Қазақстан Республикасында кластерлерді құрастырудың экономикалық тиімділігі
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бәсекегеқабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк әдiс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк әдiстi
қолданудың халықаралық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда
жағдайлар мен шарттарды талдау
2.1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң
инновациялық аспектiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 «Адал» ЖШС.нің шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Өнеркәсiптiк кластерлердiң даму перспективалары
3.1 Кластер қалыптастырудың негiзi ретiнде аймақтың бәсекеге
қабiлеттi басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бәсекегеқабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк әдiс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк әдiстi
қолданудың халықаралық тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда
жағдайлар мен шарттарды талдау
2.1 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң
инновациялық аспектiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 «Адал» ЖШС.нің шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Өнеркәсiптiк кластерлердiң даму перспективалары
3.1 Кластер қалыптастырудың негiзi ретiнде аймақтың бәсекеге
қабiлеттi басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Диплом тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы [1] бәсекеге қабiлеттiктi дамытатын әлемдiк тенденцияларды қажет етедi. Соңғы жылдары әлемдiк тәжiрибеде аса көп таратылған бәсекеге қабiлеттiктi арттыратын әдiс-тәсiлдердiң бiрi – кластерлiк әдiс. Экономиканың кластерлiк дамуына М. Портердiң еңбектерi және оның Аризона штатында (АҚШ) кластерлердi қалыптастыру жөнiндегi сәттi бағдарламалары әсер еткен.
Көптеген елдердiң әр түрлi өнеркәсiп салаларында кластерлер кеңiнен таратылды. Кластердiң сәттi үлгiлерiн өркендеген елдермен қатар Үндiстан, Индонезия, Малайзия, Мексика, Ямайка, Боливия, Мадагаскар, Марокко тәрiздi дамушы елдер де қолданып келедi.
Кластердi қалыптастыру дамудың басымды бағыттарында инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға септiгiн тигiзедi, инновациялық қызметтiң белсендiлiгiн туғызады, экспорттық потенциалын арттырып, құрылымын түрлендiредi. Оның ең басты мақсаты – жоғары қосылған құны бар бәсекеге қабiлеттi өнiмдi жасап шығару және соның негiзiнде көптеген проблемаларды шешу: еңбек, материалдық ресурстарды тиiмдi қолдану, бюджеттi толтыру, экспорттық мүмкiндiктердi кеңейту және т.б.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда 2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы нарықтар мен трансакциялардың шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп нарықта емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар локалды нарықта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық, сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен, егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан деп есептеледi
Көптеген елдердiң әр түрлi өнеркәсiп салаларында кластерлер кеңiнен таратылды. Кластердiң сәттi үлгiлерiн өркендеген елдермен қатар Үндiстан, Индонезия, Малайзия, Мексика, Ямайка, Боливия, Мадагаскар, Марокко тәрiздi дамушы елдер де қолданып келедi.
Кластердi қалыптастыру дамудың басымды бағыттарында инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға септiгiн тигiзедi, инновациялық қызметтiң белсендiлiгiн туғызады, экспорттық потенциалын арттырып, құрылымын түрлендiредi. Оның ең басты мақсаты – жоғары қосылған құны бар бәсекеге қабiлеттi өнiмдi жасап шығару және соның негiзiнде көптеген проблемаларды шешу: еңбек, материалдық ресурстарды тиiмдi қолдану, бюджеттi толтыру, экспорттық мүмкiндiктердi кеңейту және т.б.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда 2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы нарықтар мен трансакциялардың шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп нарықта емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар локалды нарықта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық, сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен, егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан деп есептеледi
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті елу ел қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы //Казахстанская правда, 2 наурыз 2006 ж., № 45-46.
2. Портер М. Международная конкуренция.- М.: Международные отношения, 1993.-896 б.
3. Porter M.E. Clusters and the new economics of competition // Harvard Business Rev., 1998. Nov.-Dec. P.77-90.
4. Enright M. Why Clusters are the way to win the game? World Link. 1992.N5. July/August. P.24-25.
5. Enright M., Ffowcs – Williams J. Local partnership, clusters and SME globalization. OECD Workshop paper, 2005. – 157 б.
6. Storper M., Walker R. The capitalist imperative. Territory technology, and industrial growth. N 4.: Basil Blackwell. 1989.
7. Вайбер Р. Эмпирические законы сетевой экономики //Проблемы теории и практики управления, № 4, 2007.
8. Williamson, O. “Comparative economic organization: The analysis of discrete structural alternatives.” Administrative Science Quarterly, 1999 (36)–269-296 p.
9. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики // Вопросы экономики, 2005, № 4, 75-86 б.
10. Ферова И.С. Кластерный подход: от концепции к промышленной политике региона. – Красноярск: КрасГУ, 2005 ж.
11. Ферова И.С., Дворяшина М.М. Промышленные кластеры: организация, эффективность, эволюция. - Красноярск: КрасГУ, 2008 ж.
12. Ферова И.С. Предпосылки возникновения кластеров в экономике Красноярского края //Регион: экономика и социология, 2005, № 1. – 56-70 б.
13. Алимбаева А. и др. Региональная социально-экономическая система. Том 2 – Караганды, 2006.-409 б.
14. Конкурентоспособность пищевой промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения: Монография. – Алматы, 2005.-291б.
15. Баймуратов У.Б. Социальная экономика // Алматы: БИС, 2005-320 б.
16. Кенжегузин М.Б. Формирование и развитие в Казахстане “сетевой экономики” //Материалы международной научно-практической конференции «Конкурентоспособность национальной экономики в условиях глобализации: проблемы и пути ее повышения», Алматы -2008.
17. Давильбекова Ж.Х. Реформирование промышленности Казахстана в условиях переходной экономики (теория, методика, практика). –автореферат диссертации на соискание ученой степени д.э.н. –Алматы: ИЭИ МЭИТРК, 2005-2,9 б.т.
18. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Наука и инновации в рыночной экономике: мировой опыт и Казахстан. Алматы: ИЭ МОНРК, 2005.
19. Додонов В.Ю. Казахстанская модель устойчивого экономического роста. Алматы: ИЭ МОН РК, 2005.-2,7 б.т.
20. Жалелева Р.З. Регулирование региональных социально-экономических процессов //Известия АН РК, серия общественных наук, 1997, № 5, 37-41 б.
21. Кажымурат К.К. Региональная интеграционная экономическая политика Казахстана. //Избранные труды. Т.2. – Алматы: Институт развития Казахстана, 1998, 0,5 б.т.
22. Мамыров Н.К. Роль инноваций в повышении конкурентоспособности региона //Материалы научно-практической конференции «Роль науки и интеллектуальной собственности в реализации стратегии индустриально-инновационного развития страны на 2007-2015 гг.», Астана, 10 наурыз 2008 ж.
23. Шелюбская Н. Глобализация и региональная кооперация в сфере НИОКР. // Проблемы теории и практики управления, № 4, 2007.
24. Дагаев А.А. Экономический рост и глобализация технологического развития.// Менеджмент в России и за рубежом, №1, 1999.
25. Contractor, F. (1999). “Licensing compared with foreign equity investment and trading for US-based multinational films.” Journal of Licensing Executives Society 6: 1-10.
26. Cluster specialization patterns and innovative styles. –Den Haag, 1998.-P.5.5
27. Grandori, A. and G. Soda (1995). “Inter-firm networks: antecedents, mechanisms and forms.” Organization Science 16(2): 183-214
28. McGuire, J.B. (1988). ''Agency theory and organizational analysis.'' Managerial Finance 14(4): 6-9.
29. Blois K.J. “Vertical quasi-integration.” Journal of Industrial Economics, 1972, July: 253-272.
30. Teece D.J. “When is virtual virtuous? Organizing for innovation.” Harvard Business Manager 1996, 74: 65-73 p.
31. Nelson R. National Systems of Innovation: A Comparative Analysis. Oxford: Oxford University press, 1993.
32. Шумпетер И. Теория экономического развития. –Москва: Прогресс, 1982-453 с.
33. Pfeffer and Salancik 1978).
34. DiMaggio and Powell 1983
35. (Ohmae 1989),
36. Eisenhardt and Schoonven 1996
37. Knowledge-Based Economy. –Paris: OECD, 1996.
38. Ракитов А.И. Философия компьютерной революции.- Москва: Издательство политической литературы, 1991.-286 с.
39. Длинные волны: Научно-технический прогресс и социально-экономическое развитие // СЮ. Глазьев, Г.И. Микерин, П.Н. Тесля и др.-Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1991.- 224 с.
40. Foss, N.J. “Knowledge-based approaches to the theory of the firm: Some critical comments.” Organization Science. (1996), 7(5): 470-476.
41. Кластеры Финляндии.
42. Фукуяма Ф. Великий разрыв. – М., 2008.- с. 303-304, 306.
43. Астапов Переход к модели ускоренного развития экономики // Экономист, 2007, №8-с. 74-82
44. Cluster specialization patterns and innovative styles.- Den Haag, 1998. -P.5.5
45. Feldman V., Andretsch O. Innovation in lities: Science- based diversity, specialization and localized competition. //European economic review. -1999.-№43.-Р.409-429.
2. Портер М. Международная конкуренция.- М.: Международные отношения, 1993.-896 б.
3. Porter M.E. Clusters and the new economics of competition // Harvard Business Rev., 1998. Nov.-Dec. P.77-90.
4. Enright M. Why Clusters are the way to win the game? World Link. 1992.N5. July/August. P.24-25.
5. Enright M., Ffowcs – Williams J. Local partnership, clusters and SME globalization. OECD Workshop paper, 2005. – 157 б.
6. Storper M., Walker R. The capitalist imperative. Territory technology, and industrial growth. N 4.: Basil Blackwell. 1989.
7. Вайбер Р. Эмпирические законы сетевой экономики //Проблемы теории и практики управления, № 4, 2007.
8. Williamson, O. “Comparative economic organization: The analysis of discrete structural alternatives.” Administrative Science Quarterly, 1999 (36)–269-296 p.
9. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики // Вопросы экономики, 2005, № 4, 75-86 б.
10. Ферова И.С. Кластерный подход: от концепции к промышленной политике региона. – Красноярск: КрасГУ, 2005 ж.
11. Ферова И.С., Дворяшина М.М. Промышленные кластеры: организация, эффективность, эволюция. - Красноярск: КрасГУ, 2008 ж.
12. Ферова И.С. Предпосылки возникновения кластеров в экономике Красноярского края //Регион: экономика и социология, 2005, № 1. – 56-70 б.
13. Алимбаева А. и др. Региональная социально-экономическая система. Том 2 – Караганды, 2006.-409 б.
14. Конкурентоспособность пищевой промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения: Монография. – Алматы, 2005.-291б.
15. Баймуратов У.Б. Социальная экономика // Алматы: БИС, 2005-320 б.
16. Кенжегузин М.Б. Формирование и развитие в Казахстане “сетевой экономики” //Материалы международной научно-практической конференции «Конкурентоспособность национальной экономики в условиях глобализации: проблемы и пути ее повышения», Алматы -2008.
17. Давильбекова Ж.Х. Реформирование промышленности Казахстана в условиях переходной экономики (теория, методика, практика). –автореферат диссертации на соискание ученой степени д.э.н. –Алматы: ИЭИ МЭИТРК, 2005-2,9 б.т.
18. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г. Наука и инновации в рыночной экономике: мировой опыт и Казахстан. Алматы: ИЭ МОНРК, 2005.
19. Додонов В.Ю. Казахстанская модель устойчивого экономического роста. Алматы: ИЭ МОН РК, 2005.-2,7 б.т.
20. Жалелева Р.З. Регулирование региональных социально-экономических процессов //Известия АН РК, серия общественных наук, 1997, № 5, 37-41 б.
21. Кажымурат К.К. Региональная интеграционная экономическая политика Казахстана. //Избранные труды. Т.2. – Алматы: Институт развития Казахстана, 1998, 0,5 б.т.
22. Мамыров Н.К. Роль инноваций в повышении конкурентоспособности региона //Материалы научно-практической конференции «Роль науки и интеллектуальной собственности в реализации стратегии индустриально-инновационного развития страны на 2007-2015 гг.», Астана, 10 наурыз 2008 ж.
23. Шелюбская Н. Глобализация и региональная кооперация в сфере НИОКР. // Проблемы теории и практики управления, № 4, 2007.
24. Дагаев А.А. Экономический рост и глобализация технологического развития.// Менеджмент в России и за рубежом, №1, 1999.
25. Contractor, F. (1999). “Licensing compared with foreign equity investment and trading for US-based multinational films.” Journal of Licensing Executives Society 6: 1-10.
26. Cluster specialization patterns and innovative styles. –Den Haag, 1998.-P.5.5
27. Grandori, A. and G. Soda (1995). “Inter-firm networks: antecedents, mechanisms and forms.” Organization Science 16(2): 183-214
28. McGuire, J.B. (1988). ''Agency theory and organizational analysis.'' Managerial Finance 14(4): 6-9.
29. Blois K.J. “Vertical quasi-integration.” Journal of Industrial Economics, 1972, July: 253-272.
30. Teece D.J. “When is virtual virtuous? Organizing for innovation.” Harvard Business Manager 1996, 74: 65-73 p.
31. Nelson R. National Systems of Innovation: A Comparative Analysis. Oxford: Oxford University press, 1993.
32. Шумпетер И. Теория экономического развития. –Москва: Прогресс, 1982-453 с.
33. Pfeffer and Salancik 1978).
34. DiMaggio and Powell 1983
35. (Ohmae 1989),
36. Eisenhardt and Schoonven 1996
37. Knowledge-Based Economy. –Paris: OECD, 1996.
38. Ракитов А.И. Философия компьютерной революции.- Москва: Издательство политической литературы, 1991.-286 с.
39. Длинные волны: Научно-технический прогресс и социально-экономическое развитие // СЮ. Глазьев, Г.И. Микерин, П.Н. Тесля и др.-Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1991.- 224 с.
40. Foss, N.J. “Knowledge-based approaches to the theory of the firm: Some critical comments.” Organization Science. (1996), 7(5): 470-476.
41. Кластеры Финляндии.
42. Фукуяма Ф. Великий разрыв. – М., 2008.- с. 303-304, 306.
43. Астапов Переход к модели ускоренного развития экономики // Экономист, 2007, №8-с. 74-82
44. Cluster specialization patterns and innovative styles.- Den Haag, 1998. -P.5.5
45. Feldman V., Andretsch O. Innovation in lities: Science- based diversity, specialization and localized competition. //European economic review. -1999.-№43.-Р.409-429.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бәсекегеқабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк
әдiс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк әдiстi
қолданудың халықаралық
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 17
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда
жағдайлар мен шарттарды талдау
1. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң
инновациялық аспектiлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...28
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..37
2.3 Адал ЖШС-нің шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...45
3 Өнеркәсiптiк кластерлердiң даму перспективалары
3.1 Кластер қалыптастырудың негiзi ретiнде аймақтың бәсекеге
қабiлеттi
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...66
Кiрiспе
Диплом тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi 50
елдiң қатарына кiру стратегиясы [1] бәсекеге қабiлеттiктi дамытатын әлемдiк
тенденцияларды қажет етедi. Соңғы жылдары әлемдiк тәжiрибеде аса көп
таратылған бәсекеге қабiлеттiктi арттыратын әдiс-тәсiлдердiң бiрi –
кластерлiк әдiс. Экономиканың кластерлiк дамуына М. Портердiң еңбектерi
және оның Аризона штатында (АҚШ) кластерлердi қалыптастыру жөнiндегi сәттi
бағдарламалары әсер еткен.
Көптеген елдердiң әр түрлi өнеркәсiп салаларында кластерлер кеңiнен
таратылды. Кластердiң сәттi үлгiлерiн өркендеген елдермен қатар Үндiстан,
Индонезия, Малайзия, Мексика, Ямайка, Боливия, Мадагаскар, Марокко
тәрiздi дамушы елдер де қолданып келедi.
Кластердi қалыптастыру дамудың басымды бағыттарында инвестициялық
ресурстарды шоғырландыруға септiгiн тигiзедi, инновациялық қызметтiң
белсендiлiгiн туғызады, экспорттық потенциалын арттырып, құрылымын
түрлендiредi. Оның ең басты мақсаты – жоғары қосылған құны бар бәсекеге
қабiлеттi өнiмдi жасап шығару және соның негiзiнде көптеген проблемаларды
шешу: еңбек, материалдық ресурстарды тиiмдi қолдану, бюджеттi толтыру,
экспорттық мүмкiндiктердi кеңейту және т.б.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп
таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда
2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа
ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына
жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма
өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары
өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары
iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық
тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып
отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау
жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн
ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың
жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз
керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы нарықтар мен трансакциялардың
шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп нарықта
емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар
локалды нарықта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек
географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық,
сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да
негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен,
егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан
деп есептеледi.
Диломдық жұмыстың мақсаты және мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты кластерлiк
әдiс негiзiнде Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттырудың
теориялық-методологиялық негiздерiн және өнеркәсiптiк кластерлердi
қалыптастырып өркендету жөнiндегi практикалық нұсқауларды жасақтау болып
табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшiн төмендегiдей мiндеттердi шешу
қажеттiлiгi туындады:
- жүйелi экономиканы қалыптастыруда кластерлердiң теориялық негiздерiн
қарастыру;
- бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда кластерлiк-жүйелi әдiстi жүзеге
асырушы халықаралық әдiстi зерттеу;
- Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттырудың
экономикалық, институционалдық, инновациялық шарттары мен жағдайларын
жариялау;
- Қазақстан экономикасында кластерлердiң пайда болу процесiнiң
ерекшелiктерiмен танысу;
- өнеркәсiптiк кластерлердi құру шарттарын зерттеу;
Жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері
Ғаламдандыру жағдайында елдер арасында да, жекелеген фирмалар арасында
да нарық үшiн бәсекелiк күрес асқына түседi. Соңғылары бәсекеге қабiлеттi
басымдықтарын арттыратын әдiстердi iздестiру жолында бизнес ұйымдастырудың
жаңа үлгiлерiн пайдалануда. Солардың бiрi - фирмааралық кооперацияның
жүйелi нысанын перспективалы деп танылуы.
Фирмааралық кооперация құндылықтардың барлық пайда болатын тiзбегiнде
өркендегенiмен, әрiптестiктiң жылдам бой көтеруi ғылыми зерттеулер мен
игерулер саласына тән. Ал осы кооперация нысандарына келетiн болсақ,
бүгiнде бiртiндеп түрлi келiсiм шарт нысандары таңдалынып отыр. АҚШ-тың
тiкелей шетелдiк инвестицияларына шолу жасағанда, 90-шы жылдары АҚШ
компанияларымен берiлген лицензияларды саудалау өсiмi (жыл сайын деңгейi 11
пайызға артады) сауда мен тiкелей шетелдiк инвестицияларының өсiмiн қосып
есептегеннен де басым болып шықты [25]. Фирмааралық кооперация кездейсоқ
нарықтық деректер категориясынан феноменге айналып, өзiнiң белсендi дамуы
арқылы зерттеушiлер назарын аударды. Фирмалар қызметiнiң осы бағыты
стратегиялық даму және фирманың материалды емес активтерiн арттыру
контекстерiнде талдана бастайды.
Түрлi нысанды фирмааралық кооперацияның өнiмдi дамуы фирма шегарасының
“шайылып кету”, бизнестi ұйымдастырудың жаңа нысандарына қатысты
мәселелердi өзектi деп таниды. Кейбiр зерттеушiлердiң жорамалы бойынша,
қазiргi заманғы ұйымдардың нысандарында, қызмет сипатында және
процестерiнде кең ауқымды революция болады. Осы сызбалардың таралуы күмән
туғызғанымен, бизнес ұйымдастыру саласында қазiргi заманғы фирмалардың
тәжiрибесiн кеңiнен тарату фактiсi көптеп кездесуде. Қазiргi уақытта бәсеке
қабiлеттiгiне инновациялардың табан тiрескен жарыстарының, соның iшiнде
бизнес ұйымдастыру нысандарының нәтижесiнде жетуге болады.
Фирмааралық кооперацияның жүйелi нысандарын зерттеуде әдiстемелiк
жағынан маңызды деп танылатыны - ұйымның жүйелi нысанының экономикалық және
әлеуметтiк қоршаудың табиғи құрамында болуында және активтi түрде дамушы
шаруашылық субъектiлердiң өзара нарықтық әрекет жасауында. Бұл нысан басқа
ұйымдастыру нысандарымен қатар өмiр сүрiп, үйлестiрудiң иерархиялық
(фирмаiшiлiк) және нарықтық түрлерiнен өзге механизм деп танылады.
Фирмааралық кооперация феноменiнiң теориялық түсiндiрмелерiн бiр
жүйеге түсiру үшiн бейресми коммуникациядан бастап фирмааралық ақпараттық-
жоспарлы жүйелерге (альянстарға), күрделi интеграциялық құрылымдарға
(бiрлескен кәсiпорындар мен франчайзингтiк қатынастарға) дейiнгi аралықтағы
үйлестiру механизмдерiнiң тұтас спектрiн қамтитын жүйенiң кең ауқымды
анықтамасын қолдануға болады. Жалпылама түсiнiк бойынша фирмааралық жүйелер
фирмалар арасындағы байланысты реттеушi әдiстер деп танылады, оның, бiр
жағынан, фирмаiшiлiк (иерархиялық) реттеуден, ал, екiншi жағынан, нарықтық
үйлестiруден өзгешелiгi бар [27].
Фирмааралық кооперация, әсiресе оның жүйелi нысаны тәртiптiк және
тәртiпаралық әдiстердi қолдану арқылы түсiнiк беретiн құбылыс болып
табылады, бұл өз кезегiнде одан әрi жалғасын тапқан тәртiпаралық диалогқа
негiз болады.
Жүйе феноменiне түсiнiк беретiн тағы бiр нәрсе – оның тиiмдiлiгiн
мойындау. Осы мойындау нәтижесiнде қазiргi уақытта институционалдық
теорияда жүйенiң нарық пен иерархия арасындағы аралық ұстанымы бар оңтайлы
қоспалы нысан ретiнде кеңiнен таралды [8]. Жүйенi пайдалануға қосымша
дәйек ретiнде авторлар өзiндiк активтерi жоғары жағдайларда нарықтық
үйлестiру шығындарының өсуiн, трансакциялар дүдәмалдығы мен жиiлiгiнiң
артуын, сондай-ақ нарықтық тәуекелдiлiктi қайта үлестiрмейтiн агенттердiң
нәтижелiлiгiмен және есебiмен байланысты қиындықтарды атайды [28].
Салалық нарықтар экономикасы нарықтың “салалық ұйымдары” арқылы
фирмааралық кооперацияға түсiнiк беруде өзiндiк үлесін қосты [29]. Сатылы
және деңгейлi интеграциялардың дәстүрлi зерттеулерi аясында бұл тәртiп
көбiнесе жетiлмеген немесе “квази-интеграциялар” атауына ие қоспалы
нысандарымен кездесiп отырды. Нарық механизмiнiң жетiлмеуiне байланысты
олар туралы түсiнiк берiлдi, ал өндiрiс шығындарын оңтайландыру, көлем мен
әр түрлi болудан, мамандандыру мен тәжiрибеден экономдау - қажеттiлiктен
пайда болды [30].
Агенттiк қатынастар теориясы тұрғысынан қарастыру фирмалар мен олар
жалдаған агенттер арасындағы трансакциялардың тереңiрек талдауына жол
ашады. Қатынастар шығыны немесе агенттiк шығындар мiндеттердi қабылдау және
олардың орындалуын қадағалау механизмiне жұмсалған қаржылардан тұрады, ол
оппортунистiк сипаттағы шығындарды және принципалдар мен агенттер
арасындағы шарасыз қақтығыстарды азайту мақсатында жасақталады. Басқару
механизмiне келiсiм шарттың әр түрлi нысандары енедi. Соңғыларының iшiнде
ресми және бейресми, айқын және айқын емес, мақсатты және пәндiк түрлерi де
бар.
Трансакциялық шығындар экономикасы (Transaction Cost Economy - TCE)
аясында фирмааралық кооперацияға түсiнiк беру кейiнгi әдiстердiң
қалыптасуына әсер етедi [8]. Осы әдiс аясында трансакциялық шығындар
маңызды фактор ретiнде қарастырылады. Өйткенi ТСЕ фирмааралық кооперацияға
қазiргi заманғы түсiнiктеме беруде iргелi теориялардың бiрi болып табылады.
Институционалдық теория, салалық нарықтар теориясы және шумпеттерлiк
даму түсiнiгi аясында дамитын әдiстер комбинациясы нәтижесiнде саланың
өмiрлiк кезең үлгiсi пайда болады, бұнда Шумпеттердiң айтуындағы революция
санақ басы (тiршiлiк бастауы) болады. Осы революциялық өзгерiстер саланың
технологиялық базасын және стратегиялық құнды ұйымдастыру ресурстарын
анықтайды. Солардың негiзiнде жекелеген фирмалар табысқа жетуi мүмкiн, ендi
бiреулерi ресурстық базасын түрлендiру (модификациялау) керек, ал
үшiншiлерi банкроттыққа ұшырауы мүмкiн. Шумпеттердiң айтуындағы революция
жаңа саланың бәсекеге қабiлеттi негiзiн жасақтап бердi де, салалық бәсекеге
қабiлеттiктi ретке келтiрдi. Саланың дамуына дүмпулер (Шумпеттер бойынша)
әсер етсе де, олар белгiлi бiр уақыт iшiнде саланы түбегейлi өзгерте
алмайды [32].
Бiр географиялық аймақта шоғырланған агенттер арасындағы жүйелi
қатынастар ұжымда өмiр сүруге қабiлеттi болады, ұйымаралық байланыстар мен
қатынастар есебiнен өсетiн тұрақтылық үлгiлерiн жасайды. Оларды фирманың
сыртқы ортасы деп атайды. Бұл әдiс көптеген зерттеулерде қолданылады.
Фирманы қоршаған ортада түсiну ресурстық әдiстiң (немесе ресурстық
тәуелдiлiк теориясының) пайда болуына жол ашты [33].
Жүйелерге анықтама бергенде институционалдық теория жорамалдары
қолданылады. Институционалдық теория бойынша қоршаған орта ұйымдарға қысым
жасап, соның нәтижесiнде олар әлеуметтiк нормаларға сәйкес келетiн заңды
ережелердi жасақтауға мәжбүр [34]. Бизнестi басқару контексiнде осы
теориялық әдiстi қолдану арқылы фирмалар заңды әрекет етуге бағытталған
қызмет белсендiлiгiн арттырып, қоршаған ортаның негiзгi ережелерiне,
талаптары мен нормаларына сай әрекет етедi. Осы нормаларға сай болудың бiр
тәсiлi - ұйымаралық қарым-қатынастарға белсендi түрде қатысу.
Институционалдық әдiс ресурстық тәуелдiлiк теориясы секiлдi “тәуелдiлiкке”
ерекше мән бергенiмен, соңғысынан айырмашылығы әлеуметтiк тәуелдiлiкте
болып тұр. Социумда фирманың бөлек болуынан қорғап қалатын әлеуметтiк
байланыстар, жүйелер, ресми келiсiмдер мен басқа да құралдар фирманың өмiр
сүру негiзi болып табылады.
Екiншi жағынан, ортаның нормалары мен заңдарына, яғни институттарына
сай болу үшiн фирмалар белгiлi бiр жүйеге кiруi қажет. Сөйтiп олар өз
ерiктерiмен жүйенiң ережелерiн орындауға келiсiмiн бередi. Сонымен қатар
фирмааралық кооперативтi құрылымдар құрудың тиiмдiлiгi мен қарапайымдылығы
көбiнесе жоғары деңгейлi iшкi орта арқылы анықталады, ал мұнда фирмааралық
жүйелер басым болады. Мұндай iшкi орта факторларына заңнамалық база,
банктiк жүйе, еңбек нарығы және т.б. жатады.
Осылайша қарастырылған түрлi тәртiптегi әдiстер жүйе қалыптастырудағы
негiзгi алғы шарттарды, яғни ұжымдасып әрекет еткен ұйымдар өзiнiң бәсекеге
қабiлеттiгiн күшейтетiнiн мойындайды. Зерттеушiлер ресурстық тәуелдiлiк
теориясы аясында осы алғы шарт бойынша ұйымдардың кооперативтiк
байланыстарын құратынын, кейiн соның бәрi едәуiр мөлшерде нәтижелiлiгiне
әсер ететiнiн байқайды. Институционалдық теория белгiлi мақсат пен нәтиже
күткен “алаң” немесе “сектор” iшiнде әрекет етушi ұйымдар туралы сипаттама
бередi. Салалық нарық экономикасы аясында ұйымдар арасындағы нарықтық емес
қатынастарды сипаттайтын қоспалы нысандар да өмiр сүруi мүмкiн.
Фирмааралық қызметтестiктiң оң және терiс тұстарын ашып көрсететiн
анықтамалар мен талдаулар баршылық. Фирмааралық кооперация туралы, оның
жетiстiктерi мен кемшiлiктерiне түсiнiк беретiн түрлi ғылыми бағыттардың
қорытынды талдауы 1-шi кестеде көрсетiлген.
Жалпы экономикалық әдiстер негiзiнде жүйелердiң пайда болуын әдетте
нарық сәтсiздiгiмен және фирманың тиiмдi қызмет етуiн күшейтуге бағытталған
талпыныспен түсiндiредi. Осындай уақытта ұйымның жүйелiлiгi өндiрiстiк және
үйлесiмдiк шығындарды азайтады. Әлеуметтiк зерттеулердiң пiкiрiнше, жүйе
дегенiмiз - әлеуметтiк бақылаудың және бейресми кооперацияның басты құралы.
Жүйелердiң өмiр сүруiне түрлi түсiнiктемелер берiлiп жүр: нормативтiк-
заңнамалық ортаға енгiзу, заңдылық пен өктем механизмдердi табу үшiн
жасалатын үйлесiмдiк шығындармен де, әлеуметтiк байланыстармен де
түсiндiруге болады.
Кесте 1
Фирмааралық жүйелердi зерттеуге үлес қосқан экономикалық теориялар
Теориялық бағыт Жетiстiктердiкемшiлiктердi Фирмааралық кооперация
сипаттау туралы түсiнiкке қосқан
үлес
Салалық нарықтар Өндiрiс пен үйлестiру Көлемнен, түрден,
теориясы шығындарын азайту маманданудан және
тәжiрибеден үнемдеу
Эволюциялық Оқыту технологиясы және Радикалдық технологиялық
экономика шығындар өзгерiстер кезiнде өмiр
сүруге арналған
ұйымдастыру кооперациясы
Ресурстардың Тәуелдiк шығындар Трансакциялармен
тәуелдiк теориясы стратегиялық
манипуляциялар жасау және
ойын әдiсi
Фирмалардың өзара
тәуелдiк дәрежесi
Активтер күрделiлiгi
Ресурстар бақылауындағы
ассиметрия
Тәуелдiк типтерi:
қатынастар кеңдiгi
Деңгейлі өзара тәуелдiк
(ресурстар алаңын
жасақтау) сатылы өзара
тәуелдiк (ресурстар
трансфертi)
Институционалдық Фирманың өмiр сүруiне негiз Заңдылығы
теория болатын әлеуметтiк байланыстар
Институционалдық “енгiзу”
Жеке бiр фирманың шаруашылық субъектiсiн өзара әрекет етушi
фирмалардың жүйесiне өзгерту ұжымның бәсекеге қабiлеттiк, нәтижелiлiк,
қызметiн бағалау, мүдделерi мен стратегияларын келiстiру, бiрлескен
активтерiн туындатуға және дамуға ынталандыру және т.б. сондай мәселелердiң
күн тәртiбiне қойылуына себеп болады. Осы бағытты дамыту, бiрiншiден, фирма
теориясын дамытудың басты бағытына айналуы мүмкiн, екiншiден, қарқынды
дамыған қазiргi заманғы басқару әдiстерi үшiн теориялық негiздi
қалыпттастырады.
Фирма теориясы алуан түрлi фирманың өмiр сүру, шегарасы мен iшкi
ұйымдар проблемаларын зерттейдi. Фирманың шегарасы жөнiнде түсiнiк бергенде
зерттеушiлер көбiнесе жүйелi қарым-қатынас үлгiсiн (моделiн) пайдаланады.
Ұйымдар мен басқару теориялары аясында бұндай анықтамаларға экономика,
әлеуметтану, әлеуметтiк психология және басқа да ғылыми салалардан алынған
дәйектер қоса берiледi [35].
Алайда бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының негiзi ретiнде, қоршаған
ортаның жоғары айнымалылық пен технологиялық белгiсiздiк жағдайындағы
тұрақты оқудың қажеттiлiгiн мойындайтын, ресурстар мен бiлiмге жасалған
жаңа акцент фирмалар арасындағы кооперацияның ролiн қайта бағалауға және
жүйелiк феноменiнiң жаңа түсiнiктемесiн қалыптастыруға көмектеседi.
Соңғы 20 жыл iшiнде шегараны таңдау туралы алдыңғы теориялық
анықтамалар трансакциялық шығындар экономикасының (ТСЕ) жорамалдарына
негiзделген болатын. ТСЕ әлi де болса стратегиялық альянстарды қалыптастыру
процесiн түсiндiретiн басқарудағы ең бiр кеңiнен тараған әдiс деген
ұстанымды сақтап отыр. Сондай-ақ кооперация уәждерiн түсiндiретiн
трансакциялық шығындарды оңтайландыруға бағытталған акцент басқа да ғылыми
бағыттар аясына да тараған.
Осы теорияның оппоненттерi келiсiм жүйесiмен фирма туралы түсiнiк беру
оның құзiреттi ролiн терiске шығарады, ал бұл өз кезегiнде оқыту,
заңнамалық жолға түсу немесе жаңа технологиялық стратегиялық табысқа жету
процесiн тұтастай бағынышты етедi деп дәлелдейдi [36].
Сонымен қатар фирманы келiсiмдiк деген мағынада түсiндiру стратегиялық
сипатқа ие болады, бұнда фирма кiрiс табуға талпынбайды, оның бағыты өзгеше
құзiрет пен бәсекеге қабiлеттi басымдыққа жетуге жинақталады.
Керiсiнше, қүзiреттер ұстанымы бойынша экономикалық ұйым туралы
түсiнiк кiрiс, шығыс және технологиялар кезiндегi үздiксiз өзгерiстер
контексiнде қабылданады.
1.2 Бәсекеге қабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк әдiс
Өндiрiсте бизнестi жүйелi ұйымдастыру басымдықтары туралы ой-пiкiрлер
бұрыннан қалыптасқан болатын. Осы саладағы ең алғашқы еңбектердiң бiрi -
ХIХ ғасырдың аяғында шыққан Альфред Маршалдың “Принципы экономики” кiтабы,
мұнда Ұлыбританияның өндiрiстiк аудандары зерттелiнген. Кiтапта қазiргi
заманғы арнайы терминдер қолданылмаса да, бiрақ фирмааралық еңбек бөлiнiсi
кеңiнен сипатталатын кластер қарастырылып отырғаны анық. Осыдан жүз жыл
бұрын Маршал өзiнiң еңбегiнде шағын кәсiпорындарды бiрiктiргенде және
мамандану бiлiктiгiн көтеру кезiнде пайда болатын синергетикалық ықпалға
назар аударған едi.
Белгiлi ғалым М. Портер әлемнiң түрлi елдерiнде орналасқан iрi, орта
және көптеген шағын кәсiпорындардың 100-ден аса бәсекеге қабiлеттi
топтарының дамуы мен қызметiнiң шарттарын қарастырып, кластерлер феноменiн
алғаш рет жан-жақты зерттедi. Бiр немесе бiрнеше iрi фирмалар әлемдiк
нарықта бәсекеге қабiлеттiкке жеткен соң, жақын маңдағы ортаның iскер қарым-
қатынастарына да өз ықпалын тигiзе отырып, осындай бiр салалық
кәсiпорындардың топтарын қалыптастырады. Бұл өз кезегiнде осы топтағы
барлық қатысушылардың бәсекелесе алуына жағдай жасап, олардың одан әрi
өсуiне оң әсер етедi. Мiне, осындай құрылымдарды кластер деп атайды.
Сонымен кластер дегенiмiз – бiр-бiрiнiң бәсекеге қабiлеттi жалпы дамуы
мен өсуiне ықпал етiп, тығыз экономикалық байланыста болатын профилi ұқсас
фирмалардың қоғамдастығы. Бұнда көптеген орта және шағын кәсiпорындары бар
iрi жетекшi фирмалардың бейресми бiрлестiктерi, нарықтық институттар мен
тұтынушыларды байланыстыратын технология жасаушылары басым болады.
Iскерлiк және ақпараттық байланыс жасағанда тығыз кооперация мен
субконтрактациялық байланыстар негiзiнде өндiрiстi реттеу мақсатымен шағын
және орта кәсiпорындардың тартылуы кластерлер құру процесiндегi iрi
бизнестiң ролiн ашады. Бұл кластерге қатысушылардың өркендеуiне әсер етiп,
олардың бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын қамтамасыз етедi.
- белгiлi бiр ғылыми мекемелерге (ҒЗИ, университеттер, т.б.)
тiркестiрiп, туыстық секторлар iшiнде экономикалық қызметiнiң аумақтық
шектеулi нысаны бар кластерлер;
- өндiрiс, жеткiзiлiм және өткiзу процесiн қамтитын бас фирмалардың
немесе негiзгi кәсiпорындар жүйесi маңында топтасатын аясы тар қызмет
саласындағы деңгейлi өндiрiстiк байланыстары бар кластерлер;
- жоғары деңгейлi агрегациялы (мысалы, “химиялық кластер”) немесе
одан да жоғары деңгейлi агрегациялы (мысалы, “аэрокосмостық кластер”)
өндiрiс түрлерiндегi салалық кластерлер.
Кластерлер сипатына тән негiзгi ерекшелiктерiнiң iшiнен мыналарды
бөлiп алуға болады:
- географиялық – кластерлер құрастыруды жергiлiктi кластерден (жемiс-
консервi) бастап кең ауқымды, мәселен, аэрокосмостық кластерге дейiнгi
аралықта белгiлi бiр аумақта нақты байланысқан;
- деңгейлі – тең құқықпен бiрнеше саласектордың бiр iрi кластерге
кiргенi;
- сатылы - өндiрiстiк немесе инновациялық процестегi ұқсас кезеңдi
иерархиялық байланысы бар кластерлер;
- латералды – бiр саладағы түрлi секторлардың бiр кластерге бiрiгуiн
көрсететiндер;
- технологиялық – бiрдей технологиямен байланысқан өндiрiстер
жиынтығын көрсететiндер;
- фокустық – көшбасшы болатын бiр орталық - iрi кәсiпорын, ҒЗИ немесе
университет аясында шоғырланған фирмалар кластерi;
- сапалық – барлық салалардағы қатынастарын жетiлдiре отырып, әрбiр
мүшесiнiң бәсекеге қабiлеттiгiн арттыратын және қауымдастықтың экономикалық
жағдайын күшейтетiн фирмалар кластерi.
Кластер iшiндегi жаңа қатынастар инновациялық қызметiне жағдай
жасайды, прогрессивтi технологиялардың өркендеуiне септiгiн тигiзiп,
бiрлескен экономикалық қызметiнiң барлық кезеңдерiн жетiлдiредi. Ақпаратпен
еркiн алмасып, өз бәсекелестерiмен байланысы бар жеткiзушiлер және
тұтынушылар арқылы жаңалықтарын тез тарата алады. Кластер iшiндегi
байланыстар бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының жаңа жолдарын жасақтап, жаңа
мүмкiндiктерге жол ашады. Кластер құрамындағы көптеген кәсiпорындар бiр-
бiрiмен әрекет етiп, мүдделерiнiң жақындау нәтижесiнде бытыраңқылықтан,
салғырттықтан және iшкi проблемаларының әсерiнен тұйық болудан арылады, бұл
олардың техникалық деңгейiнiң және бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiне жағдай
жасайды.
Кластерлердiң фирмааралық қатынастар деңгейiн қалыптастырғанда әр
түрлi кезеңнен өтуiне байланысты кейбiр елдерде (мысалы, Финляндияда)
кластердiң даму дәрежесiне негiзделген оның шартты классификациясы
қабылданған. Мәселен, “мықты кластерлердiң” жоғарғы категориясына бәсекеге
қабiлеттi басымдықтары тұрақты болатын және өндiрiстiк циклдың маңызды
кезеңдерiн қамтитын құрылымдар ғана кiредi. Мұндай кластерлерге бiрлескен
жобалар мен салааралық ұйымдар жұмысы аясында негiзгi әрi бiр-бiрiмен
байланысы бар өндiрiс пен мамандандырылған сервистiң жақсы баланстық даму,
жоғарғы iшкi бәсекелестiк, әлемдiк деңгейдiң ғылыми-зерттеу және
инновациялық потенциалы, қарқынды кластерiшiлiк әрекет ету тән болады.
“Тұрақты кластерлер” максималды өндiрiстiк әлеуетке жету жолында
тұрақты даму үстiнде болады, осы уақытта активтi кластерiшiлiк әрекет етуi
байқалады.
“Әлеуеттi кластерлер” түрлi кәсiпорындардағы өндiрiстiк және
технологиялық тұтастығының қарқынмен дамуын көрсетедi. “Латенттi кластерлiк
құрылымдар” қуатты бiрiктiрушi орталықтармен де, әрi коммуникативтiк
байланыстар жүйесi қалыптаспаған шағын және орта кәсiпорындармен де
ерекшеленедi. Аралық соттар, өзiн-өзi реттеушi қоғамдық бiрлестiктер,
кластерге қатысушылардың бiр-бiрiне сенiмi мен ақпараттық алмасу деңгейiнiң
жоғары болуы - кластердiң кемелiне келгенiн айқындайтын көрсеткiштер.
Кластерлердiң бар болуы ұлттық саланың техникалық жағынан мықты
дамыған елдерге бой берместен өзiнiң бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын
дамытып жетiлдiруiне жол ашады. Салалық өзара байланысты кластерлердiң
фирмалары инвестицияларын маманданған зерттеулерге, туыстық технологияларды
дамытуға, ақпаратқа, инфрақұрылым мен адам ресурстарын дамытуға салады. Бұл
ғаламдық нарықтағы бәсеке үшiн қайшыласқан күресте кiшi кәсiпкерлiктiң
шыдамдылық танытуына үлкен мүмкiндiк бередi. Мемлекет аясында кластерлер
iшкi нарықтың өсуiне жағдай жасап, өздерi өндiрген тауарлар мен
қызметтерінің халықаралық нарыққа шығуын қамтамасыз етедi. Бұл iскер қарым-
қатынастың барлық бағыттарындағы iрi, орта және шағын кәсiпорындардың
кластерлiк нысандарына тән басымдықтар арқасында елдiң халықаралық бәсекеге
қабiлеттiгiн арттыруға өз септiгiн тигiзедi. Экономикалық өнiмнiң негiзi
болған кластерлер үкiмет пен жергiлiктi әкiмшiлiктiң назарын аударған
қомақты қаржы салыным объектiсiне айналады.
Кластердiң көтерiңкi экономикалық және инновациялық мүмкiндiктерi бар.
Бұны жоғары тұтынушылық құндылығы бар тауарлардың технологиялық тiзбегі
бойынша, сондай-ақ өзге де бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының ұқсас
кәсiпорындармен қатысы негiзiнде берiлуімен түсiндiредi. Осылайша олар
жеткiзетiн шала фабрикаттардың сапасын көтеру арқылы бәсекелестiктi
арттыруға болады. Iшкi және шетелдiк нарықта кластер фирмаларының
шиеленiскен бәсекесi бiрлескен экспансияға ұласады. Кластер фирмалары бiр
коммерциялық ой ойлау арқылы iшкi және сыртқы нарықтарда басымдық жағдайға
ие болады. Мысалы, бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру және жаңа нарықты игеру
мақсатында кластерлер iшiнде бiлiмiн көтеру немесе қызметтестiктiң жаңа
жүйелерiн құру.
Сонымен қатар кластер мүшелерiнiң тығыз қызмет етуi өз бетiнше жұмыс
iстей алмауына және нарықта белсендiлiк көрсетпеуiне апарады, жаңа
тауарлар, технологиялар мен қызмет игеру қарқынын азайтады. Осыны болдырмас
үшiн кластерлiк стратегиялар қолданылады, олар әлемдiк нарықта өзiнiң күшi
мен бәсекелестiгiн көрсете бiлген iскер белсендiлiк орталықтарында
құрылады. Бұл кезде күш-жiгердi қолданыстағы кластерлердi қолдауға және де
бұрын бiр-бiрiмен байланысқа түспеген компаниялардың жаңа кластерлерi мен
жүйелерiн құруға жұмсауға тура келедi. Әсiресе осы стратегияны анық формада
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Дания, Италия, Канада, Нидерланды,
Финляндия, Франция және басқа да елдер жүзеге асыруда. Мысалы, Германия мен
Ұлыбританияда фирмалардың аймақтық орналасу базасы негiзiнде
биотехнологиялық кластерлер құру бағдарламалары бар. Норвегия үкiметi теңiз
кәсiпшiлiктерi саласында маманданған фирмалар арасындағы қызметтестiктi
нығайту арқылы кластерлер құрды. Финляндияда орман өнеркәсiбi кластерi
дамыған, мұның құрамына ағаш және ағаш өнiмдерiн, қағаз, жиһаз,
полиграфиялық және сонымен байланысты жабдықтар өндiрiсi кiредi. Финляндия
ағаштың әлемдiк қорының 0,5 пайызына ие бола отырып, орман өндiрiсi
өнiмдерiнiң әлемдiк экспортының 10 пайызын, соның iшiнде сапалы қағаздың 25
пайызын құрайды [41].
Әсiресе кластерлiк әдiстің шағын кәсiпорындар үшiн маңызы зор. Кейбiр
зерттеушiлер шағын фирмаларды кластерлерге бiрiктiру арқылы оларды сақтап
қалуға болады деп есептейдi.
Кәсiпорындар кластерлерiн дамыту жөнiндегi ЮНИДО бағдарламаларының
негiзi осы кәсiпорындардың дамыған елдер экономикалық дамуында шешушi роль
атқарады деп түсiнуiнде. Алайда кәсiпорын көлемiмен байланысты шектеулер
олардың ролiн iске асыруға жол бермейдi. Көбiнесе шағын кәсiпорындар
өнiмнiң көп мөлшерде шығарылуын, стандарттарға сай болуын және тұрақты
жеткiзiлiмдi талап ететiн нарықтың қажеттiлiгiн қанағаттандыра алмайды.
Шағын кәсiпорын кластерлерiнiң дамуы спонтанды немесе ұйымдасқан түрде
жүзеге асуы мүмкiн. Көптеген келiсiмдердi аймақтық фирмалар бiр
жеткiзушiмен және тұтынушымен жасайды. Бұл стихиялы түрде жергiлiктi
тiзбекте жұмыс жасайтын, бiр-бiрiмен байланысты кәсiпорын-серiктердiң
белгiлi бiр тобын қалыптастырады.
Кәсiпкерлер бұрын өзара ешқандай iскер қатынастар жасамаған жағдайда
да, кластерлер сәттi құрылуы мүмкiн. Арнайы дайындалған сыртқы агенттiң
(“жүйелi брокердiң”) көмегiмен оның қатысушыларының бiр-бiрiне сенiм артуы
нәтижесiнде жүйе құрылады.
Ұйымдасқан бағыт не елеулi капиталы бар көшбасшы фирманың, не
жергiлiктi билiктiң, не менеджер мамандарды жұмысқа алған шағын бизнес
өкiлдерiнiң бастамасымен құрылуы мүмкiн. Аймақтық құрылымдардың қолдауы
жергiлiктi бизнестiң жүйелi ұйымға бiрiгуiне әсер етедi.
Жүйелi ұйым өзiнiң қалыптасу процесiнде бес кезеңнен өтетiнi белгiлi:
потенциалды қатысушыларды үгiттеу мен мотивациялау, жалпы стратегияны,
пилоттық жобаны, стратегиялық жобаны және өзiн-өзi реттеу кезеңiн жасақтау.
Кластерде шағын кәсiпорын қызметiнiң нәтижелiлiгi көп аспектiлi
құбылыс деп табылады. Кластерге бiрiккен шағын кәсiпорындар, ең алдымен,
нарықтың айрықша субъектiсi болады. Бұл жағдайда нарық субъектiсi ретiнде
шағын кәсiпорын ғана емес, оның кластерi де субъектi бола алады.
Кластер қызметiнiң нәтижелi салдары мемлекет экономикасы үшiн де әсер
етедi. Бұл шағын бизнестегi адамдардың жұмыс орындарының сақтап қалуына
кепiл болады. Осылайша салық базасы сақталады. Жұмыссыздық бойынша
төлемдердi азайтады. Сондықтан да билiк шағын бизнестi қамқорлыққа алады.
Түрлi деңгейдегi билiктер кәсiпорын кластерлерiн құрудың жiне оны қолдаудың
бастамашылары болады, өйткенi олардың пiкiрiнше, кластерлер - экспортты
көбейтудiң және шетел инвестицияларын тартудың қозғаушы күштерi.
Ұлттық экономиканың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi жаңа жұмыс орындарының санымен
бағалануы мүмкiн. Бұл көрсеткiш түрлi демократияның негiзi болатын орта
кластың көбейгенiн де көрсете алады. Сондықтан бiздiң мемлекетiмiз де
кәсiпорындардың кластерленуiне көңiл аударғаны абзал болар едi. Сондай-ақ
жаңа жұмыс орындарының пайда болуы мемлекеттiк бюджеттен төленетiн соманы,
яғни жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу қажеттiлiгiн жояр едi.
Салалық нарықтың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi салалық өнiмдi шығаратын шағын бизнес
үлесi көрсеткiшiмен бағалануы мүмкiн. Кейбiр халықаралық нормалар бойынша
салалық ұсыныста мұндай үлес 30 пайызды құрап қалуы мүмкiн.
Нарық субъектiсiнің көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi сол кластердiң өз көрсеткiштерiмен
бағалануы мүмкiн: пайдалылық, инновацияларға алғырлық, қаржылар және т.б.
Сондай-ақ белгiлi бiр кластерге кiруге талпыну кластердiң әйгiлi болғанының
көрсеткiшi деп есептелiнедi.
Аралық соттардың, қоғамдық бiрлестiктердiң бар немесе жоқ болуы
кластер қызметi нәтижелiлiгiнiң көрсеткiшi бола алады.
Бұндай көрсеткiштер, бiздiң пiкiрiмiзше, кәсiпорын кластерлерi
қызметiнiң нәтижелiлiгiне баға беретiн критерийлердi жасақтау үшiн негiз
болар едi.
Ұлттық экономикаға кластерлердiң әсерi туралы айтқанда, мәселен, АҚШ
экономикасында бюджеттiк секторды қоспағанда жұмыспен қамтудың 32 пайызы
кластерлер үлесiне тиедi екен. Швеция экономикасында кластерлерде жұмысқа
қабiлеттi халықтың 39 пайызы қамтылған. Мұндай секторларда еңбек өнiмдiлiгi
елдегi орта көрсеткiштен 44 пайызға жоғары. Әсiресе, Гарвард бизнес
мектебiнiң пайымдауынша, кластерлiк сектор локалды нарыққа қызмет
көрсететiн секторларды қозғайтын басты күшi болып табылады. Дегенмен ең
бастысы: жекелеген елде кластерлер жоғары дамыған сайын сол елдiң халқының
өмiр сүру деңгейi мен компанияларының бәсекеге қабiлеттiгi жоғары болады
екен.
Бұл жекелеген елдер үкiметiнiң кластерлердi “өсiруге” үлкен ресурстар
бөлуге әсер етедi. Кластерлiк саясатты көптеген дамыған және дамушы елдер:
Жапония мен Оңтүстiк Корея, Сингапур мен Финляндия, Словения мен Канада
жүргiзiп отыр. Мысалы, Франция үкiметi 2005 жылы үш жылда құны 1,5 млрд.
евро құрайтын 60 кластердiң даму бағдарламасын қабылдады. Ұлыбританияда тек
инновациялық кластерлердi құруды қаржыландыратын қор үшiн 15 млн. фунт
қаржы жұмсалды.
Елдердiң “кластерлiк бастамаларын” талдау арқылы екi негiзгi модель-
үлгi бөлiнiп алынды: либералдық және дирижистiк. Либералдық кластерлiк
стратегия дәстүр бойынша либералдық экономикалық саясат жүргiзiп, нарықтың
өтеуiн төлеп алу үшiн көп нәрсесiн беретiн елдерге тән: АҚШ, Ұлыбритания,
Австралия, Канада. Дирижистiк кластерлiк саясат елдiң экономикалық
тiршiлiгiне белсендi қатысатын елдерге тән: Франция, Корея, Сингапур,
Жапония, Швеция, Финляндия, Словения.
Кластерлiк саясаттың дирижистiк үлгiсi классикалық либералдық
үлгiсiнен үш принциптi өзгешелiк арқылы ажыратылады. Бiрiншiсi,
басымдылығын таңдау. Мемлекеттiк деңгейдегi “дирижистер” салалық және
аймақтық басымдықтарды және әрi қарай дамытуға ынталы кластерлердi таңдап
алады. Либералдық кластерлiк саясат әу баста нарықпен қалыптасқан
кластерлердi таңдайды. Екiншi айырмашылығы: “дирижистер” мақсатты түрде
басымды кластерлер үшiн инфрақұрылым қалыптастырады: университет
филиалдары, ғылыми-зерттеу институттары, әуежайлар, т.б. Ал либералдық
үкiмет, керiсiнше, кластерлер үшiн инфрақұрылымдар құруға өте сирек
қатысады. Үшiншiсi, кластер қүрылатын аймақтың ролi. “Дирижистер” өз
бетiнше кластер құратын аймақ таңдап, оны қаржыландырудың көлемiн
анықтайды. Ал “либералдар” құрылатын кластер үшiн жауап беретiн аймақтық
билiкке жағдай жасайды.
Бiр ескеретiнi – кластерлер туралы ой-пiкiрлерде екi шектеу болуы
мүмкiн. Бiрi – “кластер” деген терминнiң тұтас бiр салаға қатыстырып айтуға
болады, яғни сала мен кластер арасында теңдiк белгiсi қойылады. Екiншiсi -
кластерлiк принциптiң дамуын салалық принциптi ығыстырып шығумен
түсiндiредi.
Түсiнiктердiң осылайша араласып кетуi Финляндияда кластерлiк принципке
сүйенетiн стратегияның сәттiлікпен жүзеге асып, осы үлгiнiң аса танымал
болуымен байланысты. Финляндия экономикасын зерттеу институты (ЕТLА) “шығын-
шығару” кестелерiн талдау әдiстерi арқылы тоғыз негiзгi кластерлердi
теңдестiрiп отыр: орман, ақпараттық және телекоммуникациялық,
металлургиялық, энергетикалық, бизнес-қызмет, денсаулық сақтау,
машинажасау, тамақ, құрылыс. Финляндияда көлемге байланысты салалық және
аумақтық кластерлер құру принциптерi арасында қарама-қайшылықтар тумайды.
Мәселен, бiр-бiрiнен 80 км қашықтықта орналасқан бiрнеше финдiк целлюлоза-
қағаз комбинаттарынан құрылған топтың маңында қалыптасқан кластердiң бар
екенi белгiлi. Шындығына келгенде, Финляндияда ЦҚК-дан құрылған кластер
емес, керiсiнше орман кластерi жұмыс жасайды, оның құрамына целлюлоза-қағаз
және ағаш өңдеу компаниялары кiрiп, бұл (әлемдiк өлшем бойынша еңбек
өнiмдiлiгi жоғары деңгейлi) компаниялар шетелден компаниялар сатып алу
арқылы дамудың глобалды стратегиясын ертеден жүзеге асырып келедi. Яғни
радиусы 80 км аумақты олар баяғыда-ақ кеңiтiп үлгерген. Екiншi жағынан, ең
жаңа әдiстердi қолдана отырып салалық нарықты басқарады. Бұл кезде
жағдайлар мониторингi iске асып, есеп айырысу жасалынады және бөлiнiс
ауысып өзгередi. ЕТLА-ның соңғы классификациясында 9 кластер бар, оның 2-
еуi мықты, 3-еуi тұрақты, 2-еуi потенциалды және 2-еуi латенттi. “Зерттеу
барысында кластерге бiрiккен салалардың соңғы өнiмдерiнiң халықаралық
бәсекеге қабiлеттiгiнiң индикаторлары мыналар: әлемдiк нарықта белгiлi сала
өнiмiнiң үлесi жалпы әлемдiк саудадағы елдiң сомалық үлесiнен асып кетуi;
салалық экспорттың импорттан асып кетуi. Ал бұл уақытта сату, табыс және
инвестициялар көлемi қарқынмен өсiп, белгiлi бiр саладағы еңбек
өнiмдiлiгiнiң деңгейi әлемдiк деңгейден жоғары болған жағдайда ғана
потенциалды бәсекеге қабiлеттiлiк тiркелiп отырған болатын”.
Бұрынғы көлiктiк, экологиялық және химиялық кластер түрлерiн кейiн
“ыдыратып” оларды соңғы классификацияның 9 кластерiн құраушы бөлiктерге
кiргiздi. Ал ЕТLА-ның соңғы зерттеуiнде “бизнес-қызмет” және “машинажасау”
кластерлерiн қайтадан бөлiп көрсеттi.
Қазақстанда ең жаңа әдiстер мен стратегияны қолданудың пайдалы жақтары
бар екенi сөзсiз. Бiрақ Қазақстан өнеркәсiбiнiң iрi саласына бiр кластердi
енгiзе алмайсыз. Кластерлер белгiлi бiр аймақтарда пайда болғанымен, кез
келген аумақтық кластер бүкiл тамақ немесе металлургия салаларын ашып
көрсетпейдi. Бiздiң елiмiздiң жағдайында деңгейлі интеграциялық
құрылымдарды сақтай отырып, кластердiң аумақтық бөлу жүйесiн енгiзген
дұрыс. Бүгiнде Қазақстанда иерархиялық құрылымдардан шығып кету объективтi
түрде мүмкiн емес – өйткенi “әлеуметтiк капитал” жоқ.
Фирма жүйелерiн қалыптастырғанда “үлкен қоғамдастықта болатын
әлеуметтiк капиталға (ал ол үнемi бола бермейдi) сүйену керек. Адамдардың
қоғамдастықта басқа да мықты қоғамдық институттары бар болғанда және класы,
ұлты, дiн тұтуы, нәсiлi, сондай-ақ басқа да белгiлерi бойынша бөлiнбегенде,
өз бетiмен ұйымдасатын жүйелер пайда болады... Әлеуметтiк капитал жоқ
болған жағдайда иерархиялық ұйымдардың маңызы зор болып, сенiмдiлiк деңгейi
төмен қоғамды құратын iс жүзiндегi жалғыз құрал болып қалуы мүмкiн” [42].
Осы баяндалғандардың негiзiнде бiрнеше тұжырымдамалар қалыптастырып,
Қазақстан экономикасында кластер құру үшiн маңызы зор болады.
Бiрiншiден, бизнестi ұйымдастырудың кластерлiк-жүйелiк принципiн
күштеп енгiзуге болмайды, өйткенi жүйе дегенiмiз – спонтанды ұйымның
қазiргi заманғы корпоративтi болжамасы. Бiрақ бұл компаниялардың жүйелi
әрекетiн дамыту үшiн институционалды алғы шарттарды құруға болмайды деген
сөз емес. Екiншiден, кластерлiк әдiс Қазақстан экономикасының тұтас дамуы
үшiн маңызды, себебi оның көмегiмен бiздiң экономиканың үлкен аумағы мен
иiлгiштiгiнiң аралығындағы қарсылықты жеңуге болады. Әлемдiк тәжiрибе
көрсеткендей, кластер мен деңгейлі топтың дамуы бiрiн-бiрi толықтырып
отырады. Яғни Қазақстанның кластерлiк саясатында дирижистiк және либералдық
модельдерi үйлесуi мүмкiн.
Жылдам дамып жатқан қазақстандық нарық халықаралық тенденциялар әсерiн
сезедi. Шетел мемлекеттерiнiң кластерлiк ұлттық жүйелерiн жасақтайтын
әдiстемелерiн талдау арқылы он жыл iшiнде экономиканың тиiмдi даму жолдарын
iздестiретiнiн көремiз. Батыс тәжiрибесiн бiздiң жағдайға механикалық түрде
көшiруге болмайды. Басты мақсатымыз - өнеркәсiптiк кластерлердi дамыту үшiн
сәттiлiкке қалай жетуге болатынын бiлу. Осындай әдiстемелердi талдай
отырып, экономиканы дамытуда кластерлiк әдiс проблемаларының бiр жақты
шешiлмейтiні анықталды [43].
Бiр субъектiні жан-жақтан сипаттап, оның түрлi қырларын ашатын жүйелер
мен әдiстер бар. Көптеген елдерде кластерлiк әдiсті мемлекеттiк саясат
деңгейiнде қарастырады. Кластер классификациясының жүйесiн дамыту екi
негiзгi бағытта жүргiзiледi: экономиканың тұрақты динамикалық дамуы мен
қарым-қатынастар анализi контексiнде кластерлердi идентификациялау және
өндiрiс пен қызмет контексiнде кластерлердi сипаттау [44].
2-шi суретке сәйкес кластерлер құру үшiн экономика құрылымын салмақты
талдау, белгiлi бiр секторлардың даму тенденциялары және бәсекеге
қабiлеттiктiң перспективалары қажет [45].
Жалпы кластер құру процесi мынадай:
- аумақтық экономика аудиті: кластерлердiң экономикалық дамуы мен
селекциясын жақсы түсiну мақсатында кластерлiк әдiстi зерттеу;
- саясат аудитi: түрлi аймақтардағы кластерлiк әдiс потенциалын талдау
және жалпы экономикалық әдiстермен оның үйлесiмдiлiгi;
- кластерлiк саясат дизайны: кластерлiк саясат дизайнын талдау,
кластерлiк әдiстi жүзеге асыруда жеке меншiк және мемлекеттiк сектордың
мiндеттемелерi қандай, белгiлi бiр уақыт iшiнде саясаттың бейiмделу
механизмдерi қандай;
- кластерлiк саясатты енгiзужүзеге асыру: түрлi кластерде
қолданылатын алуан типтi шараларға шолу жасау және зерттеу, осы шараларды
жүзеге асыратын жолдар;
- мониторинг және бағалау: кластерлік саясат мониторингі мен
бағалануы, оларға байланысты ерекше кедергілер және оларды жеңу үшін
бағытталған негізгі шешімдер;
- кластер табысының критикалық факторлары: сәтті шыққан тәжірибені
анықтау және жалпылау, оның нәтижелерін тарату.
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк-жүйелі әдiстi
қолданудың халықаралық тәжiрибесi
Кластерлер теориясы әзірше жаңа деп есептелінеді, ол тек өткен
ғасырдың 80-ші жылдар аяғынан бастап белсенді дамыды. Шетел тәжірибесі
көрсеткендей, дамудың басымды бағыттарындағы өнеркәсіптік потенциалды
шоғырландыру позициясына сай оның тиімділігі өте зор.
Кластер – түрлі қызмет атқарып, бірақ бірдей технологиялық процеспен
бірігіп, нәтижесінде ғылым мен кадрлар даярлаудан бастап технологтар,
ораушылар, көлік мамандары мен дилерлік жүйеге дейінгі процеске
қатысушылардың соңғы өнімді жасап шығарушы кәсіпорындардың аумақтық
қалыптасуы. Іс жүзінде, кластер құрылған жағдайда, нарықта жеке бір
кәсіпорын емес, аумақтық өнеркәсіптік кешен бәсекеге қабілетті болады, ол
технологиялық кооперацияның арқасында трансакциялық шығындарды қысқарта
алады.
Кластерлердің құрылуы міндетті түрде сервистік секторға қатысы бар
инновациялық инфрақұрылыммен байланысты, өйткені осы инновациялық
инфрақұрылым ғана өндіріске жаңа технологияларды енгізуші ең тиімді құрал
болып табылады. Сондықтан дамыған елдердегі аса ірі кластерлер
технополистерді немесе аумақтық ғылыми-техникалық агломерацияларды ұсынады,
нақты айтқанда, әр кластерде маманданған технопарк болады.
Дамыған елдер экономикасында кластерлер құруды әлемдік нарықта
бәсекеге қабілетті қатынастардың қатаңдануымен байланыстырып, қазіргі
заманғы экономикада бір де бір елдің барлық салада бәсекеге қабілетті бола
бермейтінімен түсіндіреді. Кластерлер жүйесін шешуші салалар айналасында
қалыптастырғанда осы фактор ескеріледі. Кластер құрудың негізгі мотивтері:
• аймақтардың экономикалық деңгейі мен депрессивті аймақтардың
экономикалық белсенділігін көтеру;
• жоғары технологиялы салаларды дамыту;
• экспортты көбейту;
• кәсіби кадрларды даярлау.
Кластерлерді қалыптастыру арқылы дамудың басымды бағыттарында
инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға жағдай жасады. Бұл ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге, салалардың экспорттық потенциалын
арттыруға, аймақтардың өнеркәсіптік кешенінде бәсекеге қабілеттікті
дамытуға және құрылымдық өзгерсітерге жол ашты.
Кластерлер классификациясы мен оларға тән белгілерін зерттеу
нәтижесінде олардың әр елдегі айырмашылықтары білінді, алайда жалпы
кластерлер құрылымын мына түрде ұсынуға болады:
• сервистік сектор – кластер кәсіпорындарының кадрлық, қаржылық,
ғылыми-техникалық, маркетингтік және өзге де қызметін жүзеге
асыратын кәсіпорындар мен ұйымдар тобы;
• жеткізуші-сектор – кластерді өндіріс жабдықтарымен: шикізатпен,
құрал-жабдықпен, жиналмалы өнімдермен жабдықтайтын кәсіпорындар
тобы;
• тұтынушы-сектор – жеткізуші-сектордан алған өндіріс жабдықтарын
қолданып, шикізат пен материалдардың соңғы өңделуін жүзеге
асыратын кәсіпорындар тобы.
АҚШ пен бірнеше дамыған ірі елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
өнеркәсіптік-инновациялық кластерлер – кәсіпорындар кешені қалыптасқан
аймақтар ерекше динамикалық түрде дамиды. Бұл кешендер салалық әдіске
альтернатива бола алады. Кластерге көлемі әр түрлі: ірі, орта, шағын
кәсіпорындар кіреді. Кластерге кіретін компаниялардың аумақтық жақындығы
мен технологиялық байланысы олардың бәсекелестігінің өсуіне жағдай жасайды.
Кластерлік әдіс кәсіпорындар мен салаларды өзара байланысты
қосындылар деп қарастырады. Міне, осы қосындылар кластерге тән.
Аумақтық өнеркәсіптік-инновациялық кластерлер технологиялық жүйеге,
яғни жаңа білімнің, технологиялар мен өнімдерді таратушы тұрақты жүйеге
негізделген. Кластер кәсіпорындары ішкі мамандану мен стандарттануды жүзеге
асыру, инновацияларды енгізгенде шығындарды азайту есебінен қосымша
бәсекеге қабілетті басымдықтарға ие болады. Мұндай кластерлерге тән нәрсе –
өсімнің инновацияларын қалыптастыруға қажет шағын бизнестің иілмелі
кәсіпкерлік құрылымының бар болуы.
Кластер үшiн жұмсақ факторлар да маңызды: әлеуметтік үйлесімділікті
мадақтайтын, мәмілені, кооперацияны оңайлататын, трансакциялық және
ақпараттық шығындарды, формалды емес институттарды, нормалар мен ережелерді
қысқартатын фирмалар мен аумақтық биліктің арасындағы байланыстар.
Кластерлер концепциясы эволюциялық және институционалдық теориялар
аясында дамып, бәсекеге қабілеттік, инновациялар, әлеуметтік капитал және
аумақтық даму концепцияларын синтездейді.
Соңғы он жыл ішіндегі кластерлік жүйе дамыту тәжірибесі көрсеткендей,
сол принциптерді қолданған елдердiң аймақтық дамуына елеулі әсер еткен
[43]. Мысалы, Италияда кластерлер индустриалды округ түрінде дамыса,
Австрияда Германиямен, Италиямен, Швейцариямен, Венгриямен байланысты
трансшегаралық кластерлер әрекет етуде. Экономиканың кластерлiк дамуы
Ұлыбританияға, Канадаға, Жапонияға, жеті жоғары технологиялы кластерлер
ішінен 3 үздік әлемдік кластері бар Германияға, Финляндияға және Францияға
тән.
Әсіресе кластерлер АҚШ-та танымал, өйткені американдық ғалымдар
алғашқылардың бірі болып экономиканың кластерлену принциптерін зерттей
бастады, ал М. Портер кластерлік модель идеясын жасады. Аризона,
Калифорния, Коннектикут, Флорида, Миннесота, Солтүстік Каролина, Огайо,
Орегон, Вашингтон штаттары тиісті бағдарламалар қабылдады, жүздеген қалалар
мен аумақтар өздерінің кластерлік стратегияларын жасақтады. Кластер құру
ғылыми орталықтар мен университеттердің аналитикалық жұмыстарын негізге
алып, штаттағы арнайы комиссиялардың ұсынысымен жүзеге асырылады. Комиссия
кластерге қатысушылардың үлестерін бөліп, кластерді нығайтуға көмек береді.
Алғашқы капиталды штат берсе, кейін жеке меншік компания қаржыландырады.
Американдық кластерлер глобалдық бәсекелестікке қатысумен ерекшеленеді.
Инновациялық әдістер басымды болып табылады.
Шығыс Европа елдерінде өнеркәсіпті кластерлеу процестері жүргізілуде.
Вышеград тобындағы 5 елде (Венгрия, Польша, Словакия, Чехия, Словения)
кластерленуді арнайы бағдарламамен қолдап отырады. Оларға басқа да елдер,
соның ішінде Болгария, Румыния, Украина қосылады. Әсіресе өнеркәсіптік парк
нысандас кластерлері бар Венгрия алға басып келеді. Қазіргі кезде мұнда 60
мың адам жұмыс істейтін 556 компанияны біріктіретін 75 өнеркәсіптік парк
бар. Өнеркәсіптік парктің кейбір артықшылықтары: инфрақұрылым,
төмендетілген салық. Бағдарламаны құрғанда қолдау, тараптардың мүдделілігі,
дамуы мен негізделуіне мүмкіндік беру, салаларына және мекенге интеграция
беру, ашықтық, шынайылық принциптері қажет. Оның дамуына 5 жыл беріледі.
Кластерлер қалыптастырғанда аса үлкен дайындық керек. Олар болашақ
қатысушылардың бастамасымен құрылса да, орталық және жергілікті биліктің де
ролі зор. Данияда 1989-1990 жылдары елдің перспективалы жүйелі құрылымдарын
анықтау үшін арнайы жоба қабылданған болатын. Оған 25 млн. доллар бөлінді.
1992 жылы кластерге елдің барлық фирмаларының 40 пайызы қатысты, олар
экспорттың 60 пайызын қамтиды. 1997 жылы жылдық есепте фирмалардан,
ұйымдардан, институттардан, министрліктерден 513 аналитик қатысты деп
белгіленді. Олар нақты секторларда маманданған 35 жұмысшы топқа бірікті.
1522 ұсыныс берілiп, оның 66-сы жүзеге асты. Ұсыныстар заңнамадағы
өзгерістерден, әкімшілік басқару құрылымдарынан бастап министрліктердің
бюджеттік қаржы бөлу өзгерістеріне дейінгi проблемаларды кеңінен қамтыды.
Бірнеше жыл қатарынан жұмыс жүргізу нәтижесінде Дания экономикалық
кластерлену бойынша әлемдік көшбасшы атанды, бүгінде мұнда 29 жетекші
кластер қызмет етеді.
Кластерлiк әдiстiң көзқарасы бойынша өткен ғасырдың 70-шi жылдар
аяғында басталған Италия тәжiрибесi ШОБ дамыту үшiн қолайлы болып саналады.
Онда тоқыма және терi өндiрiсiмен, аяқ киiм өндiрумен, керамика, жиһазбен
айналысатын шағын және орта кәсiпорындары жұмыс жасаған кейбiр
секторларында кластерлер қалыптасқан едi. Олардың тәжiрибесi көрсеткендей,
кластерге қатысатын кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын дамыту
екi аспектiге негiзделедi: мамандануға және кооперацияға. Италия
кластерлерiне тән жалпы ерекшелiктер:
• статикалық бәсекеге қабiлеттiк. Ол кәсiпорынның өндiрiстiк
тиiмдiлiгiмен тiкелей байланысты, жеткiзушiлер мен
мердiгерлердiң қатысуымен шығыны төмен өнiмдердi өндiруге
мүмкiндiк туады. Кәсiпорындар арасындағы еңбек бөлiнiсi
өндiрiстiк процестiң белгiлi бiр учаскесiнде мамандануға
мүмкiндiк бередi;
• динамикалық бәсекеге қабiлеттiк. Бұл фирмалардың, жұмыс күшiнiң,
оқыту орталықтарының, ғылыми-зерттеу институттарының,
зертханалардың және ақыр аяғында фирмааралық кооперациялардың
шоғырлануы нәтижесiнде жинақталып дамитын техникалық бiлiмге
байланысты;
• фирмааралық процестiң нәтижесi болып табылатын тұрақты
инновациялық процесс;
• иiлмелi институционалдық конфигурация. Оған тығыз фирмааралық
кооперация және бiрлескен жобаларға қатысу арқылы жетедi.
1988-1993 жж. жүзеге асқан даниялық жүйелi бағдарлама елдiң бизнестiң
глобалды бәсекелестiкке өтуге дайын болмаған жағдайда жаңа өнiмдердi
жасақтау мен маркетинг, агенттер мен дистрибьютерлер жүйесiн кеңiнен
дамыту, жекелеген тауарларды аяқталған топтарға бiрiктiру арқылы
фирмааралық кооперацияларды дамытуды қарастырған болатын. Италияның сәттi
шыққан тәжiрибесiнiң негiзiнде жасақталған бұл бағдарлама Данияның
технологиялық институтымен жасақталынды, Үкiмет оны қаржыландырып, Ұлттық
индустрия және сауда агенттiгiмен жүзеге асты. Бiрақ iс жүзiнде
бағдарламаға қатысушы фирмалар бiр қалада не ауданда орналасқандықтан,
ұқсас немесе өзара толығып отыратын тауарлар мен қызметтер көрсеткен едi.
Дания үкiметiнiң кездескен негiзгi проблемасы – фирмааралық кооперацияны
елдiң индустриалды мәдениетiнiң бөлiгi деп есептелмеуiнде. Сол себептен
даниялық компаниялардың фирмааралық кооперацияға қарсылықтарын жеңу басты
мәселенiң бiрi болды. 1993 жылы бағдарламаны жүзеге асыру аяқталып, бiрнеше
бағыт бойынша оны сәттi өткен деп есептейдi:
• бағдарламаны жүзеге асырған 5 жыл iшiнде 10-15 мың шағын және
орта кәсiпорындар iшiнен iрiктелiп алынған 5 мыңы фирмааралық
кооперацияның белгiлi бiр формаларына қатыстырылды;
• фирмааралық кооперация ел индустриясының бiр бөлiгiне айналды;
• сұрастыру қорытындысы бойынша фирмалар бағдарламасына
қатысушылардың 75 пайызы жүйелi әдiс арқылы олардың бәсекеге
қабiлеттiгi арттықанын мәлiмдесе, 90 пайызы бағдарламаны iске
асыру аяқталған соң да фирмааралық кооперация практикасын әрi
жалғастыруға дайын екендiгiн мәлiмдедi;
• даниялық тәжiрибенi Европаның көптеген дамыған елдерi, Америка,
Австралия және т.б. пайдаланды.
Ұлыбританияда шағын және орта бизнесте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бәсекегеқабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк
әдiс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк әдiстi
қолданудың халықаралық
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 17
2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда
жағдайлар мен шарттарды талдау
1. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiнiң
инновациялық аспектiлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...28
2.2 Қазақстандық кластерлiк бастаманы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..37
2.3 Адал ЖШС-нің шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...45
3 Өнеркәсiптiк кластерлердiң даму перспективалары
3.1 Кластер қалыптастырудың негiзi ретiнде аймақтың бәсекеге
қабiлеттi
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...66
Кiрiспе
Диплом тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi 50
елдiң қатарына кiру стратегиясы [1] бәсекеге қабiлеттiктi дамытатын әлемдiк
тенденцияларды қажет етедi. Соңғы жылдары әлемдiк тәжiрибеде аса көп
таратылған бәсекеге қабiлеттiктi арттыратын әдiс-тәсiлдердiң бiрi –
кластерлiк әдiс. Экономиканың кластерлiк дамуына М. Портердiң еңбектерi
және оның Аризона штатында (АҚШ) кластерлердi қалыптастыру жөнiндегi сәттi
бағдарламалары әсер еткен.
Көптеген елдердiң әр түрлi өнеркәсiп салаларында кластерлер кеңiнен
таратылды. Кластердiң сәттi үлгiлерiн өркендеген елдермен қатар Үндiстан,
Индонезия, Малайзия, Мексика, Ямайка, Боливия, Мадагаскар, Марокко
тәрiздi дамушы елдер де қолданып келедi.
Кластердi қалыптастыру дамудың басымды бағыттарында инвестициялық
ресурстарды шоғырландыруға септiгiн тигiзедi, инновациялық қызметтiң
белсендiлiгiн туғызады, экспорттық потенциалын арттырып, құрылымын
түрлендiредi. Оның ең басты мақсаты – жоғары қосылған құны бар бәсекеге
қабiлеттi өнiмдi жасап шығару және соның негiзiнде көптеген проблемаларды
шешу: еңбек, материалдық ресурстарды тиiмдi қолдану, бюджеттi толтыру,
экспорттық мүмкiндiктердi кеңейту және т.б.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп
таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда
2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа
ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына
жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма
өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары
өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары
iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық
тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып
отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау
жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн
ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың
жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз
керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы нарықтар мен трансакциялардың
шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп нарықта
емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар
локалды нарықта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек
географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық,
сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да
негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен,
егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан
деп есептеледi.
Диломдық жұмыстың мақсаты және мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты кластерлiк
әдiс негiзiнде Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттырудың
теориялық-методологиялық негiздерiн және өнеркәсiптiк кластерлердi
қалыптастырып өркендету жөнiндегi практикалық нұсқауларды жасақтау болып
табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшiн төмендегiдей мiндеттердi шешу
қажеттiлiгi туындады:
- жүйелi экономиканы қалыптастыруда кластерлердiң теориялық негiздерiн
қарастыру;
- бәсекеге қабiлеттiгiн арттыруда кластерлiк-жүйелi әдiстi жүзеге
асырушы халықаралық әдiстi зерттеу;
- Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн арттырудың
экономикалық, институционалдық, инновациялық шарттары мен жағдайларын
жариялау;
- Қазақстан экономикасында кластерлердiң пайда болу процесiнiң
ерекшелiктерiмен танысу;
- өнеркәсiптiк кластерлердi құру шарттарын зерттеу;
Жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабiлеттiгiн
арттыруда кластерлiк әдiстi қолданудың теориялық негiздерi
1.1 Жүйелi экономиканың теориялық негіздері
Ғаламдандыру жағдайында елдер арасында да, жекелеген фирмалар арасында
да нарық үшiн бәсекелiк күрес асқына түседi. Соңғылары бәсекеге қабiлеттi
басымдықтарын арттыратын әдiстердi iздестiру жолында бизнес ұйымдастырудың
жаңа үлгiлерiн пайдалануда. Солардың бiрi - фирмааралық кооперацияның
жүйелi нысанын перспективалы деп танылуы.
Фирмааралық кооперация құндылықтардың барлық пайда болатын тiзбегiнде
өркендегенiмен, әрiптестiктiң жылдам бой көтеруi ғылыми зерттеулер мен
игерулер саласына тән. Ал осы кооперация нысандарына келетiн болсақ,
бүгiнде бiртiндеп түрлi келiсiм шарт нысандары таңдалынып отыр. АҚШ-тың
тiкелей шетелдiк инвестицияларына шолу жасағанда, 90-шы жылдары АҚШ
компанияларымен берiлген лицензияларды саудалау өсiмi (жыл сайын деңгейi 11
пайызға артады) сауда мен тiкелей шетелдiк инвестицияларының өсiмiн қосып
есептегеннен де басым болып шықты [25]. Фирмааралық кооперация кездейсоқ
нарықтық деректер категориясынан феноменге айналып, өзiнiң белсендi дамуы
арқылы зерттеушiлер назарын аударды. Фирмалар қызметiнiң осы бағыты
стратегиялық даму және фирманың материалды емес активтерiн арттыру
контекстерiнде талдана бастайды.
Түрлi нысанды фирмааралық кооперацияның өнiмдi дамуы фирма шегарасының
“шайылып кету”, бизнестi ұйымдастырудың жаңа нысандарына қатысты
мәселелердi өзектi деп таниды. Кейбiр зерттеушiлердiң жорамалы бойынша,
қазiргi заманғы ұйымдардың нысандарында, қызмет сипатында және
процестерiнде кең ауқымды революция болады. Осы сызбалардың таралуы күмән
туғызғанымен, бизнес ұйымдастыру саласында қазiргi заманғы фирмалардың
тәжiрибесiн кеңiнен тарату фактiсi көптеп кездесуде. Қазiргi уақытта бәсеке
қабiлеттiгiне инновациялардың табан тiрескен жарыстарының, соның iшiнде
бизнес ұйымдастыру нысандарының нәтижесiнде жетуге болады.
Фирмааралық кооперацияның жүйелi нысандарын зерттеуде әдiстемелiк
жағынан маңызды деп танылатыны - ұйымның жүйелi нысанының экономикалық және
әлеуметтiк қоршаудың табиғи құрамында болуында және активтi түрде дамушы
шаруашылық субъектiлердiң өзара нарықтық әрекет жасауында. Бұл нысан басқа
ұйымдастыру нысандарымен қатар өмiр сүрiп, үйлестiрудiң иерархиялық
(фирмаiшiлiк) және нарықтық түрлерiнен өзге механизм деп танылады.
Фирмааралық кооперация феноменiнiң теориялық түсiндiрмелерiн бiр
жүйеге түсiру үшiн бейресми коммуникациядан бастап фирмааралық ақпараттық-
жоспарлы жүйелерге (альянстарға), күрделi интеграциялық құрылымдарға
(бiрлескен кәсiпорындар мен франчайзингтiк қатынастарға) дейiнгi аралықтағы
үйлестiру механизмдерiнiң тұтас спектрiн қамтитын жүйенiң кең ауқымды
анықтамасын қолдануға болады. Жалпылама түсiнiк бойынша фирмааралық жүйелер
фирмалар арасындағы байланысты реттеушi әдiстер деп танылады, оның, бiр
жағынан, фирмаiшiлiк (иерархиялық) реттеуден, ал, екiншi жағынан, нарықтық
үйлестiруден өзгешелiгi бар [27].
Фирмааралық кооперация, әсiресе оның жүйелi нысаны тәртiптiк және
тәртiпаралық әдiстердi қолдану арқылы түсiнiк беретiн құбылыс болып
табылады, бұл өз кезегiнде одан әрi жалғасын тапқан тәртiпаралық диалогқа
негiз болады.
Жүйе феноменiне түсiнiк беретiн тағы бiр нәрсе – оның тиiмдiлiгiн
мойындау. Осы мойындау нәтижесiнде қазiргi уақытта институционалдық
теорияда жүйенiң нарық пен иерархия арасындағы аралық ұстанымы бар оңтайлы
қоспалы нысан ретiнде кеңiнен таралды [8]. Жүйенi пайдалануға қосымша
дәйек ретiнде авторлар өзiндiк активтерi жоғары жағдайларда нарықтық
үйлестiру шығындарының өсуiн, трансакциялар дүдәмалдығы мен жиiлiгiнiң
артуын, сондай-ақ нарықтық тәуекелдiлiктi қайта үлестiрмейтiн агенттердiң
нәтижелiлiгiмен және есебiмен байланысты қиындықтарды атайды [28].
Салалық нарықтар экономикасы нарықтың “салалық ұйымдары” арқылы
фирмааралық кооперацияға түсiнiк беруде өзiндiк үлесін қосты [29]. Сатылы
және деңгейлi интеграциялардың дәстүрлi зерттеулерi аясында бұл тәртiп
көбiнесе жетiлмеген немесе “квази-интеграциялар” атауына ие қоспалы
нысандарымен кездесiп отырды. Нарық механизмiнiң жетiлмеуiне байланысты
олар туралы түсiнiк берiлдi, ал өндiрiс шығындарын оңтайландыру, көлем мен
әр түрлi болудан, мамандандыру мен тәжiрибеден экономдау - қажеттiлiктен
пайда болды [30].
Агенттiк қатынастар теориясы тұрғысынан қарастыру фирмалар мен олар
жалдаған агенттер арасындағы трансакциялардың тереңiрек талдауына жол
ашады. Қатынастар шығыны немесе агенттiк шығындар мiндеттердi қабылдау және
олардың орындалуын қадағалау механизмiне жұмсалған қаржылардан тұрады, ол
оппортунистiк сипаттағы шығындарды және принципалдар мен агенттер
арасындағы шарасыз қақтығыстарды азайту мақсатында жасақталады. Басқару
механизмiне келiсiм шарттың әр түрлi нысандары енедi. Соңғыларының iшiнде
ресми және бейресми, айқын және айқын емес, мақсатты және пәндiк түрлерi де
бар.
Трансакциялық шығындар экономикасы (Transaction Cost Economy - TCE)
аясында фирмааралық кооперацияға түсiнiк беру кейiнгi әдiстердiң
қалыптасуына әсер етедi [8]. Осы әдiс аясында трансакциялық шығындар
маңызды фактор ретiнде қарастырылады. Өйткенi ТСЕ фирмааралық кооперацияға
қазiргi заманғы түсiнiктеме беруде iргелi теориялардың бiрi болып табылады.
Институционалдық теория, салалық нарықтар теориясы және шумпеттерлiк
даму түсiнiгi аясында дамитын әдiстер комбинациясы нәтижесiнде саланың
өмiрлiк кезең үлгiсi пайда болады, бұнда Шумпеттердiң айтуындағы революция
санақ басы (тiршiлiк бастауы) болады. Осы революциялық өзгерiстер саланың
технологиялық базасын және стратегиялық құнды ұйымдастыру ресурстарын
анықтайды. Солардың негiзiнде жекелеген фирмалар табысқа жетуi мүмкiн, ендi
бiреулерi ресурстық базасын түрлендiру (модификациялау) керек, ал
үшiншiлерi банкроттыққа ұшырауы мүмкiн. Шумпеттердiң айтуындағы революция
жаңа саланың бәсекеге қабiлеттi негiзiн жасақтап бердi де, салалық бәсекеге
қабiлеттiктi ретке келтiрдi. Саланың дамуына дүмпулер (Шумпеттер бойынша)
әсер етсе де, олар белгiлi бiр уақыт iшiнде саланы түбегейлi өзгерте
алмайды [32].
Бiр географиялық аймақта шоғырланған агенттер арасындағы жүйелi
қатынастар ұжымда өмiр сүруге қабiлеттi болады, ұйымаралық байланыстар мен
қатынастар есебiнен өсетiн тұрақтылық үлгiлерiн жасайды. Оларды фирманың
сыртқы ортасы деп атайды. Бұл әдiс көптеген зерттеулерде қолданылады.
Фирманы қоршаған ортада түсiну ресурстық әдiстiң (немесе ресурстық
тәуелдiлiк теориясының) пайда болуына жол ашты [33].
Жүйелерге анықтама бергенде институционалдық теория жорамалдары
қолданылады. Институционалдық теория бойынша қоршаған орта ұйымдарға қысым
жасап, соның нәтижесiнде олар әлеуметтiк нормаларға сәйкес келетiн заңды
ережелердi жасақтауға мәжбүр [34]. Бизнестi басқару контексiнде осы
теориялық әдiстi қолдану арқылы фирмалар заңды әрекет етуге бағытталған
қызмет белсендiлiгiн арттырып, қоршаған ортаның негiзгi ережелерiне,
талаптары мен нормаларына сай әрекет етедi. Осы нормаларға сай болудың бiр
тәсiлi - ұйымаралық қарым-қатынастарға белсендi түрде қатысу.
Институционалдық әдiс ресурстық тәуелдiлiк теориясы секiлдi “тәуелдiлiкке”
ерекше мән бергенiмен, соңғысынан айырмашылығы әлеуметтiк тәуелдiлiкте
болып тұр. Социумда фирманың бөлек болуынан қорғап қалатын әлеуметтiк
байланыстар, жүйелер, ресми келiсiмдер мен басқа да құралдар фирманың өмiр
сүру негiзi болып табылады.
Екiншi жағынан, ортаның нормалары мен заңдарына, яғни институттарына
сай болу үшiн фирмалар белгiлi бiр жүйеге кiруi қажет. Сөйтiп олар өз
ерiктерiмен жүйенiң ережелерiн орындауға келiсiмiн бередi. Сонымен қатар
фирмааралық кооперативтi құрылымдар құрудың тиiмдiлiгi мен қарапайымдылығы
көбiнесе жоғары деңгейлi iшкi орта арқылы анықталады, ал мұнда фирмааралық
жүйелер басым болады. Мұндай iшкi орта факторларына заңнамалық база,
банктiк жүйе, еңбек нарығы және т.б. жатады.
Осылайша қарастырылған түрлi тәртiптегi әдiстер жүйе қалыптастырудағы
негiзгi алғы шарттарды, яғни ұжымдасып әрекет еткен ұйымдар өзiнiң бәсекеге
қабiлеттiгiн күшейтетiнiн мойындайды. Зерттеушiлер ресурстық тәуелдiлiк
теориясы аясында осы алғы шарт бойынша ұйымдардың кооперативтiк
байланыстарын құратынын, кейiн соның бәрi едәуiр мөлшерде нәтижелiлiгiне
әсер ететiнiн байқайды. Институционалдық теория белгiлi мақсат пен нәтиже
күткен “алаң” немесе “сектор” iшiнде әрекет етушi ұйымдар туралы сипаттама
бередi. Салалық нарық экономикасы аясында ұйымдар арасындағы нарықтық емес
қатынастарды сипаттайтын қоспалы нысандар да өмiр сүруi мүмкiн.
Фирмааралық қызметтестiктiң оң және терiс тұстарын ашып көрсететiн
анықтамалар мен талдаулар баршылық. Фирмааралық кооперация туралы, оның
жетiстiктерi мен кемшiлiктерiне түсiнiк беретiн түрлi ғылыми бағыттардың
қорытынды талдауы 1-шi кестеде көрсетiлген.
Жалпы экономикалық әдiстер негiзiнде жүйелердiң пайда болуын әдетте
нарық сәтсiздiгiмен және фирманың тиiмдi қызмет етуiн күшейтуге бағытталған
талпыныспен түсiндiредi. Осындай уақытта ұйымның жүйелiлiгi өндiрiстiк және
үйлесiмдiк шығындарды азайтады. Әлеуметтiк зерттеулердiң пiкiрiнше, жүйе
дегенiмiз - әлеуметтiк бақылаудың және бейресми кооперацияның басты құралы.
Жүйелердiң өмiр сүруiне түрлi түсiнiктемелер берiлiп жүр: нормативтiк-
заңнамалық ортаға енгiзу, заңдылық пен өктем механизмдердi табу үшiн
жасалатын үйлесiмдiк шығындармен де, әлеуметтiк байланыстармен де
түсiндiруге болады.
Кесте 1
Фирмааралық жүйелердi зерттеуге үлес қосқан экономикалық теориялар
Теориялық бағыт Жетiстiктердiкемшiлiктердi Фирмааралық кооперация
сипаттау туралы түсiнiкке қосқан
үлес
Салалық нарықтар Өндiрiс пен үйлестiру Көлемнен, түрден,
теориясы шығындарын азайту маманданудан және
тәжiрибеден үнемдеу
Эволюциялық Оқыту технологиясы және Радикалдық технологиялық
экономика шығындар өзгерiстер кезiнде өмiр
сүруге арналған
ұйымдастыру кооперациясы
Ресурстардың Тәуелдiк шығындар Трансакциялармен
тәуелдiк теориясы стратегиялық
манипуляциялар жасау және
ойын әдiсi
Фирмалардың өзара
тәуелдiк дәрежесi
Активтер күрделiлiгi
Ресурстар бақылауындағы
ассиметрия
Тәуелдiк типтерi:
қатынастар кеңдiгi
Деңгейлі өзара тәуелдiк
(ресурстар алаңын
жасақтау) сатылы өзара
тәуелдiк (ресурстар
трансфертi)
Институционалдық Фирманың өмiр сүруiне негiз Заңдылығы
теория болатын әлеуметтiк байланыстар
Институционалдық “енгiзу”
Жеке бiр фирманың шаруашылық субъектiсiн өзара әрекет етушi
фирмалардың жүйесiне өзгерту ұжымның бәсекеге қабiлеттiк, нәтижелiлiк,
қызметiн бағалау, мүдделерi мен стратегияларын келiстiру, бiрлескен
активтерiн туындатуға және дамуға ынталандыру және т.б. сондай мәселелердiң
күн тәртiбiне қойылуына себеп болады. Осы бағытты дамыту, бiрiншiден, фирма
теориясын дамытудың басты бағытына айналуы мүмкiн, екiншiден, қарқынды
дамыған қазiргi заманғы басқару әдiстерi үшiн теориялық негiздi
қалыпттастырады.
Фирма теориясы алуан түрлi фирманың өмiр сүру, шегарасы мен iшкi
ұйымдар проблемаларын зерттейдi. Фирманың шегарасы жөнiнде түсiнiк бергенде
зерттеушiлер көбiнесе жүйелi қарым-қатынас үлгiсiн (моделiн) пайдаланады.
Ұйымдар мен басқару теориялары аясында бұндай анықтамаларға экономика,
әлеуметтану, әлеуметтiк психология және басқа да ғылыми салалардан алынған
дәйектер қоса берiледi [35].
Алайда бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының негiзi ретiнде, қоршаған
ортаның жоғары айнымалылық пен технологиялық белгiсiздiк жағдайындағы
тұрақты оқудың қажеттiлiгiн мойындайтын, ресурстар мен бiлiмге жасалған
жаңа акцент фирмалар арасындағы кооперацияның ролiн қайта бағалауға және
жүйелiк феноменiнiң жаңа түсiнiктемесiн қалыптастыруға көмектеседi.
Соңғы 20 жыл iшiнде шегараны таңдау туралы алдыңғы теориялық
анықтамалар трансакциялық шығындар экономикасының (ТСЕ) жорамалдарына
негiзделген болатын. ТСЕ әлi де болса стратегиялық альянстарды қалыптастыру
процесiн түсiндiретiн басқарудағы ең бiр кеңiнен тараған әдiс деген
ұстанымды сақтап отыр. Сондай-ақ кооперация уәждерiн түсiндiретiн
трансакциялық шығындарды оңтайландыруға бағытталған акцент басқа да ғылыми
бағыттар аясына да тараған.
Осы теорияның оппоненттерi келiсiм жүйесiмен фирма туралы түсiнiк беру
оның құзiреттi ролiн терiске шығарады, ал бұл өз кезегiнде оқыту,
заңнамалық жолға түсу немесе жаңа технологиялық стратегиялық табысқа жету
процесiн тұтастай бағынышты етедi деп дәлелдейдi [36].
Сонымен қатар фирманы келiсiмдiк деген мағынада түсiндiру стратегиялық
сипатқа ие болады, бұнда фирма кiрiс табуға талпынбайды, оның бағыты өзгеше
құзiрет пен бәсекеге қабiлеттi басымдыққа жетуге жинақталады.
Керiсiнше, қүзiреттер ұстанымы бойынша экономикалық ұйым туралы
түсiнiк кiрiс, шығыс және технологиялар кезiндегi үздiксiз өзгерiстер
контексiнде қабылданады.
1.2 Бәсекеге қабiлеттiкті арттыру тәсiлi ретiнде қолданылатын
кластерлiк әдiс
Өндiрiсте бизнестi жүйелi ұйымдастыру басымдықтары туралы ой-пiкiрлер
бұрыннан қалыптасқан болатын. Осы саладағы ең алғашқы еңбектердiң бiрi -
ХIХ ғасырдың аяғында шыққан Альфред Маршалдың “Принципы экономики” кiтабы,
мұнда Ұлыбританияның өндiрiстiк аудандары зерттелiнген. Кiтапта қазiргi
заманғы арнайы терминдер қолданылмаса да, бiрақ фирмааралық еңбек бөлiнiсi
кеңiнен сипатталатын кластер қарастырылып отырғаны анық. Осыдан жүз жыл
бұрын Маршал өзiнiң еңбегiнде шағын кәсiпорындарды бiрiктiргенде және
мамандану бiлiктiгiн көтеру кезiнде пайда болатын синергетикалық ықпалға
назар аударған едi.
Белгiлi ғалым М. Портер әлемнiң түрлi елдерiнде орналасқан iрi, орта
және көптеген шағын кәсiпорындардың 100-ден аса бәсекеге қабiлеттi
топтарының дамуы мен қызметiнiң шарттарын қарастырып, кластерлер феноменiн
алғаш рет жан-жақты зерттедi. Бiр немесе бiрнеше iрi фирмалар әлемдiк
нарықта бәсекеге қабiлеттiкке жеткен соң, жақын маңдағы ортаның iскер қарым-
қатынастарына да өз ықпалын тигiзе отырып, осындай бiр салалық
кәсiпорындардың топтарын қалыптастырады. Бұл өз кезегiнде осы топтағы
барлық қатысушылардың бәсекелесе алуына жағдай жасап, олардың одан әрi
өсуiне оң әсер етедi. Мiне, осындай құрылымдарды кластер деп атайды.
Сонымен кластер дегенiмiз – бiр-бiрiнiң бәсекеге қабiлеттi жалпы дамуы
мен өсуiне ықпал етiп, тығыз экономикалық байланыста болатын профилi ұқсас
фирмалардың қоғамдастығы. Бұнда көптеген орта және шағын кәсiпорындары бар
iрi жетекшi фирмалардың бейресми бiрлестiктерi, нарықтық институттар мен
тұтынушыларды байланыстыратын технология жасаушылары басым болады.
Iскерлiк және ақпараттық байланыс жасағанда тығыз кооперация мен
субконтрактациялық байланыстар негiзiнде өндiрiстi реттеу мақсатымен шағын
және орта кәсiпорындардың тартылуы кластерлер құру процесiндегi iрi
бизнестiң ролiн ашады. Бұл кластерге қатысушылардың өркендеуiне әсер етiп,
олардың бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын қамтамасыз етедi.
- белгiлi бiр ғылыми мекемелерге (ҒЗИ, университеттер, т.б.)
тiркестiрiп, туыстық секторлар iшiнде экономикалық қызметiнiң аумақтық
шектеулi нысаны бар кластерлер;
- өндiрiс, жеткiзiлiм және өткiзу процесiн қамтитын бас фирмалардың
немесе негiзгi кәсiпорындар жүйесi маңында топтасатын аясы тар қызмет
саласындағы деңгейлi өндiрiстiк байланыстары бар кластерлер;
- жоғары деңгейлi агрегациялы (мысалы, “химиялық кластер”) немесе
одан да жоғары деңгейлi агрегациялы (мысалы, “аэрокосмостық кластер”)
өндiрiс түрлерiндегi салалық кластерлер.
Кластерлер сипатына тән негiзгi ерекшелiктерiнiң iшiнен мыналарды
бөлiп алуға болады:
- географиялық – кластерлер құрастыруды жергiлiктi кластерден (жемiс-
консервi) бастап кең ауқымды, мәселен, аэрокосмостық кластерге дейiнгi
аралықта белгiлi бiр аумақта нақты байланысқан;
- деңгейлі – тең құқықпен бiрнеше саласектордың бiр iрi кластерге
кiргенi;
- сатылы - өндiрiстiк немесе инновациялық процестегi ұқсас кезеңдi
иерархиялық байланысы бар кластерлер;
- латералды – бiр саладағы түрлi секторлардың бiр кластерге бiрiгуiн
көрсететiндер;
- технологиялық – бiрдей технологиямен байланысқан өндiрiстер
жиынтығын көрсететiндер;
- фокустық – көшбасшы болатын бiр орталық - iрi кәсiпорын, ҒЗИ немесе
университет аясында шоғырланған фирмалар кластерi;
- сапалық – барлық салалардағы қатынастарын жетiлдiре отырып, әрбiр
мүшесiнiң бәсекеге қабiлеттiгiн арттыратын және қауымдастықтың экономикалық
жағдайын күшейтетiн фирмалар кластерi.
Кластер iшiндегi жаңа қатынастар инновациялық қызметiне жағдай
жасайды, прогрессивтi технологиялардың өркендеуiне септiгiн тигiзiп,
бiрлескен экономикалық қызметiнiң барлық кезеңдерiн жетiлдiредi. Ақпаратпен
еркiн алмасып, өз бәсекелестерiмен байланысы бар жеткiзушiлер және
тұтынушылар арқылы жаңалықтарын тез тарата алады. Кластер iшiндегi
байланыстар бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының жаңа жолдарын жасақтап, жаңа
мүмкiндiктерге жол ашады. Кластер құрамындағы көптеген кәсiпорындар бiр-
бiрiмен әрекет етiп, мүдделерiнiң жақындау нәтижесiнде бытыраңқылықтан,
салғырттықтан және iшкi проблемаларының әсерiнен тұйық болудан арылады, бұл
олардың техникалық деңгейiнiң және бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiне жағдай
жасайды.
Кластерлердiң фирмааралық қатынастар деңгейiн қалыптастырғанда әр
түрлi кезеңнен өтуiне байланысты кейбiр елдерде (мысалы, Финляндияда)
кластердiң даму дәрежесiне негiзделген оның шартты классификациясы
қабылданған. Мәселен, “мықты кластерлердiң” жоғарғы категориясына бәсекеге
қабiлеттi басымдықтары тұрақты болатын және өндiрiстiк циклдың маңызды
кезеңдерiн қамтитын құрылымдар ғана кiредi. Мұндай кластерлерге бiрлескен
жобалар мен салааралық ұйымдар жұмысы аясында негiзгi әрi бiр-бiрiмен
байланысы бар өндiрiс пен мамандандырылған сервистiң жақсы баланстық даму,
жоғарғы iшкi бәсекелестiк, әлемдiк деңгейдiң ғылыми-зерттеу және
инновациялық потенциалы, қарқынды кластерiшiлiк әрекет ету тән болады.
“Тұрақты кластерлер” максималды өндiрiстiк әлеуетке жету жолында
тұрақты даму үстiнде болады, осы уақытта активтi кластерiшiлiк әрекет етуi
байқалады.
“Әлеуеттi кластерлер” түрлi кәсiпорындардағы өндiрiстiк және
технологиялық тұтастығының қарқынмен дамуын көрсетедi. “Латенттi кластерлiк
құрылымдар” қуатты бiрiктiрушi орталықтармен де, әрi коммуникативтiк
байланыстар жүйесi қалыптаспаған шағын және орта кәсiпорындармен де
ерекшеленедi. Аралық соттар, өзiн-өзi реттеушi қоғамдық бiрлестiктер,
кластерге қатысушылардың бiр-бiрiне сенiмi мен ақпараттық алмасу деңгейiнiң
жоғары болуы - кластердiң кемелiне келгенiн айқындайтын көрсеткiштер.
Кластерлердiң бар болуы ұлттық саланың техникалық жағынан мықты
дамыған елдерге бой берместен өзiнiң бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын
дамытып жетiлдiруiне жол ашады. Салалық өзара байланысты кластерлердiң
фирмалары инвестицияларын маманданған зерттеулерге, туыстық технологияларды
дамытуға, ақпаратқа, инфрақұрылым мен адам ресурстарын дамытуға салады. Бұл
ғаламдық нарықтағы бәсеке үшiн қайшыласқан күресте кiшi кәсiпкерлiктiң
шыдамдылық танытуына үлкен мүмкiндiк бередi. Мемлекет аясында кластерлер
iшкi нарықтың өсуiне жағдай жасап, өздерi өндiрген тауарлар мен
қызметтерінің халықаралық нарыққа шығуын қамтамасыз етедi. Бұл iскер қарым-
қатынастың барлық бағыттарындағы iрi, орта және шағын кәсiпорындардың
кластерлiк нысандарына тән басымдықтар арқасында елдiң халықаралық бәсекеге
қабiлеттiгiн арттыруға өз септiгiн тигiзедi. Экономикалық өнiмнiң негiзi
болған кластерлер үкiмет пен жергiлiктi әкiмшiлiктiң назарын аударған
қомақты қаржы салыным объектiсiне айналады.
Кластердiң көтерiңкi экономикалық және инновациялық мүмкiндiктерi бар.
Бұны жоғары тұтынушылық құндылығы бар тауарлардың технологиялық тiзбегі
бойынша, сондай-ақ өзге де бәсекеге қабiлеттi басымдықтарының ұқсас
кәсiпорындармен қатысы негiзiнде берiлуімен түсiндiредi. Осылайша олар
жеткiзетiн шала фабрикаттардың сапасын көтеру арқылы бәсекелестiктi
арттыруға болады. Iшкi және шетелдiк нарықта кластер фирмаларының
шиеленiскен бәсекесi бiрлескен экспансияға ұласады. Кластер фирмалары бiр
коммерциялық ой ойлау арқылы iшкi және сыртқы нарықтарда басымдық жағдайға
ие болады. Мысалы, бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру және жаңа нарықты игеру
мақсатында кластерлер iшiнде бiлiмiн көтеру немесе қызметтестiктiң жаңа
жүйелерiн құру.
Сонымен қатар кластер мүшелерiнiң тығыз қызмет етуi өз бетiнше жұмыс
iстей алмауына және нарықта белсендiлiк көрсетпеуiне апарады, жаңа
тауарлар, технологиялар мен қызмет игеру қарқынын азайтады. Осыны болдырмас
үшiн кластерлiк стратегиялар қолданылады, олар әлемдiк нарықта өзiнiң күшi
мен бәсекелестiгiн көрсете бiлген iскер белсендiлiк орталықтарында
құрылады. Бұл кезде күш-жiгердi қолданыстағы кластерлердi қолдауға және де
бұрын бiр-бiрiмен байланысқа түспеген компаниялардың жаңа кластерлерi мен
жүйелерiн құруға жұмсауға тура келедi. Әсiресе осы стратегияны анық формада
Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Дания, Италия, Канада, Нидерланды,
Финляндия, Франция және басқа да елдер жүзеге асыруда. Мысалы, Германия мен
Ұлыбританияда фирмалардың аймақтық орналасу базасы негiзiнде
биотехнологиялық кластерлер құру бағдарламалары бар. Норвегия үкiметi теңiз
кәсiпшiлiктерi саласында маманданған фирмалар арасындағы қызметтестiктi
нығайту арқылы кластерлер құрды. Финляндияда орман өнеркәсiбi кластерi
дамыған, мұның құрамына ағаш және ағаш өнiмдерiн, қағаз, жиһаз,
полиграфиялық және сонымен байланысты жабдықтар өндiрiсi кiредi. Финляндия
ағаштың әлемдiк қорының 0,5 пайызына ие бола отырып, орман өндiрiсi
өнiмдерiнiң әлемдiк экспортының 10 пайызын, соның iшiнде сапалы қағаздың 25
пайызын құрайды [41].
Әсiресе кластерлiк әдiстің шағын кәсiпорындар үшiн маңызы зор. Кейбiр
зерттеушiлер шағын фирмаларды кластерлерге бiрiктiру арқылы оларды сақтап
қалуға болады деп есептейдi.
Кәсiпорындар кластерлерiн дамыту жөнiндегi ЮНИДО бағдарламаларының
негiзi осы кәсiпорындардың дамыған елдер экономикалық дамуында шешушi роль
атқарады деп түсiнуiнде. Алайда кәсiпорын көлемiмен байланысты шектеулер
олардың ролiн iске асыруға жол бермейдi. Көбiнесе шағын кәсiпорындар
өнiмнiң көп мөлшерде шығарылуын, стандарттарға сай болуын және тұрақты
жеткiзiлiмдi талап ететiн нарықтың қажеттiлiгiн қанағаттандыра алмайды.
Шағын кәсiпорын кластерлерiнiң дамуы спонтанды немесе ұйымдасқан түрде
жүзеге асуы мүмкiн. Көптеген келiсiмдердi аймақтық фирмалар бiр
жеткiзушiмен және тұтынушымен жасайды. Бұл стихиялы түрде жергiлiктi
тiзбекте жұмыс жасайтын, бiр-бiрiмен байланысты кәсiпорын-серiктердiң
белгiлi бiр тобын қалыптастырады.
Кәсiпкерлер бұрын өзара ешқандай iскер қатынастар жасамаған жағдайда
да, кластерлер сәттi құрылуы мүмкiн. Арнайы дайындалған сыртқы агенттiң
(“жүйелi брокердiң”) көмегiмен оның қатысушыларының бiр-бiрiне сенiм артуы
нәтижесiнде жүйе құрылады.
Ұйымдасқан бағыт не елеулi капиталы бар көшбасшы фирманың, не
жергiлiктi билiктiң, не менеджер мамандарды жұмысқа алған шағын бизнес
өкiлдерiнiң бастамасымен құрылуы мүмкiн. Аймақтық құрылымдардың қолдауы
жергiлiктi бизнестiң жүйелi ұйымға бiрiгуiне әсер етедi.
Жүйелi ұйым өзiнiң қалыптасу процесiнде бес кезеңнен өтетiнi белгiлi:
потенциалды қатысушыларды үгiттеу мен мотивациялау, жалпы стратегияны,
пилоттық жобаны, стратегиялық жобаны және өзiн-өзi реттеу кезеңiн жасақтау.
Кластерде шағын кәсiпорын қызметiнiң нәтижелiлiгi көп аспектiлi
құбылыс деп табылады. Кластерге бiрiккен шағын кәсiпорындар, ең алдымен,
нарықтың айрықша субъектiсi болады. Бұл жағдайда нарық субъектiсi ретiнде
шағын кәсiпорын ғана емес, оның кластерi де субъектi бола алады.
Кластер қызметiнiң нәтижелi салдары мемлекет экономикасы үшiн де әсер
етедi. Бұл шағын бизнестегi адамдардың жұмыс орындарының сақтап қалуына
кепiл болады. Осылайша салық базасы сақталады. Жұмыссыздық бойынша
төлемдердi азайтады. Сондықтан да билiк шағын бизнестi қамқорлыққа алады.
Түрлi деңгейдегi билiктер кәсiпорын кластерлерiн құрудың жiне оны қолдаудың
бастамашылары болады, өйткенi олардың пiкiрiнше, кластерлер - экспортты
көбейтудiң және шетел инвестицияларын тартудың қозғаушы күштерi.
Ұлттық экономиканың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi жаңа жұмыс орындарының санымен
бағалануы мүмкiн. Бұл көрсеткiш түрлi демократияның негiзi болатын орта
кластың көбейгенiн де көрсете алады. Сондықтан бiздiң мемлекетiмiз де
кәсiпорындардың кластерленуiне көңiл аударғаны абзал болар едi. Сондай-ақ
жаңа жұмыс орындарының пайда болуы мемлекеттiк бюджеттен төленетiн соманы,
яғни жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу қажеттiлiгiн жояр едi.
Салалық нарықтың көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi салалық өнiмдi шығаратын шағын бизнес
үлесi көрсеткiшiмен бағалануы мүмкiн. Кейбiр халықаралық нормалар бойынша
салалық ұсыныста мұндай үлес 30 пайызды құрап қалуы мүмкiн.
Нарық субъектiсiнің көзқарасы бойынша кластердегi шағын бизнестi
кәсiпорындар қызметiнiң нәтижелiлiгi сол кластердiң өз көрсеткiштерiмен
бағалануы мүмкiн: пайдалылық, инновацияларға алғырлық, қаржылар және т.б.
Сондай-ақ белгiлi бiр кластерге кiруге талпыну кластердiң әйгiлi болғанының
көрсеткiшi деп есептелiнедi.
Аралық соттардың, қоғамдық бiрлестiктердiң бар немесе жоқ болуы
кластер қызметi нәтижелiлiгiнiң көрсеткiшi бола алады.
Бұндай көрсеткiштер, бiздiң пiкiрiмiзше, кәсiпорын кластерлерi
қызметiнiң нәтижелiлiгiне баға беретiн критерийлердi жасақтау үшiн негiз
болар едi.
Ұлттық экономикаға кластерлердiң әсерi туралы айтқанда, мәселен, АҚШ
экономикасында бюджеттiк секторды қоспағанда жұмыспен қамтудың 32 пайызы
кластерлер үлесiне тиедi екен. Швеция экономикасында кластерлерде жұмысқа
қабiлеттi халықтың 39 пайызы қамтылған. Мұндай секторларда еңбек өнiмдiлiгi
елдегi орта көрсеткiштен 44 пайызға жоғары. Әсiресе, Гарвард бизнес
мектебiнiң пайымдауынша, кластерлiк сектор локалды нарыққа қызмет
көрсететiн секторларды қозғайтын басты күшi болып табылады. Дегенмен ең
бастысы: жекелеген елде кластерлер жоғары дамыған сайын сол елдiң халқының
өмiр сүру деңгейi мен компанияларының бәсекеге қабiлеттiгi жоғары болады
екен.
Бұл жекелеген елдер үкiметiнiң кластерлердi “өсiруге” үлкен ресурстар
бөлуге әсер етедi. Кластерлiк саясатты көптеген дамыған және дамушы елдер:
Жапония мен Оңтүстiк Корея, Сингапур мен Финляндия, Словения мен Канада
жүргiзiп отыр. Мысалы, Франция үкiметi 2005 жылы үш жылда құны 1,5 млрд.
евро құрайтын 60 кластердiң даму бағдарламасын қабылдады. Ұлыбританияда тек
инновациялық кластерлердi құруды қаржыландыратын қор үшiн 15 млн. фунт
қаржы жұмсалды.
Елдердiң “кластерлiк бастамаларын” талдау арқылы екi негiзгi модель-
үлгi бөлiнiп алынды: либералдық және дирижистiк. Либералдық кластерлiк
стратегия дәстүр бойынша либералдық экономикалық саясат жүргiзiп, нарықтың
өтеуiн төлеп алу үшiн көп нәрсесiн беретiн елдерге тән: АҚШ, Ұлыбритания,
Австралия, Канада. Дирижистiк кластерлiк саясат елдiң экономикалық
тiршiлiгiне белсендi қатысатын елдерге тән: Франция, Корея, Сингапур,
Жапония, Швеция, Финляндия, Словения.
Кластерлiк саясаттың дирижистiк үлгiсi классикалық либералдық
үлгiсiнен үш принциптi өзгешелiк арқылы ажыратылады. Бiрiншiсi,
басымдылығын таңдау. Мемлекеттiк деңгейдегi “дирижистер” салалық және
аймақтық басымдықтарды және әрi қарай дамытуға ынталы кластерлердi таңдап
алады. Либералдық кластерлiк саясат әу баста нарықпен қалыптасқан
кластерлердi таңдайды. Екiншi айырмашылығы: “дирижистер” мақсатты түрде
басымды кластерлер үшiн инфрақұрылым қалыптастырады: университет
филиалдары, ғылыми-зерттеу институттары, әуежайлар, т.б. Ал либералдық
үкiмет, керiсiнше, кластерлер үшiн инфрақұрылымдар құруға өте сирек
қатысады. Үшiншiсi, кластер қүрылатын аймақтың ролi. “Дирижистер” өз
бетiнше кластер құратын аймақ таңдап, оны қаржыландырудың көлемiн
анықтайды. Ал “либералдар” құрылатын кластер үшiн жауап беретiн аймақтық
билiкке жағдай жасайды.
Бiр ескеретiнi – кластерлер туралы ой-пiкiрлерде екi шектеу болуы
мүмкiн. Бiрi – “кластер” деген терминнiң тұтас бiр салаға қатыстырып айтуға
болады, яғни сала мен кластер арасында теңдiк белгiсi қойылады. Екiншiсi -
кластерлiк принциптiң дамуын салалық принциптi ығыстырып шығумен
түсiндiредi.
Түсiнiктердiң осылайша араласып кетуi Финляндияда кластерлiк принципке
сүйенетiн стратегияның сәттiлікпен жүзеге асып, осы үлгiнiң аса танымал
болуымен байланысты. Финляндия экономикасын зерттеу институты (ЕТLА) “шығын-
шығару” кестелерiн талдау әдiстерi арқылы тоғыз негiзгi кластерлердi
теңдестiрiп отыр: орман, ақпараттық және телекоммуникациялық,
металлургиялық, энергетикалық, бизнес-қызмет, денсаулық сақтау,
машинажасау, тамақ, құрылыс. Финляндияда көлемге байланысты салалық және
аумақтық кластерлер құру принциптерi арасында қарама-қайшылықтар тумайды.
Мәселен, бiр-бiрiнен 80 км қашықтықта орналасқан бiрнеше финдiк целлюлоза-
қағаз комбинаттарынан құрылған топтың маңында қалыптасқан кластердiң бар
екенi белгiлi. Шындығына келгенде, Финляндияда ЦҚК-дан құрылған кластер
емес, керiсiнше орман кластерi жұмыс жасайды, оның құрамына целлюлоза-қағаз
және ағаш өңдеу компаниялары кiрiп, бұл (әлемдiк өлшем бойынша еңбек
өнiмдiлiгi жоғары деңгейлi) компаниялар шетелден компаниялар сатып алу
арқылы дамудың глобалды стратегиясын ертеден жүзеге асырып келедi. Яғни
радиусы 80 км аумақты олар баяғыда-ақ кеңiтiп үлгерген. Екiншi жағынан, ең
жаңа әдiстердi қолдана отырып салалық нарықты басқарады. Бұл кезде
жағдайлар мониторингi iске асып, есеп айырысу жасалынады және бөлiнiс
ауысып өзгередi. ЕТLА-ның соңғы классификациясында 9 кластер бар, оның 2-
еуi мықты, 3-еуi тұрақты, 2-еуi потенциалды және 2-еуi латенттi. “Зерттеу
барысында кластерге бiрiккен салалардың соңғы өнiмдерiнiң халықаралық
бәсекеге қабiлеттiгiнiң индикаторлары мыналар: әлемдiк нарықта белгiлi сала
өнiмiнiң үлесi жалпы әлемдiк саудадағы елдiң сомалық үлесiнен асып кетуi;
салалық экспорттың импорттан асып кетуi. Ал бұл уақытта сату, табыс және
инвестициялар көлемi қарқынмен өсiп, белгiлi бiр саладағы еңбек
өнiмдiлiгiнiң деңгейi әлемдiк деңгейден жоғары болған жағдайда ғана
потенциалды бәсекеге қабiлеттiлiк тiркелiп отырған болатын”.
Бұрынғы көлiктiк, экологиялық және химиялық кластер түрлерiн кейiн
“ыдыратып” оларды соңғы классификацияның 9 кластерiн құраушы бөлiктерге
кiргiздi. Ал ЕТLА-ның соңғы зерттеуiнде “бизнес-қызмет” және “машинажасау”
кластерлерiн қайтадан бөлiп көрсеттi.
Қазақстанда ең жаңа әдiстер мен стратегияны қолданудың пайдалы жақтары
бар екенi сөзсiз. Бiрақ Қазақстан өнеркәсiбiнiң iрi саласына бiр кластердi
енгiзе алмайсыз. Кластерлер белгiлi бiр аймақтарда пайда болғанымен, кез
келген аумақтық кластер бүкiл тамақ немесе металлургия салаларын ашып
көрсетпейдi. Бiздiң елiмiздiң жағдайында деңгейлі интеграциялық
құрылымдарды сақтай отырып, кластердiң аумақтық бөлу жүйесiн енгiзген
дұрыс. Бүгiнде Қазақстанда иерархиялық құрылымдардан шығып кету объективтi
түрде мүмкiн емес – өйткенi “әлеуметтiк капитал” жоқ.
Фирма жүйелерiн қалыптастырғанда “үлкен қоғамдастықта болатын
әлеуметтiк капиталға (ал ол үнемi бола бермейдi) сүйену керек. Адамдардың
қоғамдастықта басқа да мықты қоғамдық институттары бар болғанда және класы,
ұлты, дiн тұтуы, нәсiлi, сондай-ақ басқа да белгiлерi бойынша бөлiнбегенде,
өз бетiмен ұйымдасатын жүйелер пайда болады... Әлеуметтiк капитал жоқ
болған жағдайда иерархиялық ұйымдардың маңызы зор болып, сенiмдiлiк деңгейi
төмен қоғамды құратын iс жүзiндегi жалғыз құрал болып қалуы мүмкiн” [42].
Осы баяндалғандардың негiзiнде бiрнеше тұжырымдамалар қалыптастырып,
Қазақстан экономикасында кластер құру үшiн маңызы зор болады.
Бiрiншiден, бизнестi ұйымдастырудың кластерлiк-жүйелiк принципiн
күштеп енгiзуге болмайды, өйткенi жүйе дегенiмiз – спонтанды ұйымның
қазiргi заманғы корпоративтi болжамасы. Бiрақ бұл компаниялардың жүйелi
әрекетiн дамыту үшiн институционалды алғы шарттарды құруға болмайды деген
сөз емес. Екiншiден, кластерлiк әдiс Қазақстан экономикасының тұтас дамуы
үшiн маңызды, себебi оның көмегiмен бiздiң экономиканың үлкен аумағы мен
иiлгiштiгiнiң аралығындағы қарсылықты жеңуге болады. Әлемдiк тәжiрибе
көрсеткендей, кластер мен деңгейлі топтың дамуы бiрiн-бiрi толықтырып
отырады. Яғни Қазақстанның кластерлiк саясатында дирижистiк және либералдық
модельдерi үйлесуi мүмкiн.
Жылдам дамып жатқан қазақстандық нарық халықаралық тенденциялар әсерiн
сезедi. Шетел мемлекеттерiнiң кластерлiк ұлттық жүйелерiн жасақтайтын
әдiстемелерiн талдау арқылы он жыл iшiнде экономиканың тиiмдi даму жолдарын
iздестiретiнiн көремiз. Батыс тәжiрибесiн бiздiң жағдайға механикалық түрде
көшiруге болмайды. Басты мақсатымыз - өнеркәсiптiк кластерлердi дамыту үшiн
сәттiлiкке қалай жетуге болатынын бiлу. Осындай әдiстемелердi талдай
отырып, экономиканы дамытуда кластерлiк әдiс проблемаларының бiр жақты
шешiлмейтiні анықталды [43].
Бiр субъектiні жан-жақтан сипаттап, оның түрлi қырларын ашатын жүйелер
мен әдiстер бар. Көптеген елдерде кластерлiк әдiсті мемлекеттiк саясат
деңгейiнде қарастырады. Кластер классификациясының жүйесiн дамыту екi
негiзгi бағытта жүргiзiледi: экономиканың тұрақты динамикалық дамуы мен
қарым-қатынастар анализi контексiнде кластерлердi идентификациялау және
өндiрiс пен қызмет контексiнде кластерлердi сипаттау [44].
2-шi суретке сәйкес кластерлер құру үшiн экономика құрылымын салмақты
талдау, белгiлi бiр секторлардың даму тенденциялары және бәсекеге
қабiлеттiктiң перспективалары қажет [45].
Жалпы кластер құру процесi мынадай:
- аумақтық экономика аудиті: кластерлердiң экономикалық дамуы мен
селекциясын жақсы түсiну мақсатында кластерлiк әдiстi зерттеу;
- саясат аудитi: түрлi аймақтардағы кластерлiк әдiс потенциалын талдау
және жалпы экономикалық әдiстермен оның үйлесiмдiлiгi;
- кластерлiк саясат дизайны: кластерлiк саясат дизайнын талдау,
кластерлiк әдiстi жүзеге асыруда жеке меншiк және мемлекеттiк сектордың
мiндеттемелерi қандай, белгiлi бiр уақыт iшiнде саясаттың бейiмделу
механизмдерi қандай;
- кластерлiк саясатты енгiзужүзеге асыру: түрлi кластерде
қолданылатын алуан типтi шараларға шолу жасау және зерттеу, осы шараларды
жүзеге асыратын жолдар;
- мониторинг және бағалау: кластерлік саясат мониторингі мен
бағалануы, оларға байланысты ерекше кедергілер және оларды жеңу үшін
бағытталған негізгі шешімдер;
- кластер табысының критикалық факторлары: сәтті шыққан тәжірибені
анықтау және жалпылау, оның нәтижелерін тарату.
1.3 Бәсекеге қабiлеттiгiн қамтамасыз етуде кластерлiк-жүйелі әдiстi
қолданудың халықаралық тәжiрибесi
Кластерлер теориясы әзірше жаңа деп есептелінеді, ол тек өткен
ғасырдың 80-ші жылдар аяғынан бастап белсенді дамыды. Шетел тәжірибесі
көрсеткендей, дамудың басымды бағыттарындағы өнеркәсіптік потенциалды
шоғырландыру позициясына сай оның тиімділігі өте зор.
Кластер – түрлі қызмет атқарып, бірақ бірдей технологиялық процеспен
бірігіп, нәтижесінде ғылым мен кадрлар даярлаудан бастап технологтар,
ораушылар, көлік мамандары мен дилерлік жүйеге дейінгі процеске
қатысушылардың соңғы өнімді жасап шығарушы кәсіпорындардың аумақтық
қалыптасуы. Іс жүзінде, кластер құрылған жағдайда, нарықта жеке бір
кәсіпорын емес, аумақтық өнеркәсіптік кешен бәсекеге қабілетті болады, ол
технологиялық кооперацияның арқасында трансакциялық шығындарды қысқарта
алады.
Кластерлердің құрылуы міндетті түрде сервистік секторға қатысы бар
инновациялық инфрақұрылыммен байланысты, өйткені осы инновациялық
инфрақұрылым ғана өндіріске жаңа технологияларды енгізуші ең тиімді құрал
болып табылады. Сондықтан дамыған елдердегі аса ірі кластерлер
технополистерді немесе аумақтық ғылыми-техникалық агломерацияларды ұсынады,
нақты айтқанда, әр кластерде маманданған технопарк болады.
Дамыған елдер экономикасында кластерлер құруды әлемдік нарықта
бәсекеге қабілетті қатынастардың қатаңдануымен байланыстырып, қазіргі
заманғы экономикада бір де бір елдің барлық салада бәсекеге қабілетті бола
бермейтінімен түсіндіреді. Кластерлер жүйесін шешуші салалар айналасында
қалыптастырғанда осы фактор ескеріледі. Кластер құрудың негізгі мотивтері:
• аймақтардың экономикалық деңгейі мен депрессивті аймақтардың
экономикалық белсенділігін көтеру;
• жоғары технологиялы салаларды дамыту;
• экспортты көбейту;
• кәсіби кадрларды даярлау.
Кластерлерді қалыптастыру арқылы дамудың басымды бағыттарында
инвестициялық ресурстарды шоғырландыруға жағдай жасады. Бұл ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге, салалардың экспорттық потенциалын
арттыруға, аймақтардың өнеркәсіптік кешенінде бәсекеге қабілеттікті
дамытуға және құрылымдық өзгерсітерге жол ашты.
Кластерлер классификациясы мен оларға тән белгілерін зерттеу
нәтижесінде олардың әр елдегі айырмашылықтары білінді, алайда жалпы
кластерлер құрылымын мына түрде ұсынуға болады:
• сервистік сектор – кластер кәсіпорындарының кадрлық, қаржылық,
ғылыми-техникалық, маркетингтік және өзге де қызметін жүзеге
асыратын кәсіпорындар мен ұйымдар тобы;
• жеткізуші-сектор – кластерді өндіріс жабдықтарымен: шикізатпен,
құрал-жабдықпен, жиналмалы өнімдермен жабдықтайтын кәсіпорындар
тобы;
• тұтынушы-сектор – жеткізуші-сектордан алған өндіріс жабдықтарын
қолданып, шикізат пен материалдардың соңғы өңделуін жүзеге
асыратын кәсіпорындар тобы.
АҚШ пен бірнеше дамыған ірі елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
өнеркәсіптік-инновациялық кластерлер – кәсіпорындар кешені қалыптасқан
аймақтар ерекше динамикалық түрде дамиды. Бұл кешендер салалық әдіске
альтернатива бола алады. Кластерге көлемі әр түрлі: ірі, орта, шағын
кәсіпорындар кіреді. Кластерге кіретін компаниялардың аумақтық жақындығы
мен технологиялық байланысы олардың бәсекелестігінің өсуіне жағдай жасайды.
Кластерлік әдіс кәсіпорындар мен салаларды өзара байланысты
қосындылар деп қарастырады. Міне, осы қосындылар кластерге тән.
Аумақтық өнеркәсіптік-инновациялық кластерлер технологиялық жүйеге,
яғни жаңа білімнің, технологиялар мен өнімдерді таратушы тұрақты жүйеге
негізделген. Кластер кәсіпорындары ішкі мамандану мен стандарттануды жүзеге
асыру, инновацияларды енгізгенде шығындарды азайту есебінен қосымша
бәсекеге қабілетті басымдықтарға ие болады. Мұндай кластерлерге тән нәрсе –
өсімнің инновацияларын қалыптастыруға қажет шағын бизнестің иілмелі
кәсіпкерлік құрылымының бар болуы.
Кластер үшiн жұмсақ факторлар да маңызды: әлеуметтік үйлесімділікті
мадақтайтын, мәмілені, кооперацияны оңайлататын, трансакциялық және
ақпараттық шығындарды, формалды емес институттарды, нормалар мен ережелерді
қысқартатын фирмалар мен аумақтық биліктің арасындағы байланыстар.
Кластерлер концепциясы эволюциялық және институционалдық теориялар
аясында дамып, бәсекеге қабілеттік, инновациялар, әлеуметтік капитал және
аумақтық даму концепцияларын синтездейді.
Соңғы он жыл ішіндегі кластерлік жүйе дамыту тәжірибесі көрсеткендей,
сол принциптерді қолданған елдердiң аймақтық дамуына елеулі әсер еткен
[43]. Мысалы, Италияда кластерлер индустриалды округ түрінде дамыса,
Австрияда Германиямен, Италиямен, Швейцариямен, Венгриямен байланысты
трансшегаралық кластерлер әрекет етуде. Экономиканың кластерлiк дамуы
Ұлыбританияға, Канадаға, Жапонияға, жеті жоғары технологиялы кластерлер
ішінен 3 үздік әлемдік кластері бар Германияға, Финляндияға және Францияға
тән.
Әсіресе кластерлер АҚШ-та танымал, өйткені американдық ғалымдар
алғашқылардың бірі болып экономиканың кластерлену принциптерін зерттей
бастады, ал М. Портер кластерлік модель идеясын жасады. Аризона,
Калифорния, Коннектикут, Флорида, Миннесота, Солтүстік Каролина, Огайо,
Орегон, Вашингтон штаттары тиісті бағдарламалар қабылдады, жүздеген қалалар
мен аумақтар өздерінің кластерлік стратегияларын жасақтады. Кластер құру
ғылыми орталықтар мен университеттердің аналитикалық жұмыстарын негізге
алып, штаттағы арнайы комиссиялардың ұсынысымен жүзеге асырылады. Комиссия
кластерге қатысушылардың үлестерін бөліп, кластерді нығайтуға көмек береді.
Алғашқы капиталды штат берсе, кейін жеке меншік компания қаржыландырады.
Американдық кластерлер глобалдық бәсекелестікке қатысумен ерекшеленеді.
Инновациялық әдістер басымды болып табылады.
Шығыс Европа елдерінде өнеркәсіпті кластерлеу процестері жүргізілуде.
Вышеград тобындағы 5 елде (Венгрия, Польша, Словакия, Чехия, Словения)
кластерленуді арнайы бағдарламамен қолдап отырады. Оларға басқа да елдер,
соның ішінде Болгария, Румыния, Украина қосылады. Әсіресе өнеркәсіптік парк
нысандас кластерлері бар Венгрия алға басып келеді. Қазіргі кезде мұнда 60
мың адам жұмыс істейтін 556 компанияны біріктіретін 75 өнеркәсіптік парк
бар. Өнеркәсіптік парктің кейбір артықшылықтары: инфрақұрылым,
төмендетілген салық. Бағдарламаны құрғанда қолдау, тараптардың мүдделілігі,
дамуы мен негізделуіне мүмкіндік беру, салаларына және мекенге интеграция
беру, ашықтық, шынайылық принциптері қажет. Оның дамуына 5 жыл беріледі.
Кластерлер қалыптастырғанда аса үлкен дайындық керек. Олар болашақ
қатысушылардың бастамасымен құрылса да, орталық және жергілікті биліктің де
ролі зор. Данияда 1989-1990 жылдары елдің перспективалы жүйелі құрылымдарын
анықтау үшін арнайы жоба қабылданған болатын. Оған 25 млн. доллар бөлінді.
1992 жылы кластерге елдің барлық фирмаларының 40 пайызы қатысты, олар
экспорттың 60 пайызын қамтиды. 1997 жылы жылдық есепте фирмалардан,
ұйымдардан, институттардан, министрліктерден 513 аналитик қатысты деп
белгіленді. Олар нақты секторларда маманданған 35 жұмысшы топқа бірікті.
1522 ұсыныс берілiп, оның 66-сы жүзеге асты. Ұсыныстар заңнамадағы
өзгерістерден, әкімшілік басқару құрылымдарынан бастап министрліктердің
бюджеттік қаржы бөлу өзгерістеріне дейінгi проблемаларды кеңінен қамтыды.
Бірнеше жыл қатарынан жұмыс жүргізу нәтижесінде Дания экономикалық
кластерлену бойынша әлемдік көшбасшы атанды, бүгінде мұнда 29 жетекші
кластер қызмет етеді.
Кластерлiк әдiстiң көзқарасы бойынша өткен ғасырдың 70-шi жылдар
аяғында басталған Италия тәжiрибесi ШОБ дамыту үшiн қолайлы болып саналады.
Онда тоқыма және терi өндiрiсiмен, аяқ киiм өндiрумен, керамика, жиһазбен
айналысатын шағын және орта кәсiпорындары жұмыс жасаған кейбiр
секторларында кластерлер қалыптасқан едi. Олардың тәжiрибесi көрсеткендей,
кластерге қатысатын кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттi басымдықтарын дамыту
екi аспектiге негiзделедi: мамандануға және кооперацияға. Италия
кластерлерiне тән жалпы ерекшелiктер:
• статикалық бәсекеге қабiлеттiк. Ол кәсiпорынның өндiрiстiк
тиiмдiлiгiмен тiкелей байланысты, жеткiзушiлер мен
мердiгерлердiң қатысуымен шығыны төмен өнiмдердi өндiруге
мүмкiндiк туады. Кәсiпорындар арасындағы еңбек бөлiнiсi
өндiрiстiк процестiң белгiлi бiр учаскесiнде мамандануға
мүмкiндiк бередi;
• динамикалық бәсекеге қабiлеттiк. Бұл фирмалардың, жұмыс күшiнiң,
оқыту орталықтарының, ғылыми-зерттеу институттарының,
зертханалардың және ақыр аяғында фирмааралық кооперациялардың
шоғырлануы нәтижесiнде жинақталып дамитын техникалық бiлiмге
байланысты;
• фирмааралық процестiң нәтижесi болып табылатын тұрақты
инновациялық процесс;
• иiлмелi институционалдық конфигурация. Оған тығыз фирмааралық
кооперация және бiрлескен жобаларға қатысу арқылы жетедi.
1988-1993 жж. жүзеге асқан даниялық жүйелi бағдарлама елдiң бизнестiң
глобалды бәсекелестiкке өтуге дайын болмаған жағдайда жаңа өнiмдердi
жасақтау мен маркетинг, агенттер мен дистрибьютерлер жүйесiн кеңiнен
дамыту, жекелеген тауарларды аяқталған топтарға бiрiктiру арқылы
фирмааралық кооперацияларды дамытуды қарастырған болатын. Италияның сәттi
шыққан тәжiрибесiнiң негiзiнде жасақталған бұл бағдарлама Данияның
технологиялық институтымен жасақталынды, Үкiмет оны қаржыландырып, Ұлттық
индустрия және сауда агенттiгiмен жүзеге асты. Бiрақ iс жүзiнде
бағдарламаға қатысушы фирмалар бiр қалада не ауданда орналасқандықтан,
ұқсас немесе өзара толығып отыратын тауарлар мен қызметтер көрсеткен едi.
Дания үкiметiнiң кездескен негiзгi проблемасы – фирмааралық кооперацияны
елдiң индустриалды мәдениетiнiң бөлiгi деп есептелмеуiнде. Сол себептен
даниялық компаниялардың фирмааралық кооперацияға қарсылықтарын жеңу басты
мәселенiң бiрi болды. 1993 жылы бағдарламаны жүзеге асыру аяқталып, бiрнеше
бағыт бойынша оны сәттi өткен деп есептейдi:
• бағдарламаны жүзеге асырған 5 жыл iшiнде 10-15 мың шағын және
орта кәсiпорындар iшiнен iрiктелiп алынған 5 мыңы фирмааралық
кооперацияның белгiлi бiр формаларына қатыстырылды;
• фирмааралық кооперация ел индустриясының бiр бөлiгiне айналды;
• сұрастыру қорытындысы бойынша фирмалар бағдарламасына
қатысушылардың 75 пайызы жүйелi әдiс арқылы олардың бәсекеге
қабiлеттiгi арттықанын мәлiмдесе, 90 пайызы бағдарламаны iске
асыру аяқталған соң да фирмааралық кооперация практикасын әрi
жалғастыруға дайын екендiгiн мәлiмдедi;
• даниялық тәжiрибенi Европаның көптеген дамыған елдерi, Америка,
Австралия және т.б. пайдаланды.
Ұлыбританияда шағын және орта бизнесте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz