудағы Ұлы сібір темір жолын салу құрылысы комитетінің рөлі.
Щебрин арнаулы экспедициясының құрылуы және оның қызметі. Оған Ә.
Бөкейхановтың қатысуы. Ерекше уақытша партиялардың құрылуы және
олардың жұмыстары. Қоныс аудару учаскелерінің құрылуы. Қоныстанушы
шаруаларға мемлекеттік көмек.
Қазақтардың жерлерін жаппай тартып алу. Оларды құнарсыз
жерлерге ығыстыру. Қазақ елді мекендердеріндегі зорлық-зомбылық.
Қасиетті жерлердің қиратылуы. Қазақтардың бас көтеруін басуда
отарлық биліктің әскерлер мен қарулан,ан қоныстанушы орыс шаруаларын
пайдалануы. Қазақтардың елі аз далалық аймақтар мен Қытайға көшуі.
Қазақстандағы шаруалық отарлаудың сипаты мен ерекшеліктері, бағасы және
салдары.
Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы.
Өнеркәсіп-халық шаруашылығының маңызды саласы. Оны
дамытудың екі жолы. Патшалықтың қазақстанда өнеркәсіпті дамытудағы
мақсаты мен міндеттері. Патшалықтың көпестер мен кәсіпкерлерді
қазақстанның табиғи байлығын пайдалануын қолдауы. Тау-кен
кәсіпорындарының және ауылшаруашылық өнімдерін алғашқы өңдеуден
өткізетін өнеркәсіп орындарының ашылуы. Кәсіпорындарлың өлемдері және
олардың техникалық жабдықталуы. Империялық өнеркәсіпті дамыту
мақсатында ресейге шикізат өнімдерін шығару.
Өнеркәсіп жұмысшыларын қалыптастырудың көзі. Олардың
саны және құрамы. Жұмысшылардың жағдайы. Жұмысшылардың әлеуметтік
және ұлттық қанауға қарсы бас көтерулері.
ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ ауылының жағдайы
Қазақстанды отарлау нәтижесінде қазақтардың
шаруашылықтарының күйзеліске ұшырауы. Шаруашылықтың дстүрлі жүйесінің
бұзылуы. Жыртылуға тиісті және жайылым жерлердің таралуы. Мал басының
азаюы. Шағын кәсіпорындардың дағдарысы. Қазақтардың жаппай кедейленуі.
Ауылдағы әлеуметтік қатынастардың шиеленісуі. Қалаған
қауымдық жақсы жерлердің жаулап алынуы. Қоныстанған орыс шаруаларының
қазақтарға қатынасы. Отарлық шенуніктердің бейбастақтығы мен шектен
тыс әрекеттері. Қазақ еңбекшілерінің құқықтарынан айырылуы.
Наразылықтардың үдеуі. Отарлық билік пен ауылдағы болыстық
басқарушылар мен билерге қарсы бас көтерулер. Қоныстанған орыс
шаруаларымен қақтығыстар.
Қазақтардың әлеуметтік және ұлттық қанауға қарсы күресінің
сипаты, ерекшеліктері және маңызы.
ХVIII – XIX ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті.
Патшалық отарлық биліктің қазақ халқының мәдениетіне
қатынасы. Қазақтарды орыстандыру және християндандыру саясаты.
Қазақтардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, наным-
сенімдерінің, халықтың шығармашылығы өнері- ауыз әдебиетінің сақталуы мен
одан әрі дамуы. Қазақтың ақын-жыраулары: Тәттіқара, Көтеш, Шал, Үмбетей,
Ақтамберді, Бұхар, Нысанбай және т.б. олардың шығармашылық өнерінің
маңызы.
Қоғамдық ой мен әдебиеттегі Зар заман мектебі. Ақын-
ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы.
ХІХ гасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы
ағартушылары, ойшылдары, ақындар мен сазгерлері. Орыс, татар, башқұрт
жәнешетел ғалымдарының қазақтардың әдебиеті мен тарихын оқып, зерттеуі.
Қазақ халқының мәдениетінің ерекшеліктері мен маңызы және
оның бүкіл адамзат мәдениетіне қосқан үлесі.
ІІІ бөлім. ХХ ғасыр басындағы отарлық Қазақстан
ХХ ғасырдың басындағы қазақстанның әлеуметтік - экономикалық даму
Қазақстанда отарлық қанаудың күшеюі. Қазақ жерлерін жеке
меншікке сату туралы 1901 жылғы Заң. Шаруалар бастығы лауазымын
құру. Қоныстандыру басқару ұйымын құру. 1904 жылғы 6 маусымдағы Ауыл
тұрғындары мен жер иеленуші мещандардың өз еріктерімен қоныстануы
туралы Заң.
Стольпиннің аграрлық реформасына байланысты Қазақстанға
орыс шаруаларының қоныс аударуының ұлғаюы. Жаңа экспедициялардың
ұйымдастырылуы. Қоныстану қозғалысының өсу динамикасы. Хуторлық
бөлімшелердің ұйымдастырылуы. Қазақтардың жаппай жерден айырып,
дәстүрлі көшпелі шаруашылығының бұзылуы. Олардың кедейленуі.
Демографиялық ахуалдың өзгеруі. Қазақ этносының өмір тіршілігіне
қауіп төнуі.
Қазақ демографиялық зиялы қауымның қоныстануы саясатына
қарсылығы.
Қазақстан өнеркәсібінің жағдайы. Аймақтың өнеркәсібіне шет ел
капиталының енуі. Акционерлік қоғамдардың құрылуы. Өнеркәсіп пен
сауданың дамуының сипаты мен ерекшеліктері. Ресейдің шикізат қоры мен
өнеркәсіп өнімдерінің рыногын нығайтудағы Қазақстанның рөлінің
күшеюі.
Қазақстанда әлеуметтік-таптық қайшылықтың өсуі.
Қоныстанған елді мекендер мен қазақ ауылдарындағы мүліктік негіздегі
жіктеушіліктің күшеюі. Қазақ байлары – мал саудагерлері. Қазақтың мал
саудагердері мен татар көпестреінің ірі сауда буржуазиясын
қалыптастыруы. Өнеркәсіп жұмысшыларының қалыптасуы. Олардың өсу
көздері, саны мен құрамы.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
ерекшеліктері.
Бірінші орыс революциясының Қазақстанға әсері
Бірінші орыс революциясының басталуы. Оның сипаты,
ерекшеліктері және маңызы. Бірінші орыс революциясының Қазақстанға ықпалы.
1905 жылдың көктемі мен жазындағы Қазақстан жұмысшыларының бас
көтерулері. Қоныстанған елді мекендердегі толқулар. Қазақтардың
наразылығының өсуі. Қазақстан қалаларындағы манифестациялар мен
шерулер. Үкіметке қарсы ұйымдастырылған бас көтерудегі қазақ
демократиялық зиялыларының рөлі. Петициялық науқан. Панисламдық бағыт-
патшалықтың саясатына қарсы наразылықтың күрес түрі ретінде.
Ә. Бөкейханов пен Ж. Ақбаевтың омбы қаласындығы қазан
айындағы толқуларға белсенді қатысуы. 17 қазан патша манифесінің
аударылуы және оның далалы өлкеге тартылуы. 1905 жылдың қазан-
желтоқсан авйларындағы жұмысшылардың өнеркәсіп орындары мен теміржол
станцияларындағы бас көтерулері. Ресейдегі рефолюцияның бәсеңдеуі
кезіндегі жұмысшылар қозғалысы. Орыс қоныстанушылары мен қазақ
шаруаларының толқулары. Саяси партиялардың қызметінің жандануы және
олардың Қазақстандағы қоғамдық-саяси қозғалысының дамуына ықпалы.
Қазақ демократиялық зиялы қауым қызметінің белсенділігінің артуы.
Олардың мұсылман қозғалысы мен Мемлекеттік думананың жұмысы.
Бірінші орыс революциясы жылдарында Қазақстандағы қоғамдық-
саяси қозғалысының дамуының сабақтары мен маңызы.
Қазақстан Ресейдегі жаңа революциялық даму және реакциялық кезеңде
Ресейдегі демократияның Қазақстанға ықпалы. Қазақ
демократиялық ұлттық зиялыларын қарсы сот процестері. Аймақта
полицейлік-жандармдық жүйесінің күшеюі.
Қоныстанушы елді мекендер мен қазақ ауылдарындағы толұулар.
Жұмысшылардың бас көтерулері.
Патшалық Ресейдің отарлық езгісіне қарсы күресте халықтың
оянуындағы қазақтың ұлттық-демократиялық зиялыларының рөлі. М.
Дулатовтың Оян қазақ өлеңдер жинағы және оның маңызы. Қазақ тілінде
газет, журналдардың шығуы және олардың қазақ халқының ұлт-азаттық
қозғалысы идеологиясының қалыптасуындағы маңызы. Бұқара халықтың
белсенділігін арттыруда Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, Ш.
Құдайбердиевтің , М. Жұмабаевтың, М-Ж. Көпеевтің және басқаларының
еңбектері.
Қазақстан бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
Ресейдің соғысқа кіруі. Соғыстың сипаты. Оған таптар мен
саяси партиялардың қатынасы. Ресей экономикасының әскери бағытқа
көшірілуі. Әскери-экономиканы ұйымдастырудағы органдардың құрылуы.
Қазақстанға Төтенше Соғыс жағдайының енгізілуі. Өнеркәсіп және
ауылшаруашылық өндірісінің төмендеуі. Сауданың құлдырауы. Азық-түлік
дағдарысы. Азық-түлік пен тұтыну тауарларына бағаның өсуі. Әскери
салықтар мен әр түрлі алымдардың енгізілуі. Мал-мүлік пен көлік
күштерін реквизициялау. Отарлық шенеуніктер және ауыл-болыстық
басқарушылардың бейбастақтығы мен зорлық-зомбылықтары.
Халықтың жағдайының одан әрі нашарлауы. Жұртшылықтың және
қазақ демократиялық ұлт зиялы қауымның соғысқа деген көзқарастары.
Зиялылардың отарлық саясатты сынауы және ресейден орыс шаруаларын
көшіріп әкеліп қоныстандыруға қарсылығы.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.
Көтерілістің алғышарттары. Патшалық Ресейдің отаршылдық қанауының
зардаптары. 1916 жылдың 25 маусымындағы патша жарлығы. Қазақ жастарының
тылдығы жұмыстарға алынуы. Көтерілістің негізгі ошақтары. Көтерілістің
қозғаушы күштері мен қолбасшылары.
Көтеріліске ауыл-болыстық басқарушылары мен қазақтың
демократиялық ұлт зиялыларының көзқарасы. Тылдағы жұмыстарға
тартылғандарды пайдалану және оларға қазақтың демократиялық ұлт
зиялылары тарапынан көмектер.
Көтерілісшілерге қарсы патшалықтың жазалаушы экспедициялар.
Орыс шаруларының қазақтарға қарысы қарулануы. Көтерілістің басып
жаншылуы. Қазақтардың өзге аймақтарға қоныс аударуы. Уақытша үкіметтің
1916 жылғы көтеріліске көзқарасы. Қазақтың демократиялық ұлт зиялыларының
1917 жылы Қытайдан оралған қазақтарға көмегі.
1916 жылғы Қазақстандағы көтеріліс-империализмге қарсы
дүниежүзілік азаттық қозғалыстың құрамдас бөлігі. 1916 жылғы
Қазақстандығы көтерілістің сипаты, ерекшеліктері және тарихи маңызы.
Қазақстан 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде.
Ресейдегі Ақпан демократиялық революциясының жеңісі және
оның Қазақстан үшін маңызы. Қазақстандағы саяси биліктің өзгеруі.
Самодержавиялық ескі басқару билігінің құлатылып, жаңа билік
органдарының құрылуы: уақытша үкіметтің атқару комитеттері,
жұмысшылар мен шаруалардың және солдат депутаттарының Кеңестері.
Қазақ комитеттері.
Уақытша үкіметтің патшалықтың бұрынғы отарлау саясатын
жалғастыруы. Облыстық қазақ съездері және олардың шешімдері. Атқару
комитеттерінің, Кеңестердің және қазақ комитеттерінің қызметі.
Қазақстандағы саяси биліктің сипаты мен ерекщеліктері.
Уақытша үкімет пен Кеңестердің саясатына халық бұқарасының дамуындағы
қазақ демократиялық зиялыларының рөлі.
Қазақ мемлекеттілігін қалпына клтіру жолындағы қазақтың
демократиялық ұлт зиялыларының іс-әрекеті.
Ресейдегі саяси биліктің Елде анархияның етек алуы.
Шілде Жалпықазақ съезі және оның шешімдері. Алаш партиясын
құру мәселесінің көтерілуі. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлау.
Алаштықтардың халық арасындағы беделінің өсуі. Уақытша үкіметтің
саяси билік институттарының таратылуы.
Пәннің оқу бағдарламасы-Sillabus
1. Оқытушы туралы мәлімет.
Нағимов Шахман Нағымұлы, 1945 жылы туған, п.ғ.к. Гурьев мемлекеттік
педагогикалық институтын 1971 жылы бітірген. Қазақ ССР халық ағарту ісінің
озық қызметкері (1985), ҚР білім беру саласының құрметті қызметкері (2006).
7 кітап және оқу құралдарының авторы. Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі. Кафедрада сағат 8.30-дан 18.00 дейін болады.
2. Пән туралы мәлімет.
Аты: Қазақстанның жаңа заман тарихы
Кредиттер саны – 3
Өткізетін орны: №2 оқу корпусы, 217 аудитория
Оқу жоспарынан көшірме
Курс Семестр
Ағымдағы 20
Аралық 35
Үй тапсырмасы 10
Қорытынды 35
Барлығы 100
1.9. Курс саясаты мен процедурасы.
Студенттерге төмендегі талаптар қойылады:
- Сабақтарға кешікпеу;
- сабақтарды жібермеу;
- дәлелсіз себептермен жіберсе қортынды пайыздары кемітіледі;
- сабақтарда, өз бетімен жұмыстарда, мұғаліммен бірге жұмыс кезінде
студенттің белсенділігі құпталып, нәтижесінде ықпал етеді.
- сабақ үстінде ұялы телефонды, музыка тыңдау құралдарын пайдаланбау.
Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар
Курстың тақырыптық жоспары.
№ Тақырып атауы Дәріс Семинар СОБЖ СӨЖ
1 Қазақ билеуш-ң Рес. 1 1 1 1
протекторатт-н қаб.
2 Қазақ билеуш-ң Рес. 1 - 2 2
бодандығын қаб.
3 Патш-қ Рес-ң даланы 1 - 1 1
отарлауға көшуі.
4 Сібір қырғыздары туралы1 1 2 2
жарғы.
5 ХҮІІІ ғ-дағы Қазақстан.1 1 1 1
6 Сібір және Сырдария 1 1 1 1
линия-ң бірігуі.
7 Сырым Датұлы бастаған 1 1 2 2
Кіші қазақ-ң
көтерілісі.
8 1 - 1 1
----------------
9 Бөкей хандығының 1 1 1 1
құрылуы.
10 ХІХғ. Қазақтар 1 1 2 2
көтерілісі.
11 Кенесары Қасымұлы 1 1 2 2
бастаған көтеріліс.
12 Кенесарыныңы қаза 1 - 1 1
болуы.
13 ХІХ ғ. реформалар. 1 - 2 2
14 Салықтар реформасы. 1 1 2 2
15 60-70 жылдардағы 1 1 2 2
толқулар.
16 Басқа өкілд-ң 1 - 2 2
Қазақстанға қоныс
аударуы.
17 Экономикалық жағдай. 1 - 1 1
18 Әлеуметтік жағдай. 1 1 2 2
19 Жіктердің пайда болуы. 1 - 1 1
20 Халық ағарту ісі. 1 - 1 1
21 Музыкалық өнер. 1 - 2 2
22 Еңбек құралдары мен 1 - 2 2
қару-жарақ.
23 Салт-дәстүрлері. 1 - 1 -
24 ХІХ-ХХ ғ-дағы 1 1 2 2
Қазақстан.
25 Өнеркәсіп. 1 1 2 2
26 Столыпиннің аграрлық 1 - 2 2
реформасы.
27 Қазақстандағы саяси 1 - 1 1
жағдай.
28 1916 ж. ұлт-азаттық 1 1 2 2
қозғалыс.
29 1917 ж. Рес. Ақпан 1 1 1 1
оқиғалары.
Қорытынды. 1 - - -
Барлығы: 30 15 45 45
Ш. Нағымұлы
Қазақстанның жаңа тарихы
(лекциялар курсы)
2018 жыл.
1-лекция. Қазақ билеушілерінің Ресей протектораттығын
қабылдауы.
Мақсаты: Студенттерге қазақ билеушілерінің Ресей протектораттығын
қабылдауы туралы нақты мағлұмат беру
Жоңғар хандығының құрылуы Кіндік Азияға елеулі өзгерістер әкелді.
Жоңғарлардың қазақ жерлеріне басып кірулері салдарынан (1681-1684, 1694,
1711-1712, 1714-1717) көшіп-қонудың дәстүрлі бағыттары мен жолдары және
оның ғасырлар бойы қалыптасқан бүкіл жүйесі тұтасымен бұзылды. Ал мұндай
ішкі талас-тартысты, феодалдардың жайылымдар үшін күресін, ру аралық
дауларды, қақтығыстарды күшейте түсті. Ал мұндай қиындықтан тек Ресей
шекаралары маңындағы суы мен шөбі мол әрі басқа жердегіден гөрі қауіпсіз
қоныстар есебінен құтылуыға болар еді.
Дегенмен, Кіші жүздің бір бөлігінің Ресей азаматтығын алуды тездетуіне
себеп болған негізгі жағдай – жоңғар феодалдарының агрессиясы еді.
Жоғар хандығы әскери жағынан алғанда сұсты күш саналады. XVII ғасырдың
аяғында-ақ саны жағынан мол жоңғар әскерінің қару-жарағында білтелі отты
қару болды. Қазақтардың қару-жарақтары жоңғарлардікінен әлдеқайда олқы
еді.
Қазақтардың сыртқы саяси жағдайының күрделілігі одан аман шығудың
жолдарын іздестіре беруге түрткі болды.
Қазақ-жоңғар соғыстары нәтижесінде күйзеліске ұшыраған қазақ халқы
Ресей көмегіне сүйенуге мәжбүр болды. Қазақ-орыс байланыстарының тамыры
тереңге жатқанды. Ол байланыстар Россияның Қазан (1552), Астрахан (1556)
хандықтарын, сондай-ақ Поволжы халықтарын бағындырып алғаннан кейін одан
әрі тереңдей түсті.
Қазақстанның Ресейге қосылуы алдында олардың арасында едәуір саяси
байланыстар болды. Орыс мемлекеті өзінің Шығыстағы мемлекеттік шараларын
кеңейтуге мүдделік көрсетті. Мемлекеттік өкіметтің орталықтандырылуына және
күшеюіне қарай көршілес жатқан шығыс мемлекеттерінің халықтарымен сауда
айырбасын өзара қарым-қатынастың басқа да түрлерін дамытудың мүмкіндіктері
едәуір арта түсті.
Орыс үкіметі қазақ жері арқылы өтетін дәстүрлі сауда жолдарынынң
қауіпсіздігіне ынталы болды. Қазақ хандығы өз кезегінде жоңғар және орта
Азияның басқыншыларға қарсы күресте Орыс мемлекетімен одақ болуды қалады.
1594 жылы Москваға Құлмұхамед бастаған Тәуекел ханның елшілігі келді.
ХҮІ ғасырда орталықтандырылған орыс мемлекетінің құрылуы шығыста
орналасқан елдердің отарлау процесін жеделдетті. Сібірді және Қазақстанды
өзіне қосып алудағы мақсаты металға, қымбат теріге және басқа ресурстарға
бай елдердің жерін пайдалану болды. Москва мемлекетінің құрамына Сібірді
қосып алудың басы 1581 жылғы Ермактың жорығына байланысты болды. Ол көшім
хан әскерін талқандап, Сібір жерінің бір бөлігін Ресей империясы құрамына
қосып алды. Жаңа жерлерді басып алуда сол жерлерге қамалдар тұрғызу ісіне
ерекше мән берілді. Қамалдардың төңірегіне поселкелер, деревнялар салына
бастады. Қазақстанға жақын шекараларда, Ертіс өзенінің бойында Плюшень
(1586), Тобольск (1587) қалалары салынды.
ХҮІІІ ғасырдың басында, Батыс Қазақстанда жаңа қалашықтар - 1620 жылы
Яицк, 1640 жылы Гурьев салынды. 1718 жылы Северский, Чередов экспедициялары
Семипалатинск қалашығының негізін салды. 1720 жылы майор Яихачевтың
экспедициясының нэтижесінде Уст-Каменагорск қалашығы салынды.
I Петр тұсында Сібір, Ертіс, Колыванск линияларының негізі қаланды. Бұл
линияларға кіретін қамалдар ілкіде жоңғар басқыншылары қарсы күресте
сенімді қорған болғанымен, жоңғар мемлекетінің күйреуінен кейін қазақ жерін
отарлау құралдарына айналды.
1725, 1730 жылдарда қазақ әскерлері жоңғарларды жеңіліске ұшыратқанмен,
бүл жеңістер баянды болмады. Қазақ жүздері арасында бірауыздылық болмай,
өзара қырылысып отырды. Ол кезде Кіші жүздің ханы Әбілхайыр, Орта жүзде
Семеке, Ұлы жүзде Жолбарыс хан болатын. Осындай жағдайда жоңғар және орта
Азиялық хандықтармен соғыстардан Волга бойы халықтарының жойқын
шабуылдарынан әбден қалжыраған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Россия бодандығын
қабылдау жөнінде шешім қабылдады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. История Казахстана. (ХVІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
2. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008.
2-лекция. Қазақ билеушілерінің Ресей бодандығын қабылдауы.
Мақсаты: Қазақ билеушілерінің Ресей бодандығын қабылдауы жайлы
студенттерге толық мәлімет беру
Ақтабан шұбырынды жылдары (1723-1727 жж.) аштық, қайғы-қасірет,
материалдық құндылықтардың күйреуін ала келді, өндіргіш күштерді дамытуға
орны толмас зиян келтірді. Жоңғар әскерлерінің қысымымен қазақ рулары
ғасырлар бойы мекендеген өздерінің туып-өскен жерлерін тастап кетуге мәжбүр
болды. Мұның өзі қазақтардың іргелес жатқан аудандарына үдере көшуіне әкеп
соқты.
Бұл шұбырушылық адамдарды болмай қоймайтын қырылып-жойылушылық пен
апатқа душар етті... қайыршылық пен қайғы-қасірет көру жаппай етек алды,
біреулер аштықтан өліп жатты, енді біреулер өз әйелдері мен балаларын
лажсыз тастап кетті, - деп жазды осы жайында А.И.Левшин.
1729 жылы Балхаш көлінен оңтүстік-шығысқа таманғы Аңырақай деген жерде
қазақ сарбаздарының жоңғар басқыншыларымен қантөгісті шайқасы болып өтті.
Онда үш жүздің бірлестірілген күштері тамаша табысқа жетті. Жаулап
алушылардың әскерлері Іле өзенінің бойымен Шығысқа қарай шегіне бастады.
Бірақ осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты қазақ жасақтарының
жетекшілері билікке таласа жанжалдасып қалды да, мұның өзі ойраттардың
жағдайын жеңілдетіп, қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресіндегі көптеген
құрбандықтары мен күш-жігерін жоққа шығарды.
1726 жылы Кіші жүз ханы Әбілхайыр, ағамандар Сүгір, Едікбай, Қажыбай,
Құлымбай, т.б. Ресейден Кіші жүз қазақтары үшін қорғаушылық сұрауға елші
Қойбағарды жөнелтті. Бірақ оның бұл сапары нәтижесіз қалды.Әйтсе де
Әбілқайыр өзінің көздеген мақсатын аяқсыз тастамады.
1730 жылы Әбілхайыр хан батыр Сейтқұл Қойдағұлұлы және Құлымбет
Қоштайұлы би бастаған қадамнан тұратын елшілерін Петербургке аттандырды.
Қазан айында елшілік Петербургке келіп, император әйел Анна Ивановнаға
Ресей құрамына Кіші жүз қазақтарын қосып алу туралы өтініші жазылған
Әбілхайыр ханның хатын табыс етті. Ол кезде Ресей құрамына Еділ қалмақтары,
Кабарда княздігі, Грузия кірген болатын. 1730 жылдың 19 қаңтарында
А.И.Әбілхайыр ханға және бүкіл қазақ халқына, оларды Ресей бодандығына
енгізу жөнінде грамота қабылдады.
Қазақстанды Ресей құрамына алу туралы ант қабылдату үшін орыс патшасы
Тевкелев бастаған елшілік жіберді. Тевкелевке көп өкілеттік берілді. Оған
қазақ жерін геодезиялық, географиялық түрғыдан зерттеу, қазақ халқының салт-
дәстүрлерімен танысуға байланысты тапсырмалар берілді.
1731 жылы 5-қазанда Тевкелев бастаған елшілер Әбілхайр ханның Ырғыз
өзені бойында орналасқан ордасына келіп жетті. Мәртебені мейманды Әбілхайыр
ханның ұлы Нұралы бастаған құрметті эскорт қарсы алды. Осы жерде қазақ
рулары арасында Ресейге қосылу мәселесі бойынша бірауыздылықтың жоқтығы
анықталды. Ру басылары мен сұлтандардың көпшілігі орыс бодандығы туралы
естігісі келмейтіндігін мәлімдеді. Жағдай ауырлады. Айлакер Тевкелев қазақ
елі арасында ерекше беделі бар табын руының атышулы батыры Бөкенбайды, оның
күйеу баласы шекті руының батыры Есетті, Құдаймендіні және т.б. үгіттеп,
ақыры оларды көндіріп тынды. Нәтижесінде, 1731 жылдың 10-қазанында Кіші
жүздің ханы және 29 старшынасы Ресей бодандығын қабалдау туралы ант берді.
1732 жылдың 24-қарашасында Тевкелев өз миссиясын аяқтап, Найзакескен
мекенінен кері қайтар жолына шықты. Петербургке жіберілген елшілігімен
бірге 1733 жылдың 2-қаңтарында Уфаға келді. Петербургте өткен
келіссөздердің нәтижесінде Кіші жүздің Ресей азаматтығына кіруі түпкілікті
шешілді.
Сол кезде, 1733-1734 жылдары Оңтүстік Қазақстанның кейбір билері мен
ықпалды сұлтандары да Ресейдің азаматттығын қабылдауға тілек білдірді.
Император Анна Иоанновна 1734 жыдың 10-маусымындағы жарлығы үкіметтің Ұлы
жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісетінін дәлелдеді.
Алайда оның Ресейден шалғайлығы, сонымен қатар Жоңғариямен жарассыз
қарым-қатынасы, ресейлік бағдар ұстаған Жолбарыс ханның 1740 жылы өлтірілуі
бұл жоспардың жүзеге асырылуын көп кейінге сырғытып тастады.
Негізінен Қазақстанның Ресейге қосылуы ХҮІІІ ғасырда ауыр кезеңде
басталғанымен бейбіт жағдайда жүрді, түбегейлі қосылуы XIX ғасырда
аяқталды.
Орта жүздің Ресейге қосылуы Анна Ивановнаның 1734 жылғы 10 маусымдағы
жарлығымен жүзеге асырылды. Алайда Семеке ханның қайтыс болуына байланысты
бүл жарлық Орта жүзге жетпей қалып, Орта жүз шын мәнісінде 1822 жылғы
Сперанскийдің Сібір қырғыздарының жарғысына дейін өз тәуелсіздігін сақтап
қала алды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы (очерктер). Қазақстан тарихы көне заманнан
бүгінге дейін. Алматы, Дәуір баспасы, 1994
2. История Казахстана. (ХVІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
3. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008
4. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993
5. Тынышпаев М. Великие бедствия (Актабан шубырынды). А.,1992.
3-лекция. Патшалық Ресейдің даланы отарлауға көшуі. Әскери
бекіністердің, қалалардың салынуы.
Мақсаты: Патшалық Ресейдің даланы отарлауға көшу және әскери
бекіністердің, қалалардың салынуы туралы студенттерге жан-жақты түсінік
беру
Алғашында Патша өкіметі Қазақстан жеріндегі отарлау шараларын біртіндеп
жүзеге асырды. Сөйтіп, Ресей бодандығын қабылдаудың басынан бастап, Ресей
үкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүйелі түрде жүргізе бастады.
1734 жылы жаңа қосылған жерлерді бекіту мақсатында арнай Қырғыз-Қайсақ
экспедициясы құрылып, оның басшылығына сенаттық обер-хатшысы И.К.Кириллов
бекітілді, оның орынбасары болып Тевкелев тағайындалды. 1737 жылы Кириллов
қайтыс болғасын, коммиссияның аты Орынбор коммисиясы деп өзгертілді. 1735
жылы Орынбор бекінісінің қүрылысы басталды.
1734 жылдан бастап ол Орынбор губерниясының, 1748 жылдан - Орынбор
казак әскерінің орталығына айналды. Қазақстанда күшейтілген әскери
бекіністер жүйесі қалыптасты. Тек ғана 1740-1743 жылдар аралығында Кіші жүз
және Оңтүстік Орал аймағында Воздвиженная, Россыльная, Ильинская, Танальск,
Оразым, Қызыл, Магнитная, Каракөл, Прутоярск, Нижнеозерная, Перегибнская,
Уст-Уйская, Елшанская, Красногорская, Губерменская, Новосершевская және
басқа қамалдары салынды. Олардың бәрі қазақтардың келісімінсіз салынып,
жайылымдарын тарылтты. Бұларға дейін, ХҮІІ ғасырдың 50 жылдары Горькая,
Иртышская, Колыванская, Орская қамалдары салынған болатын. Осындай
саясаттық нәтижесінде Жайық өзенінің теңізге құятын сағасынан Өскеменге
дейін ұзындығы 3,5 мың шақырымға жететін қамалдар мен форпостар жүйесі
қазақ жерін шырмауықша шырмап тастады.
Қазақ жерін ашықтан ашық отарлау саясатын Орынбор генерал-губернаторы
Неплюев жүгізді. Мәселен ол, 1742 жылы 19-қазанда жариялаған жарлығы
бойынша қазақтарға жайық өзеніне жақын жерлерде мал бағуға, мал суаруға
жапан салды. Бұл құжатта Жайық казактары мен Гурьев комендантына Жайық
өзенінің оң жағалауын түгелдей өртеп, қазақтар мал жаюына мүмкіндік
қалдырмау жөнінде жарлық берді
ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарының аяғы мен 40-жылдардың басында жоңғарлар
Тобыл және Есіл өзендері бойымен баса-көктеп кіріп, Орта жүз қазақтарына
ойсырата соққы берді. 1742 жылдың 20-мамырында Ресей үкіметі алғаш рет
қазақтарды жоңғарлардан қорғау шараларын қолдарына алды.
1742 жылдың 2-қыркүйегінде Неплюев Гаидан-Церенге хат жолдап,
қазақтарға шабуылды тоқтатуды, қолға түскен тұтқындарды, олардың ішінде
Абылайханды босатуды талап етті.
Сол жылдың, яғни 1942 жылдың 19-қазанындағы Патша үкіметінің жарлығы
бойынша жарлығы бойынша Жайық өзені жағасының қамалдар маңында қазақтардың
көшіп-қонуына тыйым салынды. Сонымен қатар олардың Каспий теңізінің
жағалауларында көшіп-қонып жүрген жерлері шектелді.
Қазақ тарихында өзіндік із қалдырған, Қазақ елінің болашақ тағдырына
өзгерістер енгізген Әбілхайыр хан өзінің қас жауы Барақ сүлтанның ханды
қолынан 1748 жылы 2-тамызда 56 жасында қаза тапты. 1748 жылы 2 қыркүекте
оның орнына хан тағына үлкен үлы Нұралы сұлтан отырды.
XVIII ғасырдың 50-60-жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері
алқаптарындағы Орта ж.үздің қазақтары да өздерінің мекендеген жерлерінен
ығыстырылды.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта :
1. Гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әсери шептер құрылысын
тездетіп салу және тұрақты орыс-казак (Орынбор, Жайық, Батыс-
Сібір, кейін Жетісу) мекендерін құру жолымен
2. Саяси-әкімшілік реформалар жасау, сыртқы округтер мен приказдарды
одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу
жолдарымен
3. Қазақ даласын өзіне біржолата қосу, ал Орта Азия хандықтарымен
сауда-саттықты кеңейту жолдарымен жүргізілді.
Патша өкіметі түпкілікті билеу үшін әр түрлі реформалар жүргізіп,
қазақтың елдік-этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды
губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды.
Патша өкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржола
кигізуі 1822-1867 жылдарға дейін созылды. Сонымен бір жарым ғасырға
созылған Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі негізінен аяқталды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы (очерктер). Қазақстан тарихы көне заманнан
бүгінге дейін. Алматы, Дәуір баспасы, 1994
2. История Казахстана. (ХҮІІІ-начало ХІХ вв.) Сборник документов и
материалов. Алматы 2001
3. Мусин Чапай. Қазақстан тарихы. Жоғары және арнаулы оқу орындарына
арналған оқулық (көне дәуірден 2008 жылдың басына дейін).
Толықтырылған төртінші басылымы. Алматы, 2008.
4-лекция. Сібір қырғыздары туралы жарғы - Орта және Кіші жүздерде
хандық биліктің жойылуы.
Мақсаты: Студенттерге Сібір қырғыздары туралы жарғы - Орта және Кіші
жүздерде хандық биліктің жойылуы жайлы толық мағлұмат беру
Қазақ мемлекеттігінің жойылуы патшалық басқару ісін енгізу ісімен қатар
жүрді.
ХҮІІІ ғасырдың 80 жылдары Орынбор губернаторы Игельстром Кіші жүзде хан
билігін шектеген реформа жүргізді. Қазақ өлкесін басқаруды жалпы ресейлік
басқару ісіне жақындату мақсатында Сібір генерал-губернаторы Сперанский
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы жарғы қабылдады.
Сібір қырғыздары туралы жарғы - 1822 жылғы Орта жүзде хандық билікті
жоюға бағытталған реформа.
Жарғы бойынша Сібір қазақтарының округі сыртқы және ішкі округтерге
бөлінді. Бұлар – Қарқаралы, Көкшетау (1824), Құсмұрын (1825), Баянауыл
(1826), Аягөз (Сергиполь) (1831), Ақмола (1832), Аманқарағай (1834), т.б.
Сперанский реформасы бойынша Сібір екіге, Иркутск орталығы болған Шығыс
Сібірге, Тобольск орталығы болған батыс Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге
Тобыл, Омек, Томск обылыстары және Орта жүз, ұлы жүз қазақтарының
территориялары енді. Жарғыға сай Сібір қазақтарының облысы округтерге,
округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Округке құрамында 15-20
болыс, болыста 10-12 ауыл, ауылда 50-70 киіз үйден болған.
Округтер басында округтік приказдар тұрды. Оны формалды түрде аға
сұлтан басқарды. Болыс басында болыс сұлтандары тұрды.
Ауылдарды ауыл старшыналары басқарды. Оларды үш жылда бір рет ауыл
тұрғындары сайлап, округ приказдары бекітті, хан билігі жойылды.
Бұл жарғы бойынша Жинау және салық мөлшері белгіленді. Мал салығы жүз
малдан бір бас мал алынатын болды. Сондай-ақ денсаулық сақтау ісінде әрбір
округке 2 елшіден тағайындалды.
Сібір қырғыздары туралы жарғы сайып келгенде Орта жүзді Ресей
құрамына түпкілікті енгізу деген сөз еді. 1824 жылы 8 ақпанда патша үкіметі
Қарқаралы приказын құрып, оның басына подполковник Тұрсын Шьңғысұлын
тағайындады. Сол жылы Көкшетау приказы құрылды. 1832 жылы Ақмола приказы
пайда болды. Ақмола приказы патша үкіметінің Қазақстанды отарлау ісіндегі
плацдарына айналып, оның құрамында 1200 солдат пен офицерден тұратын әскери
контингент болды.
1824 жылы Ресей үкіметі орынбор генерал-губернаторы дайындаған Орынбор
қырғыздары туралы жарғыны қабылдады. Орта жүздегі сияқты Кіші жүзде де хан
билігі жойылды. Жүз бөліктерге бөлініп, оларды Шекара дастандарына
бағынатын сұлтан басқарды. Сондай-ақ ауылдарды Шекаралық комиссия
тағайындайтын старшыналар басқарды.
1781 жылы Абылай хан өлгесін, Орта жүздің ханы болып, оның үлы Уәли
тағайындалған еді. Кейін патша үкіметі оны орнынан түсіріп, Бөкейді хан
етіп қойды, ол 1817 жылы қайтыс болды.
Кіші жүз Аймуақ хан өлгесін, оның орнына хан болған Арынғазыны да патша
үкіметі Калугага жер аударып жіберді. Сөйтіп Қазақстанда хан билігі мүлдем
жойылды.
Қылмыстық, талап-арыз және облыстық басқармаға түскен шағымдарға
негізделген жаңадан сот жүйесі енгізілді.
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы жарғы алғашқы патшалық реформа
ретінде бүкіл дәстүрлік билік құрылымын қиратып, әлеуметтік саяси жане
шаруашылық өмірдің, барлық жақтарын қамтыды, патшалық Ресейдің орталық
саясатының кеңейе тусуіне жол ашты.
Сөйтіп, 1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М.М.
Сперанскийдің басшылығымен жасалған Сібір қырғыздары туралы жарғы және
1824 жылы Орынбор қырғыздары туралы жарғы деген құжат негізінде патша
өкіметі қазақ жерін басқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша
Кіші жүз бен Орта жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде (соңғы хан Шерғазы
Айшуақов) хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік-саяси басқару
жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде аға сұлтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz