Мектеп жасындағы дарынды балалар психологиясы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Дарынды оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері, және олардың көріну сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3. Дамыта оқыту жағдайында оқушылардың ойлау қабілетін арттыру ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Дарынды оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері, және олардың көріну сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3. Дамыта оқыту жағдайында оқушылардың ойлау қабілетін арттыру ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Бүгінгі таңда дарынды балалар психологиясы ең өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді, жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды. Ал қоғамның қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени әлеуметтік-экономикалық жақтарын жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Дарынды балаға тән қасиеттер де болады. Көп жағдайда олар көрсеқызарлық, алған әсері бойынша жаңа ақпарат іздеуі, мақсатына жетуі, ойын айта білуі және т.б. Алайда, кейбір дарынды бала көлеңкеде байқалмай қалып та шығармашылық жұмыспен айналысады, ол оқытушы назарынан тыс қалмауы керек. Қабілетті балаларды оқыту топта немесе жеке жұмыс беру арқылы жүзеге асырылады. Өз қабілетін сабақ уақытында көрсете білген, жақсы көрсеткішке жеткен оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға дайындау керек. Оларды шығармашылық жолға бағыттап, оны іске асыра білу және ғылыми-білім кеңістігінде қалыптасқан жеке тұлға үшін мына талаптар мен міндеттерді оқытушы ескеруі керек.
Оқушының қабілеттілік белгілері:
1. Тұлғаның ерте дамуы, жалпы қабілеттілікке тән /вундеркинд/.
Оларды жылдамдатып оқыту керек,өйткені олар өз құрбыларынан әлдеқайда білімді болады.
2. Ғылымның немесе пәннің жеке түрінен қабілеттілік. Мысалы:гуманитарлық пәннен мықты оқушы математикадан нашар болуы да мүмкін.
3. Дарындылық белгілері кең түрде дамыған оқушы.
Олар қабілетімен, өз беттілік әдісімен, өз көзқарасын айтумен ерекшеленеді. Күнделікті сабақ уақытында дарынды оқушыға жеке тапсырма
Дарынды балаға тән қасиеттер де болады. Көп жағдайда олар көрсеқызарлық, алған әсері бойынша жаңа ақпарат іздеуі, мақсатына жетуі, ойын айта білуі және т.б. Алайда, кейбір дарынды бала көлеңкеде байқалмай қалып та шығармашылық жұмыспен айналысады, ол оқытушы назарынан тыс қалмауы керек. Қабілетті балаларды оқыту топта немесе жеке жұмыс беру арқылы жүзеге асырылады. Өз қабілетін сабақ уақытында көрсете білген, жақсы көрсеткішке жеткен оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға дайындау керек. Оларды шығармашылық жолға бағыттап, оны іске асыра білу және ғылыми-білім кеңістігінде қалыптасқан жеке тұлға үшін мына талаптар мен міндеттерді оқытушы ескеруі керек.
Оқушының қабілеттілік белгілері:
1. Тұлғаның ерте дамуы, жалпы қабілеттілікке тән /вундеркинд/.
Оларды жылдамдатып оқыту керек,өйткені олар өз құрбыларынан әлдеқайда білімді болады.
2. Ғылымның немесе пәннің жеке түрінен қабілеттілік. Мысалы:гуманитарлық пәннен мықты оқушы математикадан нашар болуы да мүмкін.
3. Дарындылық белгілері кең түрде дамыған оқушы.
Олар қабілетімен, өз беттілік әдісімен, өз көзқарасын айтумен ерекшеленеді. Күнделікті сабақ уақытында дарынды оқушыға жеке тапсырма
1. Белова Е.С.,Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать.-М.1998г.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школе/М:Сентябрь, 001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
13. Закон Республики Казахстан «06 образовании» от 7 июня 1999 года
14. БейсенбаОза А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Монография.- Алматы. Ғылым, 1998. 225-6.
15. Аренова А .X. Научно-педагогические основы орга-низации самостоятельной учебно-познавательной дея-тельности младших школьников. Монография. -Алма-ты. Ғылым, 1999. 240-6.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школе/М:Сентябрь, 001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
13. Закон Республики Казахстан «06 образовании» от 7 июня 1999 года
14. БейсенбаОза А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Монография.- Алматы. Ғылым, 1998. 225-6.
15. Аренова А .X. Научно-педагогические основы орга-низации самостоятельной учебно-познавательной дея-тельности младших школьников. Монография. -Алма-ты. Ғылым, 1999. 240-6.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық
ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Дарынды оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері, және олардың көріну
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Дамыта оқыту жағдайында оқушылардың ойлау қабілетін арттыру ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
Кіріспе
Бүгінгі таңда дарынды балалар психологиясы ең өзекті мәселелерінің
бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы
белсенді, жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды. Ал қоғамның
қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени әлеуметтік-экономикалық жақтарын
жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына
олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Дарынды балаға тән қасиеттер де болады. Көп жағдайда олар
көрсеқызарлық, алған әсері бойынша жаңа ақпарат іздеуі, мақсатына жетуі,
ойын айта білуі және т.б. Алайда, кейбір дарынды бала көлеңкеде байқалмай
қалып та шығармашылық жұмыспен айналысады, ол оқытушы назарынан тыс қалмауы
керек. Қабілетті балаларды оқыту топта немесе жеке жұмыс беру арқылы жүзеге
асырылады. Өз қабілетін сабақ уақытында көрсете білген, жақсы көрсеткішке
жеткен оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға
дайындау керек. Оларды шығармашылық жолға бағыттап, оны іске асыра білу
және ғылыми-білім кеңістігінде қалыптасқан жеке тұлға үшін мына талаптар
мен міндеттерді оқытушы ескеруі керек.
Оқушының қабілеттілік белгілері:
1. Тұлғаның ерте дамуы, жалпы қабілеттілікке тән вундеркинд.
Оларды жылдамдатып оқыту керек,өйткені олар өз құрбыларынан әлдеқайда
білімді болады.
2. Ғылымның немесе пәннің жеке түрінен қабілеттілік.
Мысалы:гуманитарлық пәннен мықты оқушы математикадан нашар болуы да мүмкін.
3. Дарындылық белгілері кең түрде дамыған оқушы.
Олар қабілетімен, өз беттілік әдісімен, өз көзқарасын айтумен
ерекшеленеді. Күнделікті сабақ уақытында дарынды оқушыға жеке тапсырма беру
арқылы өз бетімен жұмыс орындау кең тараған. Алайда, осы типтегі оқушыларды
үнемі бағыт-бағдар беру арқылы шығармашылық жолға жетектеп отыру керек.
Дарынды оқушы өз бетімен жұмыс істеу арқылы білім алудың қарапайым
дағдыларын меңгереді және алған білімді біліктік дәрежеге көтереді. Оқушы
күрделі тапсырмаларды орындау барысында салыстыру, қорытынды жасау, пікір
айту, түрлі жағдайда өздігінен шешім қабылдау баспалдағынан өтеді,
өздігінен алған біліміне риза болады.
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар психологиясы
Еліміз тәуелсіз даму жолына түскен сәттен бастап, қоғамда болып
жатқан құбылыстар білім беру мазмұнына елеулі өзгерістер әкелді. Оқушыны
жеке тұлға ретінде жан-жақты дамыту күннің көкейкесті мәселесі. Оның
маңызды факторы – баланың ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін қалыптастыратын оқу
барысын жолға қою. Қазіргі білім беру саласындағы күрделі міндеттердің бірі
– қабілеті жоғары, дарынды оқушыларды анықтап, оларға қолдау жасау арқылы
Қазақстан Республикасының интелектуалды потенциалын қалыптастыруға үлес
қосу. Бұл – қоғам мүддесінен туындап отырған әлеуметтік сұраныс. Бұл
сұраныс педагогикалық және психологиялық үрдістер арқылы жүзеге асады. Орыс
педагогикасының белгілі ғалымы П.Ф Каптерев өз еңбегінде былай деп жазады:
Педагогикалық үрдіс өзіне тән екі белгіні түйістіреді, олар: жеке тұлғаның
дамуына жүйелі түрдегі көмек және оның жан-жақты жетілуі.
Әр оқушыны жан-жақты жетілдіру үшін оны жан-жақты зерттеу керек.
Бұл – ұлы педагог К.Д.Ушинскийдің тұжырымды ойы. Зерттеу арқылы әр
тұлғаның бойындағы ерекше психологиялық қасиеттері айқындалады. Баланың
психологиясы мен педагогикалық психология саласындағы зерттеулер арқылы
оқыту ісінің мазмұны мен әдістерін өзгерте отырып, жекелеген психикалық
процестер мен функцияларды дамыту жағынан жетістіктерге қол жеткізуге
болады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін қалыптастыру мазмұнына мыналар
кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық
міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Ғалымдар дәлелдегендей, адамның өмірден меңгереген білімі мен дағдысын
практикалық істерді төте және ең ыңғайлы жолдармен қолдана білу шеберлігі
қабілеттілік деп аталады. Ал тамаша кәсіби ұстаздық кез-келген ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Адам бойындағы дарындылықты
нағыз данышпандылықты нағыз данышпандыққа айналдырудың бір ғана шарты –
табиғи талантпен шектеліп қалмай, табандылықпен еңбектену.
Дарындылық – табиғаттан берілетін ерекше қабілет. Өмір сүретін орта,
берілетін білім мен тәрбие осы ерекше қабілеттің одан әрі дамуына
көмектеседі немесе оны мүлде өшіреді. Дарындылық – көпқырлы. Ағылшын ғалымы
Ж.Рензуллидің анықтамасы бойынша: Дарындылық – бала бойындағы
интелектуалдық қабілеттің , шығармашылық қабілеттің және табандылықтың
болуы.
Дарындылықты анықтау – өте күрделі процесс. Ол дәрігерлік-
психологиялық және педагогикалық шаралар арқылы жеке тұлғаның болашақтағы
табыстарын үздіксіз бақылау маақсатында жүргізіледі. Дарынды оқушыларды
анықтау үшін өзара тәуелді үш көрсеткішке назар аударылады. Олар: дарынды
оқушының ішкі сезімі жағынан ерекшелігі, физикалық тұрғыдан ерекшелігі және
әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі.
Дарынды оқушының ішкі сезімі жағынан өзгешелігі:
1. Дарынды оқушы толыққанды, аңғарлы болады.
2. Өзінің қабылдау мүмкіндігімен ерекшеленіп, өзін қоршаған ортаға
өте сезімтал келеді. Ол бірнеше үрдісті қатар бақылап, қабылдауға бейім
тұрады және оны белсенді түрде зерттеуге әуес болады.
3. Құбылыстар мен заттар арасындағы байланысты қабылдап, оған
лайықты қорытынды жасай алады және оған өз қиялы арқылы балама жүйе жасауға
қабілетті келеді.
4. Есте сақтау қабілеті жоғары болады.
5. Сөздік қоры мол, бұл оның не нәрсені еркін де нақты баяндауына
мүмкіндік береді.
6. Логикалық ойлау қабілеті жоғары.
7. Табандылық басым.
8. Қиялы кең болады.
Физикалық тұрғыдан ерекшелігі:
1. Дамудағы шапшаңдылық.
2. Дарынды оқушының бойында энергиясы мол болады, ол мөлшерден аз
ұйықтайды.
3. Психомоторикасы танымдық қабілетіне қарағанда баяу болады. Мұндай
интелектуалдық және физикалық дамудағы қарама-қайшылық өмірлік позициясына
нұқсан келтірмеу жағдайында болу керек.
Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі:
1. Дарынды бала әділетсіздікке төзімсіз болады.
2. Жоғары моральдық қасиеттерге ие.
3. Алдына қойған мақсатқа ұмтылу белсенділігі жоғары болады.
4. Өзіне өзгелердің және қоршаған әлеуметтік ортаның назар
аударуын қалайды.
5. Жағдайларға байланысты іскерлік қатынасы мен өз басы
қажеттілігі, үлкендерден қалыспау, әлдебір нәрсені бірдей атқаруға деген
құштарлығы басым келеді.
Дарындылықты анықтаудағы назар аударатын осы басты ерекшеліктердің
аясы бұдан да кең болуы мүмкін.
Дарындылықты анықтаудың 2 кезеңі бар. Оның 1-ші кезеңі –
анимистикалық кезең. Бұл ата-ана мен мұғалім анықтаған, оқушының қандай да
бір іс-әрекетке қабілеттілігі. Ол тесттер алу арқылы айқындалады. Дарынды
оқушыны анықтау баланың даму динамикасымен байланысты екенін практикалық
зерттеу кезеңінде ескерген жөн. Сауалнама беттерін толтырудағы ата-
аналардың өз балаларыныңқабілеттерін асыра бағалауы негізгі фактор емес, ол
нақты жауапқа нұқсан келтрмейді.
Психология ғылымы қабілеттілікті жалпы, арнаулы, практикалық деп үшке
бөледі. Қабілеттің бұл түрлері бірін-бірі жоймайды, қайта бір-біріне
байланысты дамиды.
Жалпы қабілеттілік – жеке тұлғаның өз ойын жаңа мақсат, міндеттерді
орындауға саналы түрде бағыттауы.
Арнаулы қабілеттілік – белгілі бір бағытта ерекше дағды таныта білуі.
Практикалық қабілеттілік – өмірден алған білімін шығармашылықпен
пайдаланып, бір деңгейден екінші деңгейге көшірілу. Баланың бойындағы осы
қабілеттерді ең әуелі ата-анасы байқайды.
Ерекше қабілеттер жиынтығы – дарындылықты анықтаудың 2-кезеңі:
Диагностикалық кезең. Бұл – педагогикалық және психологиялық тесттер
мен түрлі әдістемелер арқылы жүргізіледі. Ол баланың психологиялық
ерекшеліктері мен шығармашылық мүмкіншілігін бағалаумен сипатталады.
Дарындылық үш бағытта анықталады:
- интелектуалды дарындылық.
- шығармашылық дарындылық
- лидерлік дарындылық.
Интелектуалды дарындылық баланың ойының ұшқырлығымен ерекше есте
сақтау қабілетімен, байқағыштығымен айқындалады. Интелектуалды дарындылығы
бар бала қиналмай-ақ және талаптанып оқиды, өз ойын жүйелі жеткізе алады.
Ол әр істе өз біліміне сенімді болады. Оны қиын тапсырмалар қызықтырады.
Шығармашылық дарындылық баланың өз қызығушылығы, өмірлік позициясымен
айқындалады. Ол көбіне тәуелсіз, өзі әрекет жасайды және ісінің нәтижесін
көре алады. Нақты жағдайлардың шешімін таба біледі, көркем өнер оқулары мен
ойындарға бейім келеді.
Лидерлік дарындылыққа жаңа жағдайларға жылдам қалыптасу, өзге
балалардың оны таңдауы, ойындар мен шараларды басқара алуы, үлкендермен
және құрбыларымен қарым-қатынасқа оңай түсуі, жауапкершілік сезімнің
басымдығы тән.
Бастауыш сыныптарда дарынды оқушыны анықтау мектептегі педагог
–психологтардың басшылығымен жүзеге асады. Дарындылық бірінші кезеңде
байқау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар арқылы анықталады. Бұл анықтау
келесі кезеңде педагогикалық-психологиялық диагностика арқылы нақтылан
түседі. Психологиялық зерттеу жұмыстары арқылы әр баланың даралық қасиеті
ескеріліп, оның дарындылығын ашу жас ерекшелігіне сай келетін анықтаулармен
жүргізілуі қажет.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский баланың кешегі күнгі дамуына емес,
ертеңгі күнгі дамуына қарау керек деп ескертеді. Бала дамуының дербестік,
шығармашылық таным әрекеті, логикалық ойлау дәрежесі сияқты негізгі
белгілерін біліп, жеке дара жұмыстар жүргізу арқылы белгілі бір нәтижелерге
қол жеткізуге болады. Баланың оқуы мен психикалық дамуының бастапқы
негіздері бастауыш сыныптарда қалыптасатындықтан, әр тұлғаның бойындағы
қабілет, дарынды ашу арқылы оның мүмкіндігін дамыту керек.
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің жолдары
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы
жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі
дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда
тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің
интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді.
Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті,
дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше
қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-
ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін
оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-
бүгінгі күннің басты талабы.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қоймады.
Сондықтан да, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен
салыстырғанда бірдей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен аса
ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылыққа педагогикалық энциклопедияда төмендегідей анықтама
берілген: Дарындылық-белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке
жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі.
В.Крутецский өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде: Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің жиынтығының
бірлігі деуге болады,-деп тұжырымдады.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары
да бар.
Шығармашылық-өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім
алуға мүмкіндік жасайтын, жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен
біліктіліктің болуы.
Талант-қабілеттіліктің ең жоғары деңгейі.
Данышпандық-қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.
Дарынды балаларды анықтау-баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ
процесс. Осы айтылғандарды ескере отырып, дарынды балаларды анықтаудың
мынадай ұстанымдары тұжырымдалды:
1. Баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін
қызмет аясында баланың іс-әрекетіне талдау жүргізу.
2. Дамытушылық ықпал ете отырып, баланың психологиялық кедергілерін
жоюға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану.
3. Баланың дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты
деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін де есепке
ала отырып бағалау.
4. Жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелеу, мұғалімдер мен ата-
аналардың сипаттамалық бағалары.
5. Түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, бала қабілеттерін кең
көлемде қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетін жан-
жақты бағалаудың кешенді сипаты. Білім беру жүйесінде жаңаша мазмұн беру
арқылы жан-жақты дамыған шығармашыл, рухани ой-өрісі кең жеке тұлғаны
тәрбиелеу міндеті тұр.
Дарынды оқушымен жұмыс істедің негізгі мақсаты-олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал
мақсатқажету оқу бағдарламасын тереңдетіп, оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Дарынды оқушымен жұмыс істетін мұғалімге қойылатын педагогика-
психологиялық талаптарды мынадай кезеңдерге бөлуге болады.
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық
ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін анықтау
Дарынды балалардың қабілетін анықтау - баланың дамуын талдаумен
байланысты ұзақ процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау
мүмкін емес (мысалы сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен
оқыту барысында біртіндеп, сатылып анықтау қажет.
Дарынды балалардың қабілетін анықтау үш деңгейде қарастырылады. Олар:
теориялық, әдістемелік, педагогикалық - ұйымдастыру.
1. Теориялық - дарындылықты анықтау.
Әр оқушының дамуы мен келешекте оқыту аспектілерін ұйымдастыру және
оның зерттеу жұмысының нәтижесі негіз бола алады.
2. Әдістемелік - қабылданған анықтау әдісі мен дарынды оқушының
білімін дамыту бағдарламасының сәйкестігі.
3.Педагогикалық-ұйымдастыру - дарынды балалармен диагностикалық
жұмысты таңдау түрі мен ұйымдастыру әдісінің болжамы.
Бұлақ көрсең көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп,бар
мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу - мұғалім
міндеті, ендеше мен өзімнің тәжірибемнен бала бойындағы ерекшелікті,
қабілетті танып, соған бағыттап дарынды баланың болашағының ірге
тасы дұрыс қалануына үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды
оқушымен жұмыс жүргізгенде мақсаты мен міндетін қоямын.
Дарынды оқушымен жұмыс бастамас бұрын мұғалімге талап қойылады:
1. Дарынды баланы анықтауда психологпен бірлескен жұмыс жасау;
2. Ата-анасымен педагог ретінде сөйлесе білу;
3. Дарынды балаларға арнайы бағдарламалар жасау;
4. Дарынды балаға шығармашылықпен жұмыс істеу үшін жаңа, тың
тапсырмалар беру, орындалуына талап қою;
5. Жаңа технология элементтерін сабақта пайдалану;
6. Тапсырманың орындалу нәтижесін қадағалау.
Дарынды оқушылармен мына жұмыстар жүргізіледі:
1. тестпен жұмыс;
2. қосымша материалдармен жұмыс;
3. мектепішілік сайыстарға қатыстыру;
4. аудандық , қалалық , республикалық , олимпиадаларға қатыстыру;
5. ғылыми жоба қорғау.
Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды элементтердің
біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің рөлі артып, әр елдің өзіндік
білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол әлем халықтарының білім
берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен деңгейлес болуы қажет.
Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің білім беру саласында
қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы орайда білім беруді
дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.
Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру. Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінде
қайта құру жүріп жатыр, білім беру жүйелерінің жаңа ұлттық моделі
құрылуда.
Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың негізгілерінің бірі
жалпы білім беретін орта мектепте математика ғылымы негізінен
берілетін білімді қайта жаңарту болып табылады.
Дарындылықтың табиғаты шексіз. Осы дарындылық пен шығармашылықты
дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі
ең тиімді болып есептеледі.
Зерттеушілік, ізденушілік - бала табиғатына тән құбылыс. Білуге
деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайын
тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға
тән дәстүрлі мінез.
Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен
мұғалімнің ынтымақтастығы қажет. Зерттеу білігі мен дағдысы тек
ғылыммен айналысатын адамға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі
саладағы қызметіне қажет.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын
қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып
өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде
емес, өзі ашады.
Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында
түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, ойын
мазмұны мен оқыту әдістемесінде де біршама жаңарулар болып жатыр.
Шығармашылық - зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы. Адам
шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қалмай, шығармашылықпен
зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті.
Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі
дамытуда маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі
төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей
туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сөйтіп, білімге деген ынтасы
басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін, мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп
алуы ғажап емес.
Дарынды оқушының ізденушілік қасиетін қалыптастыру оқытудың
түрлі формалары мен әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Солардың ішіндегі ең тиімдісі (зерттеуге оқыту)- оқушылардың
ғылыми қоғамын ұйымдастыру.
Биік танымдық қабілет, тұрмыс-тіршіліктің сырын ұғуға талпыныс
баланың ерте жасынан туындайды екен. Сондықтан ізденушілікке баулу
бастауыш сыныптан басталуы тиіс. Ендеше мектепте оқушыны
ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес
армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға, ғылымға жетелеу арқылы
өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет. Оған қол
жеткізетін тиімді жұмыс түрінің бірі- оқушылардың ғылыми қоғамын
ұйымдастыру.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған
байланысты болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер
салып, қызығады, түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық
ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Дарынды оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері, және олардың көріну
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Дамыта оқыту жағдайында оқушылардың ойлау қабілетін арттыру ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
Кіріспе
Бүгінгі таңда дарынды балалар психологиясы ең өзекті мәселелерінің
бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы
белсенді, жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды. Ал қоғамның
қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени әлеуметтік-экономикалық жақтарын
жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына
олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Дарынды балаға тән қасиеттер де болады. Көп жағдайда олар
көрсеқызарлық, алған әсері бойынша жаңа ақпарат іздеуі, мақсатына жетуі,
ойын айта білуі және т.б. Алайда, кейбір дарынды бала көлеңкеде байқалмай
қалып та шығармашылық жұмыспен айналысады, ол оқытушы назарынан тыс қалмауы
керек. Қабілетті балаларды оқыту топта немесе жеке жұмыс беру арқылы жүзеге
асырылады. Өз қабілетін сабақ уақытында көрсете білген, жақсы көрсеткішке
жеткен оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға
дайындау керек. Оларды шығармашылық жолға бағыттап, оны іске асыра білу
және ғылыми-білім кеңістігінде қалыптасқан жеке тұлға үшін мына талаптар
мен міндеттерді оқытушы ескеруі керек.
Оқушының қабілеттілік белгілері:
1. Тұлғаның ерте дамуы, жалпы қабілеттілікке тән вундеркинд.
Оларды жылдамдатып оқыту керек,өйткені олар өз құрбыларынан әлдеқайда
білімді болады.
2. Ғылымның немесе пәннің жеке түрінен қабілеттілік.
Мысалы:гуманитарлық пәннен мықты оқушы математикадан нашар болуы да мүмкін.
3. Дарындылық белгілері кең түрде дамыған оқушы.
Олар қабілетімен, өз беттілік әдісімен, өз көзқарасын айтумен
ерекшеленеді. Күнделікті сабақ уақытында дарынды оқушыға жеке тапсырма беру
арқылы өз бетімен жұмыс орындау кең тараған. Алайда, осы типтегі оқушыларды
үнемі бағыт-бағдар беру арқылы шығармашылық жолға жетектеп отыру керек.
Дарынды оқушы өз бетімен жұмыс істеу арқылы білім алудың қарапайым
дағдыларын меңгереді және алған білімді біліктік дәрежеге көтереді. Оқушы
күрделі тапсырмаларды орындау барысында салыстыру, қорытынды жасау, пікір
айту, түрлі жағдайда өздігінен шешім қабылдау баспалдағынан өтеді,
өздігінен алған біліміне риза болады.
І. Дарынды оқушыларды анықтау және дамыту ерекшеліктері
1.1. Мектеп жасындағы дарынды балалар психологиясы
Еліміз тәуелсіз даму жолына түскен сәттен бастап, қоғамда болып
жатқан құбылыстар білім беру мазмұнына елеулі өзгерістер әкелді. Оқушыны
жеке тұлға ретінде жан-жақты дамыту күннің көкейкесті мәселесі. Оның
маңызды факторы – баланың ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін қалыптастыратын оқу
барысын жолға қою. Қазіргі білім беру саласындағы күрделі міндеттердің бірі
– қабілеті жоғары, дарынды оқушыларды анықтап, оларға қолдау жасау арқылы
Қазақстан Республикасының интелектуалды потенциалын қалыптастыруға үлес
қосу. Бұл – қоғам мүддесінен туындап отырған әлеуметтік сұраныс. Бұл
сұраныс педагогикалық және психологиялық үрдістер арқылы жүзеге асады. Орыс
педагогикасының белгілі ғалымы П.Ф Каптерев өз еңбегінде былай деп жазады:
Педагогикалық үрдіс өзіне тән екі белгіні түйістіреді, олар: жеке тұлғаның
дамуына жүйелі түрдегі көмек және оның жан-жақты жетілуі.
Әр оқушыны жан-жақты жетілдіру үшін оны жан-жақты зерттеу керек.
Бұл – ұлы педагог К.Д.Ушинскийдің тұжырымды ойы. Зерттеу арқылы әр
тұлғаның бойындағы ерекше психологиялық қасиеттері айқындалады. Баланың
психологиясы мен педагогикалық психология саласындағы зерттеулер арқылы
оқыту ісінің мазмұны мен әдістерін өзгерте отырып, жекелеген психикалық
процестер мен функцияларды дамыту жағынан жетістіктерге қол жеткізуге
болады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін қалыптастыру мазмұнына мыналар
кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық
міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Ғалымдар дәлелдегендей, адамның өмірден меңгереген білімі мен дағдысын
практикалық істерді төте және ең ыңғайлы жолдармен қолдана білу шеберлігі
қабілеттілік деп аталады. Ал тамаша кәсіби ұстаздық кез-келген ерекше
қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Адам бойындағы дарындылықты
нағыз данышпандылықты нағыз данышпандыққа айналдырудың бір ғана шарты –
табиғи талантпен шектеліп қалмай, табандылықпен еңбектену.
Дарындылық – табиғаттан берілетін ерекше қабілет. Өмір сүретін орта,
берілетін білім мен тәрбие осы ерекше қабілеттің одан әрі дамуына
көмектеседі немесе оны мүлде өшіреді. Дарындылық – көпқырлы. Ағылшын ғалымы
Ж.Рензуллидің анықтамасы бойынша: Дарындылық – бала бойындағы
интелектуалдық қабілеттің , шығармашылық қабілеттің және табандылықтың
болуы.
Дарындылықты анықтау – өте күрделі процесс. Ол дәрігерлік-
психологиялық және педагогикалық шаралар арқылы жеке тұлғаның болашақтағы
табыстарын үздіксіз бақылау маақсатында жүргізіледі. Дарынды оқушыларды
анықтау үшін өзара тәуелді үш көрсеткішке назар аударылады. Олар: дарынды
оқушының ішкі сезімі жағынан ерекшелігі, физикалық тұрғыдан ерекшелігі және
әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі.
Дарынды оқушының ішкі сезімі жағынан өзгешелігі:
1. Дарынды оқушы толыққанды, аңғарлы болады.
2. Өзінің қабылдау мүмкіндігімен ерекшеленіп, өзін қоршаған ортаға
өте сезімтал келеді. Ол бірнеше үрдісті қатар бақылап, қабылдауға бейім
тұрады және оны белсенді түрде зерттеуге әуес болады.
3. Құбылыстар мен заттар арасындағы байланысты қабылдап, оған
лайықты қорытынды жасай алады және оған өз қиялы арқылы балама жүйе жасауға
қабілетті келеді.
4. Есте сақтау қабілеті жоғары болады.
5. Сөздік қоры мол, бұл оның не нәрсені еркін де нақты баяндауына
мүмкіндік береді.
6. Логикалық ойлау қабілеті жоғары.
7. Табандылық басым.
8. Қиялы кең болады.
Физикалық тұрғыдан ерекшелігі:
1. Дамудағы шапшаңдылық.
2. Дарынды оқушының бойында энергиясы мол болады, ол мөлшерден аз
ұйықтайды.
3. Психомоторикасы танымдық қабілетіне қарағанда баяу болады. Мұндай
интелектуалдық және физикалық дамудағы қарама-қайшылық өмірлік позициясына
нұқсан келтірмеу жағдайында болу керек.
Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі:
1. Дарынды бала әділетсіздікке төзімсіз болады.
2. Жоғары моральдық қасиеттерге ие.
3. Алдына қойған мақсатқа ұмтылу белсенділігі жоғары болады.
4. Өзіне өзгелердің және қоршаған әлеуметтік ортаның назар
аударуын қалайды.
5. Жағдайларға байланысты іскерлік қатынасы мен өз басы
қажеттілігі, үлкендерден қалыспау, әлдебір нәрсені бірдей атқаруға деген
құштарлығы басым келеді.
Дарындылықты анықтаудағы назар аударатын осы басты ерекшеліктердің
аясы бұдан да кең болуы мүмкін.
Дарындылықты анықтаудың 2 кезеңі бар. Оның 1-ші кезеңі –
анимистикалық кезең. Бұл ата-ана мен мұғалім анықтаған, оқушының қандай да
бір іс-әрекетке қабілеттілігі. Ол тесттер алу арқылы айқындалады. Дарынды
оқушыны анықтау баланың даму динамикасымен байланысты екенін практикалық
зерттеу кезеңінде ескерген жөн. Сауалнама беттерін толтырудағы ата-
аналардың өз балаларыныңқабілеттерін асыра бағалауы негізгі фактор емес, ол
нақты жауапқа нұқсан келтрмейді.
Психология ғылымы қабілеттілікті жалпы, арнаулы, практикалық деп үшке
бөледі. Қабілеттің бұл түрлері бірін-бірі жоймайды, қайта бір-біріне
байланысты дамиды.
Жалпы қабілеттілік – жеке тұлғаның өз ойын жаңа мақсат, міндеттерді
орындауға саналы түрде бағыттауы.
Арнаулы қабілеттілік – белгілі бір бағытта ерекше дағды таныта білуі.
Практикалық қабілеттілік – өмірден алған білімін шығармашылықпен
пайдаланып, бір деңгейден екінші деңгейге көшірілу. Баланың бойындағы осы
қабілеттерді ең әуелі ата-анасы байқайды.
Ерекше қабілеттер жиынтығы – дарындылықты анықтаудың 2-кезеңі:
Диагностикалық кезең. Бұл – педагогикалық және психологиялық тесттер
мен түрлі әдістемелер арқылы жүргізіледі. Ол баланың психологиялық
ерекшеліктері мен шығармашылық мүмкіншілігін бағалаумен сипатталады.
Дарындылық үш бағытта анықталады:
- интелектуалды дарындылық.
- шығармашылық дарындылық
- лидерлік дарындылық.
Интелектуалды дарындылық баланың ойының ұшқырлығымен ерекше есте
сақтау қабілетімен, байқағыштығымен айқындалады. Интелектуалды дарындылығы
бар бала қиналмай-ақ және талаптанып оқиды, өз ойын жүйелі жеткізе алады.
Ол әр істе өз біліміне сенімді болады. Оны қиын тапсырмалар қызықтырады.
Шығармашылық дарындылық баланың өз қызығушылығы, өмірлік позициясымен
айқындалады. Ол көбіне тәуелсіз, өзі әрекет жасайды және ісінің нәтижесін
көре алады. Нақты жағдайлардың шешімін таба біледі, көркем өнер оқулары мен
ойындарға бейім келеді.
Лидерлік дарындылыққа жаңа жағдайларға жылдам қалыптасу, өзге
балалардың оны таңдауы, ойындар мен шараларды басқара алуы, үлкендермен
және құрбыларымен қарым-қатынасқа оңай түсуі, жауапкершілік сезімнің
басымдығы тән.
Бастауыш сыныптарда дарынды оқушыны анықтау мектептегі педагог
–психологтардың басшылығымен жүзеге асады. Дарындылық бірінші кезеңде
байқау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар арқылы анықталады. Бұл анықтау
келесі кезеңде педагогикалық-психологиялық диагностика арқылы нақтылан
түседі. Психологиялық зерттеу жұмыстары арқылы әр баланың даралық қасиеті
ескеріліп, оның дарындылығын ашу жас ерекшелігіне сай келетін анықтаулармен
жүргізілуі қажет.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский баланың кешегі күнгі дамуына емес,
ертеңгі күнгі дамуына қарау керек деп ескертеді. Бала дамуының дербестік,
шығармашылық таным әрекеті, логикалық ойлау дәрежесі сияқты негізгі
белгілерін біліп, жеке дара жұмыстар жүргізу арқылы белгілі бір нәтижелерге
қол жеткізуге болады. Баланың оқуы мен психикалық дамуының бастапқы
негіздері бастауыш сыныптарда қалыптасатындықтан, әр тұлғаның бойындағы
қабілет, дарынды ашу арқылы оның мүмкіндігін дамыту керек.
1.2. Дарынды балалармен жұмыс істеудің жолдары
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы
жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі
дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда
тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің
интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді.
Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті,
дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше
қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-
ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін
оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-
бүгінгі күннің басты талабы.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қоймады.
Сондықтан да, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен
салыстырғанда бірдей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен аса
ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылыққа педагогикалық энциклопедияда төмендегідей анықтама
берілген: Дарындылық-белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке
жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі.
В.Крутецский өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде: Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің жиынтығының
бірлігі деуге болады,-деп тұжырымдады.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары
да бар.
Шығармашылық-өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім
алуға мүмкіндік жасайтын, жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен
біліктіліктің болуы.
Талант-қабілеттіліктің ең жоғары деңгейі.
Данышпандық-қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.
Дарынды балаларды анықтау-баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ
процесс. Осы айтылғандарды ескере отырып, дарынды балаларды анықтаудың
мынадай ұстанымдары тұжырымдалды:
1. Баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін
қызмет аясында баланың іс-әрекетіне талдау жүргізу.
2. Дамытушылық ықпал ете отырып, баланың психологиялық кедергілерін
жоюға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану.
3. Баланың дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты
деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін де есепке
ала отырып бағалау.
4. Жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелеу, мұғалімдер мен ата-
аналардың сипаттамалық бағалары.
5. Түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, бала қабілеттерін кең
көлемде қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетін жан-
жақты бағалаудың кешенді сипаты. Білім беру жүйесінде жаңаша мазмұн беру
арқылы жан-жақты дамыған шығармашыл, рухани ой-өрісі кең жеке тұлғаны
тәрбиелеу міндеті тұр.
Дарынды оқушымен жұмыс істедің негізгі мақсаты-олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал
мақсатқажету оқу бағдарламасын тереңдетіп, оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Дарынды оқушымен жұмыс істетін мұғалімге қойылатын педагогика-
психологиялық талаптарды мынадай кезеңдерге бөлуге болады.
ІІ. Дарынды оқушылардың қабілетін анықтау және олардың психологиялық
ерекшеліктері
2.1. Дарынды балалардың қабілетін анықтау
Дарынды балалардың қабілетін анықтау - баланың дамуын талдаумен
байланысты ұзақ процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау
мүмкін емес (мысалы сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен
оқыту барысында біртіндеп, сатылып анықтау қажет.
Дарынды балалардың қабілетін анықтау үш деңгейде қарастырылады. Олар:
теориялық, әдістемелік, педагогикалық - ұйымдастыру.
1. Теориялық - дарындылықты анықтау.
Әр оқушының дамуы мен келешекте оқыту аспектілерін ұйымдастыру және
оның зерттеу жұмысының нәтижесі негіз бола алады.
2. Әдістемелік - қабылданған анықтау әдісі мен дарынды оқушының
білімін дамыту бағдарламасының сәйкестігі.
3.Педагогикалық-ұйымдастыру - дарынды балалармен диагностикалық
жұмысты таңдау түрі мен ұйымдастыру әдісінің болжамы.
Бұлақ көрсең көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп,бар
мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу - мұғалім
міндеті, ендеше мен өзімнің тәжірибемнен бала бойындағы ерекшелікті,
қабілетті танып, соған бағыттап дарынды баланың болашағының ірге
тасы дұрыс қалануына үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды
оқушымен жұмыс жүргізгенде мақсаты мен міндетін қоямын.
Дарынды оқушымен жұмыс бастамас бұрын мұғалімге талап қойылады:
1. Дарынды баланы анықтауда психологпен бірлескен жұмыс жасау;
2. Ата-анасымен педагог ретінде сөйлесе білу;
3. Дарынды балаларға арнайы бағдарламалар жасау;
4. Дарынды балаға шығармашылықпен жұмыс істеу үшін жаңа, тың
тапсырмалар беру, орындалуына талап қою;
5. Жаңа технология элементтерін сабақта пайдалану;
6. Тапсырманың орындалу нәтижесін қадағалау.
Дарынды оқушылармен мына жұмыстар жүргізіледі:
1. тестпен жұмыс;
2. қосымша материалдармен жұмыс;
3. мектепішілік сайыстарға қатыстыру;
4. аудандық , қалалық , республикалық , олимпиадаларға қатыстыру;
5. ғылыми жоба қорғау.
Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды элементтердің
біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің рөлі артып, әр елдің өзіндік
білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол әлем халықтарының білім
берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен деңгейлес болуы қажет.
Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің білім беру саласында
қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы орайда білім беруді
дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.
Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру. Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінде
қайта құру жүріп жатыр, білім беру жүйелерінің жаңа ұлттық моделі
құрылуда.
Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың негізгілерінің бірі
жалпы білім беретін орта мектепте математика ғылымы негізінен
берілетін білімді қайта жаңарту болып табылады.
Дарындылықтың табиғаты шексіз. Осы дарындылық пен шығармашылықты
дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі
ең тиімді болып есептеледі.
Зерттеушілік, ізденушілік - бала табиғатына тән құбылыс. Білуге
деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайын
тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға
тән дәстүрлі мінез.
Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен
мұғалімнің ынтымақтастығы қажет. Зерттеу білігі мен дағдысы тек
ғылыммен айналысатын адамға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі
саладағы қызметіне қажет.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын
қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып
өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде
емес, өзі ашады.
Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында
түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, ойын
мазмұны мен оқыту әдістемесінде де біршама жаңарулар болып жатыр.
Шығармашылық - зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы. Адам
шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қалмай, шығармашылықпен
зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті.
Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі
дамытуда маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі
төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей
туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сөйтіп, білімге деген ынтасы
басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін, мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп
алуы ғажап емес.
Дарынды оқушының ізденушілік қасиетін қалыптастыру оқытудың
түрлі формалары мен әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Солардың ішіндегі ең тиімдісі (зерттеуге оқыту)- оқушылардың
ғылыми қоғамын ұйымдастыру.
Биік танымдық қабілет, тұрмыс-тіршіліктің сырын ұғуға талпыныс
баланың ерте жасынан туындайды екен. Сондықтан ізденушілікке баулу
бастауыш сыныптан басталуы тиіс. Ендеше мектепте оқушыны
ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес
армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға, ғылымға жетелеу арқылы
өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет. Оған қол
жеткізетін тиімді жұмыс түрінің бірі- оқушылардың ғылыми қоғамын
ұйымдастыру.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған
байланысты болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер
салып, қызығады, түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz