Мемлекет формациясының типологиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Мемлекет формациясының типологиясы»
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТАҒАЙЫНДАЛУЫ, СИПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ МАЗМҰНЫ

1. 1 Мемлекеттің түсінігі және оны алғашқы қауымдық

құрылыстағы әлеуметтік биліктен ажырататын белгілері

1. 2 Мемлекеттің пайда болуын қарастыратын негізгі теорияларға

сипаттама

1. 3 Мемлекеттің мәні мен типологиясының өзара байланысы

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

4-27

4-13

14-17

18-27

28-29

КІРІСПЕ

Мемлекеттің пайда болуына байланысты басқа да көптеген тарихи деректер бар. Дүниеде мемлекеттің калыптасуы мен дамуын түсіндіретін көптеген теориялар бар және қазір де кездеседі. Мемлекеттің пайда болуы заман заманға, ғасыр ғасырға, қоғам өркендеген сайын дамып келеді. Сонымен бірге әртүрлі және бір ғана әлеуметтік ортаның мемлекеттің дамуы мен қалыптасу үрдісі туралы өз пайымдаулары бар. Сол себепті мемлекет формациясының типологиясын зерттеу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Бүгінгі танда мемлекет дегеніміз - егемендікке ие, құқықтың негізінде, арнайы аппараттың көмегімен елді басқаруды іске асыратын, зандандырылған мәжбүрлеу мен күштеу қолдану кұқығы бар, қоғамдағы саяси биліктің ұйымдастырылуының ерекше түр-пішіні деп айтуға болады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мемлекеттің тағылымдарын қысқаша қорыта отырып, мемлекеттің формациясының типологиясын жете талдау, түсінігін қалыптастыру, қызметтері мен міндеттерінің басты бағыттарын айқындау болып табылады.

Курстық жұмыста мемлекеттің мемлекет және құқық теориясында алатын орнын анықтаумен басталады. Себебі, қандай да болмасын құбылыстың мән-мағынасын ашу үшін, оның тарихи бастауларына жүгінген орынды. Одан әрі мемлекеттің қазіргі ғылыми ортада танылған түсінігін анықтау және соған сәйкес белгілерін және мәнін ашу әрекеті жасалады.

1. 1 Мемлекеттің түсінігі және оны алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік биліктен ажырататын белгілері

"Мемлекет - бұл әлеуметтік өкілдерден тұратын таптар одағы, жалпы адамзаттық қағидалармен негізделген өзіне сәйкес рухани билік - бұл ой Тихомиров А. А. өзінің жеке ойымен мемлекетті түсіндіреді [1], осыған ұқсас Шершиневичте Г. Ф. "Мемлекет бір орталыққа біріккен адамдар билігі мен территория иесімен сипатталған" . Сонымен, мемлекетті аппарат билігі сияқты немесе мемлекеттік үйымдасқан қоғам сияқты қарастырын, айтуға болады. Мемлекетті зерттей отырып, оны қоғамнан алшақтатуға болмайды. Мемлекет қоғамсыз өмір сүрмейді. Көп жағдайда мемлекет әлеуметтік позициядан халық сияқты міндетті белгілерден тұратынына көзіміз жетеді. "Материалдық негізден алсақ мемлекет белгіленген ұйымдық тәртіптен тұратын органикалық жүйе, мұнда көпшілік билік пен билеупіі органдар, құқық пен құқықтық тәртіп, әдет - ғұрып пен рухани байлықтар, нормалар т. б. осылардың барлығы адамдарды бір орталыққа біріктіретін, олардың өмір сүруін қолдайтын, іс-әрекеттерін бақылайтын және қорғайтын қоғамдық байлық".

Мемлекетке берілген өзге анықтама аталмыш философиялық жүйеде мемлекет түсінігі қандай орын алатындығын көрсетумен ғана шектеледі. Мәселен, Гегель мемлекетке: "нақты бостандық болмысы " ретінде анықтама береді. Ең сонында, мемлекет анықтамасын, мемлекеттің еңбегін түрақты сіңіретін, ал екіншісі басқаның еңбегін қанайтын адамдардың топтарына бөлінуі кезінде мемлекет пайда болған. Барлық маңызды негізгі деген мәселелері өздігінен шешілетіндей, аталмыш анықтамадан шығара отырып, логикалық қорытындылардың қажеті қатары ретінде мемлекет туралы бүкіл ілім тұрақты бола алатындай етіп дәл беруге, кисындауға ұмтылушылық жиі кездеседі. Шын мәнісінде, мемлекеттің мақсаты мен шығу тегі немесе оның басқа да табиғаты әлі күнге дейін даулы мәселелер болып саналады. Мемлекеттік билік қоғамдық биліктің бірден-бір жалғыз үлгісі емес. Мемлекет барлық қоғамдық одақтардың ішіндегі басымдығы бойынша билік етуші болып саналады [2] .

Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар осы құбылыстардын пайда болуын түрліше түсіндіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі тапқа - қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз, тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси құрылым - мемлекет пайда болды. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жадай туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет болсын тек қанауды мақсат тұтып, бай, үстем таптың игілігіне көздеп, мүддесін корғайды. Социалистік мемлекет те таптық мемлекет. Бірақ ол саны жағынан қоғамның басым көпшілігін құрайтын еңбекші таптың мүддесін корғайды. Мемлекеттілік рулық-тайпалық кұрылымның орнына келеді. Бұл даусыз ақиқат болса, оның қалыптасу барысының ерекшеліктері әлі күнге дейін толық зерттеліп бітпеген және ортақ келісімге келмеген өзекті мәселелердің бірі болып отырғандығы белгілі. Дегенмен де, осы күрделі мәселенің барынша кең таралған көрінісін қарастырып көрейік. Алғашқы қауымдық ұжымдық өндірістік қатынастар уақыт өте келе өзгеріп, бұзыла бастайды. Қоғам өмірі күрделене берген кезеңде ондағы еңбек түрі де көбейіп, түрлене береді. Ірі еңбек бөліністері, яғни мал шаруашылығының бөлініп шығуы, колөнердің егіншіліктен ажырауы, сауда-саттықпен айналысатын адамдар тобының қалыптасуы, сондай-ақ еңбек құралдарын жетілдіру мен тәжірибе жинақтау еңбек өнімділігінің артуына әкелді. Бір рудың бір ғана шаруашылық түрімен басьм түрде айналысуы және кұралдардың жетілдірілуі еңбек өнімділігін арттырады. Нәтижесінде артық өнім пайда болады. Рулық қауымда барлық жиналған өнім ру мүшелерінің ортақ меншігі болса, енді еңбек өнімділігінің артуына байланысты пайда болған артық өнім жеке адамдардың, жеке отбасының меншігіне айнала бастайды. Ақырында ру қауымының ортақ меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің ерекше түрі - жеке меншік қалыптасады. Осы кезеңнен бастап қоғамда маңызды қызмет түрімен айналысатын, бірақ материалдық өндіріске тікелей қатыспайтын адамдар тобын ұстап тұруға мүмкіндік пайда болады. Қоғамдық еңбек бөлінісі коғамдық өмірді ұйымдастырудың мазмұны мен нысанын өзгертеді. Рулық-тайпалық құрылым күрделене түседі, әлеуметтік қызмет бөлінісі дамиды. Бір кезде қауымның өмір сүруіне кажетті әрекеттің барлық түрімен айналысқан адамдар ендігі жерде әрекеттің бір ғана түрімен айналыса бастайды. Осындай маманданудың нәтижесінде материалдық құндылықтарды жасауға қатыспайтын адамдардың арнаулы тобы пайда болады. Олар әскери, соттық, полицейлік қызмет атқарумен, яғни мемлекеттік билікке тән қызметтердің түрімен айналыса бастады. Рулық - тайпалық құрылымдардың теңдік жағдайынан алыстап кетуіне күшейе түскен билікті бір қолға шоғырландыру үрдісі де әсерін тигізді. Бір жағында қолында құралдар, өндірілген бұйымдар шоғырланған байлар, екінші жағында кедейлер тобы пайда болады. Соның нәтижесінде рулық қауым өзіне тән белгілерінен айырылып, оның орнына жеке меншікке негізделген, ерекше екі үлкен топтан тұратын коғам қалыптасты. Сонымен, жоғарыдағы айтылғандарды ескере отырып мемлекеттің пайда болуының экономикалық себептерін қысқаша былай көрсетуге болады [5] :

- ірі еңбек бөліністерінің болуы;

- еңбек өнімділігінің артуы;

- артық өнімнің пайда болуы;

- жеке меншіктің пайда болуы.

Мемлекеттің пайда болуының әлеуметтік себептеріне келсек, жеке меншіктің ру ақсақалдары, көсемдерінің колына шоғырлануы, тең дәрежеде еңбек еткен руластарының наразылығын туғызады. Енді меншік иелері -байлардың басқа ру мүшелерімен - кедейлермен мәселелерді бірлесіп, тең негізде шешуден бас тартуы көтерілістерге әкеліп соғады. Ру ақсақалдары, көсемдері өздерінің экономикалық және саяси үстемдіктерін сақтап калу үшін жаңа жүйе кұруға мәжбүр болады. Мүдде кайшылықтарын бір негізде шешуге арнаулы аппарат қажет болады және құрылады. Ол мемлекет еді.

Мемлекет дегеніміз - қоғамдағы аса маңызды таптық қатынастарды және өзге де жалпы адамзаттық мәселелерді шешуді және орындауды қамтамасыз ететін, тарихи қалыптасқан қоғамды ұйымдастыратын бірден-бір жан-жақты әмбебап саяси ұйьм [9] . Мемлекетті алғашқы қауымдық қоғамдағы әлеуметтік өкіметтен ажырататын мынадай негізгі белгілері бар:

- Қоғамнан ажыратылатын ерекше көпшілік (жария) биліктің болуы. Жария билік алғашқы қауымдық қоғамда да танылған, бірақ оның ерекшелігі ол қоғамнан ажыратылмаған еді, оны жүзеге асыруға қоғамның барлық мүшелері қатысатын. Ал, кез келген мемлекетте шынайы билік мемлекеттік аппаратпен жүзеге асырылады. Ол адамдардың басқарумен айналысатын ерекше тобынан құралады және қоғамның белгілі бір бөлігінің ғана мүддесін көздейді. Мемлекеттік биліктің ерекше белгісі - оның жалпылық және әмбебаптық сипатында.

- Тұрғындардың аумақтық ұйымдастырылуы. Мүшелері руға, тайпаға тән болу сипатына қарай бөлінетін алғашқы қауымдық қоғамға қарағанда, мемлекеттілік тұрғындар белгілі бір аумақта өмір сүру белгісіне байланысты бөлінеді. Бұл салықтарды алу қажеттілігіне және басқаруды дұрыс жолға қою шарттарына жауап береді. Себебі, рулық қауымның ыдырауы халықтардың өзара араласуына және көш-қонға әсер еткен еді. Мемлекеттік билік тек мемлекет аумағында өмір сүріп жатқан тұрғындарға ғана тарайды.

- Тұрғындардан салықтарды жинау. Салықтар мемлекетпен қалыптастырылып, мәжбүрлі түрде алынады. Мемлекеттің осындай кірістері әскерді, мемлекеттік аппаратты, құқық қорғау органдарын және әлеуметтік салаларды, мемлекеттің өзге де қажеттіліктерін өтеуді қаржыландыруға кетеді.

- Мемлекетте арнаулы мәжбүр ету аппараты болады. Тек қана мемлекет прокуратура, сот, ішкі істер органдары, қауіпсіздік органдары тәріздес органдар мен материалдық қосымшаларды (әскер, түрмелер және тағы басқа) кұра алады. Олар мемлекеттік шешімдерді жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүр ету құралдарын пайдаланады.

- Жалпыға міндетті нормативтік актілердің болуы. Мемлекет өз елінің барлық тұрғындарына арналған заңдар және басқа да нормативтік актілер қабылдайды.

- Мемлекеттің келесі негізгі ерекшелігі - егеменділігінің болуына байланысты. Мемлекет егемендігі - мемлекеттік биліктің саяси-құқықтық ерекшелігі, оның ішкі басқа биліктен және шет мемлекеттерден тәуелсіз өз мақсаттарын шешуге құқығы және еріктілігі.

"Мемлекет бұл тәуелсіз адамдардың қоғамдық одағы. Өзара келісілген тәртібі мен мемлекет органымен бекітілген құкығы бар. Мемлекеттің негізгі атқаратын бағыттары олардың барлық бірдей қызметтері туралы аныктау және олардың негізгі орны мен қызметін қоғам өмірімен саяси жүйеде орналастыру.

Мемлекет пен құқық сарапшыларының арасында қазіргі кезде және алдыңғы уақыттарда да мемлекеттің пайда болуы туралы ортақ көзқарастары болмаған. Осы сұрақты карастырсақ, мысалы, әйгілі тарихи жағдайларға сүйене отырып ежелгі Грецияда, Египетте, Римде және басқа да елдерде алғашқы мемлекеттік - кұкықтық жүйе, кұлиеленушілік жүйе болды [3] .

Адамдардың қарым-қатынас жасауының алуан түрлі формаларының ішінде бірінші кезекті маңыз, даусыз жағдайда мемлекет үшін карым-қатынасқа берілуі тиіс. Ол адам өмірінің барлық жақтарын қамтыды, өйткені антикалық әлемде адам айрықша түрде мемлекеттің азаматы болып саналады. Қандай жағдайда болсын адамзат тарихы басты түрде мемлекеттің қызметімен жасалады. Сондықтан да, қандай бір құбылысты зерттей отырып, жұртшылықтың мемлекеттің қызметі мен ұйымдарының формалары туралы сұрақтармен тұрақты түрде бетпе-бет келуіне тура келеді. Біз осыған дейін ұзак уақыт айтып келгендей, мемлекет, саясат туралы ілім, жұртшылық, қоғам таралуы барлық ілімді козғады. Осындай жағдайларда мемлекеттің жалпыға бірдей танылған анықтамасы көп уақыт бұрын-ақ жасалуға тиіс болатын. Оның үстіне біз әдебиеттерден мемлекет анықтамасының көп алуан түрлілігін кездестіреміз. Бұл мынадай жағдайлармен түсіндіріледі: көпшілік жағдайларда мемлекет анықтамасына мүлде оған жатпайтын міндеттерді танытады. Мәселен, ең алдымен, бірі мемлекетке анықтама бере отырып, олардың пікірі бойынша мемлекет қандай болуға тиіс екенін атап көрсетеді, яғни мемлекет туралы анықтаманы ол туралы айтылған пікірлер мен пайымдауларға айналдырады [4] .

"Мемлекет - бұл әлеуметтік өкілдерден тұратын таптар одағы, жалпы адамзаттық қағидалармен негізделген өзіне сәйкес рухани билік - бұл ой Тихомиров А. А. өзінің жеке ойымен мемлекетті түсіндіреді [10], осыған ұқсас Шершиневичте Г. Ф. "Мемлекет бір орталыққа біріккен адамдар билігі мен территория иесімен сипатталған" . Сонымен, мемлекетті аппарат билігі сияқты немесе мемлекеттік үйымдасқан қоғам сияқты қарастырын, айтуға болады. Мемлекетті зерттей отырып, оны қоғамнан алшақтатуға болмайды. Мемлекет қоғамсыз өмір сүрмейді. Көп жағдайда мемлекет әлеуметтік позициядан халық сияқты міндетті белгілерден тұратынына көзіміз жетеді. "Материалдық негізден алсақ мемлекет белгіленген ұйымдық тәртіптен тұратын органикалық жүйе, мұнда көпшілік билік пен билеупіі органдар, құқық пен құқықтық тәртіп, әдет - ғұрып пен рухани байлықтар, нормалар т. б. осылардың барлығы адамдарды бір орталыққа біріктіретін, олардың өмір сүруін қолдайтын, іс-әрекеттерін бақылайтын және қорғайтын қоғамдық байлық".

Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мәні - бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті. Мемлекеттің мәнін түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктік-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдардың бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тастығы сәйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен катынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар негізі қалыптасады. Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамның бөлектенген, жекелеген класстар мен әлеуметтік топтардың қоғамның да мүддесін білдіруші эрі қорғаушы басқару аппарат бүқаралық биліктің әртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықтайды. Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мәнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор [6] :

- формальды - кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымдасқан екендігі;

- мазмұнды - осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Мемлекеттің мәнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:

- Таптық, бұған сәйкес мемлекетті экономикалық үстем құрушы топтың саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады.

- Жалпы әлеуметтік, бұған сәйкес мемлекетті әртүрлі таптар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасалатын саяси биліктің ұйымы ретінде анықтауға болады. Сонымен, мемлекеттін мәні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден көрінеді.

Бұл кезде коғамдағы әйелдің беделі төмендеп, ол тек ғана үй шарауашылығында қызметші ғана ретінде рөл атқарады. Енді қауымның бірігіп еңбек етуінің қажеттілігі жойылды. Осының нәтижесінде рулық қауымдық қатынастар ыдырап, патриархалды семья пайда болды. Еңбектің бөлінуі еркектің экономикалық жағдайының рөлін арттыра түсті, семьядағы шаруашылық қызметінің беделі жоғарылады, жеке меншіктің иесі болды. «Ал мұның өзі, - деп атап көрсетті Ф. Энгельс, - ежелгі ру құрылысында жік салды: жеке семья руға қатер туғыза, қарсы тұратын күшке айналды. ». Бұрын соғыста қолға түскен жауынгерлерді өлтіріп тастап отырған болса, енді оларды құлдыққа айналдырып, жұмысқа күштеп салып, олардың қосымша өндірген азығын пайдалану қолайлы болды. Міне, осылай қоғам құлдар және құлиеленуші таптарына бөлінді. Соның нәтижесінде әлеуметтік, таптық қақтығыстар пайда болды.

Бұрын алғашқы қауымдық кұрылысты басқаруға ғана бейімделген ақсақалдар мен көсемдердің және қауымның кеңесі енді тапқа бөлінген қоғамды басқаруға ешқандай мүмкіндігі болмайды. Құлдарды бағындырып жұмыс істету үшін басқа мекеме қажет болды. Ол мемлекет еді.

Осылай алғашқы қауымдық құрылыс даму барысында бір-біріне қарсы болған таптарды қалыптастырып, олардың мүдделері таптық сипатқа ие болды. Таптар пайда болған қоғамда мемлекет пайда болады. В. И. Ленин таптардың анықтамасын былай деп түсіндіреді. «Таптар деп адамдардың үлкен топтары, қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір системасында олардың алатын орнына қарай, өндіріс құрал-жабдықтарына олардың (көбінесе заңмен бекітіліп қалыптасқан қатынасына қарай, еңбекті коғамдық жолмен ұйымдастырудағы олардың рөліне қарай, ал олай болса, қоғамдык байлықтан олардың алып отырған үлесінің мүшелеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай айрылатын топтары аталады. Таптар дегеніміз - адамдардың мынандай топтары: қоғамдық шаруашылықтары белгілі бір укладына олардың алатын орындарына айырмашылық болуының нәтижесінде олардың бір тобы екіншісінің еңбегін иемденіп кете алады» [6] .

Көптеген ғасырлар бойы адамдар тек табиғаттың даяр өнімдерін жинап, қорек етіп өмір сүргендіктен еңбек өнімділігі төмен болған. Алғашқы қауымдық қоғам экономикасы өзара байланысты екі бағытта дамыды: еңбек құралдарын жетілдіру және еңбекті ұйымдастыру тәсілдері мен әдістерін жетілдіру. Осылардың барлығы біртіндеп еңбек өнімділігінің артуына әкелді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.