Қылмыс түсінігі, жаза

Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық құқықтың дербес субъектісіне айналғанына он бес жылға жетер жетпес уақыт ғана өткен. Мыңдаған жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім теңіздегі тамшыдай ғана болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар жасампаз өзгерістер мен қайта құруларға толы жылдар болғандығы белгілі. Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып: өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады.Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады. Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Қылмыстық құқықта заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс,дәл түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады.Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді және солар арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-құқықтық нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет белгілерінің қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
Аталған түсініктер бір тектес, тығыз байланысты және түпкі негізінде бір мемлекеттік міндетті шешуге бағытталған, ол міндет Қазақстан

Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
2.[2] Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
3.[3] Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
4.[4] Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
5.[5] Ветров Н.И. Уголовное право. Общая и Особенная части: Учебное пособие. 2-е изд., перераб и доп. – М.: Книжный мир, 2000 – 224 с.
6.[6] Уголовное право. Особенная часть: Учебник / Под ред. Д.ю.н. проф. Н.И.Ветрова и д.ю.н. проф. Ю.И. Ляпунова – М.: Новый Юрист, 1998 – 768 с.
7.[7] Смирнова Н.Н. Уголовное право: Учеб, - СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 1998. – 675 с.
8.[8] Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94 б.
9.[9] Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступления, Волгоград, 1976.
10.[10] В.Н. Теоретические основы квалификций преступлений М., «Юрид. Лит.», 1972 – 330с.
11.Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений-2-е изд., перераб. и допол.- М., «Юристь», 2001.-304 б.
12.Куринов В.А. Научные основы квлификаций преступлений М., МГУ, 1976, - 185с.
13.Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 365 б.
14.Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений – Алматы: Өркениет, 1999 – 106 с.
15.Рахметов С.М., Турецкий Н.Н. Преступления против личности: Учебное пособие – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 176 стр.
16.Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М., 1957. 280 б.
17.Яблоков Н.П. Расследование организованной преступной деятелности М.: Юрист, 2002 – 172 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Қылмыс түсінігі
1.1. Қылмыстың белгілері және қылмыстарды топтастыру ... ... ... ... ... .5
1.2. Қылмыс санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II. Қылмыстық жаза
2.1. Қылмыстық жаза ұғымы, белгілері мен мақсаттары ... ... ... ... ... .14
2.2. Жазалар жүйесі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3. Қамау-қылмыстық құқықтығы негізгі жазаның бірі ретінде ... ... . 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық құқықтың дербес
субъектісіне айналғанына он бес жылға жетер жетпес уақыт ғана өткен.
Мыңдаған жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім теңіздегі
тамшыдай ғана болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар жасампаз
өзгерістер мен қайта құруларға толы жылдар болғандығы белгілі. Қоғамдық
қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы мемлекеттің ең
басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын жасақтау болып
табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік маңызы бар
көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының дәлелдеуі
бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып: өзінің
мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның көрініс
беру өрісі ретінде қоғам танылады.Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен
қабылданған құқықтық акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір
бастауы болып табылады. Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық
пен қоғамдық-қауіпті іс-әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Қылмыстық
құқықта заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын
дұрыс,дәл түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының
негізінде қылмыстық қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек
айтқанда қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес
болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың
қылмыстық істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс
табады.Қылмыстық құқықтың нақты әрекеттілігі үш негізгі ұғымға сүйенеді
және солар арқылы көрініс табады. 1) қылмыстық заңды қолдану; 2) қылмыстық-
құқықтық нормаларды түсіндіру; 3) қылмысты саралау—яғни іс-әрекет
белгілерінің қылмыс құрамы белгілерімен сәйкестендірілуі.
Аталған түсініктер бір тектес, тығыз байланысты және түпкі негізінде бір
мемлекеттік міндетті шешуге бағытталған, ол міндет Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және басқада заң актілерімен бекітілген
құқық тәртібін сақтау және күшейту болып табылады.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Қамау-қылмыстық құқықтағы негізгі
жазаның бірі ретінде деп аталады. Аталған тақырыптың маңыздылығы менім
ойымша төмендегілерден айырықша байқалады. Біріншіден қылмыстық заңды
қолдану әрдайым қылмыстық жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық
жазаны қолданудың кез келген тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше
маңызға ие болады. Екішіден қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам үшін
ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол
бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік,
заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке,
заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады.
Батыс Еуропа елдерінің көпшілігінің қылмыстық құқығында, қылмыс ұғымына
формальды анықтама беру орын алса, отанымыздың қылмыстық құқығында қылмысқа-
қылмыстық заңда жазалау қатерімен тыйым салынған әрекет ретінде
материалдық-формальды анықтама беру дәстүрлі түрде қалыптасқан.
Курстық жұмыстың мақсаты- қылмыстық жазаның, жекелеп алғанда жазаның
ішіндегі қамаудың қылмыстық заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын ашып жан-
жақты зерттеу;
Курстық жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасының қазіргі
қолданыстағы қылмыстық заңы 1998 жылдың 1-қаңтарынан күшіне енген
Қылмыстық Кодексі табылады.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын курстық жұмыстың
құрылымы жасақталған.

I. Қылмыс түсінігі
1.1. Қылмыстың белгілері және қылмыстарды топтастыру
Қылмыс бірқатар белгілермен сипатталады. Бұлар- әрекеттің:
- қоғамға қауіптілігі;
- құқыққа қайшылығы:
- кінәлілігі;
- жазаланушылығы.
Тек осы белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет қылмыс болып табылуы
мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі- оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға қауіптілік-
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты қауіп төндіретін
немесе зиян келтіретін қылмыстың обьективті белгісі (әрекет немесе
әрекетсіздік).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып табылады,
яғни заң шығарушы қылмыстың тек осы- қоғамға қауіптілік белгісін ғана
анықтаумен әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жататын,
жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруі немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен
сипатталады.
Заң шығарушы қандай да болмасын бір әрекетке қылмыстық заңда тыйым салуды
қажет деп тапқан кездің өзінде нақты әрекет немесе әрекетсіздік әрқашан да
қылмыс деп таныла бермейді.
ҚК-тің 9-бабында екінші бөлігінде Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген
қайсыбір әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы
болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе
мемлекетке зиян келтірмеген немесе зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет
немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды делінген.
Қоғамға қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтіруі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.
Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін, қол
сұғушылықтың салдарын сипаттайтын белгілері ҚК-тің Ереше бөлімі баптарынаң
диспозициясында көрсеткен. Қоғамға қауіптілік зиянды әрекеттің өзінің
тікелей ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайларына
байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: рұқсат етілмеген немесе тыйым
салымған жерлерде не тыйым салынған аңдарға қатысты аң ауланса, оның заңсыз
болып табылуы; ҚК-тің 296-бабының бірінші бірінші бөлігі бойынша
механикалық көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы және оның абайсызда
адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруі. Осы
бапқа сәйкес адамның денсаулығына келген зиян орташа ауырлықтан төмен
болған жағдайда жауаптылық әкімшілік тәртібімен қарастырылады.
Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі құқыққа қайшылық-яғни қылмыстық заңмен
тыйым салынған әрекетті (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) жасау болып
табылады. Қылмыстың формальды және материалдық белгілері бір-бірімен тығыз
байланыста. Адамның қылмыстық құқықтық норма тыйым салған іс-әрекеттерді
істеуі құқыққа қайшылық деп таңылады. Құқыққа қайшылық-қылмыстың формальды
белгісі. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі қылмыстық заңда
көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген
қылмыстық-құқықтық санкция белгілейтін белгілі бір жаза түрінің
тағайындалуы болып табылады. Тыйым, тек қылмыстық заңмен салынғанда ғана
қылмыс жөнінде сөз болуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы аумағында
шет ел валютасымен мәміле жасауға валюталық реттеу заңымен тыйым салынса да
бірақ мұндай әрекеттер Қылмыстық кодесте қарастырылмаған. Сондықтан, олар
қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы қазіргі кезеңде қылмыстың формальды
белгісінің артуына байланысты болса керек, ҚК-тің 9-бабының бірінші
бөлігіне қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі
туралы конституция нормасын енгізген (Конституцияның 77-бабының, з
тармағының 10) тармақшасы). Басқаша айтқанда-nullum crimen sine lege (заңда
белгіленіп көрсетілмесе қылмыс емес) қағидасы конституциялық деңгейде
белгіленген.
Құқыққа қайшылықпен байланысты қылмыстың екі белгісі: кінәлілік және
жазалылық болып табылады. ҚК-тің 19-бабының екінші бөлігіне сәйкес,
объективті айыптауға, яғни кінәсіз зияны келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жол берілмейді. Осы баптың үшінші бөлігіне сәйкес,
қасақана немес абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп
танылады. Кінәлілік құқыққа қайшылықтың міндетті шарттарының бірі.
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны істеген
адамның әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол қылмыстық
жауаптылыққа да, сәйкесінше жазаға да тартылмайды.
Қылмыстың ендігі бір міндетті белгісі-қылмыстық жазаланушылық болып
табылады. Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен қорқытып тыйым салған әрекет
немесе әрекетсіздік. Демек, жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі
болады. Адам қылмыстық жазаға өзінің нақты қоғамға қауіпті әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін тартылуға тиісті. Кей жағдайларда жазалау қатерімен
тыйым салынған қылмыстық жаза іске аспай қалуы да мүмкін (ескіру мерзімінің
өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату, рақымшылық ету т.б.).
Бірақ мұндай жағдайларда да әрекет өзінің қылмыс екендігін, қылмыстық
сипатын жоғалтпайды.[1]
Қылмыстарды жіктеу ҚК 10-бабында көрсетілгендей, қылмыс сипаты мен
қауіптілік дәрежесіне қарай төрт санаққа (категорияға) бөлінеді: онша ауыр
емес, ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыстарға жіктеледі.
Онда Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылдың,-делінген.
Ал, егер қасақана жасалған әрекет үшін бес жылдан аспайтын мерзімге,
абайсызда жасалған әрекет үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру көзделсе, ол-ауырлығы орташа қылмыс деп танылады. Абайсызда жасалған
қылмыс үшін ҚК бойынша бас бостандығынан айыру жазасы он жылдан аспайды.
Жасалғаны үшін Қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін қылмыстық заңда он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана
жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады (ҚК 10-бап).

1.2. Қылмыс санаттары
Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерийлер (өлшемдер, айырым
белгілер) жатқызылуы мүмкін. Санаттаудың бірінші критерийі-қылмыс
объектісі. Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі қылмыстың объектісіне
байланысты біртектес объектілерге қол сұғатын қылыстар үшін жауаптылықты
көздейтін нормалар топтастырылған тараулардан тұрады. Осылайша, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінде барлық қылмыстар қылмыстың объектісі бойынша
бірнеше санатқа бөлініп, объектінің маңыздылығына қарай бірінен кейін бірі
орналасқан, мысалы, жеке адамға қарсы қылмыстар, отбасына және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстар т.б. Бұлайша санаттаудың маңыздылығы кодексті
қолдануды жеңілдетумен қатар нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-саяси мәнін
дұрыс анықтауға, сондай-ақ әрекетті дұрыс саралауға мүмкіндік
беретіндігінде.
Қылмысты санаттаудың екінші қритерийі- кінәнің нысаны болып табылады.
Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай қасақана және абайсызда жасалған
әрекеттер болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе абайсыздықпен
жасалғандар қатарына жатқызу көніл аударарлықтай заңды салдарға алып
келеді: қоғамдық қауіптіліктің сипаты мен дәрежесін анықтауға (абайсызда
жасалған қылмыстар ауыр немесе аса ауыр деп табылуы мүмкін емес, қылмыстың
қайталануы қасақана жасалған қылмыстарға тән, кінәнің қасақана нысандары
қылмысқа дайындалу және қылмысқа оқталуда орын алады), жазаға, жазалауға
(қасақана қылмыстар әдеттегідей неғұрлым қатаң жазаланады) т.б. әсер етеді.
Кей жағдайда қылмыс санаттары негізіне қылмыстық ниет (мотив преступления)
жатад, мысалы, пайдақорлық (мүлікті тәркілеу Қылмыстық кодексте көзделген
пайдақорлық мақсатта жасалынған қылмыстар үшін тағайындалуы мүмкін).
Қылмыстарды санаттаудың негізіне жататын үшінші критерий- әрекеттің қоғамға
қауіптілік сипаты мен дәрежесі болып табылады. ҚК-тің 10-бабында-ғы
қылмыстарды санатқа бөлу дәл осы критерий негізінде орныққан.
ҚК-тің Ерекше бөлімінде көзделген барлық әрекеттер сипатына және қоғамдық
қауіптілік дәрежесіне қарай:
- онша ауыр емес;
- ауырлығы орташа;
- ауыр;
- ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін Қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.[2]
Жасалғаны үшін Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан
айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін бес
жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген
абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін Кодексте он екі жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет
ауыр қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін Кодексте он екі жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет
аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты мұндай санаттарға бөлу қылмыстық жауаптылыққа тарту, жаза
тағайындау, қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату мәселелерін шешу
кезінде заң бұзған (қылмыс жасаған) адамдардың істерін жік-жігіне дейін
ашып қарауға мүмкіндік береді.
Онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстарға дайындалғандық үшін
қылмыстық жауаптылық басталмайды. Онша ауыр емес қылмыстарға оқталғандық
үшін қылмыстық тәртіп бойынша қылмыстық қудалау жүргізілмейді. Онша ауыр
емес қылмыстардың бірінші рет жасалуы қылмыстық жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін мән-жайлар болып табылады. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау кезінде онша ауыр емес (кішігірім ауырлықтағы) қылмыстар үшін
түпкілікті жаза жеңілірек, қатаң жазаны ауырырақ қатаң жазаға сіңіру
жолымен тағайындалады. Егер шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі
ішінде онша ауыр емес қылмыс жасаса сот шартты түрде сотталудың күшін жою
немесе оны сақтау туралы мәселені шешеді. Дәл осындай жағдаяттар бойынша
бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам: егер
шын өкінетін болса; жәбірленушімен татуласса және жағдайдың өзгеруіне
байланысты; екі жыл (кішігірім қылмыс жасағаннан кейін) және бес жыл
(орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін) ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Айыптау үкімі оның
заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде, мынадай мерзімде: кішігірім
ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда- үш жыл; орташа ауырлықтағы қылмысы
үшін сотталғанда- алты жыл өткенде орындалмаған болса, жаза өтелуден
босатылады. Жазадан шартты түрде- мерзімінен бұрын босату, сотталған
адамға: кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін тағайындалған жаза
мерзімінің кемінде жартысын өтегеннен кейін қолданылады, кішігірім немесе
ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшін бас бостандығын өтеп жүрген адамдарға
сот өтелмеген жаза бөлігін жеңілірек жазаның түрімен ауыстыра алады.
Кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға
сотталған адамдар жөнінде- жазаны өтегеннен кейін үш жыл өтуі бойынша;
кәмелетке толмағандарға қатысты бір жылдың өтуі бойынша соттылық жойылады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған
кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге Қылмыстық кодекстің 82-бабында
көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол
жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жазадан босатуы мүмкін.
Ауыр қылмыс жасау мынадай: қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті
деп табу; мерзімнің кемінде үштен екісін (кәмелетке толмағандарға қатысты-
жазаның кемінде жартысын) нақты өтегеннен кейін жазаны өтеуден шартты түрде
мерзімінен бұрын босату; қылмыстық жауаптылықтан ескіру мерзімінің он
жылының (кәмелетке толмағандарға қатысты- бес жыл) өтуіне байланысты
босату; бас бостандығынан айыруға сотталғандарға- жазаны өтегеннен кейін
алты жыл (кәмелетке толмағандарға қатысты- үш жыл) өтуі бойынша соттылығы
жоқ деп тану секілді құқықтық салдарға әкеп соқтырады.[3]
Аса ауыр қылмыс жасалғаннан кейін, қылмыс қайталануының аса қауіпті деп
танылуы; өлім жазасының немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаның қолданылуы; бас бостандығынан айыру түрінде тағайындалған жаза
мерзімінің бір бөлігінің түрмеде өтелуі; жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-
шартты түрде жаза мерзімінің кемінде төрттен үші (кәмелетке толмағандарға
қатысты- үштен екісі) өтелгеннен кейін босатылуы; қылмыс жасаған кезінен
бастап немесе айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап он бес жылдық
ескірумерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуы; бас
бостандығынан айыруға сотталғандарға жазаны өтегеннен кейін сегіз жыл өтуі
бойынша (кәмелетке толмағандарға қатысты- үш жыл өтуі бойынша) соттылығының
жоқ деп танылуы мүмкін. Аса ауыр, қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан
айыруға сотталған адамдар жазасын ерекше режимдегі түзеу колонияларында
өтейді.
Жекелеген жағдайларда заң шығарушы қылмыстың бірқатар топтық белгілеріне
назар аударады. Мысалы, жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс
жасаған адамды сот, егер ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық-
сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе
тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым)
жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді түрде
жәрдемдессе де қылмыстық жауаптылықтан босатпайды; жеке адамға қарсы ауыр
және өте ауыр қылмысы үшін бес жылдан астам мерзімге сотталған жүкті
әйелдердің және сегіз жасқа толмаған балалары бар әйелдердің жазасын өтеуін
кейінге қалдырмайды. Бұл жерден тек қылмыс санаттары ғана емес, сонымен
қатар қылмыс обьектісі, ал соңғы жағдайда жаза тағайындау мерзімі де
ескерілетіндігін байқаймыз.

II. Қылмыстық жаза
2.1. Қылмыстық жаза ұғымы, белгілері мен мақсаттары
Қылмыстық жаза-заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға қатысты
қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке тиісті
қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес болуы
керек. Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық зардаптары және
қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады.
Күнделікті өміріміз қылмысқа қарсы күресте қылмыскерлерге қылмыстық жаза
шараларын, соның ішінде олардың қатал түрлерін қолданып қоюмен ғана
көзделген мақсатқа жету мүмкін еместігін дәлелдеп келеді. Бұл күресте
қылмысты ескерту шараларының, сондай-ақ, қылмыстың алдын алу шараларының да
көзделген нәтижеге жетудегі үлесі қомақты болып отыр. Мемлекеттің қылмысқа
қарсы күрестегі қолданатын шаралары сан түрлі. Мемлекет қолданатын осы
шаралар ішіндегі ең негізгісі де ең ықпалдысы да-жаза, яғни жазалау шарасы
болып табылады. Жаза адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін, адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікті, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық
тұтастығын, сонымен қатар, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған.[4]
Қазақстан аумағында күші болған бұрынғы қылмыстық заңнамада (1998 жылғы 1-
ші қаңтарға дейінгі күші болған қылмыстың құқықтық актілерде; РСФСР-дің
1922 және 1926 жылдардағы кодекстерінде; Қазақ ССР-інің 1959-шы жылғы
кодексінде) жазаның анықтамасы берілмеген болатын. Сол себепті, жаңа
Қылмыстық кодекс қабылданғанға дейін жарық көрген қылмыстық-құқықтық
әдебиеттерде жаза туралы әртүрлі анықтамалар айтылып келді. Алайда олардың
бір-бірінен айтарлықтай айырмашылығы болмады және де мазмұндық тұрғысынан
олардың бәрі де, жазаның қылмыс жасаған кінәлі тұлғаларға қылмыстық заң
негізінде сот арқылы қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы
екендігін мақұлдайды.
Республикамыздың Қылмыстық кодексіның 38-бабында жазаға төмендегідей
анықтама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімімен тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға
қолданылады және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен
көзделген айыру немесе оларды шектеу деп танылады. Бұл анықтамада жазаның
негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.
Жаза-мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше
мемлекеттік орган-сот арқылы осы жөнінде шығарылған үкім негізінде ғана
қолданылады. Ал, үкім Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Соттың
заңды күшіне енген үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар үшін
міндетті болып табылады және Қазқстанның барлық аумағында орындалуға
жатады. Үкімде тағайындалған жаза қатаң түрде, жеке сипатта болады, яғни ол
қылмыс жасаған тұлғаға ғана байланысты және оның басқа тұлғаларға (мысалы,
сотталған тұлғаның жақындары мен туыстары) ешқандай қатысы жоқ.
Жазаның орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ықпал жасау
шараларының жазадан айырмашылығы-олардың артында тұрған мемлекеттік күш
емес, қоғамдық пікір екендігінде.
Қоғамдық ықпал жасау шаралары теріс қылықтар үшін және де мемлекеттік орган-
сот арқылы емес, қоғамдық ұйымдар арқылы қолданылады. Сондықтан бұл шаралар
теріс қылықты, оны жасаған тұлғаны жағымсыз деп танудың, қоғамдық
мәжбүрлеу мен тәрбиелеудің мемлекет тарапынан емес, қоғамдық орындар
тарапынан қолданылатын тәсілі болып табылады.
Жаза-бұл мемлекеттік жазалаудың қылмыстық заңдарда орнаған түрі. ҚК-тің 39-
бабында жазаның түрлері толығымен камтылған. Қылмыс жасаған тұлғаға сот
жазаның аталған бапта көрсетілгеннен басқа түрлерін қолдана алмайды. Заң
тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып табылады.
Қылмыс пен жаза-өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің шарасы ретінде жаза-қылмыс болып табылатын құқық бұзушылыққа
ғана қолданылады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті-жазалау. Жазаны-жазалаудың күшпен
қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей
құқықтары мен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп
түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы-қасірет
шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражатқа қатысты немесе
басқадай сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, қамауға
алынған кезде сотталушы тұлға жеке басының бірқатар құқығынан айырылады. Ең
алдымен ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен, туған-
туыстарымен қарым- қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе айыппұл
салынғанда сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал жазаның
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру сияқты шарасы- лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын
шектеуге ұласады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру
(үрейлендіру) сияқты қасиетін алға тартады. Жазалау- жазаның ауырлық
деңгейін білдіреді. Жазаның мәжбүрлеуші, жазалаушы жақтары неғұрлым үдемелі
болса, жаза да соғұрлым ауыр болады. Тағайындалатын жазаның ауырлығы, өз
кезегінде, жасалған қылмыстың ауырлық деңгейі мен сипатына, қылмыскердің
жеке басына және де, іс бойынша кездесетін басқа да жағдайларға байланысты
болып келеді.
Жазалау туралы айтқанда оның жазаның өзіне тән, міндетті белгісі екендігін
айта отырып, жазалау Қылмыстық Кодексте жазаның мақсаты ретінде
қарастырылмайтынын (ҚК-тің 38-бабының екіші бөлігі) ескеру қажет. Жазалау
бұған дейінгі Қылмыстық кодекстерде жазаның мақсаты ретінде
қарастырылмаған. Алайда, жазалауды жазаның мақсаты деп қарастырған бірталай
ғалымдар да болған. Атап айтқанда, Н.А.Беляев былай деп жазған: Жазаның
мақсаты болып табылатын жазалауды біз жасаған қылмысының құнын қайтару үшін
құқық бұзушыға айырылу мен қайғы-қасірет шектіру деп түсінеміз. Дәл
осындай пікірлер И.И.Карпецтің, А.Н.Таргабаевтың жұмыстарында да
кездеседі.4
Жазаның мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән сипатты
белгісі бар. Ол- жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын- соттылық. Егер де
тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмыс үшін сотталғаны
қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып саналады.
Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар тұлғаның жаңадан қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК-тің 13-бабы). Қылмыстың
қайталануы тағайындалатын жазаның түрі мен мөлшеріне, сол сияқты бас
бостандығынан айыру жазасын тағайындау кезінде жіберілетін колонияның
түріне де әсер етеді (ҚК-тің 48-бабы). Сот арқылы жазалау кезінде қылмыскер
мен оның жасаған ісіне жағымсыз баға тек құқықтық тұрғыдан ғана емес,
моральдық тұрғыдан да беріледі. Сондақтан да жаза- қылмыс жасаған тұлғаның
атына оның жоғарыда аталған белгісі үшін мемелекеттің тарапынан көрсетілген
жағымсыз баға болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жаза-бұл соттың үкімінде қылмыс жасаған кінәлі тұлғаға
істеген қылмысы үшін қолданылатын, жазалаушы күші бар және қылмыс жасаған
тұлғаның атына (және қылмысқа) мемлекет тарапынан бетке басуды яғни,
жағымсыз бағаны білдіретін, мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заң арқылы
орнықтырылған шарасы.
Жазаның алғашқы белгісі оның мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының ішіндегі
бірегейі екендігінде. Оның айрықшалығы төмендегі жайралдан белгілі болады.
-Ол қылмыстық заңды қылмыс деп табылған әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Жазаның негізі-қылмыс.
-Оны тек сот мемлекет атынан қоғам мүдделерін көздеп тағайындайтын, яғни
әрекетке мемлекеттің берген бағасы болып табылады. Заң жазаның қатаң
тізімін береді.
-Жазаның артынан басқа мемлекеттің шаралардағыдай емес, оның ерекше
салдары, яғни соттылық күтіп тұр.
Екінші белгісі- жаза тек қана жеке сипатта, яғни әке-шеше, туған туыс емес,
тек қылмыскер ғана жазаға тартылады.
Үшіншіден, ол адамның құқықтары мен бостандықтарын шектейді, моральдық азап
шеккізеді, белгілі игіліктерден құр қалдырады, яғни қылмыскердің сазайын
тарттырады. Әрбір жаза қылмыскердің сазайын тарттыруы керек, бірақ ол
негізгі мақсат емес. Дегенмен, сазайын бермей жазаның мәні жоқ, онсыз
қылмыскерге және басқаларға әсер ету, оны түзеу, жазаның басқа мақсаттарына
жету мүмкін емес.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің әр шарасының өз міндеті, өзінің ерекше мақсаттары
бар. Жазаның мақсаттары деп мемлекеттің жаза тағайындау, оны қолдану мен
іске асыру арқылы қол жеткізуге ұмтылған ең шегіне жеткен, ақтық әлеуметтік
нәтижелерін айтамыз.
Жазаның нақты мақсаттары Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары алдында
тұрған міндеттерден туындайды (ҚК-тің 2-бабы).
Жазаның мақсаттарын анықтаудың, ең алдымен, соттың құқық қолдану
қызметіндегі маңызы зор. Нақты тұлғаға қатысты жазаның түрі мен мерзімін
анықтау барысында сот жазаның заңда көрсетілген мақсаттарын басшылыққа алуы
керек. Бұл талапты елемеушілік заңсыз, негізсіз, әділетсіз жаза тағайындап,
әділетсіз сот үкімін шығаруға әкеліп соқтырады.
Заңдағы жазаның мақсатының айқындалуы жаза қолданудың тиімділігі туралы
ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Мысалы, алғаш рет жасалып отырған
қылмыстардың санының кемуі немесе арта түсуі жалпы ескертудің мақсатына
жету дәрежесінің көрсеткіші болуы мүмкін. Ал арнайы ескерту мен
сотталушының түзелуінің дәл осындай көрсеткіші- қайталанушы қылмыс деңгейі
болып саналады.
Қылмыстық кодекстің 39-бабы жазаның мақсатын анықтай келе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.