Жетіқарақшы, Үркер жұлдыздарына байланысты мифтік сюжеттер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жетіқарақшы, Үркер жұлдыздарына байланысты мифтік сюжеттер

Қазақта «бөлек туып, бірге батқан үш жұлдыз» деген орнықты сөз тіркесі бар. Бұл үш жұлдыз - «Үркер», «Сириус», «Орион» шоқжұлдыздары, осы үшеуі бірдей шамадағы уақытта - мамыр айында батып, кезекпен-кезек шілде, тамыз, қыркүйек айларында көріне бастайды. Бұл мәлімет кезінде «Білім және еңбек» журналында жарияланған болатын, мұнда «Үркер, Үшарқар, Сүмбіле жұлдыздары үш айда туып, бір-ақ күнде батады» делінсе, кейінірек осыған ұқсас мәліметті Қ. Жүнісұлының мақаласынан да кездестірдік: «Үркер шілдеде (саршада, июльде), Таразы - тамызда, Үшарқар - қыркүйекте туады, одан соң қыс бойына аспанда бірінен соң бірі тізбектеле ауады. Бұл жұлдыздар мамырдың алғашқы онкүндігінде күнбатыс көкжиекте бір қатарға тізіле бастайды. Мұны «жұлдыз тоғысуы» деп атайды. Сол шамада (мамырдың 8-9 арасы) күн бұзылады. Қыс бойы бірінен соң бірі тізбектелген шоқжұлдыздар енді қатар тізіліп, Құралай өткен соң біржола бірге батады» [1] . Әрине, осы кісі де, журнал да шоқжұлдыз атауларын қате берген, өйткені жұлдыз аттары мынадай кезекте - «Үркер», «Сириус», «Орион» болуы тиіс, ал, ақпаратшы болса Таразы мен Үшарқарды дербес жұлдыздар етіп көрсеткен де, Сүмбілені атамай кеткен. Расында да, осы үш шоқжұлдыз бірдей шамадағы уақытта - мамыр айында (осыдан төрт мың жыл бұрын - наурыз айында) батып, кезекпен-кезек шілде, тамыз, қыркүйек айларында көріне бастайды.

Үркер жерде 40 күндей көрінбей жатса, Сириус 70-80 күндей, Орион 100 күндей көрінбей жатады. К. Жүністегінің осындай мәліметіне сүйенсек, Үркер 8-9 шілдеде, Сириус - 7-8 тамыз - 17-18 тамыз аралығында, ал, Орион - 6-7 қыркүйекте «тууы» тиіс. Біз де өзіміздің кейбір тұспалдарымызды осыдаталардың о жақ, бұ жағынан іздестіретін боламыз.

Ал, Г. Н. Потанин болса, Таразының «туу» уақытын Үркер көрінгеннен кейін 20 күннен соң (яғни, 60 күн көрінбейді), Сүмбіленің «туу» уақытын тағы 20 күн өткеннен соң (яғни, 80 күн көрінбейді) деп жазып қалдырыпты [2, 59] . Бұл мәліметтен де абсолютті дәлдікті көре қою қиын; Сүмбіле мен Таразының «туу» кезектері ауысып кеткен. Олай болмаған күнде С. мбіле шілденің аяғында, ал Таразы - тамыздың 20-ларында көріне бастауы тиіс болар еді.

Үркердің «батуы» мен «тууы». Үркердің көкжиек сызығынан төмен түсіп, көрінбей кететін, яғни, «батып кететін» немесе «жерге түсетін» уақыты жөнінде дәл мәліметтеріміз жоқ. Өйткені, бір жағынан, өзіміздің бақылау жасауға мүмкіндігіміз болып көрмесе, екінші жағынан, анықтамалық мәлімет алу жолдарын да білмейміз. Сондықтан баспасөз беттерінде және бұрынырақта жарық көрген еңбектердегі мағлұматтарға ғана сүенуге мәжбүр боламыз.

Мәселен, К. Жүністегі «Құралайдың салқыны біткен соң бір жетіден кейін Үркер жерге кіреді де, 40 күн көрінбей тұрады. Бұл - шамамен 29-30 мамыр кезіне дәл тұс» деген мәлімет келтірсе [3], Х . Әбішұлы осы уақытты «мамырдың 10-ы» деп нақтылаған екен [4, 24] .

Үркер - Торпақ (Сәуір, Телец) зодиактық шоқжұлдызының ауқымына кіргізілетін шашыранды галактикалық жұлдыздар шоғыры. Жай көзбен 6-9-ын ғана көруге болады (Үркердің кескіні, келбеттенуі, оған кіретін жұлдыздар саны, қозғалу уақыттары жөніндегі деректерде бірізділік жоқ, оның жеке жұлдыздарының санын біреулер алтыға, біреулер жетіге, бреулер тоғызға, біреулер 12-15 жұлдызға жеткізеді, расында, оның жұлдыздық шоғырында екі жүзден астам жұлдыз бар) . Олардың ішіндегі ең жарығы - Альциона (немесе Торпақтағы «альфа») . Жалпы Үркердің (Плеядалар) белгілі жұлдыздары мыналар: Альциона, Атлас, Электра, Меропа, Плейона, Целено, АСтерия, Астеропа. Қазақы (түркілік) «Үркер» атымен біріктірілген жұлдыздар шоғырының конфигурациясы ресми (бүгінгі астрономия ғылымындағы нақтыланған) Үркерлерге қарағанда өзгеше, сандық жағынан ауқымдырақ болғанын топшылауға болады. Бұл жерде қазақтық үркерлер қатарына «ресми» аспан картасындағы «Гиадаларды» да жатқызуға болатын сияқты.

Үркер - қазақ танымындағы түнгі аспандағы бағдар тұтар нысандарының ішіндегі негізгісі болып табылған түнгі шырақтардың бірі. Қазақ қана емес-ау, басқа түркі халықтары да осы жұлдыз шоғырын жақсы білген. Арабтар Үркерді «ас-Сурейя», парсылар - «Пірәйін», пуштулар - «Пәруана», моңғолдар - «Мечит» немесе «Суғ мүшен», орыстар - «Лось» десе, санскрит тілінде ол «Критика» деп аталады [5, 119] . Гректер осы шоқжұлдызды «Плеядалар» деп атаса, ежелгі римдіктер «Вергилиялар» деп атаған. Үркердің бүгінгі орысша атауы - «Плеяды», яғни «Плеядалар». Плеядалар - Үркер шоқжұлдызының грекше баламасы, тек орыстың қазіргі тіліне осы тілден ауысқан.

Қазақтағы Үркерлердің адами кейіптенуін төрт түрлі вариантта көрсетуге болады:

1. Оларды тек қыздар деп есептеу. «Үркер деген жеті қыз екен, біреуін қарақшылар ұрлап алып кетіп, алтауы қалыпты. Содан «жеті қарақшы» атаныпты [6, 24] . Темірқазыққа арқандаулы жүрген Ақбозат пен Көкбозатты бір күні жеті қарақшы ұрламақ болады, бірақ күзетші айдаһар (Айдаһар жұлдызы) сол түні алдырта қоймайды. Сол кезде Жеті қарақшының біреуі Үркердің кіші қызын алып қашады. Егер анықтап қараса, Жетіқарақшы шөмішінің сабына тақау кішкене бәсең жұлдызды байқауға болады.

2. Оларды тек ер жігіттер деп есептеу. Маңғыстаулық (Шетпе кенті) Ілияс Түгелбаев (1930-2002) деген қарт Үркердің бір шалдың он бес баласы екендігін, сондай-ақ олардың бірінің соңынан бірінің шұбатылып көріне бастау уақытының жарты айға созылатындығын айтқан еді.

3. Олардың біреуін еркек, қалғандарын қыздар деп есептеу. Бұл варианттағы еркек - қыздардың ағасы не әкесі (хан) болып суреттеледі.

4. Олардың біреуін қыз, қалғандарын еркектер деп есептеу. Ерлер - жалғыз қыздың ағалары деп есептеледі. «Үркер, негізінде, жеті жұлдыз екен, бұлардың жылтылдап көрініп тұратыны алтау. Жетіқарақшы келіп шапқанда, бұлар үркіп, «Үркер» атаныпты. Оның арасындағы бәрінен жарығырағы қыз болған соң, Үркер қызын қорғаймын деп, оны көрсетпей, бір жерге жиналып, топталып тұрады, әйтпесе Жетіқарақшы ұрлап әкетеді [4, 91] . «Үркерлер ағайынды жігіттер болған, олардың жалғыз қарындасы болған, оның аты - Үлпілдек екен (Жетіқарақшының сабының омырылып тұрған жерінен екі жұлдыз көрінеді. Үнді ертегісі бойынша бұл екі жұлдыз - бала арқалап жүрген кемпір, арабта - артына бала мінгестірген салт атты (Мицар мен Алькор), ал қазақтар осы жұлдыздардың біреуін «Үлпілдек» деп есептейді) . Мніе, осы Үлпілдекті Қыран Қарақшының жеті қарақшысы ұрлап қашқан, сол заманнан бері Жетіқарақшы қызды алып аспанда қашып келеді, ал Үркерлер олардың артынан қуып келеді, екінші аңыз; Жетіқарақшы Темірқазыққа байланған екі аспандық аттың (Ақбоз - Көкбоз) күзетшілері болып табылады, ал Үркерлер осы атты ұрламақ болған ұрылар, бұл аңыздың керісінше айтылуы да кездеседі, мұнда тағы да жеті қарақшы екі атты ұрлап кетеді, ал Үркерлер үнемі қуып жүреді».

Біздің әзірге басты көңіл бөлетініміз - «қыз кейіпті Үркерлер» болмақ, өйткені осы бейне, біздің шамалауымызша, тым көне заманғы «матриархаттық» түсініктермен байланысты болып табылады.

Үркердің қыз кейіпті болу варианты - мифтік тұрғыдан ең көнесі. «Үркерлер - қыздар» кейіптік мысалы мынадай нұсқалар арқылы көріне алады:

1. Үркерлер - жеті қыз. Мәселен, эллиндік мифтегі үркерлер (плеядалар) - Атлант пен океанида (мұхит аруы) Плейонның жеті қызының жалпылама атауы, ол қыздар: Алкиона, Меропа, Келено, Электра, Стеропа, Тайгета, Майя. Жеті қыздың алтауы құдайларға күйеуге шықса, біреуі (Меропа) адам баласына (Сизифке) әйел болған.

2. Үркерлер - тоғыз қыз.

3. Үркерлер - қырық қыз. Қазақ (жалпы түркі) фольклорындағы «қырық қыз» бейнесі аспандық-күнтізбелік миф деңгейінде осы Үркермен байланысты.

4. Үркерлер - есебі нақтыланбаған қыздар.

«Үркер - қыздардың» мифтік сипаты: а) олардың бір кісінің (ханның, ханшаның, кемпірдің, т. б. ) қызметіндегі қыздар, б) біреудің (әлдебір ханның, кемпірдің) қыздары болуымен ерекшеленеді. Яғни, олар не біреудің қыздары, не біреуге қызмет етуші қыздар («шашбау көтерушілер», свита) болып суреттеледі.

Үркердің сумен, ылғалмен байланыстылығы. Қазақтың халықтың танымында Үркердің батуы мен тууы да ауа райындағы өзгерістердің болуымен тұспа-тұс келеді. 40 күндей «жерде жатқан» Үркер, Құс жолының оңтүстік жағынан көрінеді; Үркердің «тууы» жаңбырлы және желді ауа райымен тұспа-тұс келеді. Егер жауын-шашын көп болса - жақсы, аз болса - жаман [2, 59] . Үркер мен Гиаданың көріне бастау уақыты Ежелгі Грекияда жаңбырлы маусымның басталуына тұспа-тұс келген, ал «гиада», «гиас» сөзінің өзі «жаңбырлы, жаңбырлылар» болып аударылады. Үркер шоқжұлдызы - Құс жолына жақын жерде, ал Құс жолы дегеніміз - «Аспан дариясы»; яғни үркерлер - дария жағалауында өмір сүретін қыздар. грек мифологиясындағы үркерлер мен гиадалардың шешесі - Плейонаның «океанида», яғни, мұхиттың (дарияның) қыздары болып шығуы: а) осы Құс жолы - дарияға, б) жалпы ылғалдылыққа байланысты.

Ежелгі Грек ақыны Гесиодтың туындысында Плеядаларды Орион деген аңшының қуғандығы айтылады. Қашқан қыздар көгершінге (кептерге) айналып кетеді де, Зевс оларды аспанға шығарып, жұлдыз шоғырына айналдырған екен. Түнгі аспанда алтауы жарқырап тұрса, біреуі (Меропа) көмескілене көрінеді. Біз Орионның о баста гректік (үндіеуропалық) емес, гиперборейлік (дей-түркілік) аңшы (мерген) бейнесі болғандығын дәйектеп өтеді. Сондықтан, бұл жердегі Орионның үркер-қыздардың соңына түсуін: а) қазақ ертегісіндегі Арғы (Арық) мергеннің «кешке таман дария жағасына қонып жатқан ақ үйлі қыздардың ауылына келуімен», б) күнтізбелік деңгейде - мамыр айында бірге батқан Орион мен Үркерлердің ішінен соңғыларының бірінші болып (40 күн өткен соң) аспанға көтерілуімен (яғни, қашып шығуымен) сабақтастыруға болады.

Гректің мифтегі үркер-қыздардың кептерге айналуы мен қытай мифіндегі Сиванму «Батыстағы Кемпірдің» қызметшілерінің үш көк құс болуының арасында тікелей байланыс бар: үш көк құс - көгершін кейпіндегі Үркерлер, осыны тек арғықазақ мифі арқылы түсіндіруге болады. Грек мифіндегі үркерлер мен гиадалардың әкесі - Атлант - батыс жақтағы жер тіреп тұрған алып; ол, өзінің әйелі Плейонамен («мұхит қызымен») бірге «батыстағы тау мен дарияның», оның қыздары болған үркерлер мен плеядалар - «Батыстағы тау мен дарияның жағасындағы қыздардың» бейнесін береді.

Қазақ ертегілерін (ең алдымен, мергендер туралы ертегілерді) аспандық-күнтізбелік тұрғыда саралаудың нәтижесі мамыр айында «жерге түскен» («батыс жақтағы дария жағасына ақ үйлі болып қонған») үркер қыздардың Кешкі және Таңғы Шолпандармен байланысты екендігін көрсетеді.

1. Үркерлердің «жерге ауыл болып қону» сәті аса маңызды күнтізбелік-ғұрыптық шаралармен атап өтіледі. Сол күні (кешке) қонған ауылдағы қыздардың басшысы Кешкі Шолпан болса, келесі таңда олардың басшысы - Таңғы Шолпан болып есептеледі.

2. Үркерлердің батыстағы дария жағасына «ауыл болып қону» сәтінде олардың басшысы Кешкі Шолпан болса, арада 40 күн уақыт өткендегі, яғни Үркерлердің аспанға көтерілетін тұсында, шығыстағы, таң алдындағы олардың басшысы Таң Шолпан болады.

Біз қазақ ертегілері мен жырларында кездесетін «қырық қыз» бейнесінің Үркердің тұлғалануы болатындығын атап өтті. Ал, осындағы олардың басшысы болатын қыз (мәселен, эпостағы Қаракөзайым, Назым сияқты қыздар) Кешкі және Таңғы Шолпандарды (ең алдымен, Таң Шолпанды), яғни, Шолпанды кейіптейді, фольклорлық жад олардың бастапқы дербестіктерін ұмытып, тұтастандырып жіберген. «Алпамыс» жырының кейбір нұсқаларындағы «қырық қыздың басшысы» делінетін «Нарзангүл» және «Жүрмегүл» деген қыздар, «Шыншыл мен суайт» ертегісінде «Сәругүл» деген қыз - осы Шолпандардың кейіптенуінің мысалдары болып табылады. Осылардың ішінен «Нарзангүл» мен «Сәругүлге» (сондай-ақ, қарақалпақ эпосындағы «Гүлайымға») қатысты айтар ештеңе жоқ (Сәругүлдің есіміндегі «сәрі» (таң сәрі), Гүлайымның есіміндегі «ай» сөзінің болуын айтпағанда), оның есесіне «Жүрметүз» сөзі туралы арнайы сөз қозғауға болады.

Жүрметүз деген қыз

Алтын шашбауы жарқылдап . . .

Қараңғы үйді жарық қылады, - демекші, қырық қыздың осы басшысы айқын «Таң Шолпанның жарқын бейнесін» суреттейді. Осы «Жүрметүз» есіміндегі «түз» компоненті біздің есімізге «Ерентүзді», сондай-ақ «жұлдыз», «күндіз», «түз», «түс» сияқты жұлдызға қатысы болуы ықтимал ұқымды еске түсіреді, сондықтан, есімнің бастапқы бөлігіндегі «жүрме» сөзінің төркіні белгісіз болып отырғанның өзінде де, біз, «түз» мәселесін және қырық қыз бейнесінің Үркерлерге қатысты тұлғаланулардың бір түрі екендігін ескере отырып, Жүрметүздің аспан шырағының атауы бола алатындығынаден қоя аламыз. «Алтын шашбауы қараңғы үйді жарық қылатын» қыз «Жүрметүздің» есімін Шолпанға қатысты көне атаулардың бірі деп топшылаймыз.

Сонымен, Үркер - қырық қыз шендестіруіне қатысты мынадай мезеттердің болуын есте ұстауымыз керек:

1. Олардың «жерге түсу» уақыты - «мамыр» - «батыс» бағытқа сәйкес келеді. Олар - «ақ үйлі».

2. Олар - «судың» - «төменгі дүниенің» тұлғалаушы бейнесінің қыздары немесе қызметшілері.

3. Олар - Шолпан «жұлдызымен» байланысты; олар - Шолпанның екі уақыттық (кешкі және таңғы) кейпіне енген қыздың қызметшілері.

4. Олар туралы мифтегі актуалданатын уақыт - көктем-жаз айлары (қазіргі жағдайда - мамыр-шілде айлары) .

Үркерлердің: а) «судың» - «төменгі дүниенің» тұлғалаушы бейнесінің қыздары болуы, б) «батыс жақпен», «ақ үймен» байланысты болып шығуы оларды, жалпы семантикалық комплекстегі осылармен сабақтас тағы бір мезет - «өлілер дүниесімен» де байланыстыра қарастыруға жол ашады.

Үркерлердің шешесі болған «су», «ақ үй иесі» бейнесі сонымен бір мезгілде «төменгі дүниедегі өлілер елінің әміршісі» болып шығады, сондықтан, Үркерлер - «өлілер елі әміршісінің» (бастапқыда - ұрғашы, соңынан - еркек кейіпті) » қыздары болып шығады. Оның есімі - Үлек/Үлгү немесе Үліс/Ұлыс.

Алтайлық түркілердің қарабайырланған мифіндегі «өлілер елінің әміршісі» болған еркек кіндікті Эрлик (Еріктілік, Арғылық) бейнесінің о бастағы тегінде, сол функцияға ие, ұрғашы кейіпті Үлк/Үрк, яғни Үлек/Үлгү немесе Үліс/Ұлыс есімді бейне жатыр. «Өлілер елінің әміршісі» деген мифтік бейне қазақта сақталмаған, тек ертегілік материалдар негізінде осы бейненің бастапқы архетипі - «арғы дүниедегі Ру қамқоршысы» бейнесі ғана реконструкцияланады.

Жетіқарақшының жалпы түркілік аттарының бірі жеті хан немесе жетіген, яғни осы атауда ешқандай жаман реңк көрінбейді, мұндай жаман сипат қарақшы сөзінде де болмаған, бүгінгі қазақ тілінде «разбойник, вор, грабитель, пират» деген мағына беретін «қарақшы» сөзінің көне қазақ тіліндегі мағынасы «қараушы, күзетші, сақшы, бақылаушы» болған. Жұлдыз есімі ежелгі мифтегі бейненің функциясын көрсетеді, сонда жеті қарақшы қазіргі айтылып жүргендей ұры-қарақшы емес, белгілі бір нәрсенің күзетшісі болып есептелген.

Үркер қай аңызда болса да Жетіқарақшының қарсыласы болып табылады, бұл жерде ұрланған «үркерлік» қыз Үлпілдектің болу-болмауы негізгі емес, ол қыз тек мифологиялық антагонизмді түсіндіруге керекті салдар ғана. Ал «Үркер» деген сөздің мағынасына үңілу осы қарама-қарсылық жағдайында актуалды болып шығады.

«Үркер» сөзінің екінші құраушы компоненті «кер» немесе «ер» - түркі тілінде де, үнді еуропа тілінде де әскери мәнге ие, яғни оны «әскер» деп оқуға болады. Бұл бізге осы сөзде ежелгі мифтегі белгісіз әскер-жасақ туралы түсінік болғандығын сездіреді. Ал бірінші компоненті түркілерде екі нұсқалы болып келеді. Қазақтар жұлдызды «Үркер» не «Үрк-ер» десе, кейбір түркілер «Үл-кер», «Үлк-ер» деп атайды, яғни осы «үл»-«үлек» пен «үр»-«үрк» сөздерінің мағынасына үңілер болсақ, бұл жерде дстүрлі айтылатын «үркіп кеткен мал» түсіндірмесі жарамайды, негізгі тірегіміз - әлгі ер/кер - «әскер» мәні мен көне жазбалардан қалған «Үлкәр шерік» деген тіркес болмақшы. «Үлкәр шерік» сөзін «Үркер әскер» деп оқуға болады, яғни осы сөздің қандай да бір скерге қатыстылығына сеніміміз арта түседі. Сөздің екі варианты да ежелгі мнге ие, «үрк» - «үрей» - «өлген адамның жаны, аруағы, рухы», бұл осы күнгі «аруақ» сөзінің ежелгі түбірлес синонимі (аруақ - аруқ - арұқ - арқ және үрк), бүгінгі қазақ тілінде «қорқынышты» мәнге ие болған (үрейленді, үрейі ұшты, маңғыстаулық қазақтарда бұл сөз «аруақ» сөзінің орнына қолданылған, мысалы, «ата-бабаның аруағы» - «ата-бабаның үрейі») . Сонда «үрк-ер» немесе «үр-кер» - көне мағынасында «аруақ әскер», «фравашилер», «өлген ата-баба әскері» деген мағына берсе, қазіргі мағынасы - «үрейлі, қорқынышты өліктер жасағы» болып шығады.

Ал екінші сөз - «үлк» сөзінің мағынасы бұдан да анық, ол «өлік» деген сөздің бір айтылу варианты ғана (өлік - үлік - үлк), сонда жұлдыздың аты бұл жерде де «өліктер жасағы» болып шығады.

Қазақтардың Үркерге берген мінездемесі шындығында жа жақсы емес, ол - қыс әкелуші, оны «жан-жануарлар аяғымен басып ұстап тұрғанда, кезек сиырға келгенде Үркердің сиыр тұяғының арасынан шығып, аспанға ұшып кеткені» туралы да аңыз бар, дәл осындай аңыздың толығырақ варианты моңғолдарда да бвр, олардың Мечиті (жекеше түрі - Мешин - Мешін) қазақтың Үркер жұлдызының есімі болып табылады. Мешінге де жағымсыз сипат берілген, сондықтан оның параллелі ретінде түркілік Үлкерден де осындай сипатты көбірек іздейміз. Алтай түркілерінің аңызында Дьетиган (Жетіген/Жетіқарақшы) Үркерлерді ұстап алған соң жерге түсіп, жылқыға оларды «таптап таста» деп бұйырады, бірақ жылқыдан бұрын барып таптап тастамақ болған сиыр Үркерді басып қалғанда ол жеті бөлшекке бөлініп, екі тұқай арасынан аспанға көтеріліп кетеді. Жетіген олардың біреуін ғана ұстап алады. Міне, бір мүшесінен айырылған Үркерлер Жетіген/Жетіқарақшыны қуып жүрген екен-міс. Бұл - осы типті түркі-моңғол аңыздарының біреуі ғана, басқалары да бар, бірақ біз үшін керектісі - екі жұлдыз тобының арасындағы қақтығыс мотивінің бар екендігін көрсету. Бізге қазақ аңызынан белгілісі - екі қарулы жауынгерлер тобы - аспандық әскер бар, олар бір-бірімен жау, осы жауластықтың себепкері - қыз - Үлпілдек, осы есім бүгінгі қазақтың осы мәнге ие сөзі де болар, бірақ осы жаңа мағына белгісіз ежелгі атауға сырттай ұқсас боғасын қойылуы да әбден мүмкін. «Үлп» сөзі де өл түбіріне қатысты болар не болмаса белгілі бір әйел бейнесіндегі мифтік ұғыммен байланысты болар деп есептесек, осы сөздің мағынасын мифтік «ұрғашы» - «төменгі дүние», «су мен жер, хтонизм, құпия білім, өнімділік» деген мағыналық ұядан іздейміз, қазақта оған жақын сөз біреу, ол - «йелбі» сөзі.

Йелбі - көне түркі тілінде «сиқыр» дегенді білдірсе, одан шығатын Йелбіші - «сиқыршы». Бірақ бұл сөз де, мифтік ұғым да бүгінгі қазақ тілінде сақтала алмаған, дегенмен осы сөздің сарқынын тіліміздегі «елпілдеу», «желпіну» сияқты жағымсыз реңкке ие сөздерден де, «Елпілдек» деген мағынасы белгісіз сөзден де, сондай-ақ әлгі «Үлпілдек» есімінен көруге болады. «Йелбі» сөзіне сырттай ұқсас келетін «вельва» сөзін герман-скандинав мифологиясынан да кездестіруге болады, мұндағы вельва - әйел сәуегейдің (көріпкелдің) жалпы атауы. Вельва өлілер патшалығында өмір сүреді, олар - өлімсіз. Міне, герман-скандинавтық Вельваның мифтік болмысына қарап атауынан басқа ешбір сипаты сақталмаған көне түркілік Йелбінің мифтік тұрпатын тануға болатын сияқты. «Вельва» мен «үлпінің» ұқсастығы, екеуі де өлік-рухтардан тұратын таза мифтік сипаты бар аңызда кездейсоқ бола қоймайды, өйткені егер Үлпілдек - «үлп» - «Вельва» сияқты сәуегейлік, дуагерлік қасиеті бар қыз болса, ол екі әскердің арасындағы соғыстың себепкері болуға толық құқылы. Ал осы мәселені қазақ аңызы тек бастап беруін беріп алып, соңын аяқтау жағын шеше алмаса, оны асс (герман-скандинав) мифі аяқтай алады, сонымен . . .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.