Кәсіпорынның айналым қорларын басқару
Кіріспе
1. Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Нарық жағдайындағы айналым құралдарын тиiмдi басқарудың рөлi
1.3 Кәсiпорында айналым құралдарының жіктелуі және ұйымдастырудың ерекшелігі
1.4 Айналым қорларының тиiмдi әдiстерiн айқындау
2. «Адал агроөнеркәсіптік компания» АҚ мысалындағы айналым қорларын талдау
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау
2.2 «Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ айналым қорларын пайдалануды талдау
2.3 “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ айналым қорларын басқару
3. Кәсіпорында айналым қорларын баскару жолдарын жетілдіру
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту
3.2 Айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету
3.3 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Нарық жағдайындағы айналым құралдарын тиiмдi басқарудың рөлi
1.3 Кәсiпорында айналым құралдарының жіктелуі және ұйымдастырудың ерекшелігі
1.4 Айналым қорларының тиiмдi әдiстерiн айқындау
2. «Адал агроөнеркәсіптік компания» АҚ мысалындағы айналым қорларын талдау
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау
2.2 «Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ айналым қорларын пайдалануды талдау
2.3 “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ айналым қорларын басқару
3. Кәсіпорында айналым қорларын баскару жолдарын жетілдіру
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту
3.2 Айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету
3.3 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін арттыру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кәсіпорынның айналым құралдарын басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Айналым қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы әлемдiк тәжiрибенi ескеретiн, қазiргi заманға сай құқық нормаларымен реттелетiн, нақты түбiрлi реформалау негiзiнде елдi тұрақты өркендену өмiр жолына түсуге мүмкiндiк беретiн әлеуметтiк-экономикалық, конституциялық, мемлекеттiк-құқықтық дамудың жаңа кезеңiне өттi. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық стратегиясында айтылған, стратегия Қазақстан Республикасының Президентiнiң тапсырыстары мен Президенттiң халқына арнаған “Қазақстан – 2030: “Гүлдену, қауiпсiздiк және Қазақстан халқының жағдайын жақсартуға бағытталған ұзақ мерзiмдi стратегия” талаптарына сәйкес жасалынды [2,3-4б].
Аталған стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi мемлекеттiк экономикалық саясатты қалыптастырып, экономиканың шикiзаттық бағыттан өңдеу салаларына бет бұруға мүмкiндiк беретiн экономика салаларын әртараптандыру арқылы тұрақты дамуға мүмкiндiк бередi. Бәсекеге қабiлеттi және экспортқа бағытталған тауарлар, өңдеу саласындағы жұмыстар мен қызметтер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мiндетi болып табылады.
Бәсекелестiк – экономиканың тиiмдi дамуының негiзгi механизмi. Тиiмдi бәсекелестiкке жағдай жасау, әдiл бәсекелестiктi қорғау мен қолдау мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мақсаттары – экономиканы әртараптандыру мен өндiрiстi модернизациялануды жүзеге асыруға мол мүмкiндiк бередi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi және әлемнiң қарқынды дамыған елдер қатарына қосылуға негiз болатын басымдылықтары айқындалды.
Бұл туралы 2004 жылдың 19 наурызында шыққан “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi ұлтқа”; 2005 жылдың 18 ақпанында шыққан “Қазақстан қарқынды экономикалық, әлеуметтiк және саяси модернизация жолында”; 2006 жылдың 1 наурызында шыққан “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу стратегиясы”, 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» сияқты Қазақстан Республикасының Президентiнiң халыққа арнаған жыл сайынғы жолдауларында айтылған [4,5,6,7].
Қазақстан Республикасы әлемдiк тәжiрибенi ескеретiн, қазiргi заманға сай құқық нормаларымен реттелетiн, нақты түбiрлi реформалау негiзiнде елдi тұрақты өркендену өмiр жолына түсуге мүмкiндiк беретiн әлеуметтiк-экономикалық, конституциялық, мемлекеттiк-құқықтық дамудың жаңа кезеңiне өттi. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық стратегиясында айтылған, стратегия Қазақстан Республикасының Президентiнiң тапсырыстары мен Президенттiң халқына арнаған “Қазақстан – 2030: “Гүлдену, қауiпсiздiк және Қазақстан халқының жағдайын жақсартуға бағытталған ұзақ мерзiмдi стратегия” талаптарына сәйкес жасалынды [2,3-4б].
Аталған стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi мемлекеттiк экономикалық саясатты қалыптастырып, экономиканың шикiзаттық бағыттан өңдеу салаларына бет бұруға мүмкiндiк беретiн экономика салаларын әртараптандыру арқылы тұрақты дамуға мүмкiндiк бередi. Бәсекеге қабiлеттi және экспортқа бағытталған тауарлар, өңдеу саласындағы жұмыстар мен қызметтер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мiндетi болып табылады.
Бәсекелестiк – экономиканың тиiмдi дамуының негiзгi механизмi. Тиiмдi бәсекелестiкке жағдай жасау, әдiл бәсекелестiктi қорғау мен қолдау мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мақсаттары – экономиканы әртараптандыру мен өндiрiстi модернизациялануды жүзеге асыруға мол мүмкiндiк бередi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi және әлемнiң қарқынды дамыған елдер қатарына қосылуға негiз болатын басымдылықтары айқындалды.
Бұл туралы 2004 жылдың 19 наурызында шыққан “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi ұлтқа”; 2005 жылдың 18 ақпанында шыққан “Қазақстан қарқынды экономикалық, әлеуметтiк және саяси модернизация жолында”; 2006 жылдың 1 наурызында шыққан “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу стратегиясы”, 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» сияқты Қазақстан Республикасының Президентiнiң халыққа арнаған жыл сайынғы жолдауларында айтылған [4,5,6,7].
қауiпсiздiк және Қазақстан халқының жағдайын жақсартуға бағытталған стратегиясы”
2. 2005 жылдың 18 ақпандағы «Қазақстан экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы
3. ҚР 17.05.03ж. шыққан Қаулысына сәйкес құрылған “2003-2005 жылдарға аранлаған ҚР Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы”
4. ҚР Президентiнiң 2004 жылдың 19 наурызындағы “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi Ұлтқа” жолдауы/ Егемен Қазақстан 20.03.2004ж.
5. ҚР Президентiнiң 2005 жылдың 19 ақпанындағы “Қазақстан қарқынды экономика әлеуметтiк және саяси модернизация жолында” жолдауы / Егемен Қазақстан 19.02.2005ж.
6. ҚР Президентiнiң 2006 жылдың 1 наурызындағы “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу стратегиясы” жолдауы / Егемен Қазақстан 02.03.06ж.
7. 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» сияқты Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жолдауы
8. Устинов В.А. “Экономика управления предприятием” Учебное пособие. М.: ГАУ 1993г.
9. Шмалин А.Г. “Основы и проблемы экономики предпрития”. М: Инфра-М 1999г.,
10. “Экономика предприятия” по ред. В.А. Швандера. М, 2002г.
11. Акулич В.В. Анализ эффективности использования оборотных средств // Планово-экономический отдел. 2004. №3. С. 75-77.
12. Сергеев И.В. «Экономика организации (предприятия)» - М., 2008. с. 354-376
13. www.bauka.kz
14. Адал АӨК жылдық есептері, 2007-2008 жылдар
15. nukte.ucoz.kz
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М: Инфра-М, 2004г.
17. www.kaznex.kz
18. Котлер Ф., Армстронг Г. Основы маркетинга, 9-е издание.: Пер. с англ. – М.: Издательский дом “Вильямс”, 2003. – 1200с.: ил.- Парал. Тит. Англ.
19. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д. Эриашвили, К. Ховард, Ю.А. Цыпкин и др.; Под. Ред. Н.Д. Эриашвили. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 623с.
20. Амблер Т. Практический маркетинг / Пер. с англ. под. Общей ред. Ю.Н. Каптуревского. – СПб: Издательство “Питер”, 1999. – 400с. – (Серия “Теории и практика менеджмента”).
21. Котлер Ф. Маркетинг менеджмент /Пер. с англ. под ред. О.А. Третьяк, л.А. Волковой, Ю.Н. Каптуревского. – СПб: Издательство “Питер”, 2000.- 896с.: ил. (Серия “Теория и практика менеджмента”).
22. Шаекина Ж.М., Набиев Е.Н., Базарова С.К. Основы маркетинга. Учебно-практическое пособие по дистанционному обучению. Караганда, 1999. – 146с.
23. Есимжанова С.Р. Маркетинг в Казахстане: теория, методология, практика. – Монография. – Алматы: “Аян-Эдет”, 2001. 288с.
24. Голубков Е.П. Основы маркетинга. – М.: Изательство “Финпресс”, 1999.-656с.
25. Маркетинг: Под. ред. А.Н. Романова. – М.: Банки и Биржи, ЮНИТИ, 1996.-560с.
26. Завьялов П.П. Маркетинг в схемах, рисунках, таблицах: Учебное пособие. – М: ИФРА – М, 2000. – 496с.
27. Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле Kaz. Алматы, Издательство “ПрессАТАше”, 2005. - 400с.
28. Дюсембаев А.Д. Маркетинговые исследования: методологические, методические и практические методы. – Караганда, 2001.- 412с.
29. Ежегодное послание Президента Республики Казахстан к народу Казахстана // АВИАТРЭК-регион. 02.03.2005, С.5-6.
30. Программа Правительство Республики Казахстан на 2006-2008 годы Утверждена указом Президента Республики Казахстан от 30 марта 2006 года, №80 // Казахстанская правда. – 2006ж.-№ – 01.04. 2006.- С.9-11.
31. “Жеке кәсіпкерлік туралы” Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан. – 07.02.2006, Б.5-6, 11-14.
32. Досанов Д., Курманов О. Малый бизнес: мировой опыт и казахстанская реальность // Саясат-Policy. – 2006.-№12, С.32-35.
33. Амирбекова С. Франшиза для своих // “Эксперт Казахстан”.-2004.-№15(17), 12с.
34. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан-2030” Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – А.: Білім, 1997.-170б.
35. “2003-2015 жылдарға Қазақстан Республикасының индустриалық-инновациялық дамуының стратегиясы” Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылдың 17-ші мамырындағы №1096 Жарлығымен Бекітілген // www.akorda.kz
2. 2005 жылдың 18 ақпандағы «Қазақстан экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауы
3. ҚР 17.05.03ж. шыққан Қаулысына сәйкес құрылған “2003-2005 жылдарға аранлаған ҚР Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы”
4. ҚР Президентiнiң 2004 жылдың 19 наурызындағы “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi Ұлтқа” жолдауы/ Егемен Қазақстан 20.03.2004ж.
5. ҚР Президентiнiң 2005 жылдың 19 ақпанындағы “Қазақстан қарқынды экономика әлеуметтiк және саяси модернизация жолында” жолдауы / Егемен Қазақстан 19.02.2005ж.
6. ҚР Президентiнiң 2006 жылдың 1 наурызындағы “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу стратегиясы” жолдауы / Егемен Қазақстан 02.03.06ж.
7. 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» сияқты Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жолдауы
8. Устинов В.А. “Экономика управления предприятием” Учебное пособие. М.: ГАУ 1993г.
9. Шмалин А.Г. “Основы и проблемы экономики предпрития”. М: Инфра-М 1999г.,
10. “Экономика предприятия” по ред. В.А. Швандера. М, 2002г.
11. Акулич В.В. Анализ эффективности использования оборотных средств // Планово-экономический отдел. 2004. №3. С. 75-77.
12. Сергеев И.В. «Экономика организации (предприятия)» - М., 2008. с. 354-376
13. www.bauka.kz
14. Адал АӨК жылдық есептері, 2007-2008 жылдар
15. nukte.ucoz.kz
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности М: Инфра-М, 2004г.
17. www.kaznex.kz
18. Котлер Ф., Армстронг Г. Основы маркетинга, 9-е издание.: Пер. с англ. – М.: Издательский дом “Вильямс”, 2003. – 1200с.: ил.- Парал. Тит. Англ.
19. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д. Эриашвили, К. Ховард, Ю.А. Цыпкин и др.; Под. Ред. Н.Д. Эриашвили. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 623с.
20. Амблер Т. Практический маркетинг / Пер. с англ. под. Общей ред. Ю.Н. Каптуревского. – СПб: Издательство “Питер”, 1999. – 400с. – (Серия “Теории и практика менеджмента”).
21. Котлер Ф. Маркетинг менеджмент /Пер. с англ. под ред. О.А. Третьяк, л.А. Волковой, Ю.Н. Каптуревского. – СПб: Издательство “Питер”, 2000.- 896с.: ил. (Серия “Теория и практика менеджмента”).
22. Шаекина Ж.М., Набиев Е.Н., Базарова С.К. Основы маркетинга. Учебно-практическое пособие по дистанционному обучению. Караганда, 1999. – 146с.
23. Есимжанова С.Р. Маркетинг в Казахстане: теория, методология, практика. – Монография. – Алматы: “Аян-Эдет”, 2001. 288с.
24. Голубков Е.П. Основы маркетинга. – М.: Изательство “Финпресс”, 1999.-656с.
25. Маркетинг: Под. ред. А.Н. Романова. – М.: Банки и Биржи, ЮНИТИ, 1996.-560с.
26. Завьялов П.П. Маркетинг в схемах, рисунках, таблицах: Учебное пособие. – М: ИФРА – М, 2000. – 496с.
27. Нусупбаев М., Сейтимов Е. Бизнес в стиле Kaz. Алматы, Издательство “ПрессАТАше”, 2005. - 400с.
28. Дюсембаев А.Д. Маркетинговые исследования: методологические, методические и практические методы. – Караганда, 2001.- 412с.
29. Ежегодное послание Президента Республики Казахстан к народу Казахстана // АВИАТРЭК-регион. 02.03.2005, С.5-6.
30. Программа Правительство Республики Казахстан на 2006-2008 годы Утверждена указом Президента Республики Казахстан от 30 марта 2006 года, №80 // Казахстанская правда. – 2006ж.-№ – 01.04. 2006.- С.9-11.
31. “Жеке кәсіпкерлік туралы” Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан. – 07.02.2006, Б.5-6, 11-14.
32. Досанов Д., Курманов О. Малый бизнес: мировой опыт и казахстанская реальность // Саясат-Policy. – 2006.-№12, С.32-35.
33. Амирбекова С. Франшиза для своих // “Эксперт Казахстан”.-2004.-№15(17), 12с.
34. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан-2030” Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – А.: Білім, 1997.-170б.
35. “2003-2015 жылдарға Қазақстан Республикасының индустриалық-инновациялық дамуының стратегиясы” Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылдың 17-ші мамырындағы №1096 Жарлығымен Бекітілген // www.akorda.kz
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Орыншаих А.
Кәсіпорынның айналым қорларын баскару.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050506- Экономика мамандығы
Алматы 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Ә.Н. Дәуренбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның айналым қорларын баскару.
050506- Экономика мамандығы бойынша
Орындаған Орыншаих А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Мурсалим М.О.
Алматы 2010
Мазмұны
Бет
саны
Кіріспе 5-7
Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі 8
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні8-12
мен маңызы
Нарық жағдайындағы айналым құралдарын тиiмдi басқарудың рөлi 13-16
Кәсiпорында айналым құралдарының жіктелуі және ұйымдастырудың 17-27
ерекшелігі
1.4 Айналым қорларының тиiмдi әдiстерiн айқындау 28-32
2. Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ мысалындағы айналым қорларын 33
талдау
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау 33-37
2.2 Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ айналым қорларын пайдалануды 38
талдау
2.3 “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ айналым қорларын басқару 38-44
Кәсіпорында айналым қорларын баскару жолдарын жетілдіру 45
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту 45-49
50-55
3.2 Айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету
3.3 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін арттыру жолдары 56-60
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Кәсіпорынның айналым құралдарын басқару механизмін жетілдіру отандық
экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі
жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым
қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті
және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға
болады. Айналым қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді
қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі
болып табылады.
Қазақстан Республикасы әлемдiк тәжiрибенi ескеретiн, қазiргi заманға
сай құқық нормаларымен реттелетiн, нақты түбiрлi реформалау негiзiнде елдi
тұрақты өркендену өмiр жолына түсуге мүмкiндiк беретiн әлеуметтiк-
экономикалық, конституциялық, мемлекеттiк-құқықтық дамудың жаңа кезеңiне
өттi. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған
Индустриялық-инновациялық стратегиясында айтылған, стратегия Қазақстан
Республикасының Президентiнiң тапсырыстары мен Президенттiң халқына арнаған
“Қазақстан – 2030: “Гүлдену, қауiпсiздiк және Қазақстан халқының жағдайын
жақсартуға бағытталған ұзақ мерзiмдi стратегия” талаптарына сәйкес
жасалынды [2,3-4б].
Аталған стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi мемлекеттiк
экономикалық саясатты қалыптастырып, экономиканың шикiзаттық бағыттан өңдеу
салаларына бет бұруға мүмкiндiк беретiн экономика салаларын әртараптандыру
арқылы тұрақты дамуға мүмкiндiк бередi. Бәсекеге қабiлеттi және экспортқа
бағытталған тауарлар, өңдеу саласындағы жұмыстар мен қызметтер өндiрiсi
мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мiндетi болып
табылады.
Бәсекелестiк – экономиканың тиiмдi дамуының негiзгi механизмi. Тиiмдi
бәсекелестiкке жағдай жасау, әдiл бәсекелестiктi қорғау мен қолдау
мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мақсаттары –
экономиканы әртараптандыру мен өндiрiстi модернизациялануды жүзеге асыруға
мол мүмкiндiк бередi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi және әлемнiң қарқынды
дамыған елдер қатарына қосылуға негiз болатын басымдылықтары айқындалды.
Бұл туралы 2004 жылдың 19 наурызында шыққан “Бәсекеге қабiлеттi
Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi ұлтқа”;
2005 жылдың 18 ақпанында шыққан “Қазақстан қарқынды экономикалық,
әлеуметтiк және саяси модернизация жолында”; 2006 жылдың 1 наурызында
шыққан “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу
стратегиясы”, 2010 жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері сияқты Қазақстан Республикасының
Президентiнiң халыққа арнаған жыл сайынғы жолдауларында айтылған [4,5,6,7].
Қазақстан Республикасының Үкiметi тарапынан нарығын әртараптандыру
мақсатында осы салаға қатысты мемлекет пен барлық байланыс операторларының
қызығушылықтарының балансын бейнелейтiн, нарығындағы барлық бағыттар
бойынша еркiн және бәсекелестiң дамуын қамтамасыз ететiн нормативтiк база
даярланды. Әртараптандыру процесi нәтижесiндегi бәсекелестiктiң күрделенуi
нарығындағы позитивтi үрдiстердiң объективтi катализаторы болу керек.
Мұндай жағдайда “Адал агроөнеркәсіптік” компаниясы ырықтандырылған
нарығында бар мүмкiндiктерi мен күш-жiгерлерiн лидерлiк позицияны иеленiп,
осы нарықта белсендi “ойыншы” болуға жұмсайды. Бұл мiндеттi тиiмдi шешу
компанияның мақсатты бизнеске бағыттылығын қалыптастыру, қолда бар кадрлық
әлеуеттi және өндiрiстiк ресурстарды толық қолдану, жоғары технологиялар
базасындағы инвестициялық белсендiлiктi кеңейту, корпоративтi басқару
деңгейiн жоғарылату негiзiнде мүмкiн болады.
2005 жылға қойылған мiндеттердi тиiмдi жүзеге асыру “Адал
агроөнеркәсіптік компания” АҚ жүйелi компания ретiндегi статусын нығайтуға,
ел Президентiнiң жолдауының негiзгi жағдайларын, саланы әртараптандыру
бағытталған Үкiмет бағдарламасын орындауға жағдай жасайды. Даму векторы
компания активтерiнiң өсуiне, қазақстандық нарықтағы оның белсендi ролiн
нығайтуға және әлемдiк нарықтарға шығуға бағытталуы қажет.
Сондықтан “Адал агроөнеркәсіп” компаниясында айналым құралдарын тиiмдi
басқарудың мәнi зор. Олар кәсiпорын мүлкiнiң құрамдас бөлiктерiнiң бiрi
болып табылады. Айналым құралдарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану –
кәсiпорынның оңтайлы қызмет етуiнiң басты шарттарының бiрi. Нарық
қатынастарының дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын айқындайды.
Ақшаның құнсыздануы жоғары деңгейi, төлем қабiлетсiздiк және басқа жағымсыз
жағдайлар кәсiпорынның айналым құралдарына қатысты саясатын өзгертуге
мәжбүрлеп, толықтырудың жаңа көздерiн iздеуге, оларды қолдану барысындағы
проблемаларды зерттеуге итермелейдi.
Өндiрiстiң үздiсiздiгiн қамтамасыз ететiн, оның материалдық негiзiн
қалайтын шарттарының бiрi –– айналым құралдарын жиi жаңарту болып табылады.
Ол өз кезегiнде олардың айналымдылығы түрiнде жүзеге асатын, айналым
құралдарының үздiксiздiгiн қамтиды.
Дипломдық жұмыс мақсаты – кәсiпорынның айналым құралдарын басқаруды
кешендi экономикалық негiздеу және кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi
басқаруды жүзеге асыруға бағытталған шаралар жүйесiн ұсыну болып табылады.
Дипломдық зерттеулердiң негiзгi мақсатын iске асыру үшiн келесiдей
мiндеттер қарастырылған:
- кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi пайдалану мен олардың
жағдайын бағалау;
- айналым құралдарын тиiмдi қолдану көрсеткiштерi жүйесi мен
қолданылған әдiстердiң мақсаттылығын негiздеу;
- кәсiпорынның ағымдағы қаржылық қажеттiлiктерi мен меншiктi айналым
құралдарын тиiмдi басқаруды бағалау.
Дипломдық зерттеулердiң әдiстемелiк негiзi қаржылық талдау:
бухгалтерлiк есепті талдау; математикалық статистика құралдары мен
әдiстерi; статистикалық мәлiметтер тобы мен жиынтығы; динамикалық
қатарларды талдау; кәсiпорынның айналым қорларын басқарудың қазiргi заманғы
әдiстерi; кәсiпорынның ағымдағы қаржылық қажеттiлiктерiн басқару сияқты
әдiстердi құрайды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттелетiн тақырып өзектiлiгi негiзделiп, мақсаттар мен
мiндеттер белгiленiп, зерттелiнетiн тақырып объектiсi мен пәнi айқындалады,
әдiстемелiк және ақпараттық база көрсетiледi.
Бiрiншi бөлiмде кәсiпорынның айналым құралдарын басқарудың теориялық
негiздерi көрсетiлген, олардың нарықтық экономикадағы рөлi айқындалады,
кәсiпорында айналым құралдарын ұйымдастыруға қатысты сұрақтар, сонымен
қатар айналым құралдарының қажеттiлiктерiн айқындау әдiстерi келтiрiлген.
Дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмi “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ
айналым құралдарын басқару мен әдiстемелiк аспектiсiн талдауға арналған:
кәсiпорынның айналым құралдарына деген қажеттiлiктi айқындау әдiстерi,
кәсiпорынның таза айналым капиталы мен ағымдағы қаржылық қажеттiлiктi
айқындау әдiстерi көрсетiлiп, кәсiпорынның экономикалық талдауы
келтiрiлген.
Үшiншi бөлiмде қойылған мiндеттер шегiндегi кәсiпорынның айналым
құралдарын басқарудың механизмiн жетiлдiруге бағытталған ұсыныстар жүйесi
ұсынылған.
Қорытындыда негiзгi қорытындылар түйiнделiп, зерттелетiн тақырыпқа
қатысты ұсыныстар жасалынады.
1. Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні
мен маңызы
Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру бойынша шаралар жүйесінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағдарламасымен негізгі және айналмалы
қорларды пайдалану деңгейін едәуір арттыру, ұлттық экономика салалары
бойынша кәсіпорындарда және ұйымдарда қор қайтарымын арттыруға
бағытталған шаралар кешенін ұдайы өндірістегі, өнеркәсіп жұмысының
көрсеткіштерін жақсартуға және оның тиімділігін арттырудағы рөлі мен
экономикалық мәнімен алғышартталған.
Негізгі және айналмалы қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең
алдымен, еңбек құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы
үлесімен анықталады. Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп
жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды.
Экононмикалық дәуірлер не өндіретіндігін емес, қалай еңбек құралдарымен
өндірілетіндігін өзгешелейді. К.Маркс Еңбек құралдары тек қана адамдық
жұмыс күнінің дамуының өлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жүзеге
асырылатын қоғамдық қатынастардың көрсеткіші, – деп жазған.
Кәсіпорын іскерлігіне авансталған барлық құралдарды капитал деп атауға
болады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын құру кезінде онын шаруашылық
құралдары актив, ал олардың қаржыландыру көздері – меншікті капитал және
кәсіпорынның міндеттемелері деп аталады.
Шаруашылық субъектілері өзінің қызметін жүзеге есыру үшін материалдық-
техникалық қор (МТҚ) құру керек. МТҚ-дың негізін негізгі қорлар құрайды.
Кәсіпорынның шарушылық өндірістік іскерлігінің аса маңызды құраушысы
болып негізгі қорлар болып табылады.
Негізгі қорлар өзінің натуралдық түрін сақтай отырып, көптеген
өндірістік кезеңдерге қатысып, ал құндары дайындалатын өнімге бөліктермен
ауыстырылатын еңбек құралы.
Өндіріс процессінде қатысатын барлық еңбек қорлары (машина, жабдық,
т.б.) анық жүзеге асырылуына жағдай жасайды (өндірістік ғимараттар,
гидротехникалық құралдар, плотиналар, арналар, эстакадалар, көлік
құралдары, жолдар, тунельдер, электр жүйелері, құбырлар), еңбек заттары мен
өнімдерін сақтау мен қозғалту үшін қызмет ететін өндірістік негізгі қорлар
болып табылады. Негізгі өндірістік қорлар құрамына тек өнімнің тұтыну құнын
құруға ғана емес, сондай-ақ, оның құнын құруда қатысатын өндіріс құралдары
да кіреді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес, негізгі құралдар – бұл ұзақ уақыт бойы (1 жылдан астам) материалдық
өндірісті де, өндірістік емес салада да әрекет ететін материалдық активтер.
Негізгі қорлардың ерекше өзгешеліктері мыналар:
а) олардың шаруашылық қызметте көп дүркінді қатысуы;
б) натуралды – заттық үлгісін сақтауы;
в) өзінің құнын дайын өнімге (жұмысқа, қызметке) қызмет кезеңі
барысында біртіндеп аударады.
Соңғы тармақ негізгі құрал-жабдыққа амортизациялық төлемді есептеу
арқылы асырылады, ал оларға төмендегілер: жер, аяқталмаған күрделі құрылыс,
резервте, қорда және консервацияда тұрған объектілер енбейді.
Сонымен қатар кітапханалық қорларға, өнім малына, енеге
(буйвол), бұғыларға және өгіздерге амортизациялық есептеулер жүргізілмейді.
Амортизация – негізгі қорлардың (ғимараттардың, машиналардың,
жабдықтың) тозуы есепті оның құндылығының бірте-бірте төмендеуі сондай-ақ
негізгі қорларды жаңарту үшін қаражатты қорландыру мақсатымен осы қорлар
құнынан өндірілетін өнімге бірте-бірте көшуі.
Амортизациялық өтелім – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін, яғни
оны ұдайы өндіру үшін осы қорлар құнының бір бөлігін аударып отыру.
Тозу – негізгі құралдар объектілерінің физикалық және моральдік
қасиеттерінің жоғалуы.
Салық салу мақсатында негізгі құралдарға құны 40 айлық
есептік көрсеткіштен асатын және Жарлықтың 20 бабына сәйкес амортизацияға
жататын қызмет мерзімі 1 жылдан асатын активтер жатады. Осыған сәйкес
негізгі құралдар, олардың қалдық құнынан 7-ден 30%-ке дейінгі амортизация
нормасымен топтарға топтастырылады.
Негізгі қорлар, тек ең алдымен олардың экономикалық зерттелуі мен
жалпылауы үшін негізгі қорлар жіктелуі деп аталатын натуралды заттай құрамы
бойынша топталуы аса маңызды. Негізгі қорлардың бухгалтерлік есебінің дұрыс
ұйымдастырылуының негізі болып қорлар бекітілген типтік жіктелуі мен оларды
есепте бағалаудың ортақ принципі табылады [8].
Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында
жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі
құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге серпялық –
кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір
оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады.
Инвентарлы нөмір қабылдау –беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б.
инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.
Қазіргі уақытта негізгі қорларға келесі типтік жіктелуі қабылданған:
1. Жер – субъект меншік құқығында алған жердің мөлшері мен құны. Жерге
меншік құқығы “Жер учаскесіне меншік құқығына актісімен” расталуы тиіс.
Инвентарлық объект болып жер учаскесіне меншік құқына акт берілген әрбір
жер учаскесі табылады.
2. Ғимараттар тағайындау – тұрғындар еңбегі, тұрғындар
жайы, әлеуметтік - мәдени қызмет көрсету үшін және материалдық
құндылықтардың сақталуы үшін жағдайлар жасауда айқындалатын архитектуралық-
құрылыстық объектілер. Инвентарлық объект болып әрбір жеке тұрған ғимарат
саналады.
3. Құрылғылар – еңбек құралдарының өзгеруіне байланысты емес қандай-
да болсын қызметтерді орындау жолымен өндіріс процессін жүзеге асыруға
тағайныдалған инженерлік -құрылыстық объектілер (шахталар, мұнай мен газ
скважинасы, эстакада, көмірлер). Инвентарлық объкет болып барлық мүлік
-жайымен бірге бір тұтасты құрайтын әр жеке құрылғы.
4. Беріліс қондырғылары – электрлік, жылу және механикалық энергияны
өткізу қондырғылары (электр өткізу жүйелері, жылу жүйелері, құбырлар).
5. Машиналар мен жабдықтар, инвентарлы объект болып басқа бір
инвентарлық объектісінің бөлігі бол ып табылмайтын құрама құралдар,
фундамент, қоршауларды, қажет заттарды қоспағандағы әрбір машина табылады.
Негізгі құралдар, бұл 5 топшадан тұрады:
- өлшегіштер және реттеуші құралдар мен қондырғылар, лабораториялық жабдық;
технологиялық процесстерді реттеу, өлшеу және бақылау үшін,
лабораториялық тәжірибелер мен зерттеулер жүргізу үшін тағайындалған;
- есептегіш техника: процестерді жеделдету мен автоматтандыруға арналған
машина, қондырғы құралдар (электр, есептегіш, басқарушы және т.б.
есептегіш машиналар);
- өзге де машиналар мен жабдықтар: машина, аппарат және басқа жабдықтар
(телефон станцияларының жабдықтары, өрт сөндіргіш машиналар).
6. Көлік құралдары – адамдар мен жүктердің орнын ауыстыру үшін
тағайындалған қозғалыс құралдары (автомобиль, теміржол және су көліктерінің
қозғалмалы құралы). Инвентарлы объектісі болып оған жататын бүкіл керектер;
7. Құрал – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаланды-
рылмаған құралдары немесе машиналарға тіркелінген металл, ағаш және т.б.
өңдеу құралдары ғана табылады;
8. Өндірістік инвентарь – өндірістік операцияларды орындау немесе
жеңілдетуге арналған өндірістік тағайындаудағы құралдар - жұмыс үстелдері,
верстактар, шкафтар;
9. Шаруашылық инвентарь – кеңселік және шаруашылық инвентарь (үстел,
щкаф, кілем);
10. Еңбек және өнім малы, еңбек малы - жылқы, түйе және т.б. жұмыс
малдары. Өнім малы – ірі қара мал жылқы, түйе және т.б. инвентарлық объект
- әрбір ересек жануар.
11. көп жылық екпе ағаштар.
12. Жерді жаңарту бойынша күрделі шығындар (құрылғыларсыз) -
шаруашылықта қолдану үшін жерді жақсарту бойынша шараларға инвентарлық
сипаттағы шығындар (алаңдарды тастардан тазарту , жер учаскесінің
планировкасы).
13. Басқа да негізгі қорлар – кітапхана сөрелері, спорттық инвентарь,
мұражайлық құндылықтар.
Иеленуі бойынша негізгі құралдар жеке меншік және жалға алынған болып
бөлінеді. Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде болады және оның
балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ұйымдардан уақытша
пайдалануға ақыға алынған.
Өндірістік процеске қатысу сипаты б ойынша істегі және тұрған
(запаста немесе консервацияда тұрған негізгі құралдар).
Негізгі құралдарды пайдалану сипаты бойынша былай жіктеледі:
- істегі (пайдаланудағы);
- істемей тұрған ( консервациядағы);
- запастағы.
Негізгі қызметке қатысу сипаты мен құнынан өндіріс және айналым
шығындарына ауыстыру тәсілі бойынша негізгі құралдар былай бөлінеді:
Белсенді (олардың қатысу жұмыс сағаттарының мөлшерімен, жұмыстар
көлемімен өлшене алады);
Бәсең (ғимарат, құрылыс). Олардың негізгі қызметке қатысуын қандай
да бір көрсеткіштерде өлшеу мүмкін емес. Негізгі құралдардың бухгалтерлік
есебінің басты міндеттері:
- алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын
бақылау;
- амортизацияны дұрыс және уақытылы есептеу;
- бюджетке аударылатын мүлік салығын дұрыс есептеу үшін мәліметтер
алу;
- реконструкцияға, модернизацияға және жөндеуге қаражаттардың дұрыс
және тиімді пайдалануын бақылау;
- негізгі құралдардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану
тиімділігін бақылау бақылау;
- негізгі құралдардың бар болуы және қозғалысы жөнінде есеп беруді
құру үшін мәліметтер алу.
Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптің негізгі құралдар Қазақстанның
ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Негізгі қорлар және негізгі
құралдарға ұзақ мерзімді инвестициялар кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен
қызметі нәтижесінде жан-жақты әсер тигізеді.
Негізгі құралдар қоғамның материалдық қорын жоспарлы қалыптасуына және
оларды өнім өндірісі мен тұрғындардың мәдени тұрмыстық қажеттерін
қанағаттандыру үшін біздің экономикамыздың салаларында қолданылуы бойынша
өзіндік экономикалық категорияны анықтайды [9].
Негізгі құралдардың мөлшерінен, сапасынан және тиімді пайдалануынан
табыстың өсу қарқыны, өндірістің дамуы және кәсіпорынның
тұтынушыларының еңбек және тұрмыс жағдайларының жақсаруы тәуелді.
Себебі, негізгі құралдар кәсіпорынның экономикалық потенциалын
айқындайды:
Ғылыми-техникалық прогресс негізінде өнеркәсіпте өндірістік
негізгі қорлардың жаңаруы мен сапалық жетілуінің интенсивті процессі орын
алды. Бұл 2 жолмен орындалады:
- жаңа кәсіпорын құрылысы, сондай-ақ кәсіпорын реконструкциясымен
кеңейтілуі кезінде аса жоғары техникалық деңгейдегі
негізгі құралдар құрумен;
- негізгі құралдарды модернизациялау, сапалық жетілдіру мен және
оларды жаңа техника түрлерімен ауыстыруыменен [10].
Негізгі құралдар құрамында абсолютті және салыстырмалы түрде
техникалық алдыңғы қатарлы, жаңа еңбек құралдары артуда. Жаңа
негізгі қорлардың, әсіресе өндіріс құралдарының өсуі еңбекті қарулануды
арттырады, ал бұл еңбек өнімділігінің өсуінің басты факторы болып табылады.
Негізгі құралдарға үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, көлік
құралдары, шаруашылық құрал-саймандар және т.б. қызмет мерзімі бір жылдан
асқан материалдық құралдар жатады. негізгі құралдардың аналиткалық есебі
арнайы тізімде тіркеуге жататын карточкаларда әрбір инвентарь объектісі
бойынша жеткізіледі. Объектілердің саны аз болған жағдайда есеп
инвентарь кітабында жүргізіледі.
Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен , еңбек
құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы үлесімен анықталады.
Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп жағдайда кез-келген
қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды.
2. Нарық жағдайындағы айналым қорларын тиiмдi басқарудың рөлi
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға және оның қаржылық жағдайын
күшейтуге бағытталған шаралар жүйесiнде айналым құралдарын ұтымды қолдану
сұрақтары маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар қалыптасуы шартында
айналым құралдарын қолдануды жақсарту проблемасының өзектiлiгi ұлғая түстi.
Кәсiпорын қызығушылығы өздерiнiң өндiрiстiк-шаруашылық қызметi нәтижесiнде
толық жауапкершiлiктi талап етедi. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы айналым
құралдарының жағдайына тiкелей тәуелдi болғандықтан және шаруашылық
нәтижесiн шығындармен өлшеу, меншiктi құралдармен шығындарды өтеу керек
болғандықтан кәсiпорындар айналым құралдарын оңтайлы ұйымдастыруға –
олардың қозғалысын мүмкiн болатын минималды сомамен ұйымдастыру арқылы
неғұрлым көп болатын экономикалық әсерге қол жеткiзуге қызығушылық
бiлдiредi.
Айналым құралдарын ұйымдастыру олардың тиiмдiлiгiн арттыру
проблемасының жалпы кешенiндегi негiздеме болып табылады.
Айналым құралдарын ұйымдастыру келесiлердi қамтиды :
- айналым құралдарының құрылымы мен құрамын айқындау;
- кәсiпорынның айналым құралдарына қажеттiлiктерiн анықтау;
- айналым құралдарының қалыптасу көздерiн анықтау;
- айналым құралдарын үйлестiру және басқару;
- айналым құралдарының қауiпсiздiгiне жауапкершiлiк және оларды
тиiмдi қолдану.
Айналым құралдарының құрамы өндiрiстiк айналым қорлары мен айналыс
қорларын қалыптастыратын элементтер жиынтығын бiлдiредi, яғни жеке
элементтерге бөлудi қарастырады.
Айналым қорларының құрылымы жеке өндiрiстiк айналым қорларының
элементтерi мен айналым құралдарының ара-қатынасын бiлдiредi, яғни айналым
құралдарының жалпы сомасындағы әр элементтiң үлесiн бiлдiредi.
Өндiрiстiк айналым қорларының басымды бөлiгiне шикiзат, негiзгi және
көмекшi материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, отын және
жанармай сияқты еңбек құралдары жатады. Сонымен қатар өндiрiстiк айналым
қорларына құны төмен және тез тозатын заттар, құралдар, арнайы құрылғылар,
инвентарь, ағымдағы жөндеуге қажет қосалқы бөлшектер, арнайы киiм сияқты
еңбек заттары да жатады. Бұл еңбек заттары бiр жылға дейiн қызмет етедi.
Айналыстағы құралдар құнының шектеулiгi өзгерiп отырады, олар негiзгi
қорлармен жүргiзетiн бағалау мен оларды сатып алу кезеңiне байланысты.
Сонымен бiрге кәсiпорында бұл еңбек заттарының атаулары мыңға жуық
болады, соның нәтижесiнде ол тозу есебiн жүргiзудi техникалық жағынан
қиындатады. Сондықтан тәжiрибеде оларды негiзгi емес айналым қорларына
жатқызады.
Аталған құралдар мен еңбек заттары өндiрiстiк айналым құралдарының
тобы өндiрiстiк запастарды құрайды. Олармен қоса өндiрiстiк айналым
қорларына аяқталмаған өндiрiс пен болашақ кезең шығындары кiредi.
Өндiрiстiк айналым құралдары аванстайтын құралдардың негiзгi мiндетi
өндiрiстiң үздiксiздiгiн және ырғақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Өндiрiстiк айналым құралдары басқа кәсiпорындарда айналыс құралдары
болады. Оларға қоймадағы дайын өнiм, тиелген тауарлар, кәсiпорын
кассасындағы және банк ақша-қаражаттары, дебиторлық қарыздар, басқа
қаражаттар жатады. Айналыс құралдарының негiзгi мiндетi айналыс үрдiсiн
ресурстармен қамту болып табылады. Айналым құралдарының құрылымы мен құрамы
экономиканың әртүрлi саласында бiрдей емес. Олар өндiрiстiк, экономикалық
және ұйымдастырушылық тәртiп факторларымен анықталады. Мысалы сүт жасау
саласында өндiрiстiк цикл ұзақ болғандықтан аяқталмаған өндiрiс үлесi
жоғары. Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi кәсiпорындарында басты орынды шикiзат
пен материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсiбiнде (мысалы сүт, май
өндiретiн кәсiпорындар) көмекшi материалдар запасы жоғары.
Құралдар, құрылғылар, приборлар көп көлемде қолданылатын
кәсiпорындарда құны төмен және тез тозатын заттардың үлес салмағы жоғары
болады.
Дайын өнiм, тиелген тауарлар, дебиторлық қарыз көлемiне өнiмдi өткiзу
жағдайы, жағдайы мен олардың формасы әсер етедi.
Кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi қолдануға жиi қарама-қарсы
бағытта болып келетiн көптеген факторлар әсер етедi (1.-сурет). Әсер ету
кеңдiгi мен басқарылу деңгейiне байланысты факторларды шартты үш топқа
бiрiктiруге болады: жалпы экономикалық, ұйымдастырушылық және техникалық
прогреспен байланысты факторлар.
Cурет 1 - Айналым құралдарын тиiмдi қолдануға әсер ететiн факторлар
Жалпы экономикалық факторларға тауар айналымы мен оның құрылымы
көлемiнiң өзгеруi өндiрiстiк күштердi орналастыру, қоғамдық еңбектiң
өнiмдiлiк динамикасы, тауар айналысы мен салалардағы, оларға қызмет
көрсететiн шаруашылықтар жатады.
Ұйымдастырушылық-экономикалық факторларға сауда кәсiпорындарының
көлемiнiң өзгерiсi, олардың мамандануы, сауданың жаңа тәсiлдерiн енгiзу
және т.б. жатады.
Техникалық прогреспен байланысты факторларға саудаға қызмет көрсететiн
саладағы технология мен қолданылатын техниканың өзгеруi (транспорт,
байланыс, шаруашылық); сауда үрдiсiнiң автоматизациясы жатады.
Айналым құралдарын тиiмдi қолдануға және олардың айналымдылығының
жылдамдатуына олардың көлемiн ұлғайтатын факторлармен қоса, оларды
төмендететiн фаторлар да әсер етедi.
Айналым құралдарының көлемiн ұлғайтатын факторларға: саудалық қызмет
көрсетудiң сапасының артуы, жаңа салынған аудандарда дүкендер желiсiнiң
кеңейуi, баяу айналымдылықта болатын тауарлар айналымы құрылымында
тауарлардың үлес салмағының ұлғайуы жағына қарай өзгеруi сияқтылары мысал
бола алады [9,10].
Айналым құралдарының азаюына: материалдық және қаржылық ресурстардың
экономикасы; кәсiпорын қызметiне шаруашылық есептiң қағидаларын енгiзу
кеңiнен жатады.
Айналым құралдарының көлемiн айқындайтын факторлар объективтi, яғни
берiлген кәсiпорын қызметiне тәуелдi емес және субъективтi болуы мүмкiн.
Субъективтiлер қатарына, мысалы айналым құралдарын тиiмдi пайдалану, тауар
айналымы жоспарын орындау, қолданылатын қызмет көрсету формалары, несиелiк
және қаржы дисциплиналарын орындау сияқты мәселелер жатады.
3. Кәсiпорында айналым қорларының жіктелуі және ұйымдастырудың
ерекшелігі
Айналым қорлары – ақша қорларының айналымының үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн, өндiрiстiк айналым қорлары мен айналым қорларын құруға аванстайтын
ақша қаражатының жиынтығы.
Айналым қорларын жоспарлау,есептеу және анализ тәжірибелерінде келесі
белгілері бойынша жіктейді:
1.Өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы өндірістік
қорлар және айналыс қоры.
2.Жоспарлау,басқару,бақылау тәжірибелеріне байланысты –нормаланатын және
нормаланбайтын айналым құралдары.
3.Айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік айналым
капиталы және қарызданған айналым капиталы.
4.Ликвидтілігіне байланысты ,яғни ақшаға айналу жылдамдығына байланысты –
тез өткізілетін айналым құралдары, баяу өткізілетін айналым құралдары.
5.Капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,азайтылған тәуекелділікті салымдар
айналым капиталы,орташа тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,жоғары
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы.
6.Материалдық-заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын өнім мен
тауарлар;ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар.
1) Айналым құралдарының топтары. Құрамына кіретін құралдар.
1.Айналмалы өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы немесе өндіріс
процесіндегі қорлар)
1.1. Өндірістік қорлар (запастар)
- шикізат
- Негізгі материалдар
- сатып алынған жартылай фабрикаттар
- жанар май
- қосымша материалдар
- арзан бағалы тез тозатын құралдар
1.2.Өндіріс процесіндегі құралдар
- аяқталмаған өндіріс
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар
- болашақтағы шығындар.
2. Айналыс қорлары(айналыстағы айналым құралдары)
2.1.Өткізілмеген өнім:
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім
- қайта сатуға алынған тауарлар
2.2.Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- бағалы қағаздар
- Басқа кәсіпорындармен, мекемелермен есеп айырысулар.
3. Басқару деңгейіне байланысты нормаланатын және нормаланбайтын болып
бөлінеді.
Нормаланатын құралдарға айналмалы өндірістік қордың барлық құрамы және
айналыс қорының қоймадағы өткізілмеген дайын өнім түріндегі құрамы жатады.
Нормаланбайтын құралдарға айналыс құралдарының қалған элементтері
жатады, яғни, тұтынушыларға жөнелтілген, бірақ бірақ әлі ақысы төленбеген
құралдар және есеп айырысулар мен ақша қаражаттарының барлық түрлері
жатады. Нормаланатын айналым құралдары кәсіпорынның қаржылық жоспарында
көрініс табады, ал нормаланбайтын айналым құралдары жоспарлаудың объектісі
болып табылмайды [11].
4. Айналым құралдарының жеке меншік және қарызданатын болып бөлінуі
кәсіпорынға ұсынылатын айналыс құралдарының шығу көздері мен түрлерін
көрсетеді, яғни айналым құралдарының қолданылу мерзімі уақытша әлде тұрақты
екенін көрсетеді
Жеке меншік айналым капиталы кәсіпрорынның меншік капиталы (жарғылық ,
резервтік капитал) негізінде қалыптасады, бұл құралдар тұрақты қолданыс
режимінде және жоспарлау объектісі болып, қаржылық жоспарда көрініс табады.
Қарызданған айналым құралдары банктік және банктік емес несиелерден,
облигациялық займдардан, кредиторлық және т.б. берешектерден қалыптасады.
Олар кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі. Бұл құралдарға қажеттілікте
жоспарлау объектісі болып қаржылық жоспарда көрініс табады. Әр түрлі
елдерде жеке меншік айналым құралдары мен қарызданған айналым құралдарының
арасындағы әр түрлі қатынастарды пайдаланады. Ресей- 5040, АҚШ- 6040,
Жапония – 3070.
4.1 Минимальды тәуекелділікті салымдар айналым құралдары
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- басқа ақша қаражаттары
1.2. Қысқа мерзімді қаржылық салымдар
2 2.1. Дебиторлық берешек
2.2. Өндірістік қорлар
2.3. дайын өнім мен тауарлар қалдықтары
3 3.1. Арзан бағалы, тез тозатын бағалар
3.2. аяқталмаған өндіріс
3.3. Болашақтағы шығындар
4 4.1. Күманды дебиторлық берешек
4.2. Тұрып қалған өндірістік қорлар
4.3. Жоғары нормативті аяқталмаған өндіріс
4.4. Сұранысқа ие емес дайын өнім мен тауарлар т.б.
Өнеркәсiптiң айналым қорлары құнын бiрден және толық өндiрiлетiн
өнiмге аударатын және өндiрiстiк үрдiсте өзiнiң натуралдық формасын
өзгертетiн, әр өндiрiстiк циклда толығымен қолданылатын өндiрiстiк
қорлардың бөлiгiн бiлдiредi. Олардың заттық мәнi – еңбек құралдарының
болуы. Өндiрiстiк процесте материалдық негiздi құрайтын, олар дайын өнiмге
айналады.
Өнiмдi өндiру үздiксiз жүргендiктен, өндiрiс сферасында әрқашан
айналыстың әр түрлi сатыларда болатын айналым құралдарының белгiлi бөлiгi
болады. Олар келесiдей топтарға бөлiнедi:
1. Айналым құралдарының негiзгi бөлiгiн құрайтын өндiрiстiк запастар.
Олар шикiзат, негiзгi және көмекшi материалдар, отын, жанармай,
негiзгi құралдардың жөндеуiне қажет қосалқы бөлшектер, құны төмен
және тез тозатын құралдар: 1 бiрлiкке шаққандағы 100 минималды
еңбек ақы құнына тең және қызмет ету мерзiмi 1 жылға дейiнгi
шаруашылық инвентарь және басқа құралдар.
2. Аяқталмаған өнiм, яғни өндiрiс үрдiсiне түскен және әрi қарай
технологиялық үрдiс кезеңдерiнде өңдеудi қажет ететiн еңбек
заттары. Олар аяқталмаған өнеркәсiптiң өндiрiс және жартылай
фабрикат түрiнде болуы мүмкiн.
3. Кезең шығындары айналым құралдарының элементi болмайды, олар
жобалауға, өнiмнiң жаңа түрлерiн өндiруге арналған шығындарды
бiлдiредi. Бұл шығындар берiлген кезеңде жүзеге асырылады да,
өнiмнiң өзiндiк құны негiзiнде келесi кезеңде өтелiнедi [12].
Кәсіпорынның айнлам қорларының құрамы келесі 2-суретте көрсетілген.
Сурет 2 - Кәсіпорынның айналым қорларының құрамы
Дайындалған өнiм айналым сферасына түсiп, жүзеге асырылғаннан кейiн
оның құны ақша формасына ие болады. Демек, кәсiпорын қызметiнiң дұрыс жүруi
үшiн өндiрiстiк айналым құралдарынан басқа айналыс сферасына қызмет
көрсететiн айналыс құралдары қажет. Оларға материалдар алуға, еңбек ақыны
төлеуге, жабдықтаушылар мен қаржы органдарының алдындағы мiндеттердi
орындауға қажет ақша қаражаттары мен дайын, бiрақ өткiзiлмеген (жүзеге
асырылмаған) өнiмдер жатады.
Өндiрiстiк айналым құралдары мен айналыс құралдарын қалыптастыруға
арналған өнеркәсiптiк кәсiпорындардың ақша қаражаттарының жиынтығы олардың
айналым құралдарын құрайды.
Өнеркәсiптiң айналым құралдарының негiзгi бөлiгiн өндiрiстiк айналым
құралдары алады. Олар айналым құралдарының тауарлық-материалдық қорлар
құндылықтардың жалпы сомасындағы үлес салмағы 85% құрайды .
Айналым құралдарының құрамдас элементтерiнiң ара-қатынасы олардың
ортақ құнындағы айналым құралдарының құрылымын бiлдiредi. Олардың әр түрлi
өнеркәсiп салаларындағы құрылымы өндiрiстiң технологиялық деңгейiмен,
мамандану деңгейiмен, цикл ұзақтығымен, жабдықтаушыларға қатысты
географиялық орналасуымен анықталады.
Өз қозғалысында айналым құралдары тiзбектi үш сатыдан өтедi – ақшалық,
өндiрiстiк және тауарлық. Ақшалық саты даярлық сатысы болып табылады. Ол
ақша қаражаттарының өндiрiстiк запастарының формасына айналу кезiнде
жүредi.
Өндiрiстiк сатыда құрылатын өнiмнiң құны авансталуы жалғасады, бiрақ
толық емес, тек қолданылған өндiрiстiк запастардың құны көлемiнде қосымша
еңбекақыға және онымен байланысты шығындар, сонымен бiрге негiзгi
өндiрiстiк құралға құны аударылған шығындар авансталады.
Айналымның өндiрiстiк сатысы дайын өнiмдi өндiрумен аяқталып, одан
кейiн оны жүзеге асыру (өткiзу) сатысына өтедi.
Өндiрiстiк сатыда сияқты, тауар айналымы сатысында еңбек өнiмi (дайын
өнiм) сондай-ақ көлемде аванстала бередi. Өндiрiлген өнiмнiң тауарлық
формасы ақшалай түрге ауысқаннан кейiн ғана авансталған қаржылар өнiмдi
өткiзуден түскен табыс есебiнен қайта қалпына келедi.Ал қалғаны жоспар
негiзiнде жұмсалатын сома ақшалай жиналымдарды құрайды. Айналым құралдарын
кеңейтуге арналған жиналымдар (табыс) бөлiгi соларға қосылып, келесi
айналымдар циклын құрайды.
Айналымның үшiншi сатысындағы ақшалай нысанға ие болатын айналым
құралдары сонымен бiрге айналым құралдарының алғашқы сатысы болады.
Айналым құралдарының айналысы келесi сызбамен жүредi:
Д – Т ...П ...Т1 – Д1 (1.1)
мұндағы
Д – шаруашылық жүргiзушi субъектпен авансталатын ақша қаражаттары;
Т - өндiрiс құралдары;
П - өндiрiс;
Т1 – дайын өнiм;
Д1 - өнiмдi өткiзуден түскен және жүзеге асырылған табысты қосатын
ақша қаражаттары.
Нүктелер (...) – құралдар айналымның үзiлгендiгiн, бiрақ олардың айналыс
үрдiсi өндiрiстiк сферада жалғасып жатқанын бiлдiредi.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналмалы қорлардың жағдайына тікелей
тәуелді, сондықтан кәсіпорын айналмалы қорларды пайдалану және ұтымды
қозғалысын ұйымдастыруға қызығушылық танытады.
Айналмалы қорларды пайдалану тиімділігі экономикалық көрсеткіштер
жүйесімен, ең бастысы айналмалы қорлардың айналымдылығымен сипатталады.
Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы деп айналмалы қорларды алғаннан
бастап, дайын өнім ретінде өткізгенге дейінгі толық айналым ұзақтығы
айтылады. Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы кәсіпорын есебінен ақша
аударумен аяқталады [12].
Айналмалы қорлардың айналымдылығы әртүрлі кәсіпорындарда біркелкі
емес, ол салалық белгілеріне, өндірісті ұйымдастыру мен өнімдерді өткізуге,
айналмалы қорлар мен басқа да факторларды орналастыру қызметтеріне де
тікелей байланысты.
Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы өзара байланысқан көрсеткіштермен
сипатталады: бір күндегі бір айналымның ұзақтығы, белгілі кезеңдегі
айналым саны, өнім бірлігіндегі кәсіпорынның айналмалы қорларының сомасы.
Айналмалы қорлардың бір айналымының ұзақтығы келесі формуламен
анықталады:
О = С : ТД, (1.2)
Мұндағы: О–айналым ұзақтығы, күндер; С–айналым қорларының қалдықтары
(орташа немесе нақты бір күндегі), теңге.; Т– тауарлық өнім көлемі, теңге;
Д– қарастырылатын кезеңдегі күн саны, күндер.
Бір айналымның ұзақтығының төмендеуі айналым құралдарын пайдаланудың
жақсартғандығын көрсетеді.
Нақты кезеңдегі айналым саны немесе негізгі қорлар айналымының коэффициенті
(КО), келесі формуламен есептеледі:
КО = ТС (1.3).
Мұндай жағдайда айналым коэффициенті жоғарылаған сайын, айналмалы
құралдарды пайдалану тиімділігі арта түседі.
Айналым коэффициентіне кері айналымға түсетін құралдар коэффициенті (Кз)
келесі формуламен анықталады:
Кз = СТ (1.4),
Кәсiпорын қызметiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ететiн айналым құралдары
бiр уақытта өндiрiстiк формалардың барлық сатыларында болады.
Айналым құралдарының ерекшелiгi – олар әрқашан айналыста болып,
өздерiнiң натуралдық формасын ауыстыруы. Төменде кәсiпорынның айналым
құралдарына қатысты балансы келтiрiлген. Ол түсiндiрме беру үшiн екi
бөлiмге бөлiнген [9,10,11,12].
Баланстың II бөлiмi келесiлердi қарастырады:
Тауарлық-материалдық қорлар: “Материалдар” кәсiпорынның қолында бар
шикiзат, материалдар, отын, қосалқы бөлшектерi және басқа құндылықтар
қозғалысы мен бар мәлiметтердi ортақтастыруға арналған. Бұл материалдар
нақты өзiндiк құны бойынша немесе есептiк бағасымен есептелiнедi. Алынған
материалдардың нақты өзiндiк құны алынған материалдардың бағасы бойынша
құны мен сол құндылықтарды даярлау мен кәсiпорынға жеткiзуге кеткен
шығындардан құралады. Материалдарды даярлау мен кәсiпорынға жеткiзуге
кеткен шығындарға сәйкес нормативтiк актiлер реттеледi.
Аяқталмаған өндiрiс, бұл кәсiпорынның өз өндiрiсiндегi жартылай
фабрикаттар қозғалысы мен соларға қатысты барлық мәлiметтердi ортақтастыру
арқылы есеп жүргiзуге арналған. Бұл, көбiнесе, өндiрiстiң толық циклы болуы
шартымен кәсiпорын дайындаған жартылай фабрикаттар бейнеленедi.
“Болашақ кезең шығындары”. Бұл счет берiлген есеп беру кезiнде
жүргiзiлген, бiрақ есеп берудiң болашақ кезеңдерiнде жүзеге асырылатын
шығындар туралы мәлiметтердi ортақтастыруға мүмкiндiк бередi.
“Дайын өнiм” немесе “Тауарлар” сатуға арналып, алынған тауарлар
ретiндегi дайын өнiм қозғалысы мен тауарлық-материалдық құндылықтар
қозғалысына қатысты ақпараттарды ортақтастыруға арналған. Бұл жабдықтаушы,
өнiмдi өткiзумен айналысатын (сбытовые), сауда кәсiпорындары мен қоғамдық
тамақтану кәсiпорындарында қолданылады. Аталған кәсiпорындар “Тауарлар”
өндiрiсте немесе шаруашылықта қолданылатын инвентарьдан басқа өздерi
өндiрген тара немесе сатып алынған тараларды есепке алады.
“Ақша қаражаттары” - бұл счетта кәсiпорын кассасындағы бар ақша
қаражаттары мен олардың қозғалысын есепке алынады.
“Берiлген аванстар” тапсырыс берушiлерден жартылай дайын болған
өнiмге төленген қаржылар материалдық құндылықтарды тасымалдауға, орындалған
жұмысқа авансталады. Бөлiнген аванстар сомасы, сонымен қатар жартылай дайын
болған, соны өндiруге жұмсалған еңбекке төленген төлемдер есебiнiң
корреспонденциясы “Берiлген аванстар есебi” дебеттеледi.
Жабдықтаушы аяқталған жұмысты өтеу сәтiнде жұмыс жартылай даяр
болғанда төленген төлемдер мен бөлiнген аванстарды ескередi. “Берiлген
аванстар есебi” несиеленіп, жабдықтаушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу
бейнеленедi .
Сонымен қатар, бұл бөлiмде әр түрлi дебиторлар және кредиторлармен
есеп айырысу операциялары туралы мәлiметтер жинақталады: коммерциялық емес
түрдегi ұйымдармен операциялар көрсетiлген қызметке чекпен есеп айырысатын
транспорттық ұйымдармен (темiр жол және су жолы); сыйлықтар, жалақылардың
депоненттелген сомаларымен төлемдер жасау; сот органдарының арнайы
құжаттары немесе қаулылары негiзiнде басқа ұйымдар есебiне немесе жеке
тұлғаларға сол кәсiпорын қызметкерлерiнiң жалақысынан ұсталған сомалар. Бұл
әр кредитор мен дебиторға қатысты аналитикалық есеп жүргiзiледi.
Еншiлес кәсiпорындармен есеп айырысуда кәсiпорын өзiнiң еншiлес және
соған тәуелдi кәсiпорындармен, оларды құруға қатысқан, сонымен қатар ортақ
қызмет туралы келiсiмнiң жүзеге асырылуымен байланысты есеп айырысу
формалары (жарғылық капиталға үлес салу есебiнен басқа) жинақталады. Баланс
бойынша кәсiпорын айналым құралдарын басқару талдауы дипломдық жұмыстың
екiншi бөлiмiнде жүргiзiледi.
Айналым құралдарын келесiдей белгiлер бойынша классификациялауға
болады :
1. Айналым құралдарының өндiрiс және айналым сферасындағы үдемелi өндiрiс
үрдiсiндегi орны мен рөлi бойынша бөлiнедi;
2. Айналым құралдары жоспарлану деңгейi бойынша нормаланған және
нормаланбаған болып бөлiнедi;
3. Айналым құралдары қалыптасу көздерi бойынша меншiктi, заемдық және
тартылған болып бөлiнедi.
Кәсiпорында айналым құралдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету өзектi
проблема болып табылады. Келесi кезеңдерге қаржылық жоспарлау үрдiсiнде
мүмкiн болатын айналым құралдарының артылып қалулары мен жетiспеушiлiктерiн
анықтаудың маңызы зор. Ол үшiн кәсiпорын келесi кезеңдерде күтiлетiн
айналым құралдарына қажет сома анықталынады.
Егер айналым құралдарына қажет жоспарланған сома кәсiпорынның меншiктi
айналым құралдарының сомасынан асса, меншiктi айналым қорларында
жетiспеушiлiк болады. Меншiктi айналым құралдарында жетiспеушiлiк туған
кәсiпорындар уақытша өздерiнiң меншiктi немесе заемдық қаржылары есебiнен
оны толықтыра алады.
Егер керiсiнше болса, яғни айналым құралдарының нақты сомасы
жоспарланған сомадан асса, артықшылық болады. Ол айналым құралдарын
ұлғайтуға қажет қаржыландыру көзi бола алады.
Кәсiпорын қызметiне қатысты және қатысты емес себептерден де меншiктi
айналым құралдарына деген жетiспеушiлiк болуы мүмкiн. Кәсiпорын қолда бар
айналым құралдарының қауiпсiзiдiгiн әр уақытта қамтамасыз ете алмайды.
Мысалы кәсiпорында күрделi жөндеуге айналым құралдарын заңсыз түрде бөлу
нәтижесiнде жоспарланғаннан әлдеқайда жоғары шығындарға ұшырауы мүмкiн.
Кәсiпорын қызмет ететiн экономикалық шарттар айналым құралдарының
жағдайына мәндi әсер тигiзедi. Сатып алынатын тауарлық-материалдық
құндылықтардың бағасының өсуi нәтижесiнде кәсiпорынның өз айналым
құралдарының үлкен көлемде жетiспеушiлiгiне әкеледi. Инфляция жағдайында
үлкен пайыз шарттарында берiлетiн банктiк несиелер жетiспеушiлiктi
толықтырудың негiзгi көзi болып табылады.
Мемлекет тарапынан жүргiзiлетiн қаржы саясаты кәсiпорынның өндiрiстiк-
қаржылық қызметiнiң дұрыс қызмет етуiн, сонымен бiрге айналым құралдарын
оңтайлы қолдануды ынталандыруы немесе керiсiнше кедергi келтiруi мүмкiн.
Мұндағы маңызды рөлі мемлекеттiң салық саясатына тиесiлi. Сондықтан өнiмнiң
өзiндiк құнына төленетiн салық төлеу, пайдаға авансталған салықтар төлеу
кәсiпорынның айналым құралдарының өндiрiстiк емес шығындарын төлеуге
кетедi. Мұндай жағдайлар кәсiпорынды жоғары пайыздық заемдар алуға,
қаражаттардың жаңа көздерiн iздеуге, қалыптасқан қаржылық тәртiптi бұзуға
мәжбүрлейдi. Айналым құралдарының өндiрiстiк шығындарды төлеуi олардың
айналымдылығын баяулатып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн төмендетiп, оның
қаржылық жағдайын нашарлатады.
Кәсiпорында айналым құралдарын ұйымдастыру статистикалық мәлiметтер
және бухгалтерлiк есеп негiзiнде тексеру арқылы олардың қауiпсiздiгi мен
тиiмдi қолдануын жүйелi түрде бақылауды қосады.
Айналымның барлық сатыларында өндiрiске қажет қаржылық және
материалдық ресурстарға деген қажеттiлiктердi, есептiң уақыттылығын және
толықтығын, айналым құралдарының тиiмдi қолдануын кәсiпорынның айналым
құралдары қамтамасыз етедi.
Айналым қорларының қаржыландыру көздерi меншiктi заемдық және сырттан
тартылған болып бөлiнедi [12].
Қызметiн табыстылығы және өзi қабылдайтын шешiмдерге жауапкершiлiк алу
үшiн коммерциялық есеп негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындар мүлiктiк
жағынан тәуелсiздiкке ие болуы керек. Сондықтан құралдардың айналымдылығын
ұйымдастыруда меншiктi қаржылар мәнi үлкен.
Кәсiпорынның жарғылық капиталы құрылғанда, кәсiпорын ұйымдастырылған
сәтте айналым құралдары да құрылады. Мұнда қалыптасу көзi болып кәсiпорын
құрылтайшыларының инвестициялық қаржылары табылады. Жұмыс үрдiсiнде айналым
құралдарының толықтыру көзi түскен пайда, сонымен қатар меншiктi қаржыларға
теңестiрiлген тұрақты пассивтер болады. Олар әр уақытта айналыста болатын
кәсiпорын қаражаттары. Мұндай қаржылар олардың минималды қалдығы сомасында
қалыптасатын айналым құралдары көзi болып келедi. Оларға кәсiпорын
қызметкерлерiнiң жалақысы бойынша бiр айдан екiншi айға өтiп отыратын
минималды қарызы, мүмкiн болатын шығындарды өтеуге қажет резервтер,
бюджеттiк және бюджеттiк емес құралдар алдындағы қарыздар, кредиторлардан
өнiмге алдын ала төлеуге берген қаражаттары, сатып алушылардың ыдысты
қайтару кепiлдемесi бойынша қаражаттар және тағы басқалары жатады.
Шаруашылықтарда айналым құралдарына деген ортақ қажеттiлiктердi азайту
үшiн, оларды оңтайлы қолдануды ынталандыру үшiн заемдық қаржыларды тартудың
маңызы зор. Ондай заемдық қаржыларға қысқа мерзiмдi банк несиелерi жатады.
Олардың көмегiмен кәсiпорын уақытша айналым құралдарына деген
қажеттiлiктердi қанағаттандыра алады.
Айналым құралдарын қалыптастыруға несиелер тартудың негiзгi
бағыттары:
- меншiктi айналым құралдарына жетiспеушiлiктi толтыру;
- маусымдық өндiрiстiң үрдiсiмен байланысты маусымдық шикiзат
қорларын, материалдар шығындарын несиелеу;
- төлем балансын ортақтастыру мен есептесудi жүзеге асыру.
Экономиканы басқару нарық жүйесiне өткеннен кейiн несиелердiң айналым
құралдарын қалыптастыру көзi ретiндегi рөлi төмендеген жоқ. Сонымен қатар
айналым құралдарына жоғары нормативтi қажеттiлiктерiн өтеудiң банк
несиесiнiң мәнiнiң күшейуiмен шарттасатын жаңа факторлар пайда болады.
Ақшаның құнсыздануы айналым құралдарына тигiзетiн әсерi көпжақты: тiкелей
және жанама әсерi бар. Тiкелей әсер айналым құралдарының айналыс уақытында
құнсыздануын бейнелейдi, яғни өнiмдi өткiзуден түскен табыс құрамынан
кәсiпорын айналым құралдарының авансталған сомасын ала алмауы.
Жанама әсер ақшаның құнсыздануымен шарттасқан төлемсiздiк дағдарысы
нәтижесiнде құралдардың айналымының баяулауы түрiнде болады. Дағдарыстың
пайда болуының басқа себептерiне еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуiн, өндiрiстiң
тым тиiмсiз болуын, басшылардың жаңа шарттарға бейiмделе алмауын: олрадың
жаңа шешiмдер iздеп, тауар ассортиментiн өзгерту, өндiрiстiң материал және
энергосыйымдылығын төмендету; сонымен қатар қарыздарды заңсыз төлемеуге
мүмкiндiк беретiн заңнаманың жетiлмегенiн жатқызуға болады.
Төлемсiздiкпен күрес және қаржылық қолдау көрсету мақсатында
кәсiпорынның айналым құралдарын толтыруға қосымша қаржылар бөлiнедi. Бiрақ
олар әрқашан мақсатты түрде қолданыла бермейдi, ал ондай жағдай күштi
ақшаның құнсыздануы әсерге ие болады.
Мұндай жағдайда кәсiпорынның айналым құралдарының көзi ретiнде болатын
несиелердi қолдану шектерi туралы сұрақтар туындайды. Мұндай сұрақтар
несиелердi кәсiпорынның жалпы қаржылық жағдайына және оның айналым
құралдарына екi жақты әсерiмен байланысты.
Кәсiпорында бiр жағынан меншiктi қаржы дефицитi шартында айналымға
тартылған несие ресурстарсыз ондағы өндiрiстi қысқарту керек немесе мүлдем
тоқтату қажет, ал мұндай жағдайлар өзектi қаржылық дағдарысқа, тiптi
банкроттыққа алып келуi де мүмкiн. Екiншi жағынан, кәсiпорында туындайтын
проблемаларды тек несиелердi тарту арқылы шешу сол кәсiпорынның несие
ресурстарына тәуелдi болуына әкелуi мүмкiн, яғни оның қарыздары ұлғая
бередi. Мұндай шаралар кәсiпорынның қаржылық тұрақсыздығына әкеледi.
Кәсiпорын салынған капиталға пайда нормасын қамтамасыз ете алмағандықтан,
яғни пайыздық мөлшерiн төлей алмағандықтан кәсiпорынның меншiктi айналым
құралдары банк меншiгiне өтедi.
Кәсiпорындарда тауарлармен жабдықтаушылар алдында қызметтер көрсеткен
мердiгерлер алдында, салық пен басқа да төлемдер бойынша салық инспекциясы
алдында және бюджеттiк емес құралдар алдында кредиторлық қарызға кiруi
мүмкiн.
Сонымен қатар кәсiпорынның айналым құралдарын қалыптасу көздерiне
уақытша мақсатты қолданылмайтын кәсiпорынның қаржылары жатады (құралдар,
резервтерi және т.б.).
Бухгалтерлiк баланс активiнде кәсiпорын қызметi барысында қабылданған
инвестициялық шешiмдер бейнеленедi.
Инвестициялар бағыттарын түрлi критерийлермен ажыратуға болады, мысалы
балансқа топтық белгiсi ретiнде енгiзiлген олардың өтiмдiлiгi бойынша
ажыратуға болады.
Қазiргi заманғы экономикалық даму сатысында инвестицияның айналымды
және ағымдағы активтер сияқты өзектi түрлерi бар. Бұл өзектiлiк,
бiрiншiден, экономикалық қызметтiң барлық саласындағы инвестиция
дефицитiмен байланысты.
Үкiмет тарапынан жүргiзiлетiн монетарлық саясаты нәтижесiнде болатын
өзара төлемсiздiктер ағыны экономикалық субъектiлерiнiң ағымдағы
активтердiң ең өтiмдi құралы болып табылатын ақша қаражаттарының болмауына
алып келедi. Ол өз кезегiнде кәсiпорынның тауарлық-материалдық құралдардың
қалқымалылығына итермелейдi.
Тауарлық-материалдық құндылықтар өндiрiстiк-коммерциялық цикл және
кәсiпорын iшiндегi өндiрiстiк базаны дамыту мақсатын жүзеге асыру
барысындағы материалдық активтердi бiлдiредi.
Тауарлық-материалдық құндылықтарды сақталуға кеткен шығындардың
ұлғайтылуына айналыстағы ақша қаражаттарын мақсатсыз алу нәтижесiнде
олардың тұтынушылық қасиетiн жоғалту тәуекелiнiң болуын, яғни оларды сақтау
үрдiсiнде құнсыздануына әкеледi.
Тауарлық-материалдық жетiспеушiлiгi өндiрiстiк үрдiстiң үзiлiстерiнiң
болуы тәуекелдiгiн жоғарылатып, нәтижесiнде шығындарға ұшыратады.
Жоспарлы социалистiк экономикада тауарлық-материалдық құндылықтар
оңтайлы (ұтымды) көлемi оларды нормалау есебiнен айқындалған экономикада
меншiктiң рөлi ауысқаннан кейiн дефициттi нарықтан кәдiмгi нарыққа өту
арқылы тұтынушыларға бағытталуда айналым құралдарын нормалау
механизмедрiнiң пара-пар емес болуына әкелдi.
Экономика жағдайының өзгеруi оңтайлы көлемiн табудың әдiстемесiндегi
проблемаларға алып келдi [11,12].
Айналым құралдарындағы тауарлық-материалдық құндылықтардың ұтымды
көлемiн нормалаудың қазiргi заманға сай әдiстерi болмайтындықтан, ұтымды
көлемдi тауарлық-материалдық құндылықтардың нақты көлемiнiң оның оңтайлы
болатын көлемiне қатысты бағалау ұсынылады.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың оңтайлы көлемiн ұсынылған әдiспен
анықтау олардың қалыптасу көздерiнiң болуымен және кәсiпорын капиталы
құрылымына негiзделе отырып, келесiдей мәселелерге сүйенедi:
Тауарлық-материалдық құндылықтарының өндiрiстiк-коммерциялық циклдың
дұрыс жүргiзiлуiн және айналыстағы емес активтерге етудi қамтиды.
Оны дұрыс жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшiн кәсiпорын өз меншiктi
капиталы құрамындағы белгiлi бөлiктi тауарлық-материалдық құндылықтарды
құруға аударуы қажет.
Өндiрiстiк-коммерциялық цикл ерекшелiгiне сәйкес әр түрлi экономикалық
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Орыншаих А.
Кәсіпорынның айналым қорларын баскару.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050506- Экономика мамандығы
Алматы 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Ә.Н. Дәуренбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның айналым қорларын баскару.
050506- Экономика мамандығы бойынша
Орындаған Орыншаих А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Мурсалим М.О.
Алматы 2010
Мазмұны
Бет
саны
Кіріспе 5-7
Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі 8
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні8-12
мен маңызы
Нарық жағдайындағы айналым құралдарын тиiмдi басқарудың рөлi 13-16
Кәсiпорында айналым құралдарының жіктелуі және ұйымдастырудың 17-27
ерекшелігі
1.4 Айналым қорларының тиiмдi әдiстерiн айқындау 28-32
2. Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ мысалындағы айналым қорларын 33
талдау
2.1 Кәсiпорынның экономикалық әлеуетiн талдау 33-37
2.2 Адал агроөнеркәсіптік компания АҚ айналым қорларын пайдалануды 38
талдау
2.3 “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ айналым қорларын басқару 38-44
Кәсіпорында айналым қорларын баскару жолдарын жетілдіру 45
3.1 Айналым қорларын тиiмдi пайдалану мақсатында жақсарту 45-49
50-55
3.2 Айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету
3.3 Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін арттыру жолдары 56-60
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Кәсіпорынның айналым құралдарын басқару механизмін жетілдіру отандық
экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі
жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым
қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті
және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға
болады. Айналым қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді
қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі
болып табылады.
Қазақстан Республикасы әлемдiк тәжiрибенi ескеретiн, қазiргi заманға
сай құқық нормаларымен реттелетiн, нақты түбiрлi реформалау негiзiнде елдi
тұрақты өркендену өмiр жолына түсуге мүмкiндiк беретiн әлеуметтiк-
экономикалық, конституциялық, мемлекеттiк-құқықтық дамудың жаңа кезеңiне
өттi. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған
Индустриялық-инновациялық стратегиясында айтылған, стратегия Қазақстан
Республикасының Президентiнiң тапсырыстары мен Президенттiң халқына арнаған
“Қазақстан – 2030: “Гүлдену, қауiпсiздiк және Қазақстан халқының жағдайын
жақсартуға бағытталған ұзақ мерзiмдi стратегия” талаптарына сәйкес
жасалынды [2,3-4б].
Аталған стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi мемлекеттiк
экономикалық саясатты қалыптастырып, экономиканың шикiзаттық бағыттан өңдеу
салаларына бет бұруға мүмкiндiк беретiн экономика салаларын әртараптандыру
арқылы тұрақты дамуға мүмкiндiк бередi. Бәсекеге қабiлеттi және экспортқа
бағытталған тауарлар, өңдеу саласындағы жұмыстар мен қызметтер өндiрiсi
мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мiндетi болып
табылады.
Бәсекелестiк – экономиканың тиiмдi дамуының негiзгi механизмi. Тиiмдi
бәсекелестiкке жағдай жасау, әдiл бәсекелестiктi қорғау мен қолдау
мемлекеттiк индустриялдық-инновациялық саясаттың негiзгi мақсаттары –
экономиканы әртараптандыру мен өндiрiстi модернизациялануды жүзеге асыруға
мол мүмкiндiк бередi. Қазақстанның бәсекеге қабiлеттi және әлемнiң қарқынды
дамыған елдер қатарына қосылуға негiз болатын басымдылықтары айқындалды.
Бұл туралы 2004 жылдың 19 наурызында шыққан “Бәсекеге қабiлеттi
Қазақстанға, бәсекеге қабiлеттi экономикаға, бәсекеге қабiлеттi ұлтқа”;
2005 жылдың 18 ақпанында шыққан “Қазақстан қарқынды экономикалық,
әлеуметтiк және саяси модернизация жолында”; 2006 жылдың 1 наурызында
шыққан “Қазақстанның әлемнiң 50 бәсекеге қабiлеттi елдер қатарына қосылу
стратегиясы”, 2010 жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері сияқты Қазақстан Республикасының
Президентiнiң халыққа арнаған жыл сайынғы жолдауларында айтылған [4,5,6,7].
Қазақстан Республикасының Үкiметi тарапынан нарығын әртараптандыру
мақсатында осы салаға қатысты мемлекет пен барлық байланыс операторларының
қызығушылықтарының балансын бейнелейтiн, нарығындағы барлық бағыттар
бойынша еркiн және бәсекелестiң дамуын қамтамасыз ететiн нормативтiк база
даярланды. Әртараптандыру процесi нәтижесiндегi бәсекелестiктiң күрделенуi
нарығындағы позитивтi үрдiстердiң объективтi катализаторы болу керек.
Мұндай жағдайда “Адал агроөнеркәсіптік” компаниясы ырықтандырылған
нарығында бар мүмкiндiктерi мен күш-жiгерлерiн лидерлiк позицияны иеленiп,
осы нарықта белсендi “ойыншы” болуға жұмсайды. Бұл мiндеттi тиiмдi шешу
компанияның мақсатты бизнеске бағыттылығын қалыптастыру, қолда бар кадрлық
әлеуеттi және өндiрiстiк ресурстарды толық қолдану, жоғары технологиялар
базасындағы инвестициялық белсендiлiктi кеңейту, корпоративтi басқару
деңгейiн жоғарылату негiзiнде мүмкiн болады.
2005 жылға қойылған мiндеттердi тиiмдi жүзеге асыру “Адал
агроөнеркәсіптік компания” АҚ жүйелi компания ретiндегi статусын нығайтуға,
ел Президентiнiң жолдауының негiзгi жағдайларын, саланы әртараптандыру
бағытталған Үкiмет бағдарламасын орындауға жағдай жасайды. Даму векторы
компания активтерiнiң өсуiне, қазақстандық нарықтағы оның белсендi ролiн
нығайтуға және әлемдiк нарықтарға шығуға бағытталуы қажет.
Сондықтан “Адал агроөнеркәсіп” компаниясында айналым құралдарын тиiмдi
басқарудың мәнi зор. Олар кәсiпорын мүлкiнiң құрамдас бөлiктерiнiң бiрi
болып табылады. Айналым құралдарының жағдайы мен оларды тиiмдi пайдалану –
кәсiпорынның оңтайлы қызмет етуiнiң басты шарттарының бiрi. Нарық
қатынастарының дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын айқындайды.
Ақшаның құнсыздануы жоғары деңгейi, төлем қабiлетсiздiк және басқа жағымсыз
жағдайлар кәсiпорынның айналым құралдарына қатысты саясатын өзгертуге
мәжбүрлеп, толықтырудың жаңа көздерiн iздеуге, оларды қолдану барысындағы
проблемаларды зерттеуге итермелейдi.
Өндiрiстiң үздiсiздiгiн қамтамасыз ететiн, оның материалдық негiзiн
қалайтын шарттарының бiрi –– айналым құралдарын жиi жаңарту болып табылады.
Ол өз кезегiнде олардың айналымдылығы түрiнде жүзеге асатын, айналым
құралдарының үздiксiздiгiн қамтиды.
Дипломдық жұмыс мақсаты – кәсiпорынның айналым құралдарын басқаруды
кешендi экономикалық негiздеу және кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi
басқаруды жүзеге асыруға бағытталған шаралар жүйесiн ұсыну болып табылады.
Дипломдық зерттеулердiң негiзгi мақсатын iске асыру үшiн келесiдей
мiндеттер қарастырылған:
- кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi пайдалану мен олардың
жағдайын бағалау;
- айналым құралдарын тиiмдi қолдану көрсеткiштерi жүйесi мен
қолданылған әдiстердiң мақсаттылығын негiздеу;
- кәсiпорынның ағымдағы қаржылық қажеттiлiктерi мен меншiктi айналым
құралдарын тиiмдi басқаруды бағалау.
Дипломдық зерттеулердiң әдiстемелiк негiзi қаржылық талдау:
бухгалтерлiк есепті талдау; математикалық статистика құралдары мен
әдiстерi; статистикалық мәлiметтер тобы мен жиынтығы; динамикалық
қатарларды талдау; кәсiпорынның айналым қорларын басқарудың қазiргi заманғы
әдiстерi; кәсiпорынның ағымдағы қаржылық қажеттiлiктерiн басқару сияқты
әдiстердi құрайды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кiрiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттелетiн тақырып өзектiлiгi негiзделiп, мақсаттар мен
мiндеттер белгiленiп, зерттелiнетiн тақырып объектiсi мен пәнi айқындалады,
әдiстемелiк және ақпараттық база көрсетiледi.
Бiрiншi бөлiмде кәсiпорынның айналым құралдарын басқарудың теориялық
негiздерi көрсетiлген, олардың нарықтық экономикадағы рөлi айқындалады,
кәсiпорында айналым құралдарын ұйымдастыруға қатысты сұрақтар, сонымен
қатар айналым құралдарының қажеттiлiктерiн айқындау әдiстерi келтiрiлген.
Дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмi “Адал агроөнеркәсіптік компания” АҚ
айналым құралдарын басқару мен әдiстемелiк аспектiсiн талдауға арналған:
кәсiпорынның айналым құралдарына деген қажеттiлiктi айқындау әдiстерi,
кәсiпорынның таза айналым капиталы мен ағымдағы қаржылық қажеттiлiктi
айқындау әдiстерi көрсетiлiп, кәсiпорынның экономикалық талдауы
келтiрiлген.
Үшiншi бөлiмде қойылған мiндеттер шегiндегi кәсiпорынның айналым
құралдарын басқарудың механизмiн жетiлдiруге бағытталған ұсыныстар жүйесi
ұсынылған.
Қорытындыда негiзгi қорытындылар түйiнделiп, зерттелетiн тақырыпқа
қатысты ұсыныстар жасалынады.
1. Кәсіпорынның айналым құралдарын баскарудың теориялык негізі
1.1 Кәсіпорындағы негізгі және айналмалы құралдардың экономикалық мәні
мен маңызы
Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру бойынша шаралар жүйесінде
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағдарламасымен негізгі және айналмалы
қорларды пайдалану деңгейін едәуір арттыру, ұлттық экономика салалары
бойынша кәсіпорындарда және ұйымдарда қор қайтарымын арттыруға
бағытталған шаралар кешенін ұдайы өндірістегі, өнеркәсіп жұмысының
көрсеткіштерін жақсартуға және оның тиімділігін арттырудағы рөлі мен
экономикалық мәнімен алғышартталған.
Негізгі және айналмалы қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең
алдымен, еңбек құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы
үлесімен анықталады. Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп
жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды.
Экононмикалық дәуірлер не өндіретіндігін емес, қалай еңбек құралдарымен
өндірілетіндігін өзгешелейді. К.Маркс Еңбек құралдары тек қана адамдық
жұмыс күнінің дамуының өлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жүзеге
асырылатын қоғамдық қатынастардың көрсеткіші, – деп жазған.
Кәсіпорын іскерлігіне авансталған барлық құралдарды капитал деп атауға
болады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын құру кезінде онын шаруашылық
құралдары актив, ал олардың қаржыландыру көздері – меншікті капитал және
кәсіпорынның міндеттемелері деп аталады.
Шаруашылық субъектілері өзінің қызметін жүзеге есыру үшін материалдық-
техникалық қор (МТҚ) құру керек. МТҚ-дың негізін негізгі қорлар құрайды.
Кәсіпорынның шарушылық өндірістік іскерлігінің аса маңызды құраушысы
болып негізгі қорлар болып табылады.
Негізгі қорлар өзінің натуралдық түрін сақтай отырып, көптеген
өндірістік кезеңдерге қатысып, ал құндары дайындалатын өнімге бөліктермен
ауыстырылатын еңбек құралы.
Өндіріс процессінде қатысатын барлық еңбек қорлары (машина, жабдық,
т.б.) анық жүзеге асырылуына жағдай жасайды (өндірістік ғимараттар,
гидротехникалық құралдар, плотиналар, арналар, эстакадалар, көлік
құралдары, жолдар, тунельдер, электр жүйелері, құбырлар), еңбек заттары мен
өнімдерін сақтау мен қозғалту үшін қызмет ететін өндірістік негізгі қорлар
болып табылады. Негізгі өндірістік қорлар құрамына тек өнімнің тұтыну құнын
құруға ғана емес, сондай-ақ, оның құнын құруда қатысатын өндіріс құралдары
да кіреді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес, негізгі құралдар – бұл ұзақ уақыт бойы (1 жылдан астам) материалдық
өндірісті де, өндірістік емес салада да әрекет ететін материалдық активтер.
Негізгі қорлардың ерекше өзгешеліктері мыналар:
а) олардың шаруашылық қызметте көп дүркінді қатысуы;
б) натуралды – заттық үлгісін сақтауы;
в) өзінің құнын дайын өнімге (жұмысқа, қызметке) қызмет кезеңі
барысында біртіндеп аударады.
Соңғы тармақ негізгі құрал-жабдыққа амортизациялық төлемді есептеу
арқылы асырылады, ал оларға төмендегілер: жер, аяқталмаған күрделі құрылыс,
резервте, қорда және консервацияда тұрған объектілер енбейді.
Сонымен қатар кітапханалық қорларға, өнім малына, енеге
(буйвол), бұғыларға және өгіздерге амортизациялық есептеулер жүргізілмейді.
Амортизация – негізгі қорлардың (ғимараттардың, машиналардың,
жабдықтың) тозуы есепті оның құндылығының бірте-бірте төмендеуі сондай-ақ
негізгі қорларды жаңарту үшін қаражатты қорландыру мақсатымен осы қорлар
құнынан өндірілетін өнімге бірте-бірте көшуі.
Амортизациялық өтелім – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін, яғни
оны ұдайы өндіру үшін осы қорлар құнының бір бөлігін аударып отыру.
Тозу – негізгі құралдар объектілерінің физикалық және моральдік
қасиеттерінің жоғалуы.
Салық салу мақсатында негізгі құралдарға құны 40 айлық
есептік көрсеткіштен асатын және Жарлықтың 20 бабына сәйкес амортизацияға
жататын қызмет мерзімі 1 жылдан асатын активтер жатады. Осыған сәйкес
негізгі құралдар, олардың қалдық құнынан 7-ден 30%-ке дейінгі амортизация
нормасымен топтарға топтастырылады.
Негізгі қорлар, тек ең алдымен олардың экономикалық зерттелуі мен
жалпылауы үшін негізгі қорлар жіктелуі деп аталатын натуралды заттай құрамы
бойынша топталуы аса маңызды. Негізгі қорлардың бухгалтерлік есебінің дұрыс
ұйымдастырылуының негізі болып қорлар бекітілген типтік жіктелуі мен оларды
есепте бағалаудың ортақ принципі табылады [8].
Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында
жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі
құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге серпялық –
кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір
оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады.
Инвентарлы нөмір қабылдау –беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б.
инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.
Қазіргі уақытта негізгі қорларға келесі типтік жіктелуі қабылданған:
1. Жер – субъект меншік құқығында алған жердің мөлшері мен құны. Жерге
меншік құқығы “Жер учаскесіне меншік құқығына актісімен” расталуы тиіс.
Инвентарлық объект болып жер учаскесіне меншік құқына акт берілген әрбір
жер учаскесі табылады.
2. Ғимараттар тағайындау – тұрғындар еңбегі, тұрғындар
жайы, әлеуметтік - мәдени қызмет көрсету үшін және материалдық
құндылықтардың сақталуы үшін жағдайлар жасауда айқындалатын архитектуралық-
құрылыстық объектілер. Инвентарлық объект болып әрбір жеке тұрған ғимарат
саналады.
3. Құрылғылар – еңбек құралдарының өзгеруіне байланысты емес қандай-
да болсын қызметтерді орындау жолымен өндіріс процессін жүзеге асыруға
тағайныдалған инженерлік -құрылыстық объектілер (шахталар, мұнай мен газ
скважинасы, эстакада, көмірлер). Инвентарлық объкет болып барлық мүлік
-жайымен бірге бір тұтасты құрайтын әр жеке құрылғы.
4. Беріліс қондырғылары – электрлік, жылу және механикалық энергияны
өткізу қондырғылары (электр өткізу жүйелері, жылу жүйелері, құбырлар).
5. Машиналар мен жабдықтар, инвентарлы объект болып басқа бір
инвентарлық объектісінің бөлігі бол ып табылмайтын құрама құралдар,
фундамент, қоршауларды, қажет заттарды қоспағандағы әрбір машина табылады.
Негізгі құралдар, бұл 5 топшадан тұрады:
- өлшегіштер және реттеуші құралдар мен қондырғылар, лабораториялық жабдық;
технологиялық процесстерді реттеу, өлшеу және бақылау үшін,
лабораториялық тәжірибелер мен зерттеулер жүргізу үшін тағайындалған;
- есептегіш техника: процестерді жеделдету мен автоматтандыруға арналған
машина, қондырғы құралдар (электр, есептегіш, басқарушы және т.б.
есептегіш машиналар);
- өзге де машиналар мен жабдықтар: машина, аппарат және басқа жабдықтар
(телефон станцияларының жабдықтары, өрт сөндіргіш машиналар).
6. Көлік құралдары – адамдар мен жүктердің орнын ауыстыру үшін
тағайындалған қозғалыс құралдары (автомобиль, теміржол және су көліктерінің
қозғалмалы құралы). Инвентарлы объектісі болып оған жататын бүкіл керектер;
7. Құрал – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаланды-
рылмаған құралдары немесе машиналарға тіркелінген металл, ағаш және т.б.
өңдеу құралдары ғана табылады;
8. Өндірістік инвентарь – өндірістік операцияларды орындау немесе
жеңілдетуге арналған өндірістік тағайындаудағы құралдар - жұмыс үстелдері,
верстактар, шкафтар;
9. Шаруашылық инвентарь – кеңселік және шаруашылық инвентарь (үстел,
щкаф, кілем);
10. Еңбек және өнім малы, еңбек малы - жылқы, түйе және т.б. жұмыс
малдары. Өнім малы – ірі қара мал жылқы, түйе және т.б. инвентарлық объект
- әрбір ересек жануар.
11. көп жылық екпе ағаштар.
12. Жерді жаңарту бойынша күрделі шығындар (құрылғыларсыз) -
шаруашылықта қолдану үшін жерді жақсарту бойынша шараларға инвентарлық
сипаттағы шығындар (алаңдарды тастардан тазарту , жер учаскесінің
планировкасы).
13. Басқа да негізгі қорлар – кітапхана сөрелері, спорттық инвентарь,
мұражайлық құндылықтар.
Иеленуі бойынша негізгі құралдар жеке меншік және жалға алынған болып
бөлінеді. Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде болады және оның
балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ұйымдардан уақытша
пайдалануға ақыға алынған.
Өндірістік процеске қатысу сипаты б ойынша істегі және тұрған
(запаста немесе консервацияда тұрған негізгі құралдар).
Негізгі құралдарды пайдалану сипаты бойынша былай жіктеледі:
- істегі (пайдаланудағы);
- істемей тұрған ( консервациядағы);
- запастағы.
Негізгі қызметке қатысу сипаты мен құнынан өндіріс және айналым
шығындарына ауыстыру тәсілі бойынша негізгі құралдар былай бөлінеді:
Белсенді (олардың қатысу жұмыс сағаттарының мөлшерімен, жұмыстар
көлемімен өлшене алады);
Бәсең (ғимарат, құрылыс). Олардың негізгі қызметке қатысуын қандай
да бір көрсеткіштерде өлшеу мүмкін емес. Негізгі құралдардың бухгалтерлік
есебінің басты міндеттері:
- алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын
бақылау;
- амортизацияны дұрыс және уақытылы есептеу;
- бюджетке аударылатын мүлік салығын дұрыс есептеу үшін мәліметтер
алу;
- реконструкцияға, модернизацияға және жөндеуге қаражаттардың дұрыс
және тиімді пайдалануын бақылау;
- негізгі құралдардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану
тиімділігін бақылау бақылау;
- негізгі құралдардың бар болуы және қозғалысы жөнінде есеп беруді
құру үшін мәліметтер алу.
Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптің негізгі құралдар Қазақстанның
ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Негізгі қорлар және негізгі
құралдарға ұзақ мерзімді инвестициялар кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен
қызметі нәтижесінде жан-жақты әсер тигізеді.
Негізгі құралдар қоғамның материалдық қорын жоспарлы қалыптасуына және
оларды өнім өндірісі мен тұрғындардың мәдени тұрмыстық қажеттерін
қанағаттандыру үшін біздің экономикамыздың салаларында қолданылуы бойынша
өзіндік экономикалық категорияны анықтайды [9].
Негізгі құралдардың мөлшерінен, сапасынан және тиімді пайдалануынан
табыстың өсу қарқыны, өндірістің дамуы және кәсіпорынның
тұтынушыларының еңбек және тұрмыс жағдайларының жақсаруы тәуелді.
Себебі, негізгі құралдар кәсіпорынның экономикалық потенциалын
айқындайды:
Ғылыми-техникалық прогресс негізінде өнеркәсіпте өндірістік
негізгі қорлардың жаңаруы мен сапалық жетілуінің интенсивті процессі орын
алды. Бұл 2 жолмен орындалады:
- жаңа кәсіпорын құрылысы, сондай-ақ кәсіпорын реконструкциясымен
кеңейтілуі кезінде аса жоғары техникалық деңгейдегі
негізгі құралдар құрумен;
- негізгі құралдарды модернизациялау, сапалық жетілдіру мен және
оларды жаңа техника түрлерімен ауыстыруыменен [10].
Негізгі құралдар құрамында абсолютті және салыстырмалы түрде
техникалық алдыңғы қатарлы, жаңа еңбек құралдары артуда. Жаңа
негізгі қорлардың, әсіресе өндіріс құралдарының өсуі еңбекті қарулануды
арттырады, ал бұл еңбек өнімділігінің өсуінің басты факторы болып табылады.
Негізгі құралдарға үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, көлік
құралдары, шаруашылық құрал-саймандар және т.б. қызмет мерзімі бір жылдан
асқан материалдық құралдар жатады. негізгі құралдардың аналиткалық есебі
арнайы тізімде тіркеуге жататын карточкаларда әрбір инвентарь объектісі
бойынша жеткізіледі. Объектілердің саны аз болған жағдайда есеп
инвентарь кітабында жүргізіледі.
Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен , еңбек
құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы үлесімен анықталады.
Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп жағдайда кез-келген
қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды.
2. Нарық жағдайындағы айналым қорларын тиiмдi басқарудың рөлi
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға және оның қаржылық жағдайын
күшейтуге бағытталған шаралар жүйесiнде айналым құралдарын ұтымды қолдану
сұрақтары маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар қалыптасуы шартында
айналым құралдарын қолдануды жақсарту проблемасының өзектiлiгi ұлғая түстi.
Кәсiпорын қызығушылығы өздерiнiң өндiрiстiк-шаруашылық қызметi нәтижесiнде
толық жауапкершiлiктi талап етедi. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы айналым
құралдарының жағдайына тiкелей тәуелдi болғандықтан және шаруашылық
нәтижесiн шығындармен өлшеу, меншiктi құралдармен шығындарды өтеу керек
болғандықтан кәсiпорындар айналым құралдарын оңтайлы ұйымдастыруға –
олардың қозғалысын мүмкiн болатын минималды сомамен ұйымдастыру арқылы
неғұрлым көп болатын экономикалық әсерге қол жеткiзуге қызығушылық
бiлдiредi.
Айналым құралдарын ұйымдастыру олардың тиiмдiлiгiн арттыру
проблемасының жалпы кешенiндегi негiздеме болып табылады.
Айналым құралдарын ұйымдастыру келесiлердi қамтиды :
- айналым құралдарының құрылымы мен құрамын айқындау;
- кәсiпорынның айналым құралдарына қажеттiлiктерiн анықтау;
- айналым құралдарының қалыптасу көздерiн анықтау;
- айналым құралдарын үйлестiру және басқару;
- айналым құралдарының қауiпсiздiгiне жауапкершiлiк және оларды
тиiмдi қолдану.
Айналым құралдарының құрамы өндiрiстiк айналым қорлары мен айналыс
қорларын қалыптастыратын элементтер жиынтығын бiлдiредi, яғни жеке
элементтерге бөлудi қарастырады.
Айналым қорларының құрылымы жеке өндiрiстiк айналым қорларының
элементтерi мен айналым құралдарының ара-қатынасын бiлдiредi, яғни айналым
құралдарының жалпы сомасындағы әр элементтiң үлесiн бiлдiредi.
Өндiрiстiк айналым қорларының басымды бөлiгiне шикiзат, негiзгi және
көмекшi материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, отын және
жанармай сияқты еңбек құралдары жатады. Сонымен қатар өндiрiстiк айналым
қорларына құны төмен және тез тозатын заттар, құралдар, арнайы құрылғылар,
инвентарь, ағымдағы жөндеуге қажет қосалқы бөлшектер, арнайы киiм сияқты
еңбек заттары да жатады. Бұл еңбек заттары бiр жылға дейiн қызмет етедi.
Айналыстағы құралдар құнының шектеулiгi өзгерiп отырады, олар негiзгi
қорлармен жүргiзетiн бағалау мен оларды сатып алу кезеңiне байланысты.
Сонымен бiрге кәсiпорында бұл еңбек заттарының атаулары мыңға жуық
болады, соның нәтижесiнде ол тозу есебiн жүргiзудi техникалық жағынан
қиындатады. Сондықтан тәжiрибеде оларды негiзгi емес айналым қорларына
жатқызады.
Аталған құралдар мен еңбек заттары өндiрiстiк айналым құралдарының
тобы өндiрiстiк запастарды құрайды. Олармен қоса өндiрiстiк айналым
қорларына аяқталмаған өндiрiс пен болашақ кезең шығындары кiредi.
Өндiрiстiк айналым құралдары аванстайтын құралдардың негiзгi мiндетi
өндiрiстiң үздiксiздiгiн және ырғақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Өндiрiстiк айналым құралдары басқа кәсiпорындарда айналыс құралдары
болады. Оларға қоймадағы дайын өнiм, тиелген тауарлар, кәсiпорын
кассасындағы және банк ақша-қаражаттары, дебиторлық қарыздар, басқа
қаражаттар жатады. Айналыс құралдарының негiзгi мiндетi айналыс үрдiсiн
ресурстармен қамту болып табылады. Айналым құралдарының құрылымы мен құрамы
экономиканың әртүрлi саласында бiрдей емес. Олар өндiрiстiк, экономикалық
және ұйымдастырушылық тәртiп факторларымен анықталады. Мысалы сүт жасау
саласында өндiрiстiк цикл ұзақ болғандықтан аяқталмаған өндiрiс үлесi
жоғары. Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi кәсiпорындарында басты орынды шикiзат
пен материалдар алады. Сонымен қатар тамақ өнеркәсiбiнде (мысалы сүт, май
өндiретiн кәсiпорындар) көмекшi материалдар запасы жоғары.
Құралдар, құрылғылар, приборлар көп көлемде қолданылатын
кәсiпорындарда құны төмен және тез тозатын заттардың үлес салмағы жоғары
болады.
Дайын өнiм, тиелген тауарлар, дебиторлық қарыз көлемiне өнiмдi өткiзу
жағдайы, жағдайы мен олардың формасы әсер етедi.
Кәсiпорынның айналым құралдарын тиiмдi қолдануға жиi қарама-қарсы
бағытта болып келетiн көптеген факторлар әсер етедi (1.-сурет). Әсер ету
кеңдiгi мен басқарылу деңгейiне байланысты факторларды шартты үш топқа
бiрiктiруге болады: жалпы экономикалық, ұйымдастырушылық және техникалық
прогреспен байланысты факторлар.
Cурет 1 - Айналым құралдарын тиiмдi қолдануға әсер ететiн факторлар
Жалпы экономикалық факторларға тауар айналымы мен оның құрылымы
көлемiнiң өзгеруi өндiрiстiк күштердi орналастыру, қоғамдық еңбектiң
өнiмдiлiк динамикасы, тауар айналысы мен салалардағы, оларға қызмет
көрсететiн шаруашылықтар жатады.
Ұйымдастырушылық-экономикалық факторларға сауда кәсiпорындарының
көлемiнiң өзгерiсi, олардың мамандануы, сауданың жаңа тәсiлдерiн енгiзу
және т.б. жатады.
Техникалық прогреспен байланысты факторларға саудаға қызмет көрсететiн
саладағы технология мен қолданылатын техниканың өзгеруi (транспорт,
байланыс, шаруашылық); сауда үрдiсiнiң автоматизациясы жатады.
Айналым құралдарын тиiмдi қолдануға және олардың айналымдылығының
жылдамдатуына олардың көлемiн ұлғайтатын факторлармен қоса, оларды
төмендететiн фаторлар да әсер етедi.
Айналым құралдарының көлемiн ұлғайтатын факторларға: саудалық қызмет
көрсетудiң сапасының артуы, жаңа салынған аудандарда дүкендер желiсiнiң
кеңейуi, баяу айналымдылықта болатын тауарлар айналымы құрылымында
тауарлардың үлес салмағының ұлғайуы жағына қарай өзгеруi сияқтылары мысал
бола алады [9,10].
Айналым құралдарының азаюына: материалдық және қаржылық ресурстардың
экономикасы; кәсiпорын қызметiне шаруашылық есептiң қағидаларын енгiзу
кеңiнен жатады.
Айналым құралдарының көлемiн айқындайтын факторлар объективтi, яғни
берiлген кәсiпорын қызметiне тәуелдi емес және субъективтi болуы мүмкiн.
Субъективтiлер қатарына, мысалы айналым құралдарын тиiмдi пайдалану, тауар
айналымы жоспарын орындау, қолданылатын қызмет көрсету формалары, несиелiк
және қаржы дисциплиналарын орындау сияқты мәселелер жатады.
3. Кәсiпорында айналым қорларының жіктелуі және ұйымдастырудың
ерекшелігі
Айналым қорлары – ақша қорларының айналымының үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн, өндiрiстiк айналым қорлары мен айналым қорларын құруға аванстайтын
ақша қаражатының жиынтығы.
Айналым қорларын жоспарлау,есептеу және анализ тәжірибелерінде келесі
белгілері бойынша жіктейді:
1.Өндіріс процесіндегі функцияларды рөліне байланысты –айналмалы өндірістік
қорлар және айналыс қоры.
2.Жоспарлау,басқару,бақылау тәжірибелеріне байланысты –нормаланатын және
нормаланбайтын айналым құралдары.
3.Айналым капиталын қалыптастыру көздеріне байланысты-жеке меншік айналым
капиталы және қарызданған айналым капиталы.
4.Ликвидтілігіне байланысты ,яғни ақшаға айналу жылдамдығына байланысты –
тез өткізілетін айналым құралдары, баяу өткізілетін айналым құралдары.
5.Капитал салымдарының тәуекел салымдарына байланысты- минималды
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,азайтылған тәуекелділікті салымдар
айналым капиталы,орташа тәуекелділікті салымдар айналым капиталы,жоғары
тәуекелділікті салымдар айналым капиталы.
6.Материалдық-заттық мазмұнына байланысты-еңбек құралдары
(шикізат,материалдар,жанармай,аяқта лмаған өндіріс және т.б.) дайын өнім мен
тауарлар;ақша қаражаттары және де есепшоттағы қаражаттар.
1) Айналым құралдарының топтары. Құрамына кіретін құралдар.
1.Айналмалы өндірістік қорлар (өндіріс сферасындағы немесе өндіріс
процесіндегі қорлар)
1.1. Өндірістік қорлар (запастар)
- шикізат
- Негізгі материалдар
- сатып алынған жартылай фабрикаттар
- жанар май
- қосымша материалдар
- арзан бағалы тез тозатын құралдар
1.2.Өндіріс процесіндегі құралдар
- аяқталмаған өндіріс
- өзі өндірген жартылай фабрикаттар
- болашақтағы шығындар.
2. Айналыс қорлары(айналыстағы айналым құралдары)
2.1.Өткізілмеген өнім:
- кәсіпорын қоймаларындағы дайын өнім
- тиелген бірақ ақысы төленбеген өнім
- қайта сатуға алынған тауарлар
2.2.Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- бағалы қағаздар
- Басқа кәсіпорындармен, мекемелермен есеп айырысулар.
3. Басқару деңгейіне байланысты нормаланатын және нормаланбайтын болып
бөлінеді.
Нормаланатын құралдарға айналмалы өндірістік қордың барлық құрамы және
айналыс қорының қоймадағы өткізілмеген дайын өнім түріндегі құрамы жатады.
Нормаланбайтын құралдарға айналыс құралдарының қалған элементтері
жатады, яғни, тұтынушыларға жөнелтілген, бірақ бірақ әлі ақысы төленбеген
құралдар және есеп айырысулар мен ақша қаражаттарының барлық түрлері
жатады. Нормаланатын айналым құралдары кәсіпорынның қаржылық жоспарында
көрініс табады, ал нормаланбайтын айналым құралдары жоспарлаудың объектісі
болып табылмайды [11].
4. Айналым құралдарының жеке меншік және қарызданатын болып бөлінуі
кәсіпорынға ұсынылатын айналыс құралдарының шығу көздері мен түрлерін
көрсетеді, яғни айналым құралдарының қолданылу мерзімі уақытша әлде тұрақты
екенін көрсетеді
Жеке меншік айналым капиталы кәсіпрорынның меншік капиталы (жарғылық ,
резервтік капитал) негізінде қалыптасады, бұл құралдар тұрақты қолданыс
режимінде және жоспарлау объектісі болып, қаржылық жоспарда көрініс табады.
Қарызданған айналым құралдары банктік және банктік емес несиелерден,
облигациялық займдардан, кредиторлық және т.б. берешектерден қалыптасады.
Олар кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі. Бұл құралдарға қажеттілікте
жоспарлау объектісі болып қаржылық жоспарда көрініс табады. Әр түрлі
елдерде жеке меншік айналым құралдары мен қарызданған айналым құралдарының
арасындағы әр түрлі қатынастарды пайдаланады. Ресей- 5040, АҚШ- 6040,
Жапония – 3070.
4.1 Минимальды тәуекелділікті салымдар айналым құралдары
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есепшот
- валюталық шот
- басқа ақша қаражаттары
1.2. Қысқа мерзімді қаржылық салымдар
2 2.1. Дебиторлық берешек
2.2. Өндірістік қорлар
2.3. дайын өнім мен тауарлар қалдықтары
3 3.1. Арзан бағалы, тез тозатын бағалар
3.2. аяқталмаған өндіріс
3.3. Болашақтағы шығындар
4 4.1. Күманды дебиторлық берешек
4.2. Тұрып қалған өндірістік қорлар
4.3. Жоғары нормативті аяқталмаған өндіріс
4.4. Сұранысқа ие емес дайын өнім мен тауарлар т.б.
Өнеркәсiптiң айналым қорлары құнын бiрден және толық өндiрiлетiн
өнiмге аударатын және өндiрiстiк үрдiсте өзiнiң натуралдық формасын
өзгертетiн, әр өндiрiстiк циклда толығымен қолданылатын өндiрiстiк
қорлардың бөлiгiн бiлдiредi. Олардың заттық мәнi – еңбек құралдарының
болуы. Өндiрiстiк процесте материалдық негiздi құрайтын, олар дайын өнiмге
айналады.
Өнiмдi өндiру үздiксiз жүргендiктен, өндiрiс сферасында әрқашан
айналыстың әр түрлi сатыларда болатын айналым құралдарының белгiлi бөлiгi
болады. Олар келесiдей топтарға бөлiнедi:
1. Айналым құралдарының негiзгi бөлiгiн құрайтын өндiрiстiк запастар.
Олар шикiзат, негiзгi және көмекшi материалдар, отын, жанармай,
негiзгi құралдардың жөндеуiне қажет қосалқы бөлшектер, құны төмен
және тез тозатын құралдар: 1 бiрлiкке шаққандағы 100 минималды
еңбек ақы құнына тең және қызмет ету мерзiмi 1 жылға дейiнгi
шаруашылық инвентарь және басқа құралдар.
2. Аяқталмаған өнiм, яғни өндiрiс үрдiсiне түскен және әрi қарай
технологиялық үрдiс кезеңдерiнде өңдеудi қажет ететiн еңбек
заттары. Олар аяқталмаған өнеркәсiптiң өндiрiс және жартылай
фабрикат түрiнде болуы мүмкiн.
3. Кезең шығындары айналым құралдарының элементi болмайды, олар
жобалауға, өнiмнiң жаңа түрлерiн өндiруге арналған шығындарды
бiлдiредi. Бұл шығындар берiлген кезеңде жүзеге асырылады да,
өнiмнiң өзiндiк құны негiзiнде келесi кезеңде өтелiнедi [12].
Кәсіпорынның айнлам қорларының құрамы келесі 2-суретте көрсетілген.
Сурет 2 - Кәсіпорынның айналым қорларының құрамы
Дайындалған өнiм айналым сферасына түсiп, жүзеге асырылғаннан кейiн
оның құны ақша формасына ие болады. Демек, кәсiпорын қызметiнiң дұрыс жүруi
үшiн өндiрiстiк айналым құралдарынан басқа айналыс сферасына қызмет
көрсететiн айналыс құралдары қажет. Оларға материалдар алуға, еңбек ақыны
төлеуге, жабдықтаушылар мен қаржы органдарының алдындағы мiндеттердi
орындауға қажет ақша қаражаттары мен дайын, бiрақ өткiзiлмеген (жүзеге
асырылмаған) өнiмдер жатады.
Өндiрiстiк айналым құралдары мен айналыс құралдарын қалыптастыруға
арналған өнеркәсiптiк кәсiпорындардың ақша қаражаттарының жиынтығы олардың
айналым құралдарын құрайды.
Өнеркәсiптiң айналым құралдарының негiзгi бөлiгiн өндiрiстiк айналым
құралдары алады. Олар айналым құралдарының тауарлық-материалдық қорлар
құндылықтардың жалпы сомасындағы үлес салмағы 85% құрайды .
Айналым құралдарының құрамдас элементтерiнiң ара-қатынасы олардың
ортақ құнындағы айналым құралдарының құрылымын бiлдiредi. Олардың әр түрлi
өнеркәсiп салаларындағы құрылымы өндiрiстiң технологиялық деңгейiмен,
мамандану деңгейiмен, цикл ұзақтығымен, жабдықтаушыларға қатысты
географиялық орналасуымен анықталады.
Өз қозғалысында айналым құралдары тiзбектi үш сатыдан өтедi – ақшалық,
өндiрiстiк және тауарлық. Ақшалық саты даярлық сатысы болып табылады. Ол
ақша қаражаттарының өндiрiстiк запастарының формасына айналу кезiнде
жүредi.
Өндiрiстiк сатыда құрылатын өнiмнiң құны авансталуы жалғасады, бiрақ
толық емес, тек қолданылған өндiрiстiк запастардың құны көлемiнде қосымша
еңбекақыға және онымен байланысты шығындар, сонымен бiрге негiзгi
өндiрiстiк құралға құны аударылған шығындар авансталады.
Айналымның өндiрiстiк сатысы дайын өнiмдi өндiрумен аяқталып, одан
кейiн оны жүзеге асыру (өткiзу) сатысына өтедi.
Өндiрiстiк сатыда сияқты, тауар айналымы сатысында еңбек өнiмi (дайын
өнiм) сондай-ақ көлемде аванстала бередi. Өндiрiлген өнiмнiң тауарлық
формасы ақшалай түрге ауысқаннан кейiн ғана авансталған қаржылар өнiмдi
өткiзуден түскен табыс есебiнен қайта қалпына келедi.Ал қалғаны жоспар
негiзiнде жұмсалатын сома ақшалай жиналымдарды құрайды. Айналым құралдарын
кеңейтуге арналған жиналымдар (табыс) бөлiгi соларға қосылып, келесi
айналымдар циклын құрайды.
Айналымның үшiншi сатысындағы ақшалай нысанға ие болатын айналым
құралдары сонымен бiрге айналым құралдарының алғашқы сатысы болады.
Айналым құралдарының айналысы келесi сызбамен жүредi:
Д – Т ...П ...Т1 – Д1 (1.1)
мұндағы
Д – шаруашылық жүргiзушi субъектпен авансталатын ақша қаражаттары;
Т - өндiрiс құралдары;
П - өндiрiс;
Т1 – дайын өнiм;
Д1 - өнiмдi өткiзуден түскен және жүзеге асырылған табысты қосатын
ақша қаражаттары.
Нүктелер (...) – құралдар айналымның үзiлгендiгiн, бiрақ олардың айналыс
үрдiсi өндiрiстiк сферада жалғасып жатқанын бiлдiредi.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы айналмалы қорлардың жағдайына тікелей
тәуелді, сондықтан кәсіпорын айналмалы қорларды пайдалану және ұтымды
қозғалысын ұйымдастыруға қызығушылық танытады.
Айналмалы қорларды пайдалану тиімділігі экономикалық көрсеткіштер
жүйесімен, ең бастысы айналмалы қорлардың айналымдылығымен сипатталады.
Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы деп айналмалы қорларды алғаннан
бастап, дайын өнім ретінде өткізгенге дейінгі толық айналым ұзақтығы
айтылады. Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы кәсіпорын есебінен ақша
аударумен аяқталады [12].
Айналмалы қорлардың айналымдылығы әртүрлі кәсіпорындарда біркелкі
емес, ол салалық белгілеріне, өндірісті ұйымдастыру мен өнімдерді өткізуге,
айналмалы қорлар мен басқа да факторларды орналастыру қызметтеріне де
тікелей байланысты.
Айналмалы қорлардың қайтарымдылығы өзара байланысқан көрсеткіштермен
сипатталады: бір күндегі бір айналымның ұзақтығы, белгілі кезеңдегі
айналым саны, өнім бірлігіндегі кәсіпорынның айналмалы қорларының сомасы.
Айналмалы қорлардың бір айналымының ұзақтығы келесі формуламен
анықталады:
О = С : ТД, (1.2)
Мұндағы: О–айналым ұзақтығы, күндер; С–айналым қорларының қалдықтары
(орташа немесе нақты бір күндегі), теңге.; Т– тауарлық өнім көлемі, теңге;
Д– қарастырылатын кезеңдегі күн саны, күндер.
Бір айналымның ұзақтығының төмендеуі айналым құралдарын пайдаланудың
жақсартғандығын көрсетеді.
Нақты кезеңдегі айналым саны немесе негізгі қорлар айналымының коэффициенті
(КО), келесі формуламен есептеледі:
КО = ТС (1.3).
Мұндай жағдайда айналым коэффициенті жоғарылаған сайын, айналмалы
құралдарды пайдалану тиімділігі арта түседі.
Айналым коэффициентіне кері айналымға түсетін құралдар коэффициенті (Кз)
келесі формуламен анықталады:
Кз = СТ (1.4),
Кәсiпорын қызметiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ететiн айналым құралдары
бiр уақытта өндiрiстiк формалардың барлық сатыларында болады.
Айналым құралдарының ерекшелiгi – олар әрқашан айналыста болып,
өздерiнiң натуралдық формасын ауыстыруы. Төменде кәсiпорынның айналым
құралдарына қатысты балансы келтiрiлген. Ол түсiндiрме беру үшiн екi
бөлiмге бөлiнген [9,10,11,12].
Баланстың II бөлiмi келесiлердi қарастырады:
Тауарлық-материалдық қорлар: “Материалдар” кәсiпорынның қолында бар
шикiзат, материалдар, отын, қосалқы бөлшектерi және басқа құндылықтар
қозғалысы мен бар мәлiметтердi ортақтастыруға арналған. Бұл материалдар
нақты өзiндiк құны бойынша немесе есептiк бағасымен есептелiнедi. Алынған
материалдардың нақты өзiндiк құны алынған материалдардың бағасы бойынша
құны мен сол құндылықтарды даярлау мен кәсiпорынға жеткiзуге кеткен
шығындардан құралады. Материалдарды даярлау мен кәсiпорынға жеткiзуге
кеткен шығындарға сәйкес нормативтiк актiлер реттеледi.
Аяқталмаған өндiрiс, бұл кәсiпорынның өз өндiрiсiндегi жартылай
фабрикаттар қозғалысы мен соларға қатысты барлық мәлiметтердi ортақтастыру
арқылы есеп жүргiзуге арналған. Бұл, көбiнесе, өндiрiстiң толық циклы болуы
шартымен кәсiпорын дайындаған жартылай фабрикаттар бейнеленедi.
“Болашақ кезең шығындары”. Бұл счет берiлген есеп беру кезiнде
жүргiзiлген, бiрақ есеп берудiң болашақ кезеңдерiнде жүзеге асырылатын
шығындар туралы мәлiметтердi ортақтастыруға мүмкiндiк бередi.
“Дайын өнiм” немесе “Тауарлар” сатуға арналып, алынған тауарлар
ретiндегi дайын өнiм қозғалысы мен тауарлық-материалдық құндылықтар
қозғалысына қатысты ақпараттарды ортақтастыруға арналған. Бұл жабдықтаушы,
өнiмдi өткiзумен айналысатын (сбытовые), сауда кәсiпорындары мен қоғамдық
тамақтану кәсiпорындарында қолданылады. Аталған кәсiпорындар “Тауарлар”
өндiрiсте немесе шаруашылықта қолданылатын инвентарьдан басқа өздерi
өндiрген тара немесе сатып алынған тараларды есепке алады.
“Ақша қаражаттары” - бұл счетта кәсiпорын кассасындағы бар ақша
қаражаттары мен олардың қозғалысын есепке алынады.
“Берiлген аванстар” тапсырыс берушiлерден жартылай дайын болған
өнiмге төленген қаржылар материалдық құндылықтарды тасымалдауға, орындалған
жұмысқа авансталады. Бөлiнген аванстар сомасы, сонымен қатар жартылай дайын
болған, соны өндiруге жұмсалған еңбекке төленген төлемдер есебiнiң
корреспонденциясы “Берiлген аванстар есебi” дебеттеледi.
Жабдықтаушы аяқталған жұмысты өтеу сәтiнде жұмыс жартылай даяр
болғанда төленген төлемдер мен бөлiнген аванстарды ескередi. “Берiлген
аванстар есебi” несиеленіп, жабдықтаушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу
бейнеленедi .
Сонымен қатар, бұл бөлiмде әр түрлi дебиторлар және кредиторлармен
есеп айырысу операциялары туралы мәлiметтер жинақталады: коммерциялық емес
түрдегi ұйымдармен операциялар көрсетiлген қызметке чекпен есеп айырысатын
транспорттық ұйымдармен (темiр жол және су жолы); сыйлықтар, жалақылардың
депоненттелген сомаларымен төлемдер жасау; сот органдарының арнайы
құжаттары немесе қаулылары негiзiнде басқа ұйымдар есебiне немесе жеке
тұлғаларға сол кәсiпорын қызметкерлерiнiң жалақысынан ұсталған сомалар. Бұл
әр кредитор мен дебиторға қатысты аналитикалық есеп жүргiзiледi.
Еншiлес кәсiпорындармен есеп айырысуда кәсiпорын өзiнiң еншiлес және
соған тәуелдi кәсiпорындармен, оларды құруға қатысқан, сонымен қатар ортақ
қызмет туралы келiсiмнiң жүзеге асырылуымен байланысты есеп айырысу
формалары (жарғылық капиталға үлес салу есебiнен басқа) жинақталады. Баланс
бойынша кәсiпорын айналым құралдарын басқару талдауы дипломдық жұмыстың
екiншi бөлiмiнде жүргiзiледi.
Айналым құралдарын келесiдей белгiлер бойынша классификациялауға
болады :
1. Айналым құралдарының өндiрiс және айналым сферасындағы үдемелi өндiрiс
үрдiсiндегi орны мен рөлi бойынша бөлiнедi;
2. Айналым құралдары жоспарлану деңгейi бойынша нормаланған және
нормаланбаған болып бөлiнедi;
3. Айналым құралдары қалыптасу көздерi бойынша меншiктi, заемдық және
тартылған болып бөлiнедi.
Кәсiпорында айналым құралдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету өзектi
проблема болып табылады. Келесi кезеңдерге қаржылық жоспарлау үрдiсiнде
мүмкiн болатын айналым құралдарының артылып қалулары мен жетiспеушiлiктерiн
анықтаудың маңызы зор. Ол үшiн кәсiпорын келесi кезеңдерде күтiлетiн
айналым құралдарына қажет сома анықталынады.
Егер айналым құралдарына қажет жоспарланған сома кәсiпорынның меншiктi
айналым құралдарының сомасынан асса, меншiктi айналым қорларында
жетiспеушiлiк болады. Меншiктi айналым құралдарында жетiспеушiлiк туған
кәсiпорындар уақытша өздерiнiң меншiктi немесе заемдық қаржылары есебiнен
оны толықтыра алады.
Егер керiсiнше болса, яғни айналым құралдарының нақты сомасы
жоспарланған сомадан асса, артықшылық болады. Ол айналым құралдарын
ұлғайтуға қажет қаржыландыру көзi бола алады.
Кәсiпорын қызметiне қатысты және қатысты емес себептерден де меншiктi
айналым құралдарына деген жетiспеушiлiк болуы мүмкiн. Кәсiпорын қолда бар
айналым құралдарының қауiпсiзiдiгiн әр уақытта қамтамасыз ете алмайды.
Мысалы кәсiпорында күрделi жөндеуге айналым құралдарын заңсыз түрде бөлу
нәтижесiнде жоспарланғаннан әлдеқайда жоғары шығындарға ұшырауы мүмкiн.
Кәсiпорын қызмет ететiн экономикалық шарттар айналым құралдарының
жағдайына мәндi әсер тигiзедi. Сатып алынатын тауарлық-материалдық
құндылықтардың бағасының өсуi нәтижесiнде кәсiпорынның өз айналым
құралдарының үлкен көлемде жетiспеушiлiгiне әкеледi. Инфляция жағдайында
үлкен пайыз шарттарында берiлетiн банктiк несиелер жетiспеушiлiктi
толықтырудың негiзгi көзi болып табылады.
Мемлекет тарапынан жүргiзiлетiн қаржы саясаты кәсiпорынның өндiрiстiк-
қаржылық қызметiнiң дұрыс қызмет етуiн, сонымен бiрге айналым құралдарын
оңтайлы қолдануды ынталандыруы немесе керiсiнше кедергi келтiруi мүмкiн.
Мұндағы маңызды рөлі мемлекеттiң салық саясатына тиесiлi. Сондықтан өнiмнiң
өзiндiк құнына төленетiн салық төлеу, пайдаға авансталған салықтар төлеу
кәсiпорынның айналым құралдарының өндiрiстiк емес шығындарын төлеуге
кетедi. Мұндай жағдайлар кәсiпорынды жоғары пайыздық заемдар алуға,
қаражаттардың жаңа көздерiн iздеуге, қалыптасқан қаржылық тәртiптi бұзуға
мәжбүрлейдi. Айналым құралдарының өндiрiстiк шығындарды төлеуi олардың
айналымдылығын баяулатып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн төмендетiп, оның
қаржылық жағдайын нашарлатады.
Кәсiпорында айналым құралдарын ұйымдастыру статистикалық мәлiметтер
және бухгалтерлiк есеп негiзiнде тексеру арқылы олардың қауiпсiздiгi мен
тиiмдi қолдануын жүйелi түрде бақылауды қосады.
Айналымның барлық сатыларында өндiрiске қажет қаржылық және
материалдық ресурстарға деген қажеттiлiктердi, есептiң уақыттылығын және
толықтығын, айналым құралдарының тиiмдi қолдануын кәсiпорынның айналым
құралдары қамтамасыз етедi.
Айналым қорларының қаржыландыру көздерi меншiктi заемдық және сырттан
тартылған болып бөлiнедi [12].
Қызметiн табыстылығы және өзi қабылдайтын шешiмдерге жауапкершiлiк алу
үшiн коммерциялық есеп негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындар мүлiктiк
жағынан тәуелсiздiкке ие болуы керек. Сондықтан құралдардың айналымдылығын
ұйымдастыруда меншiктi қаржылар мәнi үлкен.
Кәсiпорынның жарғылық капиталы құрылғанда, кәсiпорын ұйымдастырылған
сәтте айналым құралдары да құрылады. Мұнда қалыптасу көзi болып кәсiпорын
құрылтайшыларының инвестициялық қаржылары табылады. Жұмыс үрдiсiнде айналым
құралдарының толықтыру көзi түскен пайда, сонымен қатар меншiктi қаржыларға
теңестiрiлген тұрақты пассивтер болады. Олар әр уақытта айналыста болатын
кәсiпорын қаражаттары. Мұндай қаржылар олардың минималды қалдығы сомасында
қалыптасатын айналым құралдары көзi болып келедi. Оларға кәсiпорын
қызметкерлерiнiң жалақысы бойынша бiр айдан екiншi айға өтiп отыратын
минималды қарызы, мүмкiн болатын шығындарды өтеуге қажет резервтер,
бюджеттiк және бюджеттiк емес құралдар алдындағы қарыздар, кредиторлардан
өнiмге алдын ала төлеуге берген қаражаттары, сатып алушылардың ыдысты
қайтару кепiлдемесi бойынша қаражаттар және тағы басқалары жатады.
Шаруашылықтарда айналым құралдарына деген ортақ қажеттiлiктердi азайту
үшiн, оларды оңтайлы қолдануды ынталандыру үшiн заемдық қаржыларды тартудың
маңызы зор. Ондай заемдық қаржыларға қысқа мерзiмдi банк несиелерi жатады.
Олардың көмегiмен кәсiпорын уақытша айналым құралдарына деген
қажеттiлiктердi қанағаттандыра алады.
Айналым құралдарын қалыптастыруға несиелер тартудың негiзгi
бағыттары:
- меншiктi айналым құралдарына жетiспеушiлiктi толтыру;
- маусымдық өндiрiстiң үрдiсiмен байланысты маусымдық шикiзат
қорларын, материалдар шығындарын несиелеу;
- төлем балансын ортақтастыру мен есептесудi жүзеге асыру.
Экономиканы басқару нарық жүйесiне өткеннен кейiн несиелердiң айналым
құралдарын қалыптастыру көзi ретiндегi рөлi төмендеген жоқ. Сонымен қатар
айналым құралдарына жоғары нормативтi қажеттiлiктерiн өтеудiң банк
несиесiнiң мәнiнiң күшейуiмен шарттасатын жаңа факторлар пайда болады.
Ақшаның құнсыздануы айналым құралдарына тигiзетiн әсерi көпжақты: тiкелей
және жанама әсерi бар. Тiкелей әсер айналым құралдарының айналыс уақытында
құнсыздануын бейнелейдi, яғни өнiмдi өткiзуден түскен табыс құрамынан
кәсiпорын айналым құралдарының авансталған сомасын ала алмауы.
Жанама әсер ақшаның құнсыздануымен шарттасқан төлемсiздiк дағдарысы
нәтижесiнде құралдардың айналымының баяулауы түрiнде болады. Дағдарыстың
пайда болуының басқа себептерiне еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуiн, өндiрiстiң
тым тиiмсiз болуын, басшылардың жаңа шарттарға бейiмделе алмауын: олрадың
жаңа шешiмдер iздеп, тауар ассортиментiн өзгерту, өндiрiстiң материал және
энергосыйымдылығын төмендету; сонымен қатар қарыздарды заңсыз төлемеуге
мүмкiндiк беретiн заңнаманың жетiлмегенiн жатқызуға болады.
Төлемсiздiкпен күрес және қаржылық қолдау көрсету мақсатында
кәсiпорынның айналым құралдарын толтыруға қосымша қаржылар бөлiнедi. Бiрақ
олар әрқашан мақсатты түрде қолданыла бермейдi, ал ондай жағдай күштi
ақшаның құнсыздануы әсерге ие болады.
Мұндай жағдайда кәсiпорынның айналым құралдарының көзi ретiнде болатын
несиелердi қолдану шектерi туралы сұрақтар туындайды. Мұндай сұрақтар
несиелердi кәсiпорынның жалпы қаржылық жағдайына және оның айналым
құралдарына екi жақты әсерiмен байланысты.
Кәсiпорында бiр жағынан меншiктi қаржы дефицитi шартында айналымға
тартылған несие ресурстарсыз ондағы өндiрiстi қысқарту керек немесе мүлдем
тоқтату қажет, ал мұндай жағдайлар өзектi қаржылық дағдарысқа, тiптi
банкроттыққа алып келуi де мүмкiн. Екiншi жағынан, кәсiпорында туындайтын
проблемаларды тек несиелердi тарту арқылы шешу сол кәсiпорынның несие
ресурстарына тәуелдi болуына әкелуi мүмкiн, яғни оның қарыздары ұлғая
бередi. Мұндай шаралар кәсiпорынның қаржылық тұрақсыздығына әкеледi.
Кәсiпорын салынған капиталға пайда нормасын қамтамасыз ете алмағандықтан,
яғни пайыздық мөлшерiн төлей алмағандықтан кәсiпорынның меншiктi айналым
құралдары банк меншiгiне өтедi.
Кәсiпорындарда тауарлармен жабдықтаушылар алдында қызметтер көрсеткен
мердiгерлер алдында, салық пен басқа да төлемдер бойынша салық инспекциясы
алдында және бюджеттiк емес құралдар алдында кредиторлық қарызға кiруi
мүмкiн.
Сонымен қатар кәсiпорынның айналым құралдарын қалыптасу көздерiне
уақытша мақсатты қолданылмайтын кәсiпорынның қаржылары жатады (құралдар,
резервтерi және т.б.).
Бухгалтерлiк баланс активiнде кәсiпорын қызметi барысында қабылданған
инвестициялық шешiмдер бейнеленедi.
Инвестициялар бағыттарын түрлi критерийлермен ажыратуға болады, мысалы
балансқа топтық белгiсi ретiнде енгiзiлген олардың өтiмдiлiгi бойынша
ажыратуға болады.
Қазiргi заманғы экономикалық даму сатысында инвестицияның айналымды
және ағымдағы активтер сияқты өзектi түрлерi бар. Бұл өзектiлiк,
бiрiншiден, экономикалық қызметтiң барлық саласындағы инвестиция
дефицитiмен байланысты.
Үкiмет тарапынан жүргiзiлетiн монетарлық саясаты нәтижесiнде болатын
өзара төлемсiздiктер ағыны экономикалық субъектiлерiнiң ағымдағы
активтердiң ең өтiмдi құралы болып табылатын ақша қаражаттарының болмауына
алып келедi. Ол өз кезегiнде кәсiпорынның тауарлық-материалдық құралдардың
қалқымалылығына итермелейдi.
Тауарлық-материалдық құндылықтар өндiрiстiк-коммерциялық цикл және
кәсiпорын iшiндегi өндiрiстiк базаны дамыту мақсатын жүзеге асыру
барысындағы материалдық активтердi бiлдiредi.
Тауарлық-материалдық құндылықтарды сақталуға кеткен шығындардың
ұлғайтылуына айналыстағы ақша қаражаттарын мақсатсыз алу нәтижесiнде
олардың тұтынушылық қасиетiн жоғалту тәуекелiнiң болуын, яғни оларды сақтау
үрдiсiнде құнсыздануына әкеледi.
Тауарлық-материалдық жетiспеушiлiгi өндiрiстiк үрдiстiң үзiлiстерiнiң
болуы тәуекелдiгiн жоғарылатып, нәтижесiнде шығындарға ұшыратады.
Жоспарлы социалистiк экономикада тауарлық-материалдық құндылықтар
оңтайлы (ұтымды) көлемi оларды нормалау есебiнен айқындалған экономикада
меншiктiң рөлi ауысқаннан кейiн дефициттi нарықтан кәдiмгi нарыққа өту
арқылы тұтынушыларға бағытталуда айналым құралдарын нормалау
механизмедрiнiң пара-пар емес болуына әкелдi.
Экономика жағдайының өзгеруi оңтайлы көлемiн табудың әдiстемесiндегi
проблемаларға алып келдi [11,12].
Айналым құралдарындағы тауарлық-материалдық құндылықтардың ұтымды
көлемiн нормалаудың қазiргi заманға сай әдiстерi болмайтындықтан, ұтымды
көлемдi тауарлық-материалдық құндылықтардың нақты көлемiнiң оның оңтайлы
болатын көлемiне қатысты бағалау ұсынылады.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың оңтайлы көлемiн ұсынылған әдiспен
анықтау олардың қалыптасу көздерiнiң болуымен және кәсiпорын капиталы
құрылымына негiзделе отырып, келесiдей мәселелерге сүйенедi:
Тауарлық-материалдық құндылықтарының өндiрiстiк-коммерциялық циклдың
дұрыс жүргiзiлуiн және айналыстағы емес активтерге етудi қамтиды.
Оны дұрыс жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшiн кәсiпорын өз меншiктi
капиталы құрамындағы белгiлi бөлiктi тауарлық-материалдық құндылықтарды
құруға аударуы қажет.
Өндiрiстiк-коммерциялық цикл ерекшелiгiне сәйкес әр түрлi экономикалық
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz