Қазақтың көне тарихы
ҚАЗАҚСТАН
ТАРИХЫ
Қ А З А Қ С Т А Н
Т А Р И Х Ы
(несиелік технологиясы бойынша оқытудың тарих емес факультеттерге
арналған оқу-әдістемелік құралы)
АҚТӨБЕ, 2009
УДК 94 (574)
ББК 63.3 (қаз)
Қ 18
Қазақстан тарихы
Оқу құралы – Ақтөбе, 2009 – бет
ISBN 9965-706-77-8
АқтМПИ Ғылыми Кеңесі мақұлдап ұсынған
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал жоғары, орта және арнаулы орта
оқу орындарының мемлекеттік стандарт және типтік оқу жоспары мен бағдарлама
негізінде оқытудың несиелік технологиясына ыңғайланып дайындалған. Материал
тараулары теориялық тұжырымдар деңгейі тұрғысынан, баяндау тәсілі жағынан
әр алуан. Материал өзіндік баяндау үрдісі бойынша проблемаларды кең
уақыттық ауқымда – ежелгі замандардан 2009 жылға дейінгі кезеңді қамтиды.
Оқу құралы жоғары, орта оқу орындарына және Отан тарихына ынталы оқырманға
арналады.
Абдоллаев Нұртаза Ақишанұлы.
Компьютерге терген және редакциялаған Мурзалина Г.Б.
ISBN 9965-706-77-8
ББК 63.3 (қаз)
Сарапшылар:
Ә.Қ. Мұқтар - т.ғ.д., профессор
Б.Бірімжаров- т.ғ.д., профессор
М А З М Ұ Н Ы
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н---------------------------------- -----
--------3 бет
ҚАЗАҚ КЕҢІСТІГІНДЕГІ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕР
МЕН МЕМЛЕКЕТТЕР------------------------ --------------------------------
---8 бет
Қазақ жерiндегi алғашқы түрiк мемлекеттерi----------------------- ------
-15 бет
МОНҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ ЗАМАНЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН---------------------------------- ----------------------------
-------25 бет
XVI - XVII ғғ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТIК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ----------------------------- ---------------
---31 бет
ҚАЗАҚ ЖҮЗДЕРІ МЕН РУЛАРЫ----------------------------- ------------------
------39 бет
XVIII-XIX ғғ. ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР------------------------ -53 бет
XVIII - XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК ЖАҒДАЙЫ---------------------------- --------------68
бет
XVIII - XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ------------------------
83 бет
XIX- XX-шы ғ. басындағы Қазақстанның саяси-экономикалық
және мәдени-әлеуметтік ахуалы----------------------------- -------------
----95 бет
1916-1918 жж. Қазақстандағы саяси оқиғалар
мен мемлекеттік өзгерістер------------------------- --------------------
------105 бет
Қазақстандағы азамат соғысы (қарсыластығы).
Қырғыз (Қазақ) АКСР-ның құрылуы---------------------------- -----------
118 бет
ХХ ғасырдың 20-30 жж. саяси – экономикалық
және әлеуметтiк өзгерiстер------------------------- --------------------
------126 бет
Ұлы Отан соғысы мен экономиканы қалпына келтiру
жылдарындағы Қазақстанның орны (1941-1950 жж.)------------------138
бет
ХХ ғ. 50-70 жж. Қазақстандағы саяси,
әлеуметтiк-экономикалық жағдай----------------------------- -----------
---145 бет
КСРО-ның тоқырау кезеңiндегi Қазақстанның ахуалы-----------------153
бет
Тәуелсіздік жолында---------------------------- -----------------------------
--- 169 бет
Пән бойынша қорытынды бақылауға (мемлекеттік емтихан)
ұсынылатын сұрақтар жобасы:---------------------------- ---------
----------198 бет
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н.
Бiрiншi дәріс
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н.
Ж о с п а р ы
1. Кiрiспе.
2. Қазақстан территориясындағы тас дәуірі.
3. Қола дәуiрi (Андронов мәдениетi).
Ә д е б и е т т е р:
1. Қазақ ССР тарихы, 5-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1980.
2. Қазақ ССР тарихы, 2-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1963.
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. 5 томдық. 1 том.”Атамұра”,
Алматы, 1996.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. (очерк). Алматы. “Дәуiр”,
1994.
5. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы “Жалын”, 1994.
6. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергi тарихы. КМЭБИ, Алматы, 1995.
7. А. Күзембайұлы, Е. Әбiл. История Республики Казахстан. Алматы “Санат”,
1998.
8. Асфендияров С., Кунте Н. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. -
Алматы, (1935) “Қазақстан”, 1997.
9. С.Г. Кляшторный, Т.И. Султанов. Казахстан. Летопись трех тысячелетий.
Алма-Ата, “Рауан”, 1992.
10. Дербов Л.А. Введение в изучение истории. -М., 1981.
11. Козыбаев М.К., Историческая наука Казахстана на современном этапе
развития. Алма-Ата., 1991.
12. Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989.
13. Казахстан за годы советской власти указатель литературы.- А-А., 1979.
1. Әлемнiң барлық аймағында адамның шығуы мен дамуында, оның еңбек
iздерiнде негiзгi ортақ көрiнiстер көп және олар өзара байланысты. Егерде
Қазақстан тарихының ашылған немесе ашылмаған беттерi көппе деген ойға
келсек ешқандай күмәнсiз, ғылым-бiлiм игермеген мәселелер үлесi басым.
Тiршiлiкке аса қажетті тас құралдары, оларды дайындаудың әдістері мен
сырлары, кәсіптері мен мекен-жайлары туралы жазылған этнографиялық,
археологиялық жәдігерлер әлі зерттеліп болған жоқ. Мұндай мәлiмет-
деректер адамзаттың даму үрдісiн кең шеңберде, қазақ ұлтының тарихын тар
шеңберде түсінуге мүмкіндік мол.
Аталған тұжырым қоршаған айналаны ғасырлар бойы зерттеу нәтижесiнде
қорытылған. Қазiргi кезде тарих ғылымында адам қоғамы дамуының кезеңдері
туралы көп болжам арасында үш түрлi көзқарас басым: формациялық,
өркениеттiлiк және модернистiк ( жаңаша бағалау). Ежелгi адам өз дамуында
кезекпен келетiн бiрнеше жүз жылдап саналатын кезеңдердi басынан өткiздi.
Олар тас, қола және темiр дәуiрлерi. Ал тас ғасыры палеолит, мезолит,
неолит кезеңдерiне бөлiнедi. Палеолит кезеңі Еуразия мен Африка
аймақтарында өмір сүрген ежелгі адамдардың кәсібі, тұрмысы, мәдениетінің
ұқсастығынан нақтылы көрінеді.
Ежелгi тас ғасыры дәуiрi - адам мен оның шаруашылығының қалыптасуының
бастапқы кезеңi. Палеолит дәуiрiндегi адамдар қауымдастығы табиғи
өсiмдiктердi жинап, жануарларды аулаған, олар күрделi де ұзақ даму жолынан
өттi. Бұл әлеуметтiк құрылым ғылымда алғашқы тобыр деп аталады да, ол
қоғамдық қатынастардың жетiлмегендiгiмен, сүреңсіз өмір тіршілігімен бей-
берекелі жыныстық қатынастармен полигамия ерекшеленедi.
Келесi саты - мезолит дәуiрi, ал одан кейiн неолит пен энеолит
көшпелi және отырықшы тұрмыс салтындағы аңшылар мен балық аулаушылар
мәдениетiнiң қалыптасу және даму заманы болып сипатталады. Тас дәуiрі
бiзден қаншалықты қашық болғанымен, бiз алғашқы қауым аңшылары мен
термешілердің ежелгi мәдениетi бір-бірімен өзара байланыста болып, бір-
бірінің өміріне әсер етті.
2. Ғылымдағы тұжырымдар бойынша 3,5 млн. жыл бұрын әлемдегi
табиғаттың күрт өзгеруі мұздың еруі, топан судың қаптауы құрғақшылық
табиғаттың күрделенуiне әкелiп соқтырды. Бұл құбылыстар адамзатты, тiрi
жануарларды табиғат өзгерісіне бейімделуге мәжбүр еттi. Табиғатта болып
жатқан жағдайларға тез арада маймылдар дриопитектер үйлесіп кеткен, ал
жабайы адамдар уақыт өткен сайын екi аяқпен қозғалу, күнделiктi өмiрiне
қажеттi iстер атқару, түрлi еңбек құралдарын дайындау, қол күшiнен көрi
ойлау қабілетін жетiлдiруді бiрте-бiрте жеделдеткен. Эволюция тарихында
жануарлардың тағдырына қарағанда жабайы адамдарда кол күшiнен көрi ойлау
қабiлетi, басым бола бастайды. Бұндай жабайыларды ғылым екi түрге бөледi:
австралопитек және адам. Адамдарды жабайылардан бөлген ғалымдардың
дәлелдері бойынша оның 3 пайыздық саналылығы болған, ол дамып отырған.
Австралопитек ( үш-төрт түрлi оңтүстiк маймылы) бұдан төрт миллион
жыл бұрын Африкада дүниеге келген. Бұдан екi миллион жыл бұрын шамасында
жабайы адамнан қәзіргі заманғы адамның алғашкы қалпы - Хомо (адам) пайда
болады. Одан кейiн шамамен 2-1,5 млн. жылдар шамасында Хомо-Хомо хабилис,
яғни қабiлеттi адам қалыптасады. ¤зiнен бүрынғы жабайы ежелгі адамнан гөрi
ол ширақталған ой және сөйлеу қабiлетiмен ерекшеленедi. Адамның бұл түрi
еңбек құралын, қорғаныс құрылыстарын салуды игередi, құс аулау тәсiлiне
машықтанады.
Адам дамуының бұл түрінің өмір сүрген кезеңі б.з.б. келесi 1,6 млн.-
200 мың жылдықтарды қамтиды. Олар тiк жүре бастаған. Тарих ғылымында хомо
эректус деп аталған. Ғылыми болжамдар бойынша олар Африкада пайда болып,
кейiн топ-топ болып Еуропа, Шығыс Азия (синантроп), Оңтүстiк-Шығыс Азия
(явантроп) өңiрiне тараған. Адамның бұл түрi архантроп немесе ежелгi
адамдар тобын құрады, олардың еңбек және қорғаныс құралдары тастан,
сүйектен, ағаштан, жасалған. Адам тарихында тас дәуiрi ең ұзақ кезең -
бiздiң заманымызға дейiн 2,6 млн.- 5 мың жылға созылған ең ұзақ дәуір.
Палеолиттiң өзi екi кезеңге бөлiнедi: төменгi ( 2 млн. - 40 мың. жыл бұрын)
және жоғарғы (40-12 мың жыл бұрын). Тас дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде адам
өмiрiне мыс құралдары келедi, ол заманға ғылымда энеолит атауы берiлген.
Ғылымда ұзақ уақыт тас дәуiрiнде бiздiң өңiрде адамдар өмір сүрмеген.
Бірақ соңғы кездегi археологиялық iзденiстер Оңтүстiк Қазақстандағы
Тәңiрқазған, Бөрiқазған, Ақкөлде ежелгi адамдардың тұрғын орындарының
табылуы бұл пiкiрдi өзгерттi. Бүгiнгi таңда Қазақстанда палеолит мәдени
ескерткiштерiнiң екi өңiрi белгiлi - Оңтүстiк Қазақстан және Сары-Арқа.
Осыдан шамамен 300 мың жыл бұрын хомо эректус кәдiмгi адам қалпына
жақындады деп есептейдi. Зерттеушілер шамамен бұдан 200 мың жыл бұрын хомо
эректустан кәзіргі адамдарға типтес хомо сапиенс пайда болады. Оларды
палеантроп - неандерталенсис деп атаған. Бүгiнгi адамдарға типтес хомо
сапиенс Еуразия өңiрiнде осыдан 40 мың жыл бұрын пайда болады. Жалпы,
әлемдік ғылымда казiргi адамның қалыптасуы болжамдары бойынша Африкада
қалыптасып, кейiн әлем аймақтарына түрлi жолдармен тараған деп есептейдi.
Бұл құбылысқа қоршаған айнала, қоныс аудару және адамдардың басқа
топтармен араласып өмiр сүруi де біршама әсер еткен. Неандертальдықтар
өздерiнiң дамуында салыстырмалы түрде айтарлықтай жоғары сатыларға
көтерiлдi. Олар отты, киiм тiгудi, аң өнімдерін өңдеу өнерін игердi.
Әсiресе палеолиттiң соңғы (жоғарғы) кезеңiнде адамдардың қол өнерi жетiле
түседi. Ендi адам пышақ, ара, тескiш, балға, кескiш, балық аулайтын т.б.
тiршiлiкке қажет құрал-саймандарды жасауды үйренедi. Осы кезде адамдар
Қазақстан өңiрiн түгелдей мекендейдi, елiмiздiң Шығысы және Оңтүстiк Сiбiр
мен Алтайда ежелгi қоғам мәдениетiнiң тағы бір орталықтары пайда болады.
Қазақстанда бұрын ашылған ежелгi адамдар ескерткiштерiне қоса тағы да
Орталықта - Қарабас-3, Батпақ-7, Ангренсор-2 және Шығыста - Новоникольское;
Оңтүстiкте - Ащысай,Усықтас, Соркөл сияқты жаңа тарихи орындар ашылды.
Тас ғасырының орта және жаңа кезеңдерi ғылымда мезолит ( б. з. д. 12
мың жыл ), неолит (б.з.д. 5 - 3 мың жыл ) деп аталады. Аталған әр кезеңнiң
өзiне тән эволюциялық ерекшелiгi бар. Мезолит тұсында адам садақ пен жебе
және тасты өңдеу технологиясын ашты. Неолит кезеңiнде тас өңдеу
индустриясымен қатар адамдар мал өсiру және жер өңдеуге де бейiмделедi.
Қазакстанда неолит мәдениетiнiң бiрнеше орталықтары табылған. Мысалы,
елiмiздiң оңтүстiгiнде ( Қараүңгiр-Қаратау), Орта Азия өңiрiнде дамыған
кельтемұнар мәдениетi ошақтары сақталған (саздан жасалған өрнек бояулы
ыдыстар табылған). Солтүстiк Қазақстанда неолит кезеңiнiң екi орны (Атбасар
және Маханджар) бар. Атбасар мәдениетi өкiлдерi Есiл өзенiнiң далалық және
ұсақ қырлы өңiрлерiн жайлап (Виноградовка-2, Тельман) аң аулап күн көрген.
Маханджар мәдениетi ошақтары Торғай, Тобыл өзендерi жанындағы далалықта -
Маханджар, Дүзбай, Алқау деген мекендерде орналасқан. Батыс Қазақстанда
неолиттi ойық мәдениеттерi сипаттайды. Маңқыстаудан табылған неолит кезеңi
жәдігерлері, аталған мәдениет өкiлдерi (б.з.д. VI-V мың. ж. ) аң аулау,
термешілік арқылы күн көрiп, саздан ыдыс құю және жiп иiру өнерiн игерген.
Бiздiң заманға дейiнгi III - II мыңжылдықта (энеолит кезеңi) ауа райы
күрт өзгеруімен ылғалды және салқындауы Қазақстан тұрғындары өндiрiстi
шаруашылықтың түрi - мал өсiрудi жаппай игередi. Бұл кезеңді мәдениет Ботай
мәдени ескерткіштерінің жәдігерлері дәлелдейді: Ботай, Красный Яр,
Бестамақ, Соленое озеро т. б. Мұнда алғашқы кезеңдерге қарағанда адамдар
iрi елдi мекендерге орналасады, жылқыны көлiк етіп пайдаланады, аң, балық
аулайды. Аталған жәдігерлер өзiнiң мазмұнымен сұртаңды (Оңтүстiк Орал),
хвалынь (Едiл жағалауы), афанасьев (Алтай), усть-нарым (Шығыс Қазақстан)
мәдениеттерге жатады. Бұның өзi Еуразия даласындағы тайпалардың тарихындағы
этностық және мәдени бiртұтастықты сипаттайды.
3. Неолит дәуiрiнде-ақ байқалған мәдени-шаруашылық өзгерiстерi б. з.
б. II мыңжылдықта мал өсіру, егiншiлiк экономикасы мен металл оңдеу кәсiбі
қалыптасуына жетеледi. Бұл эволюциялық жаңалық Қазақстан аймағындағы бүкiл
әлеуметтiк-экономикалық жағдайды түбiрiнен өзгерттi. Қонысын жиi ауыстырып
отыра, жiгерлi, пысық малшы тайпалары тұңғыш бiрлестiктер құра бастады;
бұлардың қалыптасуында өзара бiр-бiрiмен қақтығыстар елеулi орын алды. Қару
ендi жабайы хайуандарды аулау үшiн ғана емес, сонымен қатар, тайпа-аралық
қақтығыстарда да жиi пайдаланалатын деңгейге жетiледi. Сөйтiп, қару жасау
бiрте-бiрте металл өңдеудiң дербес саласына айналды.
Б.з.д. II мыңжылдық ортасында Қазақстан өңiрiндегi адамдар қола
металды игередi. Қоладан еңбек құралдары мен қару жасау өнерi біршама
дамиды. Жер қойнауындағы полиметалдар, соның iшiнде қалайы-мыстың мол қоры
аймақтағы қола дәуiрiнiң терең iз қалдыруының бiр факторы болды.
Тұрғындардың қоғамдық құрылысы мен отбасылық-некелiк қатынастарында елеулi
өзгерiстер пайда бола бастады. Қола дәуiрiндегi экономиканың басты-басты
бағыттары - мал шарушылығы мен металды жедел қарқынмен игеру өндiргiш
күштердiң жетілуiне, қоғамдық еңбектiң мамандық бойынша жіктелуіне, сөйтiп,
қоғамдық өмiрдегi аумақты өзгерiстерге алып келдi. Жеке отбасылар
оқшауланды, отбасылық меншiк көлемі кеңейдi, ру қауым iшiнде мүлiк
теңсiздiгi тереңдейдi. Ежелгі адамдар өмірінің осы деңгейін дәлелдейтін
бірінші жәдігердің табылған жерi Ачинск маңындағы Андронов елдi мекенi
атына орай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде “Андронов мәдениетi” деп
аталды. Бұл кезеңде андроновшылар жәдігерлер қалдырған дала малшы-
егiншiлердiң мәдени ортақтығы айқын сипатталады. Барлық жергiлiктi мұралық
ерекшелiктерге қарамастан, қазақ даласына кең тараған бұл тайпалар неолит
дәуiрiндегi өзгерiстердi айқын мәдени бiркелкiлiкпен ауыстырған. Ғылыми
тұжырымдар бұл мәдениет өкiлдерiнiң басым көпшiлiгi отырықшылықпен
айналысқанын анықтайды. Қоныс - мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердiң
жанына орналасты. Патриархатты отбасылардың үйлерi үлкен жертөлелер болды;
олардың жанынан әр түрлi шаруашылық жайлар мен мал тұратын қоралар салынды.
Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсiбi едәуiр басым - егiншiлiк шаруашылықтың
сипаты да тән болды.
Аталған мәдениетке ерекше тән сипат - металдан жасалған еңбек
құралдары, қарулар және әсемдiк заттар: ұңғысы бар, дүмi шығыңқы балталар,
сағасында ойығы бар пышақтар, балға-шоттар, найзалар мен жебенің өзгеше
ұштары, бiлезiктер, айналар, моншақтар және әр түрлi iлмешектердiң кең
тарауы болды. Андроновшылардың басқа тайпалардан ерекшелейтін мәдени-
этнографиялық ең басты белгiлерi жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнекті балшық
ыдыстардың өзiнше бiр жиынтығы, металл бұйымдардың түрлерi болып табылады.
¤ндiрiс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар
түрлерiнiң әдемiлiгi мәдениеттiң де деңгейi жоғары болғанын көрсетедi. Кең
тараған ғылыми тұжырым бойынша андроновшылар финн-угор этникалық тобына
жатқан.
Үндi-иран ежелгi жазбаша ескерткiштерiн - Авестаны, Ригведаны,
Атхарваведаны және топонимика мен ономастиканың басқа да деректерiн,
археологиялық материалдарды комплекстi талдау негiзiнде тарих және
филология ғылымында андронов тайпаларының үндi-иран немесе арий тектi
екендiгi туралы тұжырым да кездеседі. Сол жердегі қазба жұмыстарын 1913 ж.
Б.В.Андрианов жүргізген. Андронов мәдениетiнiң алғашқы жәдігерлерiн 1914
жылы А. Я. Тугаринов ашты. Одан кейiнгi жылдарда бiр топ ғалымдар андронов
мәдениетiнiң тарихи құбылыс ретiнде ғылыми байламдар жасап қола дәуiрiнiң
кезеңдерiн саралап бердi (алдыңғы, орта, соңғы). Кейiн Орал сыртында
тараған андронов мәдениетi хронологиялық тұрғыдан сұрыпталып, әр қайсысы
атау алды: федоров кезеңi - б.з.б. XVIII - XVI ғғ.; алакөл кезеңi - б.з.б.
XV-XII ғғ.; замараев кезеңi - б.з.б. XII- VII ғғ. Бұл заманды зерттеп
ғылыми арнаға тұжырымдауда Қазақстан зерттеушілерінің үлесi мол.
Андронов мәдениетiн кезеңдерге бөлуге байланысты келтірілген
болжамдарды жақтаушылардың принциптi пiкiр айырмашылығы бұл мәдениеттiң
федоров кезеңi мен алакөл кезеңiнiң хронологиялық шеңберлерiн бағалау
жөнiнде болып отыр. Ғылымда кең тараған көзқарас мынадай: бұл кезеңдер
бiрiнен соң бiрi келiп отырды, соның өзiнде неғұрлым ерте кезеңі федоров
кезеңiнен кейiн алакөл кезеңi келедi, ал осы алакөл кезеңiнде андронов
тайпалардың экономикасы мен мәдениетi дамудың шырқау шегiне жеттi. Екiншi
көзқарас бойынша, федоров пен алакөл заманындағы ескерткiштер бiр уақытта
болған, бiрақ өлке тұрғындары әр түрлi топтардан құралған. Жабайы
жануарларды қолға үйрету қола дәуiрiнде жетiлiп адам қоғамының даму
сатысының құрамдас бөлiгiне айналды. Қазақстанның солтүстiк Арал кеңістігі,
батыс, орталық және шығыс аудандарындағы неолиттiк тұрақтарда жабайы
жануарлардың сүйектерiмен қатар, қолға үйретiлген төрт түлiк малдың да
сүйектерi табылған. Қола дәуiрi шаруашылық нысаны ретiндегi мал
шарушылығының үздiксiз дамыған уақыты болды, үйретiлген жануарлар саны және
құрамы көбейдi. Мал бағу үй маңынан бiрте-бiрте жайлауда бағуға ұласып
адамдардың өмiр-салты көшпендi сипат алады.
Шаруашылықтағы қой, ешкi сияқты ұсақ малдың және ірі қара (жылқы,
сиыр, түйе) үлес салмағы уақыт өткен сайын арта түседі. Ежелгi замандағы
мал шаруашылығы түрі экономист ғалымдардың тұжырымынша экстенсивтi сипатта
болған. Қола дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде Қазақстанның далалық аймақтарында
мал өсiру шаруашылықтың келелi саласына айналып және көшпенділікке
негiзделген түрге ұласқан. Алайда, бұл құбылыс Қазақстанның барлық өңiрiне
тән емес. Мәселен, қола дәуiрiндегi Шығыс Қазақстан тұрғындары
шаруашылығында отырықшылық түрі басым болғаны туралы көптеген деректер
негізнде анықталған.
Қазақстанда қола дәуiрiндегi тайпалар еңбек өнімділігін арттыруды
материалдық қор жинақталуға жеткiзiп, қоғамдық қатынастарды жан-жақты
дамытады. Шаруашылық тұрпатындағы түрлi даму тенденциялары қоғамдық
ұйымдағы күрделi өзгерiстерге негiзгi себепкер болады. Әлеуметтiк және
әскери-саяси құрылымдарда ру-тайпалық топтар саралана, жiктеле түстi. Ер,
көсем, жауынгер материалдық игiлiктердi өндiруде үстемдік алып, ру жетекшi
дәрежесіне көтерілуі туыстықты әке жағынан есептеуге бастау (патриархат)
болады. Патриархатты әулеттiк қауым өзiнiң дамуында бiрнеше кезеңнен өттi.
Алғашқы түрiнде ол өзiнiң алдындағы матриархаттық әулеттiң көп белгiлерiн:
өндiрiс құрал-жабдықтары және тұрмыстық мәселелердi шешуде қоғамның бар
ересек мүшелерiнiң теңдiгiн, қауым басшысының беделiне өз еркiмен бағынуды
мұра етiп алған едi. Мұндай қауымның негiзi, бұрынғы сияқты, жұп отбасы
болды, мұның өзi ерлi-зайыптылар қатынасының берiк болуымен және ортақ
балалар иемденуге ерлер мен әйелдер құқықтарының теңдiгiмен сипатталады.
Мұндай патриархатты қауымдар төрт-бес ұрпақтан құралды және аумағы 200
шаршы метрден кең үйлерде бiрге тұрды, ал бiрнеше осындай үйлерден ру
қоныстары қалыптасты.
Бұл қоғамда өндiрiстiк-отбасылық ұжым болып өндiрiс құрал-жабдықтары
мен ұжымдық еңбек өнiмдерiне ортақ меншiк болды. Кейiн қоғамдық эволюция
нәтижесiнде, қола дәуiрiнiң соңғы кезiнде, дамыған қауымдар оқшаулана
бастайды; мұның өзi келе-келе алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына,
отбасылық меншiктiң орнауына әкеледi. Батыс Қазакстанда сақталған сол
кезеңдегi адамдардың тұрмысын сипаттайтын жәдігерлер осы құбылысты
айқындайды.
Адамзат дамуының әр кезеңiне дiни нанымдар мен табынушылықтар тән.
Қола дәуiрiндегi тайпалар тұрмысы мен әл-ауқаты түгелдей табиғатқа тәуелдi
болды, сондықтан адам табиғат күшiн (күн, от, жануарлар, өсiмдiктер)
құдырет деп тұтты. Күн тәңiрiсiнiң белгiлерiн әсемдiк заттардан - бiр
ортадан жан-жаққа тарайтын шұғыла түрiндегi өрнегi бар қаптырмалардан, қыш
ыдыстардағы ою-өрнектерден көруге болады. Қола дәуiрiндегi тайпалар отқа
табынған, оны мүрдені өртеу ғұрпы және мәйіттер дәлелдейдi. Ежелгi адамдар
ұғымынша, от өлген адамды рухани тазартады және жат рухтардан қорғайды деп
сенген.
Қола дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде көшпелi мал шарушылығының дамуына
байланысты күнге табынумен қатар ай мен жұлдыздарға табыну пайда болды,
өйткенi көшпелiлер солар арқылы керуен бағытын, ауа райын болжамдайтын
болды. Сол заманнан келе жатқан қазақтардың рухани қазынасы - ата-бабаларға
және о дүниеге сиыну. Олар бабалар аруағының желеп-жебеуiне жетуге тырысты,
ол көмектеседi, қамқор болып қорғайды деп сенетiн, сонымен бiрге олардың
зиялы қасиеттерiн биiк ұстайтынды. ¤лген адамды о дүниеге қажет болды
немесе о дүниеде өмір бар деп күнделiктi өмiрге қажет - киiм, тамақ, еңбек
құралдары, қару, әсемдiк заттар мен жабдықтарды бірге көмген. Оған үйге
ұқсас бейiт салып, бiраз уақыт өткен соң қосымша тамақ та әкелген. Қола
дәуiрiнде күнге, отқа, айға, жұлдыздарға, сондай-ақ қорғаушы рухтарға арнап
құрбан шалу ғұрпы пайда болды.
Қола дәуiрiнiң алдыңғы кезеңiнде адам өзiн ру қауымның бөлiнбес
мүшесi деп сезiнген және одан тыс өмiр сүремiн деп ойламаған. Соңғы қола
дәуiрiнде, яғни алғашқы қауымдық құрылыс ыдыраған дәуiр де, мүлiк
теңсiздiгiнiң пайда болуымен байланысты, ру көсемдерiнiң немесе қоры мол
отбасыларының малы мен еңбек құралдарына тиюге тыйым салу, оларды “киелi”
деп бiлу дәстүрi шықты. Адам ой-өрiсiнiң дамуы оның өзi туралы ұғымның
күрденеленуiне, дiни дүниетаным қалыптасуына жеткізеді.
Қазақстан өңiрiндегi тайпалардың орналасуы. Қола дәуiрiнiң 50-ге жуық
қонысы мен 150 iрi қорымы ашылған. Бұл дәуірдің жәдігерлері тараған батыс
шегi Жезқазған-Ұлытау-Арғанаты-Терiсаққа н өзенiнiң жоғарғы сағасы арқылы
өтедi. Олардың iшiндегi ең iрiлерi Кресто, Петро, Златоуст, Милықұдық.
Солтүстiгiнде бұл шекара Есiл мен Тобыл өзендерi аңғарына дейiн, шығысында
Ертiстiң сол жағасы мен Шыңғыс жотасына дейiн созылады, ал оңтүстiкте бұл
мәдениет ошақтары Бетпақ дала шөлiнiң солтүстiк шетiнен Жетiқоңыр өңiрiнен,
Тайатқан, Шұнақ тауларынан, Батпақсу мен Шажағай өзендерi алқаптарынан
кездеседі. Неғұрлым игерiлген өңiрлер Нұра, Шерубай-Нұра, Атасу және Талды-
Нұра өзендерi мен олардың көптеген салаларының аңғарлары, Бұғалы, Бегазы,
Қызыларай, Кент, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау жазықтары және басқалары
болды. Осы оңiрде б.з.б. X-VIII ғғ. атаулы Дәндiбай-Бегазы мәдениетi
қалыптасты. (Қарағанды қаласы маңындағы Дәндiбай аулында және солтүстiк
Балқаш өңiрiндегi Бегазы қойнауында қола ескеркiштерiнiң алғашқы қазылған
жердiң атына қарай осылай аталған).
Қола дәуiрiнде (б. з. б. II мыңжылдықта) Солтүстiк және Батыс
Қазақстанда андронов тайпалары мекендедi, олардың тарихи тағдыры бiр-
бiрiмен тығыз байланыста дамыды. Бұл аймақта сол заманның 150-ден аса
қонысымен 200-ге жуық қорымы, 300-ден астам молалар зерттелген. Олардың
iшiнде: Вишневка-1 ( Петропавл маңында), Бескөл, Петровка-1, Алтын күз,
Қарлыға-1, Бурабай, Бүйреккөл, Борлық, Тастыбутак, Боголюбово, Семиозерное,
Тастыбұтақ, Алексеевское, Семипалатное қорымдары бар.
Қола дәуiрiндегi Шығыс Қазақстан тайпалары мәдениетi алдыңғы, ортаңғы
және соңғы үш кезең жәдігерлерiнен танылады. Бұлардың iшiнде андронов
мәдени қауымына жататын ортаңғы қола жәдігерлері жан-жақты зерттелген.
Неолит дәуiрiнiң жәдігерлерінен Железинка, Пеньки-1,2 тұрақтары; уақыты
жағынан Сiбiрдiң афанасьев мәдениетiне жақын Қанай ауылы iргесiндегi
қорым бiршама зерттелген. Осы дәуiрдiң ортаңғы кезеңiндегi мәдениетi
Зевакино селосы, Сарыкөл маңындағы Кiшi қойтас, Нұрмамбет қойнауларындағы,
баршылық соңғы қола мәдениет кезеңiн Трушниково, Мало-Красноярск, Зевакино
селоларынан табылған қоныс пен қорымдардан жинақталған деректер анықтайды.
Оңтүстiк Қазақстан мен Жетiсу тайпалары туралы мәлiметтердi Алматы,
Талдықорған, Жамбыл жанында ашылған қорымдар мен қоныстардан алуға болады.
Олардың iшiнде жан-жақты зерттелген Аңырақай, Шоқпар және Алайғыр елдi
мекендерi, Шу-Iле тауларының жоталары, Ойжайлау мен Масаншы елді мекендер
маңы. Алматы облысында жәдігерлер Майбұлақ аңғарынан, Фабричный селосы мен
Ақсай, Көлсай селоларының маңынан және биiк тау қойнауларынан табылған.
Талдықорған өңiрiнде Биқаш, Талапты, Ленин селолары маңында, Құйған
аңғарында және басқа да жерлерде осындай жәдігерлер кездеседі. Iле және
Күнгей Алатауы, Аңырақай таулары мен Жоңғар Алатауының тау беткейлерiнен
көптеген шағын қорымдар табылған.
Солтүстiк-Шығыс Жетiсу аумағында Қапал, Мыңшұқыр, Талапты, Құйған,
Қарақұдық, Биқаш, Ақсай, Арасан, Бүйен сияқты қорымдар зерттелген. Соңғы
қола дәуiрiнiң неғұрлым көрнектi жәдігері – Іңкәрдария жағасындағы
(Қызылорда қаласының оңтүстiк-шығысы) Түгiскен адырына орналасқан Солтүстiк
Түгiскен мазары.
Сайып келгенде, қола дәуiрiнде Қазақстан аумағында қоғамның дамуында
түбегейлi өзгерiстер болды: Неолит кезеңi шаруашылығы мен тұрмысы ежелгi
түрлерiнiң орнына - егiншiлiк пен мал шаруашылығы, уақытша тұрақтар орнына
жайлы қоныстар, шақпақ тас құралдар орнына әр түрлi металл қоспаларынан
дайындалған бұйымдар келдi. Шаруашылықтағы кәсiптiң жаңа түрлерiне көшу
тұсында халық саны өсiп, iрi-iрi мәдени қауымдар қалыптасты.
Осы кезеңнен бастап қазақ кеңістігінде адам қоғамының эволюциясында
келесi бiр классикалық жаңалық - меншік, мүлiк теңсiздiгi пайда болып жедел
қарқынмен дамиды, тайпалық үстем топ және ең алдымен көсемдері оқшауланып
жіктелуiне әкелдi.Мұнда барлық жерде малшы-егiншi тайпалардың iрi қауымдары
құрылып және олар көршiлес жерлерде қанат жаяды.Бұл құбылыс Еуразия мен
Орталық Азияның далалық өңірінің бәріне тән.
Екiншi дәрiс.
ҚАЗАҚ КЕҢІСТІГІНДЕГІ ТАЙПАЛЫҚ
БІРЛЕСТІКТЕР МЕН МЕМЛЕКЕТТЕР
Ж о с п а р ы:
1. Сақтар туралы ғылымдағы деректер мен тұжырымдар.
2. Үйсiндер бiрлестiгiнің орналасуы, саяси құрылымы,
шаруашылығы мен мәдениетi.
3. Хунну немесе ғұндар мемлекетi.
4. Қаңлылар (кангюй) бiрлестiгi.
Семинар жоспары:
1. Сақтар: саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті.
2. Үйсiндер туралы деректер: саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті.
3. Ғұндар мемлекетінің саяси тарихы, шаруашылығы мен мәдениеті.
Реферат тақырыптары:
1. Тайпалық одақтардың орналасуы.
2.. Алматы жанындағы Есiк қорғанынан табылған “Алтын адам“.
3. Сақ тайпаларының зергерлiк өнерлерi.
4. Cақ, үйсiн және қаңлы тайпаларының мәдениетi мен дiни сенiмдерi.
¤зiндiк жұмыс сауалдары:
1. Қазақстан территориясында құл иеленушiлiктің классикалық түрі не
себептен қалыптаспады?
2. Сақ, үйсiн, ғұн және қаңлы тайпаларын қай антропологиялық типтерге
жатқызуға болады?
3. Ежелгi тұрғындардың көшпелi және жартылай көшпелi мал шаруашылығы неге
негiзгi тіршілік болып саналады?
4. Көшпендiлердiң әлемдiк мәдениеттiң қалыптасып дамуына қосқан үлесi
қандай болды?
5. Қазақстан территориясындағы ғұн, үйсiн, қаңлы тайпаларының ертедегi
таптық қоғамында материалдық және рухани мәдениетiнiң жоғары дамығаны
жөнiнде мысалдар келтiрiңiз.
6. Геродот еңбектерінде сақтар қалай аталған?
7. Қазақ даласында өмiр сүрген тайпалар қандай дiндi ұстанған?
Ә д е б и е т т е р:
1. Қазақ КСР тарихы, 5-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1980.
2. Қазақ КСР тарихы, 2-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1963.
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. 1 том.”Атамұра”, Алматы,
1996.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. (очерк). Алматы. “Дәуiр”,
1993.
5. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы “Жалын”, 1994.
6. Абдоллаев Н.А. Қазақстан әлемдік тарихтың аясында. 1 кітап, Ақтөбе,
1999.
7. Абдоллаев Н.А. Қазақстан тарихы дәрістер. Ақтөбе, 2002.
8. Х. Маданов Қазақ халқының арғы-бергi тарихы. КМЭБИ, Алматы, 1995.
9. А. Күзембайұлы, Е. Әбiл. История Республики Казахстан. Алматы “Санат”,
1998.
10. Асфендияров С., Кунте Н. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.
- Алматы, (1935) “Қазақстан”, 1997.
11. В.В. Бартольд. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии. Алматы, ТОО “Жалын”, 1998.
12. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших
дней. Алма-Ата., 1992.
13. С.Г. Кляшторный, Т.И. Султанов. Казахстан. Летопись трех тысячелетий.
Алма-Ата, “Рауан”, 1992.
14. По следам древних культур Казахстана. Алма-Ата., 1970
15. Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана.- Алма-Ата., 1992.
16. Қазақтың көне тарихы.-Алматы., 1993.
1. Деректер бойынша скифтердiң батыстағы көршiлерi киммерліктермен,
ассириямен, мидиямен жүргізген соғыстары туралы хабар көне грек тарихшылары
арқылы бiзге жетiп отыр. Осы дерек-тұжырымдар Қазақстан тарихында скиф
патшалары: Ишпақай (б.з.д. 670 жылға дейiн), Партатуа (б.з.д. 670-650
жылдар), Мәди (Мадий)- (б.з.д. 650-633 жылдар), Иданфирс (б.з.д. 516 жыл),
Скил (б.з.д. 460-456 жылдар), Октамсад(б.з.д. 456 жыл), Атей ( б.з.д. IV
ғасыр.) жөнінде нақты мәліметтер берілген.
Бiздiң заманымыздан бұрын I мыңжылдықта Солтүстiк Үндiстанды,
Ауғанстанды, Орта Азия және Қазақстан оңтүстiгiнде “сақ” (Геродот
пайымдауынша скиф) деп аталатын iрi әрi iргелi жауынгер тайпалар
мекендеген. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-қатынаста болып, б.з.б. VI
- V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына кiрген. Бұл жөнiнде
Ахеменидтiк сына жазба деректерiнде жұтаң болса да, анық деректер
келтiрiлген. Мәселен, онда сақтардың: хаомаварга ( хаом сусынын
қайнатушылар), тиграхауда ( шошақ бөрiк киетiн сақтар), парадарайя
(теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) деп аталатын үш тобы бар екенi айқын
айтылған.
Жазбаша деректемелерде б.з.б. V - IV ғасырлардағы Қазақстан аумағында
орналасқан, өмір сүрген бiрқатар тайпалар мен тайпалық одақтар туралы
мәлімет мынадай: оңтүстiкте тиграхауда сақтар (грек деректемелерiнде
массагеттер және дахтар (дайлар) , батыста - савроматтар (аорстар), орталық
аудандарда - исседондар, солтүстiк шығыста – аримаспылар мекен еткен.
Бұлардың бәрi ру-тайпалық бөлiмшелер ретiнде тiлi мен мәдениетi жағынан
туыстас сақ және сармат тайпаларының этникалық-мәдени тобына кiрген. Грек
тарихшысы Геродот сақтарды азиялық скифтер деп атаған. Грек деректерінде
осы скифтер жөнінде біраз мәліметтер берілген.
Сақтар заманында шаруашылық кәсiптің жаңа түрi - экстенсивтi мал
шаруашылығы дамып, бүкiл Еуропа мен Азия дала тайпаларының негiзгi кәсiбi
болған. Бұл шаруашылық Қазақстан аумағында жетекшi салаға айналып оның
негiзгi үш түрi дамыған: көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы. Мал
шаруашылығының сипатына қарай шарушылықтың басқа салаларының үлес салмағы
өзгерiп отырған.
Шаруашылықтың бiрiншi түрi Батыс және Орталық Қазақстанның шөлейт
даласында жыл бойы көшiп-қонып жүруге негiзделген. Көшпендiлер шаруашылығы
шөлге, ұзақ сапарға төзiмдi қой, түйе және жылқы малдарына негізделген.
Тайпалар өздерiнiң малымен аса қашық және жүйелі бағыт бойынша киiзбен
жабылған күркелi арбаларда көшiп-қонды. Жылдың суық мезгiлiнде көшпендiлер
уақытша қыстақ төңiрегiнде және ықтасын болар қамысты өзен жағалауларын
жайлады. Қосалқы шаруашылық салаларының iшiнде аң аулау ерекше дамиды.
Екiншi, жартылай көшпелi шаруашылық түрiнде қыстап шығатын тұрақты
үйлер болды, мұнда шаруа иелерi жыл сайын қыстауға оралып отырған.
Шаруашылық кәсiбiнiң бұл түрi Тянь-Шань және Алтай таулары бөктерiнде,
Жетiсу және Шығыс Қазақстанның дала, орман және тау араласып отыратын
өсiмдiгi қалың өңiрлерде тараған. Жайылымдар арасы жақын болуына орай
шаруашылықтың бұл түрi көшiп-қонатын жерлерi қашық емес, көбіне тау
бастарына малды жайлап, қыстың басында қыстаққа оралатын көшiп-қонудың тiк
әдiс деп аталатын түрi кең тарады. Осыған байланысты Жетiсу мен Шығыс
Қазақстанда және осы өңiрлерге ұқсас аймақтарда жердi қауымдық-рулық және
тайпааралық шекаралар көлемiнде пайданалудың жайылым жерлер мен су көздерiн
әр маусым үшiн бөлiп пайдаланатын көшпелi-жайылым жүйесi өте ертеде, б.з.б.
I мыңжылдықтың басында қалыптасты. Қыстау маңындағы жерлерде егiншiлiктiң
маңызы сақталды, оларда әдетте тары, арпа, бидай өсiрiлдi.
Мал шаруашылығының үшiншi түрi - отырықшы мал шаруашылығы оңтүстiк
Қазақстан аудандарында Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерi бойында, Қаратау
жотасының баурайында, табиғи су қоймалары мен шабындық алқаптары бар
жерлерде кеңiнен тарады.
Сақтардың мал шаруашылығының негiзi қой болды. Ол тек еті үшін ғана
өсiрiлген жоқ, күнделiктi тұрмыстағы киiз басу, арқан есу, жiп иiру үшiн
жүнiде пайдаланылды. Сақтар тұрмыста қолдануына қарай киiздiң бiрнеше
түрiн: ағаш үйге ұстауға және жерге төсеуге арнап қарапайым, қалың, қара
киiздер және киiм тiгу үшiн жұқа әрi жұмсақ талдырма киiздерде баса бiлген.
Сақтар өмiрiнде жылқы аса маңызды рөл атқарған, оның да екi түрi болған:
тез ет алатын оңалатын және қысқы тебiнге әбден төзiмдi. Сақ заманында
көшіп жүруге ыңғайлы, үстіне киіз орнатылатын төрт және алты доңғалақты
арбалар болған.
Сақтардың тұрмысында қолөнер бiршама дамыған. Еңбек құралдарын,
киiмдер, қару-жарақтар, тұрғын үйлер, түрлi аспаптар жасауға керектi
шикiзаттардың көпшiлiгiн ертедегi мал өсiрушiлер жергiлiктi жерде өзi
өндiрiп, өзi өңдедi. ¤нерлi шеберлер өз қауымы мүшелерiнiң қажеттi заттарын
жасап берiп, оған айырбасқа ауылшаруашылық өнiмдерiн алды. Қауым iшiндегi
айырбасқа қоса руаралық және тайпааралық айырбас та кеңiнен тарады. Кен-
руда шикiзаты, бiрқатар шаруашылық бұйымдары, әшекейлер кейде шалғай
жерлерден тасып әкелiндi. Бiрақ неғұрлым кейінгі уақыттағы қолөнер
өндiрiсiнен айырмашылығы - сақ қолөнерi түрлерінің баяу дамығандығы және
мал шаруашылығына тығыз байланыстылығы ерекшеленедi, үй кәсiбi де жақын
болып, бөлiнiп кете қойған жоқ.
Сақтарда андронов дәуiрiнен кейін кен iсi едәуiр iлгерiледi. Бұл
қоғамда әсiресе қола құю iсi мен басқа металдарды өңдеу техникасы біраз
дамыды. Құйма қалыптар ретiнде қыш, металл, тiптi тас та пайдаланылды.
Жебенiң құйма ұштары мен қанжарлар жасау үшiн олар екi немесе үш ұялы
жармалардан тұратын қалыптарды қолданды. Сақ металл өңдеушiлерi бұйымдар
жасаудың “құйылатын үлгi” тәсiлiмен құю сияқты күрделi әдiстерiн де бiлген.
Бұйымдар арасында қола және мыс қазандар, құрбан шалғыштар мен шырағдандар
жиынтығы ерекше ерекше ауқымды орын алады, олар Жетiсу сақтарының өнерi мен
көркем бұйымдары жалпы жұрт таныған ескерткiшiне айналды.
Ертедегi құймашылар ат әбзелдерін, қару-жарақ пен тұрмыстық құралдар
жасауға ерекше назар аударған. Көне сақ заманының жүгендерi көрнексіз және
күрделі болатын. Оның қола ауыздықтарының екi ұшы кiшкентай үзеңгi
тәрiздес етiп жасалды. Сақтардың қару-жарағы жебелi шағын садақтардан
(парсыша-ақинақ), шабуға да, түйреуге де ыңғайлы қанжарлардан, ұзын
семсерлерден, найзалардан және әр түрлі жауынгерлiк балталардан тұрды. Сақ
жауынгерлерiнiң сауыт-сайманы қоладан iстелген дулығадан, шағын қалқаннан
және жебе салынған қорамсақ iлiнген белдiктен тұрды.
Сақ заманында металл өңдеумен бiрге қолөнердiң тұрмыстық ыдыс -аяқ
жасау, тас қашау, сүйек ою, терi илеу, жiп иiру және тоқымашылық сияқты
басқа түрлерi де болды. Сақтар көшпелi тұрмысы ыдыстың жаңа түрлерiн
туғызып, жаңа материалдарды - металл, терi және ағашты қажет еттi. Көшпелi
тұрмыс басым болған Орталық Қазақстанда ыдыстың керамикалық түрінен гөрi
терi, ағаш және металдан жасалған ыдыстар көбірек қолданылды, сондықтан
олардың өндiрiсi қанат жайды. Ал Жетiсу, Ертiс бойы және Батыс Қазақстанның
өсімдігі бай орманды даласында керамика өндiрiсi бұрынғысынша басым болып,
олардың түрi қола дәуiрiндегi отырықшы, бақташы тайпалар ыдыстарынан өзгеше
болды.
Қазақ кеңістігіндегі ежелгi тайпа бiрлестiктерінiң бiрi скифтер
болған. Cкифтер жөнiнде бiзге жеткен деректер парсы, грек, Еуропа және
кеңестік әдебиеттерінде көп келтірілген. Жарық көрген еңбектерде олардың
өздерi туралы да, мекендеген өңiрi жайында да нақты дәйектемелер біршама
келтірілген. Тарих атасы Геродот мағлұматтары мен соңғы археология
материалдарына сүйенген бiраз ғалымдар скифтердi Қара теңiз жағалауының
оңтүстiк бөлегiн түгел қамтыған Дунайдың сағасына дейiн, Төменгi Буга мен
Днепрден Азау теңiзiне дейiнгi аралыққа орналастырса, ендi бiразы оларды
Едiл өзенінің төменгi ағысынан шығысқа қарай кең алқапты мекендеген деп
тұжырымдайды. Соңғы тұжырымға сүйенсек, скифтер бұдан кейiн Едiлдiң батыс
жағалауына өтiп, одан Терiстiк Кавказға келген. Содан казiргi Дағыстан мен
Дербент асуы арқылы азербайжан жерiне өткен.
Қоғамдық құрылысы. Б.з.б. I мыңжылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы
рулық қатынастар әлсіреп, жаңа әлеуметтiк құрылымның қалыптасу үрдiсiнiң
жедел жүруiмен сипатталады. Осы кезде алғашқы iрi қоғамдық еңбек
бөлiнiсiнен мыс пен қола металдар өңдеу өндiрiсi пайда болып дамуына
байланысты шағын және моногамды отбасылар оқшаулана бастады. Көшпелi және
жартылай көшпелi шаруашылықтың сақ экономикасына терең енуіне орай,
металлургия өндiрiсi дамуында прогрестiк қосымша өнiмiнiң жедел қарқынмен
өсуiне, өнім айырбасының дамуына, жеке меншiк нығаюына және адамдардың
меншiкке ие болу жағынан дифференциялану жіктелу құбылысына әкеледі. Ал,
негiзгi өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек өнiмдерiнiң бөлiну процесiнiң
күрделенуi мүлiк теңсiздiгiн туғызып, ендi бұрынғы ру-туыстық қатынастарда
аумақтық-өндiрiстiк принцип бойынша қауымның маңыздылығы арта түстi.
Аталмыш тарихи жаңалықтар қоғамның ру аралық қатынастарға тiкелей
тәуелдiлiкті әлсiретiп, түптеп келгенде, қауымдардың ру құрамына
қарамастан, экономикалық және аумақтық мүдделер негiзiнде құрылуына жол
ашады.
Сақтардың қоғамдық құрылысы шағын отбасылар тобы (патрономия) көшпелi
қауым-тайпа-тайпа бiрлестiгi болып сипатталады. Көшпелi-жайылымдық
мүдделерге негiзделген патрономиялар өзiндiк өндiрiстiк күшке ие болды,
бiрақ ру институттарында дәстүрлі өндiрiстiк дамудың баяу қарқыны
(консервативтiк) және патрономиялардың қалыптасуында туыстық принциптердiң
түбі сақталды. Алғашқы ру қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия
кезеңi немесе алғашқы көршiлестiк қауым кезеңi деп атайды. Тайпа қоғам
құрылысының маңызды сатысына айналды. Тайпаға тән ең басты этникалық және
саяси сипаттар қатарында оның өз жерiнiң, атының және осы тайпаға тән тiл
диалектiнiң дамуы, дiни ұғымдары мен ғұрыптарының ортақтығын, тайпалық
кеңестiң, жоғарғы көсем мен әскери билеуші болуы шарты аталады. Бұл ендi
әскери-демократия құрылысына негiзделген қоғамдық билiкті ұйымдастыру
түрiне айналды. Тайпа одақтары алғашқы қоғамның ыдырау заманындағы
әлеуметтiк қатынастың жаңа және жоғарғы үлгiсi болды.
Соңғы ғылыми зерттеулерде сақтар қауымы үш топқа бөлiнедi: бiрiншiсi
- жауынгерлер (олардың ежелгi үндi-иран жазбаларындағы аты “арба
тұрғындары”, “ратайштар”); екiншiсi - абыздар жiгi, олардың танымал белгiсi
құрбан табақ пен айрықша бас киiм болған; үшіншісі қауымшыл сақтар, “сегiз
аяқтылар” жiгi, яғни соқаға жегетiн екi өгiзi барлар тобы. Жiктердiң
әрқайсысына тән дәстүрлi түсi болған. Сақ көсемдерi әскери жiк өкiлдерi
болған, ал белгiсi жебелi садақ болды. Патша садағын баласына әрi
мұрагерiне тапсырып отырған, сол себептi де жауынгерлер мен патшалардың
зиратына садақ пен жебенi бiрге қойған. Садақты мейлiнше шебер ату тек
патшаларға ғана емес, бүкiл қоғам мүшелерiне тән қадыр-қасиет болған. Патша
жауынгерлері құдай жасаған қалаулысы, аспан пен жердiң дәнекерi, дүниенiң
әлем кiндiгi, жердегi бақ-дәулет көзi деп бағаланған. Ол мейілінше
құдыреттi тұлғаға айналып, қоғамның дәуiрлеуi де, күйзелуi де оның
денсаулығы мен рухани қуат-жiгерiне тiкелей байланысты болды.
Сақтар қауымына тән өзiндiк өнерi мен мифологиясы қалыптасты.
Зерттеушiлер бір жағынан оның Ахеменидтік Иран және Бактрия көркем
өнерiмен, екiншi жағынан, Қытайдың ерте дәуiрдегi өнерiмен тығыз байланысты
болғанын тұжырымдайды. Ғылымда сақтың “аң стилдi” өнер-мәдениеті қай жерде,
қай заманда пайда болғаны жөнiнде алуан түрлi болжам-пікірлер бар.
Сақтар арасында зергерлiк өнер мейiлiнше жетiлiп, биiк деңгейге
көтерiлген. Зергер-шеберлер алтын, күмiстi балқытып қалыпқа құю, өңдеу
өнерiн жете игерген, олар алтын мен күмiстен, ферузадан әсем композициялық
әшекейлі жағынан таң қалдыратын бұйымдардан түрлі киiм-кешек, ер тұрман
және тұрмыстық мүлiктерді әзірлеп, безендiрген. Мұндай бұйымдар қатарында
жануарлар бейнесі салынған өңiржиектер, сақиналар, латын мен феруза
тiзiлген алқалар, алтын тоғалы белдiктер, киiм-кешектi сәндейтін
қаптырмалар жатқан.
Зергерлiк өнерде шеберлер ағаштан жасалған әртүрлi бұйымдар мен
әшекейлердi алтынмен қаптау әдiсiн кеңiнен қолданған. Сақтар арасында
ағашты өңдеп, оюлап бедерлеу iсi дамығанын табылған ыдыс-аяқтардан, аңдар
мен жануарлардың бейнелерiнен, алуан түрлi қапсырмалардан көруге болады.
Ағашты ою-өрнектеумен бiрге сүйектi өңдеу және одан сан-алуан бұйымдар -
қапсырма, тоға, түйме жасау өнерi де жедел дамыған.
Тұтас алғанда “аң стилi” өнері сақ тайпаларының дүниетанымының нақты
көрiнiсi, олардың мифологиясының бейнелеу өнерiне келiп дарып-сiңуi,
көшпелiлер идеологиясын бiлдiретiн айрықша белгiлер жүйесi ретiнде құрылып
қалыптасады.
Сақ қоғамы жөнiндегi негiзгi деректердiң басым көпшiлiгi парсы
патшаларының жаугершіл жорықтарына байланысты жазылған тарихи шығармаларда
кездеседi. Мысалы, көршi патшалықтарды бір-бiрлеп жаулап алып, өз мемлекетi
құрамына енгiзген парсының Кир патшасы (бiздiң ж.с.д. 558-529 жылдар)
Вавилонды толық жаулап алғаннан кейiн сақ тайпаларының да бiраз жерiн басып
алады. Аса көрнекті сақ билеушiлерi туралы тарихи зерттеулерде мынадай
деректер келтiрiлген: сақ патшалары Зарина-б.з.д.-VI ғасырда; Томирис-
б.з.д.- 531-528 жылдары; Аморга- б.з.д.-538 жыл; Скунха- б.з.д.-517 жылға
дейін билік жүргізген.
2. Қазақ өңiрiндегi ежелгi мемлекеттердің қатарына үйсiндер
(усундер) бiрлестiгi жатады. Олар б.з.д. II ғ. 160 жылы шамасында
Жетiсудағы тиграхауда-сақтар жерiне Орталық Азия түкпiрiнен қоныс аударған,
жергiлiктi тұрғындарды көндірген. Үйсiндердiң негiзгi территориясы Iле
алқабында болды, олардың батыс шекарасы Шу мен Талас шамасында болып,
қаңлылармен көршілес болған. Шығысында ғұндармен орта шекара болды, ал,
оңтүстiгiнде олардың қонысы Ферганамен (Дуанмен) ұштасып жатты. Үйсiндердiң
астанасы Чигучен (Қызыл алаң-алқап) қаласы. Ол Ыстық көл маңында бір-
бірімен жалғасып жатқан қыстақтары бар бекiнiстi қала болған.
Деректерде б. з. I-шi ғасырына дейiн iз қалдырған үйсiндердiң саяси
тарихы, олардың Қытаймен тығыз байланыста болғанын, елшiлiк қарым-қатынас
жасағанын, үйсiн билеуші топтарының гуньмолары Қытай ханшаларымен жанұя
құрғанын баяндайды. Үйсiндердiң этникалық тегi ғылымда толық анықталмаған.
Зерттеушілердің бiр тобы үйсiндер шығыс иран тайпаларынан шыққан десе,
екiншiсi үйсiндер түрiктердiң арғы аталары, олар түрiкше сөйлеген деп
жазады. Сондықтан, тағы бiр объективтi сауал - қазақтың ұлы жүзiнiң iргелi
руы “үйсiн” қайдан негізін алады, олар қайдан пайда болған?
“Үйсүн” сөзiнiң мағынасы осы кезге дейiн анықталмай отыр. Ол Қытайдың
иероглифтiк жазбаларынан ғана мәлiм. Бұл сөздің казiргi айтылуы қазақ
этнонимдерiнiң бiрi - ұлы жүз қазақтарының бір этникалық компонентi болып
табылатын “үйсiн” сөзiне сәйкес келедi. Бiрқатар зерттеушiлер бұл
транскрипцияны Орта Азия тарихынан мәлiм “асиан” этнонимi деп бiлуге бейiм.
Соңғы зерттеулерде бұл термин ежелгi дәстүрлi болып оның транскрипциясы
казiргi Қытай тiлiнде айтылатын (юечжи) иероглифтерiмен сәйкес деп
көрсетілген. Бұл терминнiң тағы бiр нұсқасы “у-сун” деп айтылатын екi
иероглиф ертедегi Қытай тiлiнде а-сман, яғни асман, “аспан” тәрiздес деген
жорамал да бар.
Шығыс бастаухаттары үйсiндердi көшпелiлер қатарына жатқызған.
Жетiсудың табиғи жағдайы Мойынқұм мен Балқаш өңiрiн қоныс еткен қыстаулар
бойындағы бағдарымен жүрiп отырып, жаз күндерi мал қоңданып, қысқы мерзiмге
әзiрленiп-әлденiп алатын, тау бөктерінің шөбi қалың жайлауларға көшiп
баруына қолайлы болған. Бұл аймақта жайлау ұзақтығы 30-100 шақырымнан
аспаған. Сондықтан үйсiндер ұзақ уақыт қыстау мен жайлауларында, әсiресе
көктем мен күзгi қоныстарында отырып қалады екен. Әдетте олар сол
аймақтарда тұрақты үйлер салып, оның жанынан егiн егiп, бау-бақша өсiретiн
болған. Үйсiндердің тұрақты қоныс теуіп егiншiлiкпен айналысатынын
анықтайтын бiр дәлел - олардың тұрақты тұрғын үйлерi, мал қоралары, саздан
құйылған ыдыс-аяқтары, көп түрлi еңбек құралдарының болуы.
Ежелгi үйсүндердің егiншiлiк пен отырықшылық өмір салты туралы
жазбалы деректер сақталған. Мәселен, Хань тегінің тарихшысы Бань Гу, т. б.
зерттеушiлер үйсiн елдi мекендерi төңірегінде олардың отырықшы шонжарлары
көптеп кездеседi деп жазады. Сайып келгенде, үйсiндер шаруашылығы кешендi
мал шаруашылығы мен егiншiлiк түрінде дамыған тұжырым дұрыс болады. Олар
жылқы, қой, ешкi, ірі қара, түйе және басқа малды ұстаған.
Дәулеттi-тектi қоғам мүшелерi киiмдi жiбек пен биязы жүн маталардан
кисе, ал, қарапайым жұрт киiм-кешектерiн түрпiдей қылшықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХЫ
Қ А З А Қ С Т А Н
Т А Р И Х Ы
(несиелік технологиясы бойынша оқытудың тарих емес факультеттерге
арналған оқу-әдістемелік құралы)
АҚТӨБЕ, 2009
УДК 94 (574)
ББК 63.3 (қаз)
Қ 18
Қазақстан тарихы
Оқу құралы – Ақтөбе, 2009 – бет
ISBN 9965-706-77-8
АқтМПИ Ғылыми Кеңесі мақұлдап ұсынған
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал жоғары, орта және арнаулы орта
оқу орындарының мемлекеттік стандарт және типтік оқу жоспары мен бағдарлама
негізінде оқытудың несиелік технологиясына ыңғайланып дайындалған. Материал
тараулары теориялық тұжырымдар деңгейі тұрғысынан, баяндау тәсілі жағынан
әр алуан. Материал өзіндік баяндау үрдісі бойынша проблемаларды кең
уақыттық ауқымда – ежелгі замандардан 2009 жылға дейінгі кезеңді қамтиды.
Оқу құралы жоғары, орта оқу орындарына және Отан тарихына ынталы оқырманға
арналады.
Абдоллаев Нұртаза Ақишанұлы.
Компьютерге терген және редакциялаған Мурзалина Г.Б.
ISBN 9965-706-77-8
ББК 63.3 (қаз)
Сарапшылар:
Ә.Қ. Мұқтар - т.ғ.д., профессор
Б.Бірімжаров- т.ғ.д., профессор
М А З М Ұ Н Ы
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н---------------------------------- -----
--------3 бет
ҚАЗАҚ КЕҢІСТІГІНДЕГІ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕР
МЕН МЕМЛЕКЕТТЕР------------------------ --------------------------------
---8 бет
Қазақ жерiндегi алғашқы түрiк мемлекеттерi----------------------- ------
-15 бет
МОНҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ ЗАМАНЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН---------------------------------- ----------------------------
-------25 бет
XVI - XVII ғғ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТIК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ----------------------------- ---------------
---31 бет
ҚАЗАҚ ЖҮЗДЕРІ МЕН РУЛАРЫ----------------------------- ------------------
------39 бет
XVIII-XIX ғғ. ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР------------------------ -53 бет
XVIII - XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК ЖАҒДАЙЫ---------------------------- --------------68
бет
XVIII - XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ------------------------
83 бет
XIX- XX-шы ғ. басындағы Қазақстанның саяси-экономикалық
және мәдени-әлеуметтік ахуалы----------------------------- -------------
----95 бет
1916-1918 жж. Қазақстандағы саяси оқиғалар
мен мемлекеттік өзгерістер------------------------- --------------------
------105 бет
Қазақстандағы азамат соғысы (қарсыластығы).
Қырғыз (Қазақ) АКСР-ның құрылуы---------------------------- -----------
118 бет
ХХ ғасырдың 20-30 жж. саяси – экономикалық
және әлеуметтiк өзгерiстер------------------------- --------------------
------126 бет
Ұлы Отан соғысы мен экономиканы қалпына келтiру
жылдарындағы Қазақстанның орны (1941-1950 жж.)------------------138
бет
ХХ ғ. 50-70 жж. Қазақстандағы саяси,
әлеуметтiк-экономикалық жағдай----------------------------- -----------
---145 бет
КСРО-ның тоқырау кезеңiндегi Қазақстанның ахуалы-----------------153
бет
Тәуелсіздік жолында---------------------------- -----------------------------
--- 169 бет
Пән бойынша қорытынды бақылауға (мемлекеттік емтихан)
ұсынылатын сұрақтар жобасы:---------------------------- ---------
----------198 бет
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н.
Бiрiншi дәріс
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н.
Ж о с п а р ы
1. Кiрiспе.
2. Қазақстан территориясындағы тас дәуірі.
3. Қола дәуiрi (Андронов мәдениетi).
Ә д е б и е т т е р:
1. Қазақ ССР тарихы, 5-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1980.
2. Қазақ ССР тарихы, 2-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1963.
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. 5 томдық. 1 том.”Атамұра”,
Алматы, 1996.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. (очерк). Алматы. “Дәуiр”,
1994.
5. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы “Жалын”, 1994.
6. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергi тарихы. КМЭБИ, Алматы, 1995.
7. А. Күзембайұлы, Е. Әбiл. История Республики Казахстан. Алматы “Санат”,
1998.
8. Асфендияров С., Кунте Н. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. -
Алматы, (1935) “Қазақстан”, 1997.
9. С.Г. Кляшторный, Т.И. Султанов. Казахстан. Летопись трех тысячелетий.
Алма-Ата, “Рауан”, 1992.
10. Дербов Л.А. Введение в изучение истории. -М., 1981.
11. Козыбаев М.К., Историческая наука Казахстана на современном этапе
развития. Алма-Ата., 1991.
12. Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989.
13. Казахстан за годы советской власти указатель литературы.- А-А., 1979.
1. Әлемнiң барлық аймағында адамның шығуы мен дамуында, оның еңбек
iздерiнде негiзгi ортақ көрiнiстер көп және олар өзара байланысты. Егерде
Қазақстан тарихының ашылған немесе ашылмаған беттерi көппе деген ойға
келсек ешқандай күмәнсiз, ғылым-бiлiм игермеген мәселелер үлесi басым.
Тiршiлiкке аса қажетті тас құралдары, оларды дайындаудың әдістері мен
сырлары, кәсіптері мен мекен-жайлары туралы жазылған этнографиялық,
археологиялық жәдігерлер әлі зерттеліп болған жоқ. Мұндай мәлiмет-
деректер адамзаттың даму үрдісiн кең шеңберде, қазақ ұлтының тарихын тар
шеңберде түсінуге мүмкіндік мол.
Аталған тұжырым қоршаған айналаны ғасырлар бойы зерттеу нәтижесiнде
қорытылған. Қазiргi кезде тарих ғылымында адам қоғамы дамуының кезеңдері
туралы көп болжам арасында үш түрлi көзқарас басым: формациялық,
өркениеттiлiк және модернистiк ( жаңаша бағалау). Ежелгi адам өз дамуында
кезекпен келетiн бiрнеше жүз жылдап саналатын кезеңдердi басынан өткiздi.
Олар тас, қола және темiр дәуiрлерi. Ал тас ғасыры палеолит, мезолит,
неолит кезеңдерiне бөлiнедi. Палеолит кезеңі Еуразия мен Африка
аймақтарында өмір сүрген ежелгі адамдардың кәсібі, тұрмысы, мәдениетінің
ұқсастығынан нақтылы көрінеді.
Ежелгi тас ғасыры дәуiрi - адам мен оның шаруашылығының қалыптасуының
бастапқы кезеңi. Палеолит дәуiрiндегi адамдар қауымдастығы табиғи
өсiмдiктердi жинап, жануарларды аулаған, олар күрделi де ұзақ даму жолынан
өттi. Бұл әлеуметтiк құрылым ғылымда алғашқы тобыр деп аталады да, ол
қоғамдық қатынастардың жетiлмегендiгiмен, сүреңсіз өмір тіршілігімен бей-
берекелі жыныстық қатынастармен полигамия ерекшеленедi.
Келесi саты - мезолит дәуiрi, ал одан кейiн неолит пен энеолит
көшпелi және отырықшы тұрмыс салтындағы аңшылар мен балық аулаушылар
мәдениетiнiң қалыптасу және даму заманы болып сипатталады. Тас дәуiрі
бiзден қаншалықты қашық болғанымен, бiз алғашқы қауым аңшылары мен
термешілердің ежелгi мәдениетi бір-бірімен өзара байланыста болып, бір-
бірінің өміріне әсер етті.
2. Ғылымдағы тұжырымдар бойынша 3,5 млн. жыл бұрын әлемдегi
табиғаттың күрт өзгеруі мұздың еруі, топан судың қаптауы құрғақшылық
табиғаттың күрделенуiне әкелiп соқтырды. Бұл құбылыстар адамзатты, тiрi
жануарларды табиғат өзгерісіне бейімделуге мәжбүр еттi. Табиғатта болып
жатқан жағдайларға тез арада маймылдар дриопитектер үйлесіп кеткен, ал
жабайы адамдар уақыт өткен сайын екi аяқпен қозғалу, күнделiктi өмiрiне
қажеттi iстер атқару, түрлi еңбек құралдарын дайындау, қол күшiнен көрi
ойлау қабілетін жетiлдiруді бiрте-бiрте жеделдеткен. Эволюция тарихында
жануарлардың тағдырына қарағанда жабайы адамдарда кол күшiнен көрi ойлау
қабiлетi, басым бола бастайды. Бұндай жабайыларды ғылым екi түрге бөледi:
австралопитек және адам. Адамдарды жабайылардан бөлген ғалымдардың
дәлелдері бойынша оның 3 пайыздық саналылығы болған, ол дамып отырған.
Австралопитек ( үш-төрт түрлi оңтүстiк маймылы) бұдан төрт миллион
жыл бұрын Африкада дүниеге келген. Бұдан екi миллион жыл бұрын шамасында
жабайы адамнан қәзіргі заманғы адамның алғашкы қалпы - Хомо (адам) пайда
болады. Одан кейiн шамамен 2-1,5 млн. жылдар шамасында Хомо-Хомо хабилис,
яғни қабiлеттi адам қалыптасады. ¤зiнен бүрынғы жабайы ежелгі адамнан гөрi
ол ширақталған ой және сөйлеу қабiлетiмен ерекшеленедi. Адамның бұл түрi
еңбек құралын, қорғаныс құрылыстарын салуды игередi, құс аулау тәсiлiне
машықтанады.
Адам дамуының бұл түрінің өмір сүрген кезеңі б.з.б. келесi 1,6 млн.-
200 мың жылдықтарды қамтиды. Олар тiк жүре бастаған. Тарих ғылымында хомо
эректус деп аталған. Ғылыми болжамдар бойынша олар Африкада пайда болып,
кейiн топ-топ болып Еуропа, Шығыс Азия (синантроп), Оңтүстiк-Шығыс Азия
(явантроп) өңiрiне тараған. Адамның бұл түрi архантроп немесе ежелгi
адамдар тобын құрады, олардың еңбек және қорғаныс құралдары тастан,
сүйектен, ағаштан, жасалған. Адам тарихында тас дәуiрi ең ұзақ кезең -
бiздiң заманымызға дейiн 2,6 млн.- 5 мың жылға созылған ең ұзақ дәуір.
Палеолиттiң өзi екi кезеңге бөлiнедi: төменгi ( 2 млн. - 40 мың. жыл бұрын)
және жоғарғы (40-12 мың жыл бұрын). Тас дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде адам
өмiрiне мыс құралдары келедi, ол заманға ғылымда энеолит атауы берiлген.
Ғылымда ұзақ уақыт тас дәуiрiнде бiздiң өңiрде адамдар өмір сүрмеген.
Бірақ соңғы кездегi археологиялық iзденiстер Оңтүстiк Қазақстандағы
Тәңiрқазған, Бөрiқазған, Ақкөлде ежелгi адамдардың тұрғын орындарының
табылуы бұл пiкiрдi өзгерттi. Бүгiнгi таңда Қазақстанда палеолит мәдени
ескерткiштерiнiң екi өңiрi белгiлi - Оңтүстiк Қазақстан және Сары-Арқа.
Осыдан шамамен 300 мың жыл бұрын хомо эректус кәдiмгi адам қалпына
жақындады деп есептейдi. Зерттеушілер шамамен бұдан 200 мың жыл бұрын хомо
эректустан кәзіргі адамдарға типтес хомо сапиенс пайда болады. Оларды
палеантроп - неандерталенсис деп атаған. Бүгiнгi адамдарға типтес хомо
сапиенс Еуразия өңiрiнде осыдан 40 мың жыл бұрын пайда болады. Жалпы,
әлемдік ғылымда казiргi адамның қалыптасуы болжамдары бойынша Африкада
қалыптасып, кейiн әлем аймақтарына түрлi жолдармен тараған деп есептейдi.
Бұл құбылысқа қоршаған айнала, қоныс аудару және адамдардың басқа
топтармен араласып өмiр сүруi де біршама әсер еткен. Неандертальдықтар
өздерiнiң дамуында салыстырмалы түрде айтарлықтай жоғары сатыларға
көтерiлдi. Олар отты, киiм тiгудi, аң өнімдерін өңдеу өнерін игердi.
Әсiресе палеолиттiң соңғы (жоғарғы) кезеңiнде адамдардың қол өнерi жетiле
түседi. Ендi адам пышақ, ара, тескiш, балға, кескiш, балық аулайтын т.б.
тiршiлiкке қажет құрал-саймандарды жасауды үйренедi. Осы кезде адамдар
Қазақстан өңiрiн түгелдей мекендейдi, елiмiздiң Шығысы және Оңтүстiк Сiбiр
мен Алтайда ежелгi қоғам мәдениетiнiң тағы бір орталықтары пайда болады.
Қазақстанда бұрын ашылған ежелгi адамдар ескерткiштерiне қоса тағы да
Орталықта - Қарабас-3, Батпақ-7, Ангренсор-2 және Шығыста - Новоникольское;
Оңтүстiкте - Ащысай,Усықтас, Соркөл сияқты жаңа тарихи орындар ашылды.
Тас ғасырының орта және жаңа кезеңдерi ғылымда мезолит ( б. з. д. 12
мың жыл ), неолит (б.з.д. 5 - 3 мың жыл ) деп аталады. Аталған әр кезеңнiң
өзiне тән эволюциялық ерекшелiгi бар. Мезолит тұсында адам садақ пен жебе
және тасты өңдеу технологиясын ашты. Неолит кезеңiнде тас өңдеу
индустриясымен қатар адамдар мал өсiру және жер өңдеуге де бейiмделедi.
Қазакстанда неолит мәдениетiнiң бiрнеше орталықтары табылған. Мысалы,
елiмiздiң оңтүстiгiнде ( Қараүңгiр-Қаратау), Орта Азия өңiрiнде дамыған
кельтемұнар мәдениетi ошақтары сақталған (саздан жасалған өрнек бояулы
ыдыстар табылған). Солтүстiк Қазақстанда неолит кезеңiнiң екi орны (Атбасар
және Маханджар) бар. Атбасар мәдениетi өкiлдерi Есiл өзенiнiң далалық және
ұсақ қырлы өңiрлерiн жайлап (Виноградовка-2, Тельман) аң аулап күн көрген.
Маханджар мәдениетi ошақтары Торғай, Тобыл өзендерi жанындағы далалықта -
Маханджар, Дүзбай, Алқау деген мекендерде орналасқан. Батыс Қазақстанда
неолиттi ойық мәдениеттерi сипаттайды. Маңқыстаудан табылған неолит кезеңi
жәдігерлері, аталған мәдениет өкiлдерi (б.з.д. VI-V мың. ж. ) аң аулау,
термешілік арқылы күн көрiп, саздан ыдыс құю және жiп иiру өнерiн игерген.
Бiздiң заманға дейiнгi III - II мыңжылдықта (энеолит кезеңi) ауа райы
күрт өзгеруімен ылғалды және салқындауы Қазақстан тұрғындары өндiрiстi
шаруашылықтың түрi - мал өсiрудi жаппай игередi. Бұл кезеңді мәдениет Ботай
мәдени ескерткіштерінің жәдігерлері дәлелдейді: Ботай, Красный Яр,
Бестамақ, Соленое озеро т. б. Мұнда алғашқы кезеңдерге қарағанда адамдар
iрi елдi мекендерге орналасады, жылқыны көлiк етіп пайдаланады, аң, балық
аулайды. Аталған жәдігерлер өзiнiң мазмұнымен сұртаңды (Оңтүстiк Орал),
хвалынь (Едiл жағалауы), афанасьев (Алтай), усть-нарым (Шығыс Қазақстан)
мәдениеттерге жатады. Бұның өзi Еуразия даласындағы тайпалардың тарихындағы
этностық және мәдени бiртұтастықты сипаттайды.
3. Неолит дәуiрiнде-ақ байқалған мәдени-шаруашылық өзгерiстерi б. з.
б. II мыңжылдықта мал өсіру, егiншiлiк экономикасы мен металл оңдеу кәсiбі
қалыптасуына жетеледi. Бұл эволюциялық жаңалық Қазақстан аймағындағы бүкiл
әлеуметтiк-экономикалық жағдайды түбiрiнен өзгерттi. Қонысын жиi ауыстырып
отыра, жiгерлi, пысық малшы тайпалары тұңғыш бiрлестiктер құра бастады;
бұлардың қалыптасуында өзара бiр-бiрiмен қақтығыстар елеулi орын алды. Қару
ендi жабайы хайуандарды аулау үшiн ғана емес, сонымен қатар, тайпа-аралық
қақтығыстарда да жиi пайдаланалатын деңгейге жетiледi. Сөйтiп, қару жасау
бiрте-бiрте металл өңдеудiң дербес саласына айналды.
Б.з.д. II мыңжылдық ортасында Қазақстан өңiрiндегi адамдар қола
металды игередi. Қоладан еңбек құралдары мен қару жасау өнерi біршама
дамиды. Жер қойнауындағы полиметалдар, соның iшiнде қалайы-мыстың мол қоры
аймақтағы қола дәуiрiнiң терең iз қалдыруының бiр факторы болды.
Тұрғындардың қоғамдық құрылысы мен отбасылық-некелiк қатынастарында елеулi
өзгерiстер пайда бола бастады. Қола дәуiрiндегi экономиканың басты-басты
бағыттары - мал шарушылығы мен металды жедел қарқынмен игеру өндiргiш
күштердiң жетілуiне, қоғамдық еңбектiң мамандық бойынша жіктелуіне, сөйтiп,
қоғамдық өмiрдегi аумақты өзгерiстерге алып келдi. Жеке отбасылар
оқшауланды, отбасылық меншiк көлемі кеңейдi, ру қауым iшiнде мүлiк
теңсiздiгi тереңдейдi. Ежелгі адамдар өмірінің осы деңгейін дәлелдейтін
бірінші жәдігердің табылған жерi Ачинск маңындағы Андронов елдi мекенi
атына орай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде “Андронов мәдениетi” деп
аталды. Бұл кезеңде андроновшылар жәдігерлер қалдырған дала малшы-
егiншiлердiң мәдени ортақтығы айқын сипатталады. Барлық жергiлiктi мұралық
ерекшелiктерге қарамастан, қазақ даласына кең тараған бұл тайпалар неолит
дәуiрiндегi өзгерiстердi айқын мәдени бiркелкiлiкпен ауыстырған. Ғылыми
тұжырымдар бұл мәдениет өкiлдерiнiң басым көпшiлiгi отырықшылықпен
айналысқанын анықтайды. Қоныс - мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердiң
жанына орналасты. Патриархатты отбасылардың үйлерi үлкен жертөлелер болды;
олардың жанынан әр түрлi шаруашылық жайлар мен мал тұратын қоралар салынды.
Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсiбi едәуiр басым - егiншiлiк шаруашылықтың
сипаты да тән болды.
Аталған мәдениетке ерекше тән сипат - металдан жасалған еңбек
құралдары, қарулар және әсемдiк заттар: ұңғысы бар, дүмi шығыңқы балталар,
сағасында ойығы бар пышақтар, балға-шоттар, найзалар мен жебенің өзгеше
ұштары, бiлезiктер, айналар, моншақтар және әр түрлi iлмешектердiң кең
тарауы болды. Андроновшылардың басқа тайпалардан ерекшелейтін мәдени-
этнографиялық ең басты белгiлерi жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнекті балшық
ыдыстардың өзiнше бiр жиынтығы, металл бұйымдардың түрлерi болып табылады.
¤ндiрiс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар
түрлерiнiң әдемiлiгi мәдениеттiң де деңгейi жоғары болғанын көрсетедi. Кең
тараған ғылыми тұжырым бойынша андроновшылар финн-угор этникалық тобына
жатқан.
Үндi-иран ежелгi жазбаша ескерткiштерiн - Авестаны, Ригведаны,
Атхарваведаны және топонимика мен ономастиканың басқа да деректерiн,
археологиялық материалдарды комплекстi талдау негiзiнде тарих және
филология ғылымында андронов тайпаларының үндi-иран немесе арий тектi
екендiгi туралы тұжырым да кездеседі. Сол жердегі қазба жұмыстарын 1913 ж.
Б.В.Андрианов жүргізген. Андронов мәдениетiнiң алғашқы жәдігерлерiн 1914
жылы А. Я. Тугаринов ашты. Одан кейiнгi жылдарда бiр топ ғалымдар андронов
мәдениетiнiң тарихи құбылыс ретiнде ғылыми байламдар жасап қола дәуiрiнiң
кезеңдерiн саралап бердi (алдыңғы, орта, соңғы). Кейiн Орал сыртында
тараған андронов мәдениетi хронологиялық тұрғыдан сұрыпталып, әр қайсысы
атау алды: федоров кезеңi - б.з.б. XVIII - XVI ғғ.; алакөл кезеңi - б.з.б.
XV-XII ғғ.; замараев кезеңi - б.з.б. XII- VII ғғ. Бұл заманды зерттеп
ғылыми арнаға тұжырымдауда Қазақстан зерттеушілерінің үлесi мол.
Андронов мәдениетiн кезеңдерге бөлуге байланысты келтірілген
болжамдарды жақтаушылардың принциптi пiкiр айырмашылығы бұл мәдениеттiң
федоров кезеңi мен алакөл кезеңiнiң хронологиялық шеңберлерiн бағалау
жөнiнде болып отыр. Ғылымда кең тараған көзқарас мынадай: бұл кезеңдер
бiрiнен соң бiрi келiп отырды, соның өзiнде неғұрлым ерте кезеңі федоров
кезеңiнен кейiн алакөл кезеңi келедi, ал осы алакөл кезеңiнде андронов
тайпалардың экономикасы мен мәдениетi дамудың шырқау шегiне жеттi. Екiншi
көзқарас бойынша, федоров пен алакөл заманындағы ескерткiштер бiр уақытта
болған, бiрақ өлке тұрғындары әр түрлi топтардан құралған. Жабайы
жануарларды қолға үйрету қола дәуiрiнде жетiлiп адам қоғамының даму
сатысының құрамдас бөлiгiне айналды. Қазақстанның солтүстiк Арал кеңістігі,
батыс, орталық және шығыс аудандарындағы неолиттiк тұрақтарда жабайы
жануарлардың сүйектерiмен қатар, қолға үйретiлген төрт түлiк малдың да
сүйектерi табылған. Қола дәуiрi шаруашылық нысаны ретiндегi мал
шарушылығының үздiксiз дамыған уақыты болды, үйретiлген жануарлар саны және
құрамы көбейдi. Мал бағу үй маңынан бiрте-бiрте жайлауда бағуға ұласып
адамдардың өмiр-салты көшпендi сипат алады.
Шаруашылықтағы қой, ешкi сияқты ұсақ малдың және ірі қара (жылқы,
сиыр, түйе) үлес салмағы уақыт өткен сайын арта түседі. Ежелгi замандағы
мал шаруашылығы түрі экономист ғалымдардың тұжырымынша экстенсивтi сипатта
болған. Қола дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде Қазақстанның далалық аймақтарында
мал өсiру шаруашылықтың келелi саласына айналып және көшпенділікке
негiзделген түрге ұласқан. Алайда, бұл құбылыс Қазақстанның барлық өңiрiне
тән емес. Мәселен, қола дәуiрiндегi Шығыс Қазақстан тұрғындары
шаруашылығында отырықшылық түрі басым болғаны туралы көптеген деректер
негізнде анықталған.
Қазақстанда қола дәуiрiндегi тайпалар еңбек өнімділігін арттыруды
материалдық қор жинақталуға жеткiзiп, қоғамдық қатынастарды жан-жақты
дамытады. Шаруашылық тұрпатындағы түрлi даму тенденциялары қоғамдық
ұйымдағы күрделi өзгерiстерге негiзгi себепкер болады. Әлеуметтiк және
әскери-саяси құрылымдарда ру-тайпалық топтар саралана, жiктеле түстi. Ер,
көсем, жауынгер материалдық игiлiктердi өндiруде үстемдік алып, ру жетекшi
дәрежесіне көтерілуі туыстықты әке жағынан есептеуге бастау (патриархат)
болады. Патриархатты әулеттiк қауым өзiнiң дамуында бiрнеше кезеңнен өттi.
Алғашқы түрiнде ол өзiнiң алдындағы матриархаттық әулеттiң көп белгiлерiн:
өндiрiс құрал-жабдықтары және тұрмыстық мәселелердi шешуде қоғамның бар
ересек мүшелерiнiң теңдiгiн, қауым басшысының беделiне өз еркiмен бағынуды
мұра етiп алған едi. Мұндай қауымның негiзi, бұрынғы сияқты, жұп отбасы
болды, мұның өзi ерлi-зайыптылар қатынасының берiк болуымен және ортақ
балалар иемденуге ерлер мен әйелдер құқықтарының теңдiгiмен сипатталады.
Мұндай патриархатты қауымдар төрт-бес ұрпақтан құралды және аумағы 200
шаршы метрден кең үйлерде бiрге тұрды, ал бiрнеше осындай үйлерден ру
қоныстары қалыптасты.
Бұл қоғамда өндiрiстiк-отбасылық ұжым болып өндiрiс құрал-жабдықтары
мен ұжымдық еңбек өнiмдерiне ортақ меншiк болды. Кейiн қоғамдық эволюция
нәтижесiнде, қола дәуiрiнiң соңғы кезiнде, дамыған қауымдар оқшаулана
бастайды; мұның өзi келе-келе алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына,
отбасылық меншiктiң орнауына әкеледi. Батыс Қазакстанда сақталған сол
кезеңдегi адамдардың тұрмысын сипаттайтын жәдігерлер осы құбылысты
айқындайды.
Адамзат дамуының әр кезеңiне дiни нанымдар мен табынушылықтар тән.
Қола дәуiрiндегi тайпалар тұрмысы мен әл-ауқаты түгелдей табиғатқа тәуелдi
болды, сондықтан адам табиғат күшiн (күн, от, жануарлар, өсiмдiктер)
құдырет деп тұтты. Күн тәңiрiсiнiң белгiлерiн әсемдiк заттардан - бiр
ортадан жан-жаққа тарайтын шұғыла түрiндегi өрнегi бар қаптырмалардан, қыш
ыдыстардағы ою-өрнектерден көруге болады. Қола дәуiрiндегi тайпалар отқа
табынған, оны мүрдені өртеу ғұрпы және мәйіттер дәлелдейдi. Ежелгi адамдар
ұғымынша, от өлген адамды рухани тазартады және жат рухтардан қорғайды деп
сенген.
Қола дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде көшпелi мал шарушылығының дамуына
байланысты күнге табынумен қатар ай мен жұлдыздарға табыну пайда болды,
өйткенi көшпелiлер солар арқылы керуен бағытын, ауа райын болжамдайтын
болды. Сол заманнан келе жатқан қазақтардың рухани қазынасы - ата-бабаларға
және о дүниеге сиыну. Олар бабалар аруағының желеп-жебеуiне жетуге тырысты,
ол көмектеседi, қамқор болып қорғайды деп сенетiн, сонымен бiрге олардың
зиялы қасиеттерiн биiк ұстайтынды. ¤лген адамды о дүниеге қажет болды
немесе о дүниеде өмір бар деп күнделiктi өмiрге қажет - киiм, тамақ, еңбек
құралдары, қару, әсемдiк заттар мен жабдықтарды бірге көмген. Оған үйге
ұқсас бейiт салып, бiраз уақыт өткен соң қосымша тамақ та әкелген. Қола
дәуiрiнде күнге, отқа, айға, жұлдыздарға, сондай-ақ қорғаушы рухтарға арнап
құрбан шалу ғұрпы пайда болды.
Қола дәуiрiнiң алдыңғы кезеңiнде адам өзiн ру қауымның бөлiнбес
мүшесi деп сезiнген және одан тыс өмiр сүремiн деп ойламаған. Соңғы қола
дәуiрiнде, яғни алғашқы қауымдық құрылыс ыдыраған дәуiр де, мүлiк
теңсiздiгiнiң пайда болуымен байланысты, ру көсемдерiнiң немесе қоры мол
отбасыларының малы мен еңбек құралдарына тиюге тыйым салу, оларды “киелi”
деп бiлу дәстүрi шықты. Адам ой-өрiсiнiң дамуы оның өзi туралы ұғымның
күрденеленуiне, дiни дүниетаным қалыптасуына жеткізеді.
Қазақстан өңiрiндегi тайпалардың орналасуы. Қола дәуiрiнiң 50-ге жуық
қонысы мен 150 iрi қорымы ашылған. Бұл дәуірдің жәдігерлері тараған батыс
шегi Жезқазған-Ұлытау-Арғанаты-Терiсаққа н өзенiнiң жоғарғы сағасы арқылы
өтедi. Олардың iшiндегi ең iрiлерi Кресто, Петро, Златоуст, Милықұдық.
Солтүстiгiнде бұл шекара Есiл мен Тобыл өзендерi аңғарына дейiн, шығысында
Ертiстiң сол жағасы мен Шыңғыс жотасына дейiн созылады, ал оңтүстiкте бұл
мәдениет ошақтары Бетпақ дала шөлiнiң солтүстiк шетiнен Жетiқоңыр өңiрiнен,
Тайатқан, Шұнақ тауларынан, Батпақсу мен Шажағай өзендерi алқаптарынан
кездеседі. Неғұрлым игерiлген өңiрлер Нұра, Шерубай-Нұра, Атасу және Талды-
Нұра өзендерi мен олардың көптеген салаларының аңғарлары, Бұғалы, Бегазы,
Қызыларай, Кент, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау жазықтары және басқалары
болды. Осы оңiрде б.з.б. X-VIII ғғ. атаулы Дәндiбай-Бегазы мәдениетi
қалыптасты. (Қарағанды қаласы маңындағы Дәндiбай аулында және солтүстiк
Балқаш өңiрiндегi Бегазы қойнауында қола ескеркiштерiнiң алғашқы қазылған
жердiң атына қарай осылай аталған).
Қола дәуiрiнде (б. з. б. II мыңжылдықта) Солтүстiк және Батыс
Қазақстанда андронов тайпалары мекендедi, олардың тарихи тағдыры бiр-
бiрiмен тығыз байланыста дамыды. Бұл аймақта сол заманның 150-ден аса
қонысымен 200-ге жуық қорымы, 300-ден астам молалар зерттелген. Олардың
iшiнде: Вишневка-1 ( Петропавл маңында), Бескөл, Петровка-1, Алтын күз,
Қарлыға-1, Бурабай, Бүйреккөл, Борлық, Тастыбутак, Боголюбово, Семиозерное,
Тастыбұтақ, Алексеевское, Семипалатное қорымдары бар.
Қола дәуiрiндегi Шығыс Қазақстан тайпалары мәдениетi алдыңғы, ортаңғы
және соңғы үш кезең жәдігерлерiнен танылады. Бұлардың iшiнде андронов
мәдени қауымына жататын ортаңғы қола жәдігерлері жан-жақты зерттелген.
Неолит дәуiрiнiң жәдігерлерінен Железинка, Пеньки-1,2 тұрақтары; уақыты
жағынан Сiбiрдiң афанасьев мәдениетiне жақын Қанай ауылы iргесiндегi
қорым бiршама зерттелген. Осы дәуiрдiң ортаңғы кезеңiндегi мәдениетi
Зевакино селосы, Сарыкөл маңындағы Кiшi қойтас, Нұрмамбет қойнауларындағы,
баршылық соңғы қола мәдениет кезеңiн Трушниково, Мало-Красноярск, Зевакино
селоларынан табылған қоныс пен қорымдардан жинақталған деректер анықтайды.
Оңтүстiк Қазақстан мен Жетiсу тайпалары туралы мәлiметтердi Алматы,
Талдықорған, Жамбыл жанында ашылған қорымдар мен қоныстардан алуға болады.
Олардың iшiнде жан-жақты зерттелген Аңырақай, Шоқпар және Алайғыр елдi
мекендерi, Шу-Iле тауларының жоталары, Ойжайлау мен Масаншы елді мекендер
маңы. Алматы облысында жәдігерлер Майбұлақ аңғарынан, Фабричный селосы мен
Ақсай, Көлсай селоларының маңынан және биiк тау қойнауларынан табылған.
Талдықорған өңiрiнде Биқаш, Талапты, Ленин селолары маңында, Құйған
аңғарында және басқа да жерлерде осындай жәдігерлер кездеседі. Iле және
Күнгей Алатауы, Аңырақай таулары мен Жоңғар Алатауының тау беткейлерiнен
көптеген шағын қорымдар табылған.
Солтүстiк-Шығыс Жетiсу аумағында Қапал, Мыңшұқыр, Талапты, Құйған,
Қарақұдық, Биқаш, Ақсай, Арасан, Бүйен сияқты қорымдар зерттелген. Соңғы
қола дәуiрiнiң неғұрлым көрнектi жәдігері – Іңкәрдария жағасындағы
(Қызылорда қаласының оңтүстiк-шығысы) Түгiскен адырына орналасқан Солтүстiк
Түгiскен мазары.
Сайып келгенде, қола дәуiрiнде Қазақстан аумағында қоғамның дамуында
түбегейлi өзгерiстер болды: Неолит кезеңi шаруашылығы мен тұрмысы ежелгi
түрлерiнiң орнына - егiншiлiк пен мал шаруашылығы, уақытша тұрақтар орнына
жайлы қоныстар, шақпақ тас құралдар орнына әр түрлi металл қоспаларынан
дайындалған бұйымдар келдi. Шаруашылықтағы кәсiптiң жаңа түрлерiне көшу
тұсында халық саны өсiп, iрi-iрi мәдени қауымдар қалыптасты.
Осы кезеңнен бастап қазақ кеңістігінде адам қоғамының эволюциясында
келесi бiр классикалық жаңалық - меншік, мүлiк теңсiздiгi пайда болып жедел
қарқынмен дамиды, тайпалық үстем топ және ең алдымен көсемдері оқшауланып
жіктелуiне әкелдi.Мұнда барлық жерде малшы-егiншi тайпалардың iрi қауымдары
құрылып және олар көршiлес жерлерде қанат жаяды.Бұл құбылыс Еуразия мен
Орталық Азияның далалық өңірінің бәріне тән.
Екiншi дәрiс.
ҚАЗАҚ КЕҢІСТІГІНДЕГІ ТАЙПАЛЫҚ
БІРЛЕСТІКТЕР МЕН МЕМЛЕКЕТТЕР
Ж о с п а р ы:
1. Сақтар туралы ғылымдағы деректер мен тұжырымдар.
2. Үйсiндер бiрлестiгiнің орналасуы, саяси құрылымы,
шаруашылығы мен мәдениетi.
3. Хунну немесе ғұндар мемлекетi.
4. Қаңлылар (кангюй) бiрлестiгi.
Семинар жоспары:
1. Сақтар: саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті.
2. Үйсiндер туралы деректер: саяси тарихы, шаруашылығы, мәдениеті.
3. Ғұндар мемлекетінің саяси тарихы, шаруашылығы мен мәдениеті.
Реферат тақырыптары:
1. Тайпалық одақтардың орналасуы.
2.. Алматы жанындағы Есiк қорғанынан табылған “Алтын адам“.
3. Сақ тайпаларының зергерлiк өнерлерi.
4. Cақ, үйсiн және қаңлы тайпаларының мәдениетi мен дiни сенiмдерi.
¤зiндiк жұмыс сауалдары:
1. Қазақстан территориясында құл иеленушiлiктің классикалық түрі не
себептен қалыптаспады?
2. Сақ, үйсiн, ғұн және қаңлы тайпаларын қай антропологиялық типтерге
жатқызуға болады?
3. Ежелгi тұрғындардың көшпелi және жартылай көшпелi мал шаруашылығы неге
негiзгi тіршілік болып саналады?
4. Көшпендiлердiң әлемдiк мәдениеттiң қалыптасып дамуына қосқан үлесi
қандай болды?
5. Қазақстан территориясындағы ғұн, үйсiн, қаңлы тайпаларының ертедегi
таптық қоғамында материалдық және рухани мәдениетiнiң жоғары дамығаны
жөнiнде мысалдар келтiрiңiз.
6. Геродот еңбектерінде сақтар қалай аталған?
7. Қазақ даласында өмiр сүрген тайпалар қандай дiндi ұстанған?
Ә д е б и е т т е р:
1. Қазақ КСР тарихы, 5-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1980.
2. Қазақ КСР тарихы, 2-томдық, 1-том. - Алма-Ата., 1963.
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. 1 том.”Атамұра”, Алматы,
1996.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн. (очерк). Алматы. “Дәуiр”,
1993.
5. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы “Жалын”, 1994.
6. Абдоллаев Н.А. Қазақстан әлемдік тарихтың аясында. 1 кітап, Ақтөбе,
1999.
7. Абдоллаев Н.А. Қазақстан тарихы дәрістер. Ақтөбе, 2002.
8. Х. Маданов Қазақ халқының арғы-бергi тарихы. КМЭБИ, Алматы, 1995.
9. А. Күзембайұлы, Е. Әбiл. История Республики Казахстан. Алматы “Санат”,
1998.
10. Асфендияров С., Кунте Н. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.
- Алматы, (1935) “Қазақстан”, 1997.
11. В.В. Бартольд. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии. Алматы, ТОО “Жалын”, 1998.
12. Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших
дней. Алма-Ата., 1992.
13. С.Г. Кляшторный, Т.И. Султанов. Казахстан. Летопись трех тысячелетий.
Алма-Ата, “Рауан”, 1992.
14. По следам древних культур Казахстана. Алма-Ата., 1970
15. Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана.- Алма-Ата., 1992.
16. Қазақтың көне тарихы.-Алматы., 1993.
1. Деректер бойынша скифтердiң батыстағы көршiлерi киммерліктермен,
ассириямен, мидиямен жүргізген соғыстары туралы хабар көне грек тарихшылары
арқылы бiзге жетiп отыр. Осы дерек-тұжырымдар Қазақстан тарихында скиф
патшалары: Ишпақай (б.з.д. 670 жылға дейiн), Партатуа (б.з.д. 670-650
жылдар), Мәди (Мадий)- (б.з.д. 650-633 жылдар), Иданфирс (б.з.д. 516 жыл),
Скил (б.з.д. 460-456 жылдар), Октамсад(б.з.д. 456 жыл), Атей ( б.з.д. IV
ғасыр.) жөнінде нақты мәліметтер берілген.
Бiздiң заманымыздан бұрын I мыңжылдықта Солтүстiк Үндiстанды,
Ауғанстанды, Орта Азия және Қазақстан оңтүстiгiнде “сақ” (Геродот
пайымдауынша скиф) деп аталатын iрi әрi iргелi жауынгер тайпалар
мекендеген. Олар ежелгi парсылармен тығыз қарым-қатынаста болып, б.з.б. VI
- V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына кiрген. Бұл жөнiнде
Ахеменидтiк сына жазба деректерiнде жұтаң болса да, анық деректер
келтiрiлген. Мәселен, онда сақтардың: хаомаварга ( хаом сусынын
қайнатушылар), тиграхауда ( шошақ бөрiк киетiн сақтар), парадарайя
(теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) деп аталатын үш тобы бар екенi айқын
айтылған.
Жазбаша деректемелерде б.з.б. V - IV ғасырлардағы Қазақстан аумағында
орналасқан, өмір сүрген бiрқатар тайпалар мен тайпалық одақтар туралы
мәлімет мынадай: оңтүстiкте тиграхауда сақтар (грек деректемелерiнде
массагеттер және дахтар (дайлар) , батыста - савроматтар (аорстар), орталық
аудандарда - исседондар, солтүстiк шығыста – аримаспылар мекен еткен.
Бұлардың бәрi ру-тайпалық бөлiмшелер ретiнде тiлi мен мәдениетi жағынан
туыстас сақ және сармат тайпаларының этникалық-мәдени тобына кiрген. Грек
тарихшысы Геродот сақтарды азиялық скифтер деп атаған. Грек деректерінде
осы скифтер жөнінде біраз мәліметтер берілген.
Сақтар заманында шаруашылық кәсiптің жаңа түрi - экстенсивтi мал
шаруашылығы дамып, бүкiл Еуропа мен Азия дала тайпаларының негiзгi кәсiбi
болған. Бұл шаруашылық Қазақстан аумағында жетекшi салаға айналып оның
негiзгi үш түрi дамыған: көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы. Мал
шаруашылығының сипатына қарай шарушылықтың басқа салаларының үлес салмағы
өзгерiп отырған.
Шаруашылықтың бiрiншi түрi Батыс және Орталық Қазақстанның шөлейт
даласында жыл бойы көшiп-қонып жүруге негiзделген. Көшпендiлер шаруашылығы
шөлге, ұзақ сапарға төзiмдi қой, түйе және жылқы малдарына негізделген.
Тайпалар өздерiнiң малымен аса қашық және жүйелі бағыт бойынша киiзбен
жабылған күркелi арбаларда көшiп-қонды. Жылдың суық мезгiлiнде көшпендiлер
уақытша қыстақ төңiрегiнде және ықтасын болар қамысты өзен жағалауларын
жайлады. Қосалқы шаруашылық салаларының iшiнде аң аулау ерекше дамиды.
Екiншi, жартылай көшпелi шаруашылық түрiнде қыстап шығатын тұрақты
үйлер болды, мұнда шаруа иелерi жыл сайын қыстауға оралып отырған.
Шаруашылық кәсiбiнiң бұл түрi Тянь-Шань және Алтай таулары бөктерiнде,
Жетiсу және Шығыс Қазақстанның дала, орман және тау араласып отыратын
өсiмдiгi қалың өңiрлерде тараған. Жайылымдар арасы жақын болуына орай
шаруашылықтың бұл түрi көшiп-қонатын жерлерi қашық емес, көбіне тау
бастарына малды жайлап, қыстың басында қыстаққа оралатын көшiп-қонудың тiк
әдiс деп аталатын түрi кең тарады. Осыған байланысты Жетiсу мен Шығыс
Қазақстанда және осы өңiрлерге ұқсас аймақтарда жердi қауымдық-рулық және
тайпааралық шекаралар көлемiнде пайданалудың жайылым жерлер мен су көздерiн
әр маусым үшiн бөлiп пайдаланатын көшпелi-жайылым жүйесi өте ертеде, б.з.б.
I мыңжылдықтың басында қалыптасты. Қыстау маңындағы жерлерде егiншiлiктiң
маңызы сақталды, оларда әдетте тары, арпа, бидай өсiрiлдi.
Мал шаруашылығының үшiншi түрi - отырықшы мал шаруашылығы оңтүстiк
Қазақстан аудандарында Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерi бойында, Қаратау
жотасының баурайында, табиғи су қоймалары мен шабындық алқаптары бар
жерлерде кеңiнен тарады.
Сақтардың мал шаруашылығының негiзi қой болды. Ол тек еті үшін ғана
өсiрiлген жоқ, күнделiктi тұрмыстағы киiз басу, арқан есу, жiп иiру үшiн
жүнiде пайдаланылды. Сақтар тұрмыста қолдануына қарай киiздiң бiрнеше
түрiн: ағаш үйге ұстауға және жерге төсеуге арнап қарапайым, қалың, қара
киiздер және киiм тiгу үшiн жұқа әрi жұмсақ талдырма киiздерде баса бiлген.
Сақтар өмiрiнде жылқы аса маңызды рөл атқарған, оның да екi түрi болған:
тез ет алатын оңалатын және қысқы тебiнге әбден төзiмдi. Сақ заманында
көшіп жүруге ыңғайлы, үстіне киіз орнатылатын төрт және алты доңғалақты
арбалар болған.
Сақтардың тұрмысында қолөнер бiршама дамыған. Еңбек құралдарын,
киiмдер, қару-жарақтар, тұрғын үйлер, түрлi аспаптар жасауға керектi
шикiзаттардың көпшiлiгiн ертедегi мал өсiрушiлер жергiлiктi жерде өзi
өндiрiп, өзi өңдедi. ¤нерлi шеберлер өз қауымы мүшелерiнiң қажеттi заттарын
жасап берiп, оған айырбасқа ауылшаруашылық өнiмдерiн алды. Қауым iшiндегi
айырбасқа қоса руаралық және тайпааралық айырбас та кеңiнен тарады. Кен-
руда шикiзаты, бiрқатар шаруашылық бұйымдары, әшекейлер кейде шалғай
жерлерден тасып әкелiндi. Бiрақ неғұрлым кейінгі уақыттағы қолөнер
өндiрiсiнен айырмашылығы - сақ қолөнерi түрлерінің баяу дамығандығы және
мал шаруашылығына тығыз байланыстылығы ерекшеленедi, үй кәсiбi де жақын
болып, бөлiнiп кете қойған жоқ.
Сақтарда андронов дәуiрiнен кейін кен iсi едәуiр iлгерiледi. Бұл
қоғамда әсiресе қола құю iсi мен басқа металдарды өңдеу техникасы біраз
дамыды. Құйма қалыптар ретiнде қыш, металл, тiптi тас та пайдаланылды.
Жебенiң құйма ұштары мен қанжарлар жасау үшiн олар екi немесе үш ұялы
жармалардан тұратын қалыптарды қолданды. Сақ металл өңдеушiлерi бұйымдар
жасаудың “құйылатын үлгi” тәсiлiмен құю сияқты күрделi әдiстерiн де бiлген.
Бұйымдар арасында қола және мыс қазандар, құрбан шалғыштар мен шырағдандар
жиынтығы ерекше ерекше ауқымды орын алады, олар Жетiсу сақтарының өнерi мен
көркем бұйымдары жалпы жұрт таныған ескерткiшiне айналды.
Ертедегi құймашылар ат әбзелдерін, қару-жарақ пен тұрмыстық құралдар
жасауға ерекше назар аударған. Көне сақ заманының жүгендерi көрнексіз және
күрделі болатын. Оның қола ауыздықтарының екi ұшы кiшкентай үзеңгi
тәрiздес етiп жасалды. Сақтардың қару-жарағы жебелi шағын садақтардан
(парсыша-ақинақ), шабуға да, түйреуге де ыңғайлы қанжарлардан, ұзын
семсерлерден, найзалардан және әр түрлі жауынгерлiк балталардан тұрды. Сақ
жауынгерлерiнiң сауыт-сайманы қоладан iстелген дулығадан, шағын қалқаннан
және жебе салынған қорамсақ iлiнген белдiктен тұрды.
Сақ заманында металл өңдеумен бiрге қолөнердiң тұрмыстық ыдыс -аяқ
жасау, тас қашау, сүйек ою, терi илеу, жiп иiру және тоқымашылық сияқты
басқа түрлерi де болды. Сақтар көшпелi тұрмысы ыдыстың жаңа түрлерiн
туғызып, жаңа материалдарды - металл, терi және ағашты қажет еттi. Көшпелi
тұрмыс басым болған Орталық Қазақстанда ыдыстың керамикалық түрінен гөрi
терi, ағаш және металдан жасалған ыдыстар көбірек қолданылды, сондықтан
олардың өндiрiсi қанат жайды. Ал Жетiсу, Ертiс бойы және Батыс Қазақстанның
өсімдігі бай орманды даласында керамика өндiрiсi бұрынғысынша басым болып,
олардың түрi қола дәуiрiндегi отырықшы, бақташы тайпалар ыдыстарынан өзгеше
болды.
Қазақ кеңістігіндегі ежелгi тайпа бiрлестiктерінiң бiрi скифтер
болған. Cкифтер жөнiнде бiзге жеткен деректер парсы, грек, Еуропа және
кеңестік әдебиеттерінде көп келтірілген. Жарық көрген еңбектерде олардың
өздерi туралы да, мекендеген өңiрi жайында да нақты дәйектемелер біршама
келтірілген. Тарих атасы Геродот мағлұматтары мен соңғы археология
материалдарына сүйенген бiраз ғалымдар скифтердi Қара теңiз жағалауының
оңтүстiк бөлегiн түгел қамтыған Дунайдың сағасына дейiн, Төменгi Буга мен
Днепрден Азау теңiзiне дейiнгi аралыққа орналастырса, ендi бiразы оларды
Едiл өзенінің төменгi ағысынан шығысқа қарай кең алқапты мекендеген деп
тұжырымдайды. Соңғы тұжырымға сүйенсек, скифтер бұдан кейiн Едiлдiң батыс
жағалауына өтiп, одан Терiстiк Кавказға келген. Содан казiргi Дағыстан мен
Дербент асуы арқылы азербайжан жерiне өткен.
Қоғамдық құрылысы. Б.з.б. I мыңжылдықтың басы сақ қоғамындағы алғашқы
рулық қатынастар әлсіреп, жаңа әлеуметтiк құрылымның қалыптасу үрдiсiнiң
жедел жүруiмен сипатталады. Осы кезде алғашқы iрi қоғамдық еңбек
бөлiнiсiнен мыс пен қола металдар өңдеу өндiрiсi пайда болып дамуына
байланысты шағын және моногамды отбасылар оқшаулана бастады. Көшпелi және
жартылай көшпелi шаруашылықтың сақ экономикасына терең енуіне орай,
металлургия өндiрiсi дамуында прогрестiк қосымша өнiмiнiң жедел қарқынмен
өсуiне, өнім айырбасының дамуына, жеке меншiк нығаюына және адамдардың
меншiкке ие болу жағынан дифференциялану жіктелу құбылысына әкеледі. Ал,
негiзгi өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек өнiмдерiнiң бөлiну процесiнiң
күрделенуi мүлiк теңсiздiгiн туғызып, ендi бұрынғы ру-туыстық қатынастарда
аумақтық-өндiрiстiк принцип бойынша қауымның маңыздылығы арта түстi.
Аталмыш тарихи жаңалықтар қоғамның ру аралық қатынастарға тiкелей
тәуелдiлiкті әлсiретiп, түптеп келгенде, қауымдардың ру құрамына
қарамастан, экономикалық және аумақтық мүдделер негiзiнде құрылуына жол
ашады.
Сақтардың қоғамдық құрылысы шағын отбасылар тобы (патрономия) көшпелi
қауым-тайпа-тайпа бiрлестiгi болып сипатталады. Көшпелi-жайылымдық
мүдделерге негiзделген патрономиялар өзiндiк өндiрiстiк күшке ие болды,
бiрақ ру институттарында дәстүрлі өндiрiстiк дамудың баяу қарқыны
(консервативтiк) және патрономиялардың қалыптасуында туыстық принциптердiң
түбі сақталды. Алғашқы ру қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия
кезеңi немесе алғашқы көршiлестiк қауым кезеңi деп атайды. Тайпа қоғам
құрылысының маңызды сатысына айналды. Тайпаға тән ең басты этникалық және
саяси сипаттар қатарында оның өз жерiнiң, атының және осы тайпаға тән тiл
диалектiнiң дамуы, дiни ұғымдары мен ғұрыптарының ортақтығын, тайпалық
кеңестiң, жоғарғы көсем мен әскери билеуші болуы шарты аталады. Бұл ендi
әскери-демократия құрылысына негiзделген қоғамдық билiкті ұйымдастыру
түрiне айналды. Тайпа одақтары алғашқы қоғамның ыдырау заманындағы
әлеуметтiк қатынастың жаңа және жоғарғы үлгiсi болды.
Соңғы ғылыми зерттеулерде сақтар қауымы үш топқа бөлiнедi: бiрiншiсi
- жауынгерлер (олардың ежелгi үндi-иран жазбаларындағы аты “арба
тұрғындары”, “ратайштар”); екiншiсi - абыздар жiгi, олардың танымал белгiсi
құрбан табақ пен айрықша бас киiм болған; үшіншісі қауымшыл сақтар, “сегiз
аяқтылар” жiгi, яғни соқаға жегетiн екi өгiзi барлар тобы. Жiктердiң
әрқайсысына тән дәстүрлi түсi болған. Сақ көсемдерi әскери жiк өкiлдерi
болған, ал белгiсi жебелi садақ болды. Патша садағын баласына әрi
мұрагерiне тапсырып отырған, сол себептi де жауынгерлер мен патшалардың
зиратына садақ пен жебенi бiрге қойған. Садақты мейлiнше шебер ату тек
патшаларға ғана емес, бүкiл қоғам мүшелерiне тән қадыр-қасиет болған. Патша
жауынгерлері құдай жасаған қалаулысы, аспан пен жердiң дәнекерi, дүниенiң
әлем кiндiгi, жердегi бақ-дәулет көзi деп бағаланған. Ол мейілінше
құдыреттi тұлғаға айналып, қоғамның дәуiрлеуi де, күйзелуi де оның
денсаулығы мен рухани қуат-жiгерiне тiкелей байланысты болды.
Сақтар қауымына тән өзiндiк өнерi мен мифологиясы қалыптасты.
Зерттеушiлер бір жағынан оның Ахеменидтік Иран және Бактрия көркем
өнерiмен, екiншi жағынан, Қытайдың ерте дәуiрдегi өнерiмен тығыз байланысты
болғанын тұжырымдайды. Ғылымда сақтың “аң стилдi” өнер-мәдениеті қай жерде,
қай заманда пайда болғаны жөнiнде алуан түрлi болжам-пікірлер бар.
Сақтар арасында зергерлiк өнер мейiлiнше жетiлiп, биiк деңгейге
көтерiлген. Зергер-шеберлер алтын, күмiстi балқытып қалыпқа құю, өңдеу
өнерiн жете игерген, олар алтын мен күмiстен, ферузадан әсем композициялық
әшекейлі жағынан таң қалдыратын бұйымдардан түрлі киiм-кешек, ер тұрман
және тұрмыстық мүлiктерді әзірлеп, безендiрген. Мұндай бұйымдар қатарында
жануарлар бейнесі салынған өңiржиектер, сақиналар, латын мен феруза
тiзiлген алқалар, алтын тоғалы белдiктер, киiм-кешектi сәндейтін
қаптырмалар жатқан.
Зергерлiк өнерде шеберлер ағаштан жасалған әртүрлi бұйымдар мен
әшекейлердi алтынмен қаптау әдiсiн кеңiнен қолданған. Сақтар арасында
ағашты өңдеп, оюлап бедерлеу iсi дамығанын табылған ыдыс-аяқтардан, аңдар
мен жануарлардың бейнелерiнен, алуан түрлi қапсырмалардан көруге болады.
Ағашты ою-өрнектеумен бiрге сүйектi өңдеу және одан сан-алуан бұйымдар -
қапсырма, тоға, түйме жасау өнерi де жедел дамыған.
Тұтас алғанда “аң стилi” өнері сақ тайпаларының дүниетанымының нақты
көрiнiсi, олардың мифологиясының бейнелеу өнерiне келiп дарып-сiңуi,
көшпелiлер идеологиясын бiлдiретiн айрықша белгiлер жүйесi ретiнде құрылып
қалыптасады.
Сақ қоғамы жөнiндегi негiзгi деректердiң басым көпшiлiгi парсы
патшаларының жаугершіл жорықтарына байланысты жазылған тарихи шығармаларда
кездеседi. Мысалы, көршi патшалықтарды бір-бiрлеп жаулап алып, өз мемлекетi
құрамына енгiзген парсының Кир патшасы (бiздiң ж.с.д. 558-529 жылдар)
Вавилонды толық жаулап алғаннан кейiн сақ тайпаларының да бiраз жерiн басып
алады. Аса көрнекті сақ билеушiлерi туралы тарихи зерттеулерде мынадай
деректер келтiрiлген: сақ патшалары Зарина-б.з.д.-VI ғасырда; Томирис-
б.з.д.- 531-528 жылдары; Аморга- б.з.д.-538 жыл; Скунха- б.з.д.-517 жылға
дейін билік жүргізген.
2. Қазақ өңiрiндегi ежелгi мемлекеттердің қатарына үйсiндер
(усундер) бiрлестiгi жатады. Олар б.з.д. II ғ. 160 жылы шамасында
Жетiсудағы тиграхауда-сақтар жерiне Орталық Азия түкпiрiнен қоныс аударған,
жергiлiктi тұрғындарды көндірген. Үйсiндердiң негiзгi территориясы Iле
алқабында болды, олардың батыс шекарасы Шу мен Талас шамасында болып,
қаңлылармен көршілес болған. Шығысында ғұндармен орта шекара болды, ал,
оңтүстiгiнде олардың қонысы Ферганамен (Дуанмен) ұштасып жатты. Үйсiндердiң
астанасы Чигучен (Қызыл алаң-алқап) қаласы. Ол Ыстық көл маңында бір-
бірімен жалғасып жатқан қыстақтары бар бекiнiстi қала болған.
Деректерде б. з. I-шi ғасырына дейiн iз қалдырған үйсiндердiң саяси
тарихы, олардың Қытаймен тығыз байланыста болғанын, елшiлiк қарым-қатынас
жасағанын, үйсiн билеуші топтарының гуньмолары Қытай ханшаларымен жанұя
құрғанын баяндайды. Үйсiндердiң этникалық тегi ғылымда толық анықталмаған.
Зерттеушілердің бiр тобы үйсiндер шығыс иран тайпаларынан шыққан десе,
екiншiсi үйсiндер түрiктердiң арғы аталары, олар түрiкше сөйлеген деп
жазады. Сондықтан, тағы бiр объективтi сауал - қазақтың ұлы жүзiнiң iргелi
руы “үйсiн” қайдан негізін алады, олар қайдан пайда болған?
“Үйсүн” сөзiнiң мағынасы осы кезге дейiн анықталмай отыр. Ол Қытайдың
иероглифтiк жазбаларынан ғана мәлiм. Бұл сөздің казiргi айтылуы қазақ
этнонимдерiнiң бiрi - ұлы жүз қазақтарының бір этникалық компонентi болып
табылатын “үйсiн” сөзiне сәйкес келедi. Бiрқатар зерттеушiлер бұл
транскрипцияны Орта Азия тарихынан мәлiм “асиан” этнонимi деп бiлуге бейiм.
Соңғы зерттеулерде бұл термин ежелгi дәстүрлi болып оның транскрипциясы
казiргi Қытай тiлiнде айтылатын (юечжи) иероглифтерiмен сәйкес деп
көрсетілген. Бұл терминнiң тағы бiр нұсқасы “у-сун” деп айтылатын екi
иероглиф ертедегi Қытай тiлiнде а-сман, яғни асман, “аспан” тәрiздес деген
жорамал да бар.
Шығыс бастаухаттары үйсiндердi көшпелiлер қатарына жатқызған.
Жетiсудың табиғи жағдайы Мойынқұм мен Балқаш өңiрiн қоныс еткен қыстаулар
бойындағы бағдарымен жүрiп отырып, жаз күндерi мал қоңданып, қысқы мерзiмге
әзiрленiп-әлденiп алатын, тау бөктерінің шөбi қалың жайлауларға көшiп
баруына қолайлы болған. Бұл аймақта жайлау ұзақтығы 30-100 шақырымнан
аспаған. Сондықтан үйсiндер ұзақ уақыт қыстау мен жайлауларында, әсiресе
көктем мен күзгi қоныстарында отырып қалады екен. Әдетте олар сол
аймақтарда тұрақты үйлер салып, оның жанынан егiн егiп, бау-бақша өсiретiн
болған. Үйсiндердің тұрақты қоныс теуіп егiншiлiкпен айналысатынын
анықтайтын бiр дәлел - олардың тұрақты тұрғын үйлерi, мал қоралары, саздан
құйылған ыдыс-аяқтары, көп түрлi еңбек құралдарының болуы.
Ежелгi үйсүндердің егiншiлiк пен отырықшылық өмір салты туралы
жазбалы деректер сақталған. Мәселен, Хань тегінің тарихшысы Бань Гу, т. б.
зерттеушiлер үйсiн елдi мекендерi төңірегінде олардың отырықшы шонжарлары
көптеп кездеседi деп жазады. Сайып келгенде, үйсiндер шаруашылығы кешендi
мал шаруашылығы мен егiншiлiк түрінде дамыған тұжырым дұрыс болады. Олар
жылқы, қой, ешкi, ірі қара, түйе және басқа малды ұстаған.
Дәулеттi-тектi қоғам мүшелерi киiмдi жiбек пен биязы жүн маталардан
кисе, ал, қарапайым жұрт киiм-кешектерiн түрпiдей қылшықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz