Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми - педагогикалық мұралары
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2018
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І. Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми-педагогикалық мұралары
1.1.А. Байтұрсынов мұраларының ғылыми- педагогикалық негіздері ... ... ... 5
1.2.А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның педагогикалық идеялары мен әдістемелік мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10
1.3.Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
2.1.А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастарының әдістемелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2.А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы мен тіл біліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3.А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын заманауи оқыту жүйесіне енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру тұжырым-дамасында "мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту ұлттық мәдени дәстүр жалғастығына, тарихи мұраларды жандандырып тәрбие құралына айналды-руға, халықтар мүддесі мен бірлігінің тоғысуына негізделуі керек. Мәдени-этника лық мұраны жандандыру мен жалғастыру, ұлттық патриоттық сезімді ояту мен аялау ең алдымен мектептен басталуға тиіс" , деп өте орынды айтылған.
Бұл істе қазақ ұлтының берекелі бірлігін, көсегелі ел болуын аңсаған, сол жолда күш-жігерін, ақыл-парасатын аямай жұмсаған Алаш қайраткер-лері: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай, М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов сынды ойшыл-оқымысты кайраткерлердің қызметі мен мәдени мұраларын орынды пайдалану аса қажет.
Сондай ғалымдардың бірі - А. Байтұрсынов еді. "Ахмет Байтұрсынов - ұлттың тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға", - деп Ә.Кекілбаев атап көрсеткеңдей, ғалымның артына қалдырған мұрасын расыңда да ешкіммен салыстыруға болмайды. "Жаңа жазу. Жаңа әліппе. Тұңғыш емле. Тұңғыш фонетика. Тұңғыш грамматика. Тұңғыш синтаксис. Тұңғыш терминология мен әдістеме. Тілашарлар. Тіл танытқыштар. Тіл жұмсарлар". Ол ашқан "Қазақ" газеті мен қазақ мектептері, Қазақ мұғалімдер қурсы, ол жасаған қазақ термиңдері қоры, осылай санай берсек, ұлы ағартушының қазақ мәдениетіне, Қазақстан ғылымы мен оқу-ағарту ісіне қосқан іргелі үлесі үшан теңіз.
Ал ғалымның педагогикалық көзқарастары мер әдістемелік мұрасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеу жұмыстары А.Кыдыршаевтың "А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұралары" атты ғылыми-зерттеу жұмысында қарастырылған. Мұнда қазақ тілінің әдістемесіне ғалымның қосқан үлесінің, тіл білімін дамытудағы орнының ерекше екендігі талданған. Қазіргі кезде педагогика ғылымы бойынша көптеген жеке тұлғалардың педагогикалық мұраларын зерттеу жұмыстары Т.Тәжібаев, Ә. Сыдықов, А.Көбесов, А.Ильясова, Р.Көшенова, А.Құдиярова, З.Көккөзова, С.Баймұратова, А.Тұрсынова т.б. ғалымдар еңбектерінен көрініс тапқан.
Бүгінгі танда А.Байтұрсынов еңбектерінің әр салада зерттелу жайы біршама жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М. Қойгелдиев, Ө.Айтбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов, К.Нүрпейісов, т.б., филология саласы бойынша Т.Кәкішев, Р.Сыздықова, Р.Нұрғали, К.Құсайынов, А. Мектепов,
А. Байтұрсыновтың педагогикалық-ағартушылық ғылыми еңбектерін зерттеп педагогикалық колледждер мен жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үдерісінде пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін жасау, оны теориялық жене практикалық тұрғыда негіздеп, жан-жақты дамыған шығар- машыл тұлға қалыптастырудың маңызы мен мәні аса зор.
Зерттеу пәні:
Зерттеу объектісі: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
Зерттеудің мақсаты: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастарының әдістемелік маңызын айқындау;
А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы мен тіл біліміне қосқан үлесін зерттеу;
А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын заманауи оқыту жүйесіне енгізу жолдарын қарастыру.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын зерттеудің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды.
Зерттеудің әдістемелік маңызы: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұралары зерттеулер жүргізу негізінде талданды. А.Байтұрсыновтың өмірі мен шығармашылығын зерттеген ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық және және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрады. Р.Дүйсенбаев, Шахзаман Зиятов, Н.Әміржанова, Әбілова З, Ильина Т, т.б. зерттеулерi курстық жұмысында кең пайдаланылды.
Зерттеу әдістері: педагогикалық, ғылыми-әдістемелік материалдар мен әдебиеттердегі А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұраларына салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының классиктерінің еңбектері, мерзімді баспасөз бен ғылыми мәліметтер, интернет желісінен алынған ақпараттар.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми-педагогикалық мұралары
1.1.А. Байтұрсынов мұраларының ғылыми- педагогикалық негіздері
А. Байтұрсынов - халқының болашағы жарқын болуына бар ғұмырын арнаған ұлтжанды азамат еді. Оның бойындағы ұлтжандылық қасиет отбасында қалыптасты. Отбасының сол замандағы зұлматтың қасіретіне ұшырауы, қоғамдық-әлеуметтік жағдай оның болашақтағы көзқарастарының қалыптасуына тікелей ықпал етті дей аламыз. Себебі, ғалымның балалық шағы Ресей империясының отарлау саясатымен тұстас келді.
А.Байтұрсыновтың немересі С.Көкішев "Ахаң туралы ақиқат" атты ғүмырнамасында оның балалық шағынан бастап, саяси қоғам қайраткері болғанға дейінгі өмірін жан-жақты сөз ете келе, былай дейді: "Ахмет - Торғай уезінің Тосын болысына қарайтын Ақкөл деген көлдің жанында Сарытүбек деген жерде Ұлы Жыланшық өзенінің Ақкөл көліне қосылған құйылысында 1872 жылы дүниеге келді. Ахаңның тұқымында өр кеуделі, ер мінезді адамдар көп болған. Байтұрсынның әкесі Шошақ күшті,мінезі салмақты, ақылды, шындықты бетке айтатын турашылдығымен ел жұртына беделді, шаруа кісі екен. Сол қиын- қыстау күндерінде халқының мәдениетін, мұңын жоқтап сырттан болған әр түрлі шабуылдан қорғап, талай шайқасқа түссе керек. Содан Шошақтың батырлығы, ерлігі, ақылдылығы туралы әңгімелер ел арасынан кең тарап кеткен. Ал, Ахметтің әкесі Торғай уезінің начальнигі Яковлевті көрсеткен озбырлығы үшін сабап басын жарғандықтан Сібірге айдалды. Осы оқиға Ахметке бала кезінде- ақ қоғамдағы әлуметтік теңсіздік туралы ой түсіріп, өшпес із қалдырғанын оның Анама хат өлеңіндегі:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,-деген жолдарынан аңғарамыз. Ол 1895 жылы Орынбордағы учительский школаны бітіріп, әуелі Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы А. Қопсықбақовтың ауылнай школында, одан соң Қостанай уезі Әулиекөл деген жерде болыстық школында, кейіннен Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс- қазақ школында мұғалім болды.
1886 жылы Ахмет Омбыға барып А. Е. Алекторовпен танысады. Осы жерде А.Е. Алекторовпен араласа келе, оның ішкі саяатын айқын аңғарады да, оны Н. И. Ильминскийдің саясатын жалғастырушы деген ой түйіндейді. Ахмет 1886 жылдан 1907 жылға дейін Қарқаралыда орыс- қазақ школында, одан кейін қалалық училищенің оқытушысы қызметін атқарады. Осындай ағарту ісімен айналысып жүрген кезінде -ақ, оның дүниеге деген саяси көзқарастарының қалыптасуы басталады, әрі осы жылдары өзінің Қырық мысал атты еңбегін жазады.
Ал, 1909 жылы жазықсыз жаламен Семей түрмесінде 9 айдай отырып шығуы А. Байтұрсыновтың өміріне қатты әсер етіп, қоғамдық- саяси күреске ертерек араласуына тура келді. Ол туралы белгілі ғалым К. Нүрпейіс: ХХ ғасыр басында өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық- саяси қозға-лыс өз алдына әуел баста жалпы ұлттық- демократиялық мақсат- міндеттерді қойды. Бұл істің басы- қасына екі ғасыр тоғысында қалыптасқан зиялылар жүрді Олардың Ә. Бөкейханов басқарған көпшілігі қазақ халқының жалпы ұлттық мүдделерін білдіретін қоғамдық -саяси ұйымдар құрып, солар арқылы өлкедегі буржуазиялық -демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға талпынды. Солардың қатарында А.Байтұрсынов та болды-, дейді.
А.Байтұрсыновтың ағартушылық-педагогикалық көзқарасының қалыпта -сып, ол жолды біржола ұстауына әсер еткен оқиғаның бірі 1913-1918жылдар аралығында "Қазақ" газетінде редакторлық қызмет атқаруы. Бұл қызметті атқару барысында А.Байтұрсынов қоғамдық және саяси - әлеуметтік жағдай- ларға белсене араласып, өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Оған ұлттық кітап -хананың сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған сол "Қазақ" газеті бетінде жарияланған мақалалары куә. Мәселен, А.Байтұрсынов осы газет бетіңде 1913 жылы "5 мың десятина жер", "Жауап хат", "Қазақтың бас ақыны", "Алаш азаматтарына" (М. Дулатовпен бірге), 1914 жылы "Бастауыш мектеп", "Мектеп керектері", 1916 жылы "Қазаққа ашық хат", "Сібір депутат- тарының мәжілісінде ", "Қазақ жұртына" (Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге), "Торғай һөм Ырғыз уезінің халқына" (М.Дулатов, Тұнғаншин, Кәдірбаевпен бірге), 1917 жылы "Шорай Ислам"(Ә.Бөкейхановпен бірге) және т.б. жазған мақалаларында отаршылдыққа қарсылық, халық санасын ояту, білімін көтеру,сауатсыздықпен күрес,ұлттық баспасөз ісінжандандыру мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов "Революция және қырғыздар"атты мақаласында: "М.Тыньшбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ зиялылары өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына, елді большевиктік анархия- дан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметін, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып билікке таласқан орыс үкіметтерімен (Уакытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланы -сына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне тоқталады".Мұндай мақала- лар сол кездегі баспасөз беттерінде толассыз жарияланды. Саяси әлеуметтік жағдайларға байланысты көптеген қазақ зиялылары кейбір мақалаларды бүркеншік атпен де беріп отырады. Газет халықты қоғамда болып жатқан өзгерістерден құлағдар ету, санасын ояту, дұрыс жол сілтеп, өнер- білімге, оқуға шақырған бірден-бір үгітші- насихатшы болды.
А.Байтұрсынов: газета- халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай крек болса, халыққа газет сондай крек... Жұртым деп халықтың арын арлап, зарын зарлап халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып,қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады,-деп газеттің қазақ халқы- на тигізер пайдасын көрсетеді. Ұлттық баспасөздің негізгі болатын 1911 жылы шыққан Айқап журналы мен Бөкей ордасында жарыққа шыққан Қазақстан және бірнеше қазақ тілінде газеттер болды. Осы газеттердің беттерінде қазақтың қоғамдық, саяси- әлеуметтік жағдайлары туралы мақала лар үздіксіз жарияланып отырды. Қазақ газеті де дүниежүзіндегі және ішкі жағдайларда болып жатқан уақиғаларды жан- жақты түсіндіріп отырды. Яғни, Қазақстанның Россия империясы жүйесіндегі орны мен ролі; қоғамның даму жолдары мен түрлерін таңдау; миграция мәселелеріне, бірінші кезекте патша үкіметінің қоныс аудару саясатына көзқарас, ұлттық мәдениетті дамыту шаралары мен қазақ- орыс мәдени қатынас мәселелері; дін мәселесі мен рухани қазыналарды бағалау мен дамыту мәселелері, т.с.с. Қазақ газеті бүкіл ұлтымыздың мәдениеті мен тарихын насихаттаумен қатар қазақтың зиялы қауымының саяси көзқарасын қалыптастырып, саяси партияларды құрауға негіз болды. Жалпы газет 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрды. Газеттің 265 саны жарық көрді.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынов газетті аптасына екі рет шығару үшін генерал-губернатордың атына жазған арыз-өұтінішінде газет бағдарламасының он бес бөлімнен тұратындығын және алғашқы үш бөлімінің алдына қойған міндет- терін төмендегідей көрсеткен:
"1) қазақтарға қатысты үкімет нұсқаулары мен зандарын жариялау;
2) мемлекеттік дума мен мемлекеттік совет жұмысын жариялау;
3) ішкі және сыртқы хабарларды басып жариялап отыру және т.б". Осындай мәліметтер арқылы Ахметтің Ыбырай ісін жалғастырушы екеніне тағы да көз жеткіземіз.
XX ғасырдың басы Қазақстанды Ресей империясы отарына айналды-руды түгелдей аяқтап, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленіскен шағы еді.
Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясының өзінде де көптеген тартыстар, саяси - қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары болды, оның ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған саяси толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандық ұлт-азаттық қозғалыстың дамуын М. Қозыбаев өзінің Ахмет Байтұрсынов- ХХ ғасырдың ұлы реформаторы атты мақаласында Ресейдегі ұлт-азаттық қозғалыс қазақ жерінде Ресейлік жаңа реформаторлық буынның бір тармағы есебінде бой көтерді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың бірден- бір көсемі болып Әлихан Бөкейханов шықты. Әлихан қазақ сахарасындағы ұлт-азаттық қозғалысын еуропалық демократиялық, конститутциялық, парламенттік күрес жолына салды. Ахмет болса, ұлт-азаттық қозғалысына гумманистік, ұлттық сипат берді. Еуропалық күрес рухын ұлттық сарын, әуенімен қабыстырды. Ата-баба аруағын аттама- ды, атой салып, жауға шапқан заманына даттамады, жаңа демократиялық күрес жолын сыннан өткізді. Әлихан Ресей реформаторларының көсемінің бірі болды. Уақыт өткізіп, Әлекең орыс реформаторларынан ұлттың өзін-өзі билеуіне қарсылығын көрді, қазақ жерін талауға бағытталған орыс қарашекпенділерін көшіру саясатын жүргізуге ынталы екенін түсінді, қазақты орыстандыру, шоқындыру, өз дінінен бездіру саясаты ендеп, бойлап бара жатқанын көрген Әлихан орыс зиялыларынан бөлініп, Алаш туын тікті. Алаш зиялыларының Әлихан, Ахмет бастаған тобына тән басты сарын отаршылдыққа қарсылық еді. Ал, бұл сарын барша халықтың мұңынан шыққанды,- десе, С. Сейфуллин 1923 жылы 30- қаңтарда Ахмет Байтұрсынов елеуге толды деген мақаласында: Байлардан бөліп жарлы табының ғана намыстарын жыртып, арын жоқтаған жоқ. Қазақ халқын байға, кедейге бөлмей, намысын бірге жыртты, арын бірге жоқтады,- деп әділ көрсетті. Бұл бүкіл ұлттың, бүкіл отарлы елге айналған Шығыстың азаттық майданы еді. Ахаңның өз тілімен айтсақ, Алаштың зиялылары жұртым деп халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғады. Ол жалпы ұлттың зор- отаршылдар тартып алған нулы, сулы ата қонысы, ана тілі, ұлттық ділі, ислам діні еді", -дейді ғалым М.Қозыбаев. Ал, белгілі саяси қайраткер М.Шоқай 1917 жылғы Бүкілқазақтық съездің Орынбор қаласында өту себебін: "...темір жол үстінде жатқан Орынбор ең қолайлы жер. Бұған қоса ғүлама ғалым, көрнекті қоғам қайраткері, дарынды жазушы А.Байтұрсынов пен М.Дулатов Орынборда тұратын. Бұл екі қоғам қайраткерлерінің қуатты қаламының арқасыңда қалың елді аузына қаратқан "Қазақ" газеті де осында шығарылып, таратылатын.Міне, қазақ сирек қоныстанған Орынбордың көпке дейін қыр қазақтарының ұлттық қозғалысының орталығына айналып, мұнда Бірінші бүкілқазақ құрылтайы шақырылуының басты себебі осында еді", - деп А.Байтұрсынов тұлғасы мен оның "Қазақ" газетінің саяси салмағын әділ бағалаған.Демек, А.Байтұрсыновтың энциклопедист-ғалым, ағартушы ғана емес, қоғам қайраткері, білгір саясаткер екенін байқаймыз.Сонымен қатар, орталық мемлекеттік архив деректеріне жүгінсек, осы 1917 жылғы 12 -26 шілдеде Орынборда өткен бірінші Бүкілқазақтық съезде құрылған "Алаш" партиясының негізін салуға, Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда болған Бүкілқазақтық екінші съезде "Алаш" партиясының бағдарламасын талқылауға белсене ат салысып, өзіндік үлес қосқанына осы деректер арқылы көз жеткізуге болады.
А.Байтұрсынов халық ағарту комиссары болған тұста қазіргі ұлттық педагогиканың асыл мұрасына айналған көптеген төл оқулықтар дүниеге келді. Атап айтсақ,Ж.Аймауытовтың " Ана тілін қалай оқыту керек?", М.Дулатовтың "Есеп құралы", А.Байтұрсыновтың "Оқу құралы", "Баян-шы"және бұрынғы кезде басылған қырғыз қиссалары, татар тіліндегі оқу-лықтар, географиялық карталар, саяси кітапшалар барлығы 473028 дана Қазан баспасынан жарық көрді. Кейінірек, М.Дулатовтың "Қирағат" кітабы, Абай өлеңдері жинағы, А. Байтұрсыновтың "Қырық мысал" аудармасы, "Маса" жинағы, С.Торайғыровтың өлеңдері, қырғыз кеспе әліппесі, Т. Шонанұлының "Жаңа әліппесі","Орысша қазақ тілін үйретуші", " Кеспе әліпбиі", Қ.Кемеңгерұлының "Европалықтар үшін екі жылдық оқу құралы", "Әліппесі", Н.Төреқұлұлының "Үлкендер үшін жана әліппесі", Ж. Аймауы-тұлының " Комплекспен оқыту жолдары"' атты еңбектері жарық көрді. Ол өзінің ағартушылық қызметінде сауат ашқызу, оқулықтар шығаруға қамқоршы ретіңде ғана емес, әлеуметтік-саяси мәні бар жазу (алфавит) мәсе-лесінің шын жанашыры болып, ұрпақ пен ұрпақтың рухани қазынасының ара жігі ажырап қалмау қамын ойлаған ұлттық мүдденің жоқтаушысы, күрескері ретінде де танылды.
А.Байтұрсыновтың араб графикасынан латынға көшуге үзілді-кесілді қарсы болып: "Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап, екінші әріпті ала қою оңай жұмыс емес,-деп бір алфавиттен екінші алфавитке көшуді Қазақстандағы қоғамдық-әлеуметтік және экономикалық жағдай көтермейтінін: - "Латын әрпін бірден алып, бірден соған түсіп кетуге, одан да көп қаржы мен қайрат керек. Ондай бірден табыла қоятын мол қаржы мен қайрат түркі жұртында тағы жоқ. Бірден мұғалімдердің бәрін латынша үйретіп, бірден баспаханалардағы әріптерді латынға айналдырып, адамдарын латынша үйретіп, оқу кітаптарын латынша бастырып, арабша сауаттыларды латынша сауаттандырып жіберу адамның керек қылуын былай қоя тұрғаңда да, оншақты миллион қаржымен біте қоятын жұмыс емес",-деп дәлелдейді, араб әрпі мен латын алфавитінің тиімділігін төмеңдегідей салыстыра таразылайды: "Араб әрпінің артықтығы жалғыз баспада ғана емес жазбада да артық болып тұрады. Өйткені, араб әрпімен басылған сөз бен жазылған сөздің арасында айырма аз болады, онда оңай айырма аз болады, оқылса мұнда да оңай болады" сондықтан, жазу барысында тиімдісі адамның қолына күш түсірмейтіні, ал латын алфавитінде қолдың бұлшық еттеріне елеулі күш түсетінін де дәлелдеп береді. Хат мәдениетін әлемдік өркениетті дамудың негізі деп түсініп, оны жетілдіруге зиялы қауым өзіндік үлесін қосуға міндетті деп санады, ол мақсатты жүзеге асыру үшін қажырлы да табанды күрес жүргізді.
А. Байтұрсыновтың 50 жылдық мерей тойына М. Әуезов: Ахаң еңбегі жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі-артынан келе жатқан жастар. Оның арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды",- деп атап көрсеткендей бар ғұмырын қазақ ұлтының егемен ел болуына арнаған ағартушының мұралары ұрпақтан-ұрпаққа жалғасьш, жастар тәрбиелеу ісінде өзіндік үлесін қосуда.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтың бар өмірін сарп еткен ағартушылық еңбегімен саяси қайраткер ретінде танытатын лауазымды қызметтері қоғамдағы әлеуметтік жағдайлар әсерінен туындады. Оның педагогикалық ой- пікірлерінің қалыптасуына сол кезеңдегі саяси хал-ахуал мен үкімет саясатының тікелей ықпалы болды.
Сонымен қатар, А.Байтұрсыновтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің Шоқан, Абай, Ыбырай сынды ойшылдарымыздың артына қалдырған мол мұраларынан нәр алғаны аңғарылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық педагогиканың дамуына белгілі тұлғалар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев жене т.б. зор үлес қосты. Олар қазақ халқының жарқын болашағы - тек оқумен, біліммен ғана келмек екенін жастардың санасына құюға тырысты. Жас ұрпақты білімге, мәдениетке, өнерге, адамгершілікке шақырды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басыңда аға ұрпақ идеясын жалғастырушы бір топ қазақ зиялылары көш басшыларының бірі- А. Байтұрсыновтың Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ағартушылық идеяларын зерделей келе, аға ұрпақтың тәлім-тәрбиелік мұраларын жоғары бағалап кана қоймай, оларды таратушы, насихаттаушы болғанын көреміз. Соның ішінде, Абай шығармаларының таралуына А. Байтұрсыновтың өзіндік үлес қосқанын ҚР Орталық мемлекеттік архивінде сақталған құжаттардан көруге болады. Өзі төрағалық еткен мемлекеттік баспа редакциясының алқа жиналысында (4.03.1921 ж. мәжілісхат №5) Қазан қаласынан қырғыз тіліндегі оқулықтарды шығаруға қаулы қабылдады:
Сонымен қатар, А.Байтұрсынов "Қазақ" газетінің 1913 жылғы 39,41,43 сандарында жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласында: "Абайды қазақ баласы тегіс танып,.. тегіс білуі керек. Абайды қолымыздан келгенше қадірлі жұртқа таныту үшін мұнан былай кейбір өнегелі, өрнекті сөздерін газетаға басып көпке көрсетпекшіміз",- деп Абай мұраларын насихаттау, абайтану ғылымында келер ұрпаққа жол салу мақсатын білдіреді. А. Байтұрсыновтың бұл мақсаты туралы М.Дулатов өзінің "Абай" атты мақаласыңда: "1904 жылы июнь айының басында Омскіге барғанымда " Абай өлендерінің жазбасын алғаш А. Байтүрсьшовтан көрдім. Сонда, А.Байтұрсынов айтты: "Естуімше, Абай өз өлеңдерінің басылып шығуын қаламайды һөм бастыруға ешкімге рұқсат бермейді екен, күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда әдейі бұрылып Абайға сәлем беремін, танысамын һөм өлеңдерін бастыру жайын сөйлесемін деген Ахметке Абайды көруге нәсіп болмады. Абай өмірі күзге жетпей, сол июннің 23-іңде опат болды", - деп Абайды Ахметтің көре алмағанын бірақ, Абай тағылымы алдында тағзым етіп, үлгі-өнеге еткенін дәлелдейді. Оған тағы бір дәлел, Т.Қожекеев өзінің "Халқымен қайта қауышты қайран ерлер"атты мақаласыңда:"Ахаңды саналы, арлы, намысты ортадан шығып, орысша білім алып, еліне қайырымдылық көрсеткен, ізгілік істеген азаматтардың бірі екенін атап айтқан. Оны өткен ғасырдағы үш ағартушы - Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ісін XX ғасыр басында жалғастырушы деп көрсеткен",-дейді.
1.2.А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның педагогикалық идеялары мен әдістемелік мұрасы
А.Байтұрсынов қазақтың ағартушы педагогы Ы. Алтынсариннің тікелей ізбасар-мұрагері және оның идеясын жалпақ қазақ даласында іске асырушы қайраткер болғандықтан, оның педагогикалық мұраларын Ыбырай еңбектерінен бөліп қарауға болмайды. Сондықтан, ең алдымен Ыбырайдың ағартушылық идеясы қандай еді, А.Байтұрсынов бастаған зиялы топ ол идеяны қалай жалғастырды деген мәселелер төңірегіңде ой қозғау қажет. Ыбырай заманы Ресей патшалығының отаршылдық саясатымен тұстас келді. Орыс патшасы қазақ еліне мектеп ашуды сылтауратып өзінің отаршылдық саясатын жүргізді. Оны Н.И.Ильминскийдің синодтық обер-прокурор К.Н.Победоносцевке жазған хатынан аңғаруға болады.
"Біз үшін - дейді ол,- бұратаналар орысша сөйлегенде жаңылып, қызарып, орысша жазғанда көптеген қате жіберетін болып, жалғыз губернатордан ғана емес, төменгі бастықтардың бәрінен үрейленіп қорқып тұратын болса жақсы болар еді,"- деп өздерінің саясаттарын әшкерелеп береді.
"Ғұлама ағартушы ғалым" атты еңбекте: "Ы.Алтынсарин мектебін бітірген қазақ зиялыларының бірі: Ахмет Байтұрсынов - Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін Орынбордағы мұғалімдер училищесінде оқыды",- деп атап көрсетеді. "Ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің бастамасын ілгері дамытып, нағыз ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген - А. Байтұрсынов"-деп Қ.Мұхамедханов атап көрсеткендей, А.Байтұрсынов Ыбырай негізін салған ағартушылық идеяларды жалғастырушы болды. Олардың идеяларының үндестігін шығармаларынан, әңгіме, өлең, мысалдарынан, этнографиялық еңбектерінен, мақалаларының мазмұнынан анық байқаймыз. Мәселен, А. Байтұрсыновтың "Оқу жайы" атты мақаласында қай халықтың болмасын ілгері басу себебі де, кейін қалуы да оқу мәселесімен байланысты екенін дәлелдейді. Оқусыз халық қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолына көшпекші...
...Бұл заманда қолы жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер - білім, сол өнер - білімге мезгілі өтпей тұрғанда үйренсек тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмас едік, біз де өз алдымызға бір жұрт екеңдігімізді білдірер едік," - деген мақала жолдарынан ағартушының егемен ел болудың, тәуелсіздіктің тірегі- білім деген нақты тұжырымды халық санасына жеткізгісі келгенін аңғарамыз. Сол сияқты "осы замандағы жан таңырқарлық нәрсенің бәрі де ғылыммен табылған. Адам баласын көкте қүстай ұшқызған, суда балықтай жүздірген - ғылым. Дүнияның бір шеті мен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған-ғылым, от арба, от кемелерді жүргізген - ғылым. Осыларды істеп отырған жұрттың бәрі де сондай болмаған. Бұлар да басыңда біздей, қатта бізден де өнерсіз болған. Халық жүре, оқи, талаптана келе осыншаға жеткен", - деген пікірінің де Ы. Алтынсариннің "Өнер-білім бар жұрттар..." атты өлең жолдарындағы идеямен мазмұндас, үндес екені байқалады. Екі ағартушы бір-бірін іштей түсініп, елінің келешегі тек өнер-білімде деп қарап, халықты оқу-ағарту ісіне шақыруды мақсат етті. Өзінің ұстазы Ы.Алтынсарин "Ауыл ауылды аралап, елден қаржы жинап, Торғай, Қостанай, Ырғыз-Ақтөбе өнірінде бірнеше мектептер ашып, ал мектептерде діни оқудың орнына дүнияуи пәндерді оқытуды қолға алып, "Қазақ хрестоматиясын" ұсынса, сөйтіп қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінсе", А.Байтұрсынов "Оқу жайы" атты мақаласында "Қазақ ауылында оқу жайы нашар, кемшілігі есепсіз көп, шебер маман, сайлы мектеп, сәйкес бағдарлама, оқыту жайын дұрыс үйрететін, білгір маман даярлайтын оқу орны педучилищелер жоқ,"- деп дабыл қағады. Және ".. қазақта қай жерде болмасын қазақ үшін ашылған школдардың бәрі де аулынай школдар, бір ғана Қостанай уезіңдегі 132 школдың 109-ы ауылнай школдар, ал мұндай школдардан қазақ балалары тірішлікке пайдалы білім аларлық деңгейге жетпейді",-дейді. Сонымен қатар, мектеп, орта және жоғарғы оқу орыңдарын ашу керек, оларды дамыту, қаржылаңдыру мәселесін "Қазақ" газеті үнемі көтеріп, жұртқа жол көрсетіп отырады деп газеттің алға қойған ағартушылық қызметін білдіреді.
А. Байтұрсынов "Бастауыш мектеп" атты мақаласыңда Ресей үкіметінің орыстандыру саясатының бет-пердесін ашады әрі: "Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тідде, бір діңде, бір жазуда болуы, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуының сақталуы. Солай болған соң бастауыш мектеп, еуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек... Олай болса, мектеп арқылы қазақтың дінін, тілін, жазуын жоғалтып, орысшаға аударамын деген пікірден хүкімет безіп, тиісті бастауыш мектеп екі жаққа да зиянсыз, пайдалы болуын көздеу керек. Солай оилағанда көңілге ұнамды мектептің түрі біздің ойымызша мынау",- деп бастауыш мектептің 5 жылдық болуын, қазақ халқының көшпелі ерекшелігін ескеріп, мектептерді келіп оқитын және жатып оқи- тындай ғып құруды, қыр мектептері мен қала мектептері ерекшеліктерін ескере ұйымдастырылуын талап етеді. Жалпы 5 жылдық бастауыш сатының 3 жылы ауыл, -екі жылы болыс мектебіне берілсін. Ауыл мектебі тек ана тілінде болсын. Оңда оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, жағрафия, шаруа-кәсіп, жаратылыс жайы пәндері оқытылсын. Болыс мектебі орысша оқыла- тын соңғы екі жыл. Мұңда берілетін білім гимназияның төменгі сыныбына кірерлік пәндер болуы керек дейді. Демек, бұл салыстырулардан ғалымдардың мақсат-мүддесінің үндестігін, әрі заманына қарай өзіңдік ерекшеліктері болғанын аңғарамыз.
Ал, А. Байтұрсыновтың еңбектеріңдегі философиялық көзқарастар әлі де болса жан-жақты зерттелмей келеді. Дегенмен де, А.Қасабеков, Ж.Алтаевтардың "Қазақ философиясының тарихына кіріспе","Философия және мәдениеттану"атты еңбектерінде қазақ философиясының тарихи даму ерекшеліктері, оның пайда болу, қалыптасу тарихы туралы айта келе, А. Байтұрсыновтың "Қазақ өкпесі", "Тәні саудың-жаны сау", "Қазақша оқу жайынан" атты мақалаларындағы ағартушылық-философиялық пікірлер білдіргенін сөз етеді. Белгілі философ О.А.Сегізбаевтың "Казахская философия XV начала ХХ вв" атты еңбегіңде А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш", "Маса" еңбектеріндегі философиялық көзқарастарына талдау жасай отырып: "А. Байтұрсынов сол кезенде жарыққа шыққан философиялық еңбектерді жақсы меңгерген. Әйтпесе, тіл, сөз өнерінің құдіретін философия ғылымын терең түсінбей соншалықты саралау мүмкін емес еді. Себебі, мұнда адамның табиғатқа қатынасы, табиғат әлемі мен адамның ішкі жан дүниесінің ара қатынасы философиялық тұрғыда терең талданған" - деп бағалайды.
Сондай-ақ, А.Х.Қасымжанов "Портреты" атты еңбегіңде А. Байтұрсыновтың философиялық ой-пікірлеріне жеке тоқталмағанымен оның замандастарының философиялық көзқарастарын талдау барысында А. Байтұрсыновты да атап өтеді. Осы аталған еңбектерді зерделей келе, ол - ағартушылық философияны мақсат тұтқан, сол философияның дәстүріне орай адам мәселесін жан-жақты қарастырған деген пікірге келеміз. Ол қоғам өмірінде оқу-білімнің, тәрбиенің мәнін ерекше бағалап, ұлттық рухани байлықты сақтай отыр- ып, бірте-бірте бостандық, ғылым мен білім, тендік пен әділеттілік жолына түсуді уағыздаған. Ғалым таптық сыңар жақтылықтан ада, бүкіл адамзаттық гуманистік мәселелерді қарастырған. Оның пікірлерінің жалпыадамзаттық игіліктерге жақыңдығын аңғарамыз. Мақалаларыңдағы қоғамдық өмір құбылыстары мен әлеуметтік мәселелер жөніндегі ойларынан ағартушылық философияның негізі байқалады. Қоғамның қаншама ғылыми жетістіктерге жеткенімен, табиғаттың тылсым күштерін игергенімен руханилық пен адамгершілік жетіспесе адамзаттың рахатқа кенелмейтінін ол "Тәні саудың - жаны сау" т.б. мақаласында және "Маса" еңбегіңде көрсете білген.
Белгілі ғалым С.Қалиев Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамып қалыптасу кезеңіне тоқталып, жіктей келе педагогикалық ой-пікірдің дамуын шартты түрде 8 кезеңге бөліп қарастырады. Және автор біз қарастырып отырған "Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретіңде дамып қалыптасу" кезеңіндегі педагогикалық ойдың ғылыми жүйесін жасаған, теориясын негіздеген педагогика ғылымының көшбасшысы деп А. Байтұрсыновты ерекше атайды.
А. Байтұрсыновтың психологиялық көзқарастары туралы Қ.Жарықбаев , Н.Іргебаева аз да болса қүнды пікірлер білдірген. Мәселен, Қ.Жарықбаев: "...тек, "Әдебиет танытқыштың" өзінде ғана осы ғылымға қатысты толып жатқан ой-пікірлер мен салиқалы түйіндер баршылық. Мұңдағы "Көрнек өнері", "Сөз толғау", "Лұғат әуезділігі", "Жанжақтау", "Жанқоштау", "Көріктеу","Ес үғымы", "Іс үғымы", "Зейіндеме" атаулар мен ұғым-түсінік- терде сондай-ақ, оның жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс, толғау, терме, тақпақ, жоқтау, жарапазан, бата, мақал т.б. әдебиеттану ғылымына қатысты пікірлеріңде халықтық психологияның теориялық қисыңдары үшін іздесе таптырмайтын әдістемелік қазық боларлықтай түйіндер мол", дейді. Сондай-ақ, Қ.Жарықбаев А. Байтұрсыновтың психологиялық пікірлерін айқындайтын "Әлілпе-таңбалар жұмбағы" еңбегі, ондағы түйіңдер психологиядан оқу, жазу дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарына негізделгенін және ғалымның орыс психологы П.П.Блонский зерттеулерін басшылыққа алғанын айтады.
А. Байтұрсыновтың алғаш ағартушылық ой-пікірлері сонау 1913-1917жылдары Орынборда шыққан "Қазақ" газетіңде жарияланған мақалаларынан айқын көріне бастайды. Газет өзінің тұңғыш жарияланған саныңдағы "Құрметті оқушылар", "Мектеп керектері", "Қазақша оқу жайынан", "Орысша оқушылар" атты мақалалары дәлел. Автордың бұл мақалаларының мазмұнына үңілсек, оның негізгі мақсаты-бастауыш сатыны өркендету және оңдағы білім сапасын арттыру, ол үшін кәсіби шебер мамаңдар даярлау, мұғалімнің біліктілігін жетілдіру үшін педагогикалық білім беруді ғылыми негіздеу болғанын байқаймыз. А. Байтұрсынов бұл мақсаттарына жетті де. Оның "Баяншы", "Оқу құралы" т.б.ғылыми-әдістемелік еңбектері көп ұзамай дүниеге келген еді.
Сонымен қатар, ол осы мақалаларыңда қазақ даласыңдағы оқу-ағарту ісінің ілгері баспау себептерінің бірі - қоғамдағы саяси-әлеуметтік теңсіздік, үкімет және қазақ бай -шонжарларының тарапынан болған озбырлық десе, екіншіден-жоғары және орта оқу орындары жоқ болғандықтан шолақ оқумен қалатын аздаған қазақ балаларының тілмәш, писарь болып шен қуып, шекпен табуға көшуі деп қынжылады, балаларының болашағына сылбыр-салақ қарайтын қазақ атқа мінерлерінің ой-өрісінен де хабар береді.
А. Байтұрсынов тек күндізгі білім беру ісіне ғана емес мектеп жасынан асып кеткен ересектердің сауатын ашу мәселесіне де ерекше көңіл аударды. Ол үшін: Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша Әліп-биді жазды. Архив деректерінен оның ересектер арасындағы сауатсыздықты жою ісіңде де аянбай еңбек еткеніне көз жеткізуге болады. 1920 жылғы 8 қыркүйектегі жене т.б. халық комиссариатының мәжілісіңде кешкі мектеп үшін оқу бағдарламалары, жоспарлары жене сауат ашу кітаптарын шығару ісін көтеріп отырды.
Осы мәжілісте денсаулық сақтау жене халықты әлеуметтік қамсыздаңдыру мәселелері, қазақ еңбекшілеріне тегін білім беру ісі заң жүзіңде бекітілуі сұралған. Архив қорында А. Байтұрсыновтың жетім балалар жайын жақсартып, олардың мүмкіндігінше білім алуына жағдай жасағандығы туралы көптеген мәліметтер бар. Осы жұмысты орындауға байланысты "Балалар апталығын" ұйымдастыратын комитеттің халық комиссариатының арнайы қаулы- сы бойынша құрылуын талап етті.
Демек, А. Байтұрсынов мұраларындағы ең негізгі мәселелер -оқу-ағарту ісін жандандыру, қазақ алфавитін жасау еді. Ахметтің жаңа әріпті енгізуге байланысты идеясын замаңдасы - Т. Шонанов былай қуаттайды: "...Ахметтің жаңа алфавиті мен жаңа әліппесі біздің мәдени өркендеуімізге зор пайдасын тигізетін құбылыс еді. Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына мүмкіңдік туғызды. Жаңа алфавит әлемдік мәдниетпен араласа түсу жолын жеңілдете түсті. Жаңа алфавиттің халық мектептерінің өркендеуі жолында алып адым жасағаны анық". Алфавит мәселесінен басқа Ахметтің үкіметтен талап еткен мәселелерінің тағы бірі -жергіліктендіру саясаты еді.
1.3. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері
А. Байтұрсыновтың ағартушылық еңбегінің алғашқысы "Қырық мысалдың" бірінші бетіңде осы кітапқа енген аудармаларын 1901-1904 жылдары тәржімелегенін ескертіп, әрі "Замандастарыма" атты өлеңінде:
Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,
Әзірге қолдан келген осы барым.
Қанағат азға деген жоққа сабыр,
Қомсынып, қоңырайма құрбыларым
- дегенде халқына аударма деп қомсынбауын, көршілес елдердің ақын-жазушылары шығармасыңдағы жақсылықтарды ізденіс жолында пайдалануды, үлгі етуді мақсат-ниет тұтқанын айтқан. Ғалымның әрбір мысал соңыңдағы қорытынды түйіні оқырманды өзінше тұжырым жасауға, ойлануға итермелейді. Ел бірлігі, оқу, білім, адалдық, шешеңдік, тіл мен ой бірлігі, жақсыдан ғибрат алу, жаманнан жирену А.Байтұрсынов мысалдарындағы-басты дидактикалық тақырып. Біз үшін ғалымның ең бағалы мұралары оның ағартушылық, прогрессивті идеялары, халқының кертартпа кесапатты қылықтарын ашық сынап, оқырманның көзін ашуға тырысқандығы. Мысалы:
Білмейсің жөнің менен терісіңді
Ел болып іс етпейсің келісімді.
Жөн айтқан жұртшылыққа адам болса,
Шығарсың қолыңа ала керісіңді- десе, тағы бірде:
Келгенде өзді - өзіңе мықты-ақсыңдар,
Қайтейін, өзге десе көнгішіңді.
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?- дел ұлтының бір-бірін көре алмаушылық, қызғаншақтық жағымсыз қасиеттерін ашына мысқылдап, ол қасиеттердің қауіпті екенін, соңдықтан опық жемей тұрғаңда одан құтылар жол ізде деп ой тастайды. Немесе И.А.Крыловтан аударған "Аққу, Шортан һәм Шаян" атты мысалының соңында:
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек болсаң жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, - депхалқын бірлікке шақырып, олай болмаған күнде "бөлінгеңді бөрі жеп", "көлденең көк аттыға жем" болатынын жетесіне жеткізеді.Осы секілді "Ат пен есек" мысалыңда не нәрсе болса да ақылға салып ойланып істе, өткенге өкінгеннен еш нөрсе өзгермейді деген бір ой тастаса, екіншіден біреу саған қиналып көмек сұрағаңда жердемдес деп жаныңдағы жанның жайын ұғуға шақырады. Бүгінгі замаңда А.Байтұрсыновтың осындай терең мәңді өсиеттері кесектеп кіріп, мысқалдап әрең шығатын жағымсыз қылықтардан аулақ болуға тәрбиелеуде әбден қажет. Ахаң өз бойындағы шешеңдік қасиетті жамандықты түзеуге, жақсылықты медеуге жұмсаған, жас тарды азамат етіп тәрбиелеу құралы етуге тырысқан. Көптеген мысалдарын адамның мінез-құлық нормасын қалыптастыруға арнаған. "Егіннің бастары" атты мысалында өзі жемісін жеп тойып, семірген соң еменнің түбін қазып төңкеріп тастаған шошқа сияқты өзі пайдасын көріп тұрған дүниенің қайдан келгенімен ісі жоқ санасы таяз надаңдардың да болатынына қынжылып, ондайдан аулақ болу керек дейді. "Маймыл мен козілдіріктің" де қозғар ойы осы пікірді жалғастырады. Оңда, ғылымның жетістігін пайдалана алмағандықтарын өздерінің білімсіздігінен, ебедейсіз икемсіздігінен көрмей, кінәні басқадан іздейтін адамдар тобының да кездесетінін дәлелдейді. "Сары шымшық" мысалында жастарға адамның адамдық қасиетін көрсететін оның сылдыр сөзі емес, нақты істе тындырымдылығы демек, парасаттылығы мен саналылығы ал, әлі келмейтін нәрсемен елек болудың қажеті жоқ "көрпеңе қарай көсіл" деген халық даналығымен ұштасатын өсиет айтады. "Маймыл" атты мысалында алғыс, абырой алу үшін пайдасыз құр мехнат етудің қажеті жоқ, күншілдіктің соңы күйік, орынсыз істің аяғы өкініш, халық ілтипатына бөлену үшін көпке шарапаты тиер игі іс жасау керек, көзге түсем деп шапқылап "арамтер" болма деп қорытыңдылайды:
... Мақсатқа ойыңа алған жете алмайсың,
Мал шашып құр далаға төккенменен
Пайдалы істен алар абыройың,
Кетпейді кейін қарай тепкенменен.
Қорыта келгенде, А.Байтұрсыновтың негізгі идеясы жастар тәрбиесін құр -ғақ сөз "таусылмайтын" ақыл-кеңеске емес үлгі-өнегеге, ғибратқа негіздеу. А.Байтұрсынов мысалдарының тәрбиелік мәнін зерделей келе, болашақ мамаңдарды тәрбиелеу, кісілік келбетін қалыптастырудағы мүмкін-діктерінің мол екендігіне көзіміз жетті. Мұндай шығармалар тіл жұтаңдығы-нан арылуға, жастар арасыңда сирек құбылысқа айналған теңей, салыстыра, астарлы сөйлеуге тәрбиелеуде таптырмас тиімді құрал. "Қырық мысал" еңбегінің нарық заманында өмір сүріп отырған жастарды имаңдылыққа, ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелеуде маңызы мен рөлі өте зор.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген "Әдебиет таныт- қыш " еңбегінің де тәлімдік-тәрбиелік мәні өте зор. "Әдебиет танытқыш" еңбегінің Асыл сөз бөліміңде:"Өнер түрлі болады. Тіршілік үшін жұмсалатын -тірнек өнері, көркемшілік үшін - көрнек өнері болады,"-дей келе көрнек өнерін төмендегідей 5 тарауға жіктейді:
1- Сәулет өнері (европаша-архитектура)
2- Сымбат өнері (скульшура)
З- Кескін өнері (орысша-живопись)
4- Әуез өнері (европаша-музыка)
Сосын сөз өнеріне кеңінен тоқталып, таратып, ауыз әдебиеті үлгілерінің тәлімдік, тәрбиелік жақтарын ашып көрсетеді. Тіл мәселесіне, сөйлеу мәдениетін қалытастыруға, тіл мен ой бірлігін дамытуға аса мән береді. Ахмет "өнердің ең алды-сөз өнері" - деп санады. "Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға , 2) қиялға , 3) көңілге.
Ақыл ісі - андау, яғни нәрселердің жайына ұғыну, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі - меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің түрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі - түю, талғау.
Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын андағанынша, қиялдық меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарату" - дейді. А.Байтұр-сынов ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлттық мұраларды бір жүйеге келтіріп ғылыми негіздеген. Мысал ретіңде көбіне Абай, Мағжан, Нысанбай жырау шығармаларынан және "Қобыланды батыр", "Ер Тарғын", "Ер Сайын" жырларынан үзінділер алған. Оның жинақтаған ертегілері, мақал-мәтелдері, нақыл-өсиет сөздері, жыр-жоқтаулары, қисса-дастандары бүгінгі жас ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуде аса қажетті тәрбие көздері болып табылады. А.Байтұрсынов мақал-мәтелдердің мәнін, тәлімдік мүмкіндіктерін жақсы көрсеткен."Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақ тан гөрі мақал маңызды, шын келеді",-дейді. Мысалы, "Мал-жаным-ның садағасы, жанарымның садағасы" деген мақалда адамға ең жоғарғы рухани байлық - ар екенін нақтылайды. "Әкім адал болмаса, халық бұзылар, сауда адал болмаса, нарық бұзылар", - деген ой - тұжырым бүгінгі нарықтық қатынас қағидасы іспетті адалдыққа үндейді. "Қатты жерге-қақ тұрар, қайратты ерге мал тұрар" деген мақалмен еңбектенген адам бейнетінің текке кетпейтінін, ерінбей еңбек етуді уағыздайды. "Төртеу түгел болса төбедегі келеді, алтау ала болса ауыздағы кетеді",-демек бірлікке өзара түсінісу-шілікке шақырады. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің" - мұңда ата-ана тәрбиесін, отбасы мүшелері-нің бір-біріне ықпалын, тәлімдік мәнін ашады. Яғни, А.Байтұрсынов мақал-мәтелдерді оқушы бойында рухани құндылық-тарды қалыптастыратындай етіп топтастыру арқылы жас ұрпақ бойында жағымды қасиеттер себуді көздеді. Ол: "Мәтел дегеніміз - кезіне келгенде кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ, мақал тәжірибеден шыққан ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады" -дейді. "Көп-пен көрген ұлы той" мәтелі жастарды тәубашылыққа, бірлік-ке, көпшіл-дікке үндесе, "Бір теңге беріп жырлатып, мың теңге беріп қойдыра алма-дық",-деу мылжыңдық сияқты қасиеттерден қашуға, үйір болмауға шақыра-ды. "Қызым саған айтамын, келінім сен тыңда", - мәтелі арқылы халқымыз-дың тәлімдік-тәрбиелік ойын уағыздайды. Ата-бабаларымыз жас түскен келіннің артық-кем кемшіліктерін ақылмен андап жанамалап, орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2018
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І. Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми-педагогикалық мұралары
1.1.А. Байтұрсынов мұраларының ғылыми- педагогикалық негіздері ... ... ... 5
1.2.А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның педагогикалық идеялары мен әдістемелік мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10
1.3.Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
2.1.А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастарының әдістемелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2.А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы мен тіл біліміне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3.А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын заманауи оқыту жүйесіне енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру тұжырым-дамасында "мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту ұлттық мәдени дәстүр жалғастығына, тарихи мұраларды жандандырып тәрбие құралына айналды-руға, халықтар мүддесі мен бірлігінің тоғысуына негізделуі керек. Мәдени-этника лық мұраны жандандыру мен жалғастыру, ұлттық патриоттық сезімді ояту мен аялау ең алдымен мектептен басталуға тиіс" , деп өте орынды айтылған.
Бұл істе қазақ ұлтының берекелі бірлігін, көсегелі ел болуын аңсаған, сол жолда күш-жігерін, ақыл-парасатын аямай жұмсаған Алаш қайраткер-лері: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай, М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов сынды ойшыл-оқымысты кайраткерлердің қызметі мен мәдени мұраларын орынды пайдалану аса қажет.
Сондай ғалымдардың бірі - А. Байтұрсынов еді. "Ахмет Байтұрсынов - ұлттың тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға", - деп Ә.Кекілбаев атап көрсеткеңдей, ғалымның артына қалдырған мұрасын расыңда да ешкіммен салыстыруға болмайды. "Жаңа жазу. Жаңа әліппе. Тұңғыш емле. Тұңғыш фонетика. Тұңғыш грамматика. Тұңғыш синтаксис. Тұңғыш терминология мен әдістеме. Тілашарлар. Тіл танытқыштар. Тіл жұмсарлар". Ол ашқан "Қазақ" газеті мен қазақ мектептері, Қазақ мұғалімдер қурсы, ол жасаған қазақ термиңдері қоры, осылай санай берсек, ұлы ағартушының қазақ мәдениетіне, Қазақстан ғылымы мен оқу-ағарту ісіне қосқан іргелі үлесі үшан теңіз.
Ал ғалымның педагогикалық көзқарастары мер әдістемелік мұрасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеу жұмыстары А.Кыдыршаевтың "А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұралары" атты ғылыми-зерттеу жұмысында қарастырылған. Мұнда қазақ тілінің әдістемесіне ғалымның қосқан үлесінің, тіл білімін дамытудағы орнының ерекше екендігі талданған. Қазіргі кезде педагогика ғылымы бойынша көптеген жеке тұлғалардың педагогикалық мұраларын зерттеу жұмыстары Т.Тәжібаев, Ә. Сыдықов, А.Көбесов, А.Ильясова, Р.Көшенова, А.Құдиярова, З.Көккөзова, С.Баймұратова, А.Тұрсынова т.б. ғалымдар еңбектерінен көрініс тапқан.
Бүгінгі танда А.Байтұрсынов еңбектерінің әр салада зерттелу жайы біршама жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М. Қойгелдиев, Ө.Айтбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов, К.Нүрпейісов, т.б., филология саласы бойынша Т.Кәкішев, Р.Сыздықова, Р.Нұрғали, К.Құсайынов, А. Мектепов,
А. Байтұрсыновтың педагогикалық-ағартушылық ғылыми еңбектерін зерттеп педагогикалық колледждер мен жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үдерісінде пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін жасау, оны теориялық жене практикалық тұрғыда негіздеп, жан-жақты дамыған шығар- машыл тұлға қалыптастырудың маңызы мен мәні аса зор.
Зерттеу пәні:
Зерттеу объектісі: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы
Зерттеудің мақсаты: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастарының әдістемелік маңызын айқындау;
А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы мен тіл біліміне қосқан үлесін зерттеу;
А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын заманауи оқыту жүйесіне енгізу жолдарын қарастыру.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасын зерттеудің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды.
Зерттеудің әдістемелік маңызы: А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұралары зерттеулер жүргізу негізінде талданды. А.Байтұрсыновтың өмірі мен шығармашылығын зерттеген ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық және және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрады. Р.Дүйсенбаев, Шахзаман Зиятов, Н.Әміржанова, Әбілова З, Ильина Т, т.б. зерттеулерi курстық жұмысында кең пайдаланылды.
Зерттеу әдістері: педагогикалық, ғылыми-әдістемелік материалдар мен әдебиеттердегі А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұраларына салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының классиктерінің еңбектері, мерзімді баспасөз бен ғылыми мәліметтер, интернет желісінен алынған ақпараттар.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми-педагогикалық мұралары
1.1.А. Байтұрсынов мұраларының ғылыми- педагогикалық негіздері
А. Байтұрсынов - халқының болашағы жарқын болуына бар ғұмырын арнаған ұлтжанды азамат еді. Оның бойындағы ұлтжандылық қасиет отбасында қалыптасты. Отбасының сол замандағы зұлматтың қасіретіне ұшырауы, қоғамдық-әлеуметтік жағдай оның болашақтағы көзқарастарының қалыптасуына тікелей ықпал етті дей аламыз. Себебі, ғалымның балалық шағы Ресей империясының отарлау саясатымен тұстас келді.
А.Байтұрсыновтың немересі С.Көкішев "Ахаң туралы ақиқат" атты ғүмырнамасында оның балалық шағынан бастап, саяси қоғам қайраткері болғанға дейінгі өмірін жан-жақты сөз ете келе, былай дейді: "Ахмет - Торғай уезінің Тосын болысына қарайтын Ақкөл деген көлдің жанында Сарытүбек деген жерде Ұлы Жыланшық өзенінің Ақкөл көліне қосылған құйылысында 1872 жылы дүниеге келді. Ахаңның тұқымында өр кеуделі, ер мінезді адамдар көп болған. Байтұрсынның әкесі Шошақ күшті,мінезі салмақты, ақылды, шындықты бетке айтатын турашылдығымен ел жұртына беделді, шаруа кісі екен. Сол қиын- қыстау күндерінде халқының мәдениетін, мұңын жоқтап сырттан болған әр түрлі шабуылдан қорғап, талай шайқасқа түссе керек. Содан Шошақтың батырлығы, ерлігі, ақылдылығы туралы әңгімелер ел арасынан кең тарап кеткен. Ал, Ахметтің әкесі Торғай уезінің начальнигі Яковлевті көрсеткен озбырлығы үшін сабап басын жарғандықтан Сібірге айдалды. Осы оқиға Ахметке бала кезінде- ақ қоғамдағы әлуметтік теңсіздік туралы ой түсіріп, өшпес із қалдырғанын оның Анама хат өлеңіндегі:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,-деген жолдарынан аңғарамыз. Ол 1895 жылы Орынбордағы учительский школаны бітіріп, әуелі Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы А. Қопсықбақовтың ауылнай школында, одан соң Қостанай уезі Әулиекөл деген жерде болыстық школында, кейіннен Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс- қазақ школында мұғалім болды.
1886 жылы Ахмет Омбыға барып А. Е. Алекторовпен танысады. Осы жерде А.Е. Алекторовпен араласа келе, оның ішкі саяатын айқын аңғарады да, оны Н. И. Ильминскийдің саясатын жалғастырушы деген ой түйіндейді. Ахмет 1886 жылдан 1907 жылға дейін Қарқаралыда орыс- қазақ школында, одан кейін қалалық училищенің оқытушысы қызметін атқарады. Осындай ағарту ісімен айналысып жүрген кезінде -ақ, оның дүниеге деген саяси көзқарастарының қалыптасуы басталады, әрі осы жылдары өзінің Қырық мысал атты еңбегін жазады.
Ал, 1909 жылы жазықсыз жаламен Семей түрмесінде 9 айдай отырып шығуы А. Байтұрсыновтың өміріне қатты әсер етіп, қоғамдық- саяси күреске ертерек араласуына тура келді. Ол туралы белгілі ғалым К. Нүрпейіс: ХХ ғасыр басында өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық- саяси қозға-лыс өз алдына әуел баста жалпы ұлттық- демократиялық мақсат- міндеттерді қойды. Бұл істің басы- қасына екі ғасыр тоғысында қалыптасқан зиялылар жүрді Олардың Ә. Бөкейханов басқарған көпшілігі қазақ халқының жалпы ұлттық мүдделерін білдіретін қоғамдық -саяси ұйымдар құрып, солар арқылы өлкедегі буржуазиялық -демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға талпынды. Солардың қатарында А.Байтұрсынов та болды-, дейді.
А.Байтұрсыновтың ағартушылық-педагогикалық көзқарасының қалыпта -сып, ол жолды біржола ұстауына әсер еткен оқиғаның бірі 1913-1918жылдар аралығында "Қазақ" газетінде редакторлық қызмет атқаруы. Бұл қызметті атқару барысында А.Байтұрсынов қоғамдық және саяси - әлеуметтік жағдай- ларға белсене араласып, өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Оған ұлттық кітап -хананың сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған сол "Қазақ" газеті бетінде жарияланған мақалалары куә. Мәселен, А.Байтұрсынов осы газет бетіңде 1913 жылы "5 мың десятина жер", "Жауап хат", "Қазақтың бас ақыны", "Алаш азаматтарына" (М. Дулатовпен бірге), 1914 жылы "Бастауыш мектеп", "Мектеп керектері", 1916 жылы "Қазаққа ашық хат", "Сібір депутат- тарының мәжілісінде ", "Қазақ жұртына" (Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге), "Торғай һөм Ырғыз уезінің халқына" (М.Дулатов, Тұнғаншин, Кәдірбаевпен бірге), 1917 жылы "Шорай Ислам"(Ә.Бөкейхановпен бірге) және т.б. жазған мақалаларында отаршылдыққа қарсылық, халық санасын ояту, білімін көтеру,сауатсыздықпен күрес,ұлттық баспасөз ісінжандандыру мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов "Революция және қырғыздар"атты мақаласында: "М.Тыньшбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп, қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ зиялылары өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының 1917 жылғы қос төңкеріске қатысына, елді большевиктік анархия- дан құтқару үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметін, бұл үкіметтің азамат соғысы жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып билікке таласқан орыс үкіметтерімен (Уакытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланы -сына және Кеңес үкіметі жағына өту себептеріне тоқталады".Мұндай мақала- лар сол кездегі баспасөз беттерінде толассыз жарияланды. Саяси әлеуметтік жағдайларға байланысты көптеген қазақ зиялылары кейбір мақалаларды бүркеншік атпен де беріп отырады. Газет халықты қоғамда болып жатқан өзгерістерден құлағдар ету, санасын ояту, дұрыс жол сілтеп, өнер- білімге, оқуға шақырған бірден-бір үгітші- насихатшы болды.
А.Байтұрсынов: газета- халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай крек болса, халыққа газет сондай крек... Жұртым деп халықтың арын арлап, зарын зарлап халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып,қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады,-деп газеттің қазақ халқы- на тигізер пайдасын көрсетеді. Ұлттық баспасөздің негізгі болатын 1911 жылы шыққан Айқап журналы мен Бөкей ордасында жарыққа шыққан Қазақстан және бірнеше қазақ тілінде газеттер болды. Осы газеттердің беттерінде қазақтың қоғамдық, саяси- әлеуметтік жағдайлары туралы мақала лар үздіксіз жарияланып отырды. Қазақ газеті де дүниежүзіндегі және ішкі жағдайларда болып жатқан уақиғаларды жан- жақты түсіндіріп отырды. Яғни, Қазақстанның Россия империясы жүйесіндегі орны мен ролі; қоғамның даму жолдары мен түрлерін таңдау; миграция мәселелеріне, бірінші кезекте патша үкіметінің қоныс аудару саясатына көзқарас, ұлттық мәдениетті дамыту шаралары мен қазақ- орыс мәдени қатынас мәселелері; дін мәселесі мен рухани қазыналарды бағалау мен дамыту мәселелері, т.с.с. Қазақ газеті бүкіл ұлтымыздың мәдениеті мен тарихын насихаттаумен қатар қазақтың зиялы қауымының саяси көзқарасын қалыптастырып, саяси партияларды құрауға негіз болды. Жалпы газет 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып тұрды. Газеттің 265 саны жарық көрді.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынов газетті аптасына екі рет шығару үшін генерал-губернатордың атына жазған арыз-өұтінішінде газет бағдарламасының он бес бөлімнен тұратындығын және алғашқы үш бөлімінің алдына қойған міндет- терін төмендегідей көрсеткен:
"1) қазақтарға қатысты үкімет нұсқаулары мен зандарын жариялау;
2) мемлекеттік дума мен мемлекеттік совет жұмысын жариялау;
3) ішкі және сыртқы хабарларды басып жариялап отыру және т.б". Осындай мәліметтер арқылы Ахметтің Ыбырай ісін жалғастырушы екеніне тағы да көз жеткіземіз.
XX ғасырдың басы Қазақстанды Ресей империясы отарына айналды-руды түгелдей аяқтап, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленіскен шағы еді.
Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясының өзінде де көптеген тартыстар, саяси - қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары болды, оның ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған саяси толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандық ұлт-азаттық қозғалыстың дамуын М. Қозыбаев өзінің Ахмет Байтұрсынов- ХХ ғасырдың ұлы реформаторы атты мақаласында Ресейдегі ұлт-азаттық қозғалыс қазақ жерінде Ресейлік жаңа реформаторлық буынның бір тармағы есебінде бой көтерді.
Ұлт-азаттық қозғалыстың бірден- бір көсемі болып Әлихан Бөкейханов шықты. Әлихан қазақ сахарасындағы ұлт-азаттық қозғалысын еуропалық демократиялық, конститутциялық, парламенттік күрес жолына салды. Ахмет болса, ұлт-азаттық қозғалысына гумманистік, ұлттық сипат берді. Еуропалық күрес рухын ұлттық сарын, әуенімен қабыстырды. Ата-баба аруағын аттама- ды, атой салып, жауға шапқан заманына даттамады, жаңа демократиялық күрес жолын сыннан өткізді. Әлихан Ресей реформаторларының көсемінің бірі болды. Уақыт өткізіп, Әлекең орыс реформаторларынан ұлттың өзін-өзі билеуіне қарсылығын көрді, қазақ жерін талауға бағытталған орыс қарашекпенділерін көшіру саясатын жүргізуге ынталы екенін түсінді, қазақты орыстандыру, шоқындыру, өз дінінен бездіру саясаты ендеп, бойлап бара жатқанын көрген Әлихан орыс зиялыларынан бөлініп, Алаш туын тікті. Алаш зиялыларының Әлихан, Ахмет бастаған тобына тән басты сарын отаршылдыққа қарсылық еді. Ал, бұл сарын барша халықтың мұңынан шыққанды,- десе, С. Сейфуллин 1923 жылы 30- қаңтарда Ахмет Байтұрсынов елеуге толды деген мақаласында: Байлардан бөліп жарлы табының ғана намыстарын жыртып, арын жоқтаған жоқ. Қазақ халқын байға, кедейге бөлмей, намысын бірге жыртты, арын бірге жоқтады,- деп әділ көрсетті. Бұл бүкіл ұлттың, бүкіл отарлы елге айналған Шығыстың азаттық майданы еді. Ахаңның өз тілімен айтсақ, Алаштың зиялылары жұртым деп халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғады. Ол жалпы ұлттың зор- отаршылдар тартып алған нулы, сулы ата қонысы, ана тілі, ұлттық ділі, ислам діні еді", -дейді ғалым М.Қозыбаев. Ал, белгілі саяси қайраткер М.Шоқай 1917 жылғы Бүкілқазақтық съездің Орынбор қаласында өту себебін: "...темір жол үстінде жатқан Орынбор ең қолайлы жер. Бұған қоса ғүлама ғалым, көрнекті қоғам қайраткері, дарынды жазушы А.Байтұрсынов пен М.Дулатов Орынборда тұратын. Бұл екі қоғам қайраткерлерінің қуатты қаламының арқасыңда қалың елді аузына қаратқан "Қазақ" газеті де осында шығарылып, таратылатын.Міне, қазақ сирек қоныстанған Орынбордың көпке дейін қыр қазақтарының ұлттық қозғалысының орталығына айналып, мұнда Бірінші бүкілқазақ құрылтайы шақырылуының басты себебі осында еді", - деп А.Байтұрсынов тұлғасы мен оның "Қазақ" газетінің саяси салмағын әділ бағалаған.Демек, А.Байтұрсыновтың энциклопедист-ғалым, ағартушы ғана емес, қоғам қайраткері, білгір саясаткер екенін байқаймыз.Сонымен қатар, орталық мемлекеттік архив деректеріне жүгінсек, осы 1917 жылғы 12 -26 шілдеде Орынборда өткен бірінші Бүкілқазақтық съезде құрылған "Алаш" партиясының негізін салуға, Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда болған Бүкілқазақтық екінші съезде "Алаш" партиясының бағдарламасын талқылауға белсене ат салысып, өзіндік үлес қосқанына осы деректер арқылы көз жеткізуге болады.
А.Байтұрсынов халық ағарту комиссары болған тұста қазіргі ұлттық педагогиканың асыл мұрасына айналған көптеген төл оқулықтар дүниеге келді. Атап айтсақ,Ж.Аймауытовтың " Ана тілін қалай оқыту керек?", М.Дулатовтың "Есеп құралы", А.Байтұрсыновтың "Оқу құралы", "Баян-шы"және бұрынғы кезде басылған қырғыз қиссалары, татар тіліндегі оқу-лықтар, географиялық карталар, саяси кітапшалар барлығы 473028 дана Қазан баспасынан жарық көрді. Кейінірек, М.Дулатовтың "Қирағат" кітабы, Абай өлеңдері жинағы, А. Байтұрсыновтың "Қырық мысал" аудармасы, "Маса" жинағы, С.Торайғыровтың өлеңдері, қырғыз кеспе әліппесі, Т. Шонанұлының "Жаңа әліппесі","Орысша қазақ тілін үйретуші", " Кеспе әліпбиі", Қ.Кемеңгерұлының "Европалықтар үшін екі жылдық оқу құралы", "Әліппесі", Н.Төреқұлұлының "Үлкендер үшін жана әліппесі", Ж. Аймауы-тұлының " Комплекспен оқыту жолдары"' атты еңбектері жарық көрді. Ол өзінің ағартушылық қызметінде сауат ашқызу, оқулықтар шығаруға қамқоршы ретіңде ғана емес, әлеуметтік-саяси мәні бар жазу (алфавит) мәсе-лесінің шын жанашыры болып, ұрпақ пен ұрпақтың рухани қазынасының ара жігі ажырап қалмау қамын ойлаған ұлттық мүдденің жоқтаушысы, күрескері ретінде де танылды.
А.Байтұрсыновтың араб графикасынан латынға көшуге үзілді-кесілді қарсы болып: "Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап, екінші әріпті ала қою оңай жұмыс емес,-деп бір алфавиттен екінші алфавитке көшуді Қазақстандағы қоғамдық-әлеуметтік және экономикалық жағдай көтермейтінін: - "Латын әрпін бірден алып, бірден соған түсіп кетуге, одан да көп қаржы мен қайрат керек. Ондай бірден табыла қоятын мол қаржы мен қайрат түркі жұртында тағы жоқ. Бірден мұғалімдердің бәрін латынша үйретіп, бірден баспаханалардағы әріптерді латынға айналдырып, адамдарын латынша үйретіп, оқу кітаптарын латынша бастырып, арабша сауаттыларды латынша сауаттандырып жіберу адамның керек қылуын былай қоя тұрғаңда да, оншақты миллион қаржымен біте қоятын жұмыс емес",-деп дәлелдейді, араб әрпі мен латын алфавитінің тиімділігін төмеңдегідей салыстыра таразылайды: "Араб әрпінің артықтығы жалғыз баспада ғана емес жазбада да артық болып тұрады. Өйткені, араб әрпімен басылған сөз бен жазылған сөздің арасында айырма аз болады, онда оңай айырма аз болады, оқылса мұнда да оңай болады" сондықтан, жазу барысында тиімдісі адамның қолына күш түсірмейтіні, ал латын алфавитінде қолдың бұлшық еттеріне елеулі күш түсетінін де дәлелдеп береді. Хат мәдениетін әлемдік өркениетті дамудың негізі деп түсініп, оны жетілдіруге зиялы қауым өзіндік үлесін қосуға міндетті деп санады, ол мақсатты жүзеге асыру үшін қажырлы да табанды күрес жүргізді.
А. Байтұрсыновтың 50 жылдық мерей тойына М. Әуезов: Ахаң еңбегі жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі-артынан келе жатқан жастар. Оның арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды",- деп атап көрсеткендей бар ғұмырын қазақ ұлтының егемен ел болуына арнаған ағартушының мұралары ұрпақтан-ұрпаққа жалғасьш, жастар тәрбиелеу ісінде өзіндік үлесін қосуда.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтың бар өмірін сарп еткен ағартушылық еңбегімен саяси қайраткер ретінде танытатын лауазымды қызметтері қоғамдағы әлеуметтік жағдайлар әсерінен туындады. Оның педагогикалық ой- пікірлерінің қалыптасуына сол кезеңдегі саяси хал-ахуал мен үкімет саясатының тікелей ықпалы болды.
Сонымен қатар, А.Байтұрсыновтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің Шоқан, Абай, Ыбырай сынды ойшылдарымыздың артына қалдырған мол мұраларынан нәр алғаны аңғарылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық педагогиканың дамуына белгілі тұлғалар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев жене т.б. зор үлес қосты. Олар қазақ халқының жарқын болашағы - тек оқумен, біліммен ғана келмек екенін жастардың санасына құюға тырысты. Жас ұрпақты білімге, мәдениетке, өнерге, адамгершілікке шақырды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басыңда аға ұрпақ идеясын жалғастырушы бір топ қазақ зиялылары көш басшыларының бірі- А. Байтұрсыновтың Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ағартушылық идеяларын зерделей келе, аға ұрпақтың тәлім-тәрбиелік мұраларын жоғары бағалап кана қоймай, оларды таратушы, насихаттаушы болғанын көреміз. Соның ішінде, Абай шығармаларының таралуына А. Байтұрсыновтың өзіндік үлес қосқанын ҚР Орталық мемлекеттік архивінде сақталған құжаттардан көруге болады. Өзі төрағалық еткен мемлекеттік баспа редакциясының алқа жиналысында (4.03.1921 ж. мәжілісхат №5) Қазан қаласынан қырғыз тіліндегі оқулықтарды шығаруға қаулы қабылдады:
Сонымен қатар, А.Байтұрсынов "Қазақ" газетінің 1913 жылғы 39,41,43 сандарында жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласында: "Абайды қазақ баласы тегіс танып,.. тегіс білуі керек. Абайды қолымыздан келгенше қадірлі жұртқа таныту үшін мұнан былай кейбір өнегелі, өрнекті сөздерін газетаға басып көпке көрсетпекшіміз",- деп Абай мұраларын насихаттау, абайтану ғылымында келер ұрпаққа жол салу мақсатын білдіреді. А. Байтұрсыновтың бұл мақсаты туралы М.Дулатов өзінің "Абай" атты мақаласыңда: "1904 жылы июнь айының басында Омскіге барғанымда " Абай өлендерінің жазбасын алғаш А. Байтүрсьшовтан көрдім. Сонда, А.Байтұрсынов айтты: "Естуімше, Абай өз өлеңдерінің басылып шығуын қаламайды һөм бастыруға ешкімге рұқсат бермейді екен, күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда әдейі бұрылып Абайға сәлем беремін, танысамын һөм өлеңдерін бастыру жайын сөйлесемін деген Ахметке Абайды көруге нәсіп болмады. Абай өмірі күзге жетпей, сол июннің 23-іңде опат болды", - деп Абайды Ахметтің көре алмағанын бірақ, Абай тағылымы алдында тағзым етіп, үлгі-өнеге еткенін дәлелдейді. Оған тағы бір дәлел, Т.Қожекеев өзінің "Халқымен қайта қауышты қайран ерлер"атты мақаласыңда:"Ахаңды саналы, арлы, намысты ортадан шығып, орысша білім алып, еліне қайырымдылық көрсеткен, ізгілік істеген азаматтардың бірі екенін атап айтқан. Оны өткен ғасырдағы үш ағартушы - Шоқан, Ыбырай, Абайлардың ісін XX ғасыр басында жалғастырушы деп көрсеткен",-дейді.
1.2.А. Байтұрсынов және оның мұраларының зерттелу жайы және оның педагогикалық идеялары мен әдістемелік мұрасы
А.Байтұрсынов қазақтың ағартушы педагогы Ы. Алтынсариннің тікелей ізбасар-мұрагері және оның идеясын жалпақ қазақ даласында іске асырушы қайраткер болғандықтан, оның педагогикалық мұраларын Ыбырай еңбектерінен бөліп қарауға болмайды. Сондықтан, ең алдымен Ыбырайдың ағартушылық идеясы қандай еді, А.Байтұрсынов бастаған зиялы топ ол идеяны қалай жалғастырды деген мәселелер төңірегіңде ой қозғау қажет. Ыбырай заманы Ресей патшалығының отаршылдық саясатымен тұстас келді. Орыс патшасы қазақ еліне мектеп ашуды сылтауратып өзінің отаршылдық саясатын жүргізді. Оны Н.И.Ильминскийдің синодтық обер-прокурор К.Н.Победоносцевке жазған хатынан аңғаруға болады.
"Біз үшін - дейді ол,- бұратаналар орысша сөйлегенде жаңылып, қызарып, орысша жазғанда көптеген қате жіберетін болып, жалғыз губернатордан ғана емес, төменгі бастықтардың бәрінен үрейленіп қорқып тұратын болса жақсы болар еді,"- деп өздерінің саясаттарын әшкерелеп береді.
"Ғұлама ағартушы ғалым" атты еңбекте: "Ы.Алтынсарин мектебін бітірген қазақ зиялыларының бірі: Ахмет Байтұрсынов - Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін Орынбордағы мұғалімдер училищесінде оқыды",- деп атап көрсетеді. "Ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің бастамасын ілгері дамытып, нағыз ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген - А. Байтұрсынов"-деп Қ.Мұхамедханов атап көрсеткендей, А.Байтұрсынов Ыбырай негізін салған ағартушылық идеяларды жалғастырушы болды. Олардың идеяларының үндестігін шығармаларынан, әңгіме, өлең, мысалдарынан, этнографиялық еңбектерінен, мақалаларының мазмұнынан анық байқаймыз. Мәселен, А. Байтұрсыновтың "Оқу жайы" атты мақаласында қай халықтың болмасын ілгері басу себебі де, кейін қалуы да оқу мәселесімен байланысты екенін дәлелдейді. Оқусыз халық қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолына көшпекші...
...Бұл заманда қолы жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер - білім, сол өнер - білімге мезгілі өтпей тұрғанда үйренсек тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмас едік, біз де өз алдымызға бір жұрт екеңдігімізді білдірер едік," - деген мақала жолдарынан ағартушының егемен ел болудың, тәуелсіздіктің тірегі- білім деген нақты тұжырымды халық санасына жеткізгісі келгенін аңғарамыз. Сол сияқты "осы замандағы жан таңырқарлық нәрсенің бәрі де ғылыммен табылған. Адам баласын көкте қүстай ұшқызған, суда балықтай жүздірген - ғылым. Дүнияның бір шеті мен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған-ғылым, от арба, от кемелерді жүргізген - ғылым. Осыларды істеп отырған жұрттың бәрі де сондай болмаған. Бұлар да басыңда біздей, қатта бізден де өнерсіз болған. Халық жүре, оқи, талаптана келе осыншаға жеткен", - деген пікірінің де Ы. Алтынсариннің "Өнер-білім бар жұрттар..." атты өлең жолдарындағы идеямен мазмұндас, үндес екені байқалады. Екі ағартушы бір-бірін іштей түсініп, елінің келешегі тек өнер-білімде деп қарап, халықты оқу-ағарту ісіне шақыруды мақсат етті. Өзінің ұстазы Ы.Алтынсарин "Ауыл ауылды аралап, елден қаржы жинап, Торғай, Қостанай, Ырғыз-Ақтөбе өнірінде бірнеше мектептер ашып, ал мектептерде діни оқудың орнына дүнияуи пәндерді оқытуды қолға алып, "Қазақ хрестоматиясын" ұсынса, сөйтіп қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінсе", А.Байтұрсынов "Оқу жайы" атты мақаласында "Қазақ ауылында оқу жайы нашар, кемшілігі есепсіз көп, шебер маман, сайлы мектеп, сәйкес бағдарлама, оқыту жайын дұрыс үйрететін, білгір маман даярлайтын оқу орны педучилищелер жоқ,"- деп дабыл қағады. Және ".. қазақта қай жерде болмасын қазақ үшін ашылған школдардың бәрі де аулынай школдар, бір ғана Қостанай уезіңдегі 132 школдың 109-ы ауылнай школдар, ал мұндай школдардан қазақ балалары тірішлікке пайдалы білім аларлық деңгейге жетпейді",-дейді. Сонымен қатар, мектеп, орта және жоғарғы оқу орыңдарын ашу керек, оларды дамыту, қаржылаңдыру мәселесін "Қазақ" газеті үнемі көтеріп, жұртқа жол көрсетіп отырады деп газеттің алға қойған ағартушылық қызметін білдіреді.
А. Байтұрсынов "Бастауыш мектеп" атты мақаласыңда Ресей үкіметінің орыстандыру саясатының бет-пердесін ашады әрі: "Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тідде, бір діңде, бір жазуда болуы, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуының сақталуы. Солай болған соң бастауыш мектеп, еуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек... Олай болса, мектеп арқылы қазақтың дінін, тілін, жазуын жоғалтып, орысшаға аударамын деген пікірден хүкімет безіп, тиісті бастауыш мектеп екі жаққа да зиянсыз, пайдалы болуын көздеу керек. Солай оилағанда көңілге ұнамды мектептің түрі біздің ойымызша мынау",- деп бастауыш мектептің 5 жылдық болуын, қазақ халқының көшпелі ерекшелігін ескеріп, мектептерді келіп оқитын және жатып оқи- тындай ғып құруды, қыр мектептері мен қала мектептері ерекшеліктерін ескере ұйымдастырылуын талап етеді. Жалпы 5 жылдық бастауыш сатының 3 жылы ауыл, -екі жылы болыс мектебіне берілсін. Ауыл мектебі тек ана тілінде болсын. Оңда оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, жағрафия, шаруа-кәсіп, жаратылыс жайы пәндері оқытылсын. Болыс мектебі орысша оқыла- тын соңғы екі жыл. Мұңда берілетін білім гимназияның төменгі сыныбына кірерлік пәндер болуы керек дейді. Демек, бұл салыстырулардан ғалымдардың мақсат-мүддесінің үндестігін, әрі заманына қарай өзіңдік ерекшеліктері болғанын аңғарамыз.
Ал, А. Байтұрсыновтың еңбектеріңдегі философиялық көзқарастар әлі де болса жан-жақты зерттелмей келеді. Дегенмен де, А.Қасабеков, Ж.Алтаевтардың "Қазақ философиясының тарихына кіріспе","Философия және мәдениеттану"атты еңбектерінде қазақ философиясының тарихи даму ерекшеліктері, оның пайда болу, қалыптасу тарихы туралы айта келе, А. Байтұрсыновтың "Қазақ өкпесі", "Тәні саудың-жаны сау", "Қазақша оқу жайынан" атты мақалаларындағы ағартушылық-философиялық пікірлер білдіргенін сөз етеді. Белгілі философ О.А.Сегізбаевтың "Казахская философия XV начала ХХ вв" атты еңбегіңде А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш", "Маса" еңбектеріндегі философиялық көзқарастарына талдау жасай отырып: "А. Байтұрсынов сол кезенде жарыққа шыққан философиялық еңбектерді жақсы меңгерген. Әйтпесе, тіл, сөз өнерінің құдіретін философия ғылымын терең түсінбей соншалықты саралау мүмкін емес еді. Себебі, мұнда адамның табиғатқа қатынасы, табиғат әлемі мен адамның ішкі жан дүниесінің ара қатынасы философиялық тұрғыда терең талданған" - деп бағалайды.
Сондай-ақ, А.Х.Қасымжанов "Портреты" атты еңбегіңде А. Байтұрсыновтың философиялық ой-пікірлеріне жеке тоқталмағанымен оның замандастарының философиялық көзқарастарын талдау барысында А. Байтұрсыновты да атап өтеді. Осы аталған еңбектерді зерделей келе, ол - ағартушылық философияны мақсат тұтқан, сол философияның дәстүріне орай адам мәселесін жан-жақты қарастырған деген пікірге келеміз. Ол қоғам өмірінде оқу-білімнің, тәрбиенің мәнін ерекше бағалап, ұлттық рухани байлықты сақтай отыр- ып, бірте-бірте бостандық, ғылым мен білім, тендік пен әділеттілік жолына түсуді уағыздаған. Ғалым таптық сыңар жақтылықтан ада, бүкіл адамзаттық гуманистік мәселелерді қарастырған. Оның пікірлерінің жалпыадамзаттық игіліктерге жақыңдығын аңғарамыз. Мақалаларыңдағы қоғамдық өмір құбылыстары мен әлеуметтік мәселелер жөніндегі ойларынан ағартушылық философияның негізі байқалады. Қоғамның қаншама ғылыми жетістіктерге жеткенімен, табиғаттың тылсым күштерін игергенімен руханилық пен адамгершілік жетіспесе адамзаттың рахатқа кенелмейтінін ол "Тәні саудың - жаны сау" т.б. мақаласында және "Маса" еңбегіңде көрсете білген.
Белгілі ғалым С.Қалиев Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамып қалыптасу кезеңіне тоқталып, жіктей келе педагогикалық ой-пікірдің дамуын шартты түрде 8 кезеңге бөліп қарастырады. Және автор біз қарастырып отырған "Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретіңде дамып қалыптасу" кезеңіндегі педагогикалық ойдың ғылыми жүйесін жасаған, теориясын негіздеген педагогика ғылымының көшбасшысы деп А. Байтұрсыновты ерекше атайды.
А. Байтұрсыновтың психологиялық көзқарастары туралы Қ.Жарықбаев , Н.Іргебаева аз да болса қүнды пікірлер білдірген. Мәселен, Қ.Жарықбаев: "...тек, "Әдебиет танытқыштың" өзінде ғана осы ғылымға қатысты толып жатқан ой-пікірлер мен салиқалы түйіндер баршылық. Мұңдағы "Көрнек өнері", "Сөз толғау", "Лұғат әуезділігі", "Жанжақтау", "Жанқоштау", "Көріктеу","Ес үғымы", "Іс үғымы", "Зейіндеме" атаулар мен ұғым-түсінік- терде сондай-ақ, оның жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс, толғау, терме, тақпақ, жоқтау, жарапазан, бата, мақал т.б. әдебиеттану ғылымына қатысты пікірлеріңде халықтық психологияның теориялық қисыңдары үшін іздесе таптырмайтын әдістемелік қазық боларлықтай түйіндер мол", дейді. Сондай-ақ, Қ.Жарықбаев А. Байтұрсыновтың психологиялық пікірлерін айқындайтын "Әлілпе-таңбалар жұмбағы" еңбегі, ондағы түйіңдер психологиядан оқу, жазу дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарына негізделгенін және ғалымның орыс психологы П.П.Блонский зерттеулерін басшылыққа алғанын айтады.
А. Байтұрсыновтың алғаш ағартушылық ой-пікірлері сонау 1913-1917жылдары Орынборда шыққан "Қазақ" газетіңде жарияланған мақалаларынан айқын көріне бастайды. Газет өзінің тұңғыш жарияланған саныңдағы "Құрметті оқушылар", "Мектеп керектері", "Қазақша оқу жайынан", "Орысша оқушылар" атты мақалалары дәлел. Автордың бұл мақалаларының мазмұнына үңілсек, оның негізгі мақсаты-бастауыш сатыны өркендету және оңдағы білім сапасын арттыру, ол үшін кәсіби шебер мамаңдар даярлау, мұғалімнің біліктілігін жетілдіру үшін педагогикалық білім беруді ғылыми негіздеу болғанын байқаймыз. А. Байтұрсынов бұл мақсаттарына жетті де. Оның "Баяншы", "Оқу құралы" т.б.ғылыми-әдістемелік еңбектері көп ұзамай дүниеге келген еді.
Сонымен қатар, ол осы мақалаларыңда қазақ даласыңдағы оқу-ағарту ісінің ілгері баспау себептерінің бірі - қоғамдағы саяси-әлеуметтік теңсіздік, үкімет және қазақ бай -шонжарларының тарапынан болған озбырлық десе, екіншіден-жоғары және орта оқу орындары жоқ болғандықтан шолақ оқумен қалатын аздаған қазақ балаларының тілмәш, писарь болып шен қуып, шекпен табуға көшуі деп қынжылады, балаларының болашағына сылбыр-салақ қарайтын қазақ атқа мінерлерінің ой-өрісінен де хабар береді.
А. Байтұрсынов тек күндізгі білім беру ісіне ғана емес мектеп жасынан асып кеткен ересектердің сауатын ашу мәселесіне де ерекше көңіл аударды. Ол үшін: Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша Әліп-биді жазды. Архив деректерінен оның ересектер арасындағы сауатсыздықты жою ісіңде де аянбай еңбек еткеніне көз жеткізуге болады. 1920 жылғы 8 қыркүйектегі жене т.б. халық комиссариатының мәжілісіңде кешкі мектеп үшін оқу бағдарламалары, жоспарлары жене сауат ашу кітаптарын шығару ісін көтеріп отырды.
Осы мәжілісте денсаулық сақтау жене халықты әлеуметтік қамсыздаңдыру мәселелері, қазақ еңбекшілеріне тегін білім беру ісі заң жүзіңде бекітілуі сұралған. Архив қорында А. Байтұрсыновтың жетім балалар жайын жақсартып, олардың мүмкіндігінше білім алуына жағдай жасағандығы туралы көптеген мәліметтер бар. Осы жұмысты орындауға байланысты "Балалар апталығын" ұйымдастыратын комитеттің халық комиссариатының арнайы қаулы- сы бойынша құрылуын талап етті.
Демек, А. Байтұрсынов мұраларындағы ең негізгі мәселелер -оқу-ағарту ісін жандандыру, қазақ алфавитін жасау еді. Ахметтің жаңа әріпті енгізуге байланысты идеясын замаңдасы - Т. Шонанов былай қуаттайды: "...Ахметтің жаңа алфавиті мен жаңа әліппесі біздің мәдени өркендеуімізге зор пайдасын тигізетін құбылыс еді. Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына мүмкіңдік туғызды. Жаңа алфавит әлемдік мәдниетпен араласа түсу жолын жеңілдете түсті. Жаңа алфавиттің халық мектептерінің өркендеуі жолында алып адым жасағаны анық". Алфавит мәселесінен басқа Ахметтің үкіметтен талап еткен мәселелерінің тағы бірі -жергіліктендіру саясаты еді.
1.3. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері
А. Байтұрсыновтың ағартушылық еңбегінің алғашқысы "Қырық мысалдың" бірінші бетіңде осы кітапқа енген аудармаларын 1901-1904 жылдары тәржімелегенін ескертіп, әрі "Замандастарыма" атты өлеңінде:
Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,
Әзірге қолдан келген осы барым.
Қанағат азға деген жоққа сабыр,
Қомсынып, қоңырайма құрбыларым
- дегенде халқына аударма деп қомсынбауын, көршілес елдердің ақын-жазушылары шығармасыңдағы жақсылықтарды ізденіс жолында пайдалануды, үлгі етуді мақсат-ниет тұтқанын айтқан. Ғалымның әрбір мысал соңыңдағы қорытынды түйіні оқырманды өзінше тұжырым жасауға, ойлануға итермелейді. Ел бірлігі, оқу, білім, адалдық, шешеңдік, тіл мен ой бірлігі, жақсыдан ғибрат алу, жаманнан жирену А.Байтұрсынов мысалдарындағы-басты дидактикалық тақырып. Біз үшін ғалымның ең бағалы мұралары оның ағартушылық, прогрессивті идеялары, халқының кертартпа кесапатты қылықтарын ашық сынап, оқырманның көзін ашуға тырысқандығы. Мысалы:
Білмейсің жөнің менен терісіңді
Ел болып іс етпейсің келісімді.
Жөн айтқан жұртшылыққа адам болса,
Шығарсың қолыңа ала керісіңді- десе, тағы бірде:
Келгенде өзді - өзіңе мықты-ақсыңдар,
Қайтейін, өзге десе көнгішіңді.
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?- дел ұлтының бір-бірін көре алмаушылық, қызғаншақтық жағымсыз қасиеттерін ашына мысқылдап, ол қасиеттердің қауіпті екенін, соңдықтан опық жемей тұрғаңда одан құтылар жол ізде деп ой тастайды. Немесе И.А.Крыловтан аударған "Аққу, Шортан һәм Шаян" атты мысалының соңында:
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек болсаң жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, - депхалқын бірлікке шақырып, олай болмаған күнде "бөлінгеңді бөрі жеп", "көлденең көк аттыға жем" болатынын жетесіне жеткізеді.Осы секілді "Ат пен есек" мысалыңда не нәрсе болса да ақылға салып ойланып істе, өткенге өкінгеннен еш нөрсе өзгермейді деген бір ой тастаса, екіншіден біреу саған қиналып көмек сұрағаңда жердемдес деп жаныңдағы жанның жайын ұғуға шақырады. Бүгінгі замаңда А.Байтұрсыновтың осындай терең мәңді өсиеттері кесектеп кіріп, мысқалдап әрең шығатын жағымсыз қылықтардан аулақ болуға тәрбиелеуде әбден қажет. Ахаң өз бойындағы шешеңдік қасиетті жамандықты түзеуге, жақсылықты медеуге жұмсаған, жас тарды азамат етіп тәрбиелеу құралы етуге тырысқан. Көптеген мысалдарын адамның мінез-құлық нормасын қалыптастыруға арнаған. "Егіннің бастары" атты мысалында өзі жемісін жеп тойып, семірген соң еменнің түбін қазып төңкеріп тастаған шошқа сияқты өзі пайдасын көріп тұрған дүниенің қайдан келгенімен ісі жоқ санасы таяз надаңдардың да болатынына қынжылып, ондайдан аулақ болу керек дейді. "Маймыл мен козілдіріктің" де қозғар ойы осы пікірді жалғастырады. Оңда, ғылымның жетістігін пайдалана алмағандықтарын өздерінің білімсіздігінен, ебедейсіз икемсіздігінен көрмей, кінәні басқадан іздейтін адамдар тобының да кездесетінін дәлелдейді. "Сары шымшық" мысалында жастарға адамның адамдық қасиетін көрсететін оның сылдыр сөзі емес, нақты істе тындырымдылығы демек, парасаттылығы мен саналылығы ал, әлі келмейтін нәрсемен елек болудың қажеті жоқ "көрпеңе қарай көсіл" деген халық даналығымен ұштасатын өсиет айтады. "Маймыл" атты мысалында алғыс, абырой алу үшін пайдасыз құр мехнат етудің қажеті жоқ, күншілдіктің соңы күйік, орынсыз істің аяғы өкініш, халық ілтипатына бөлену үшін көпке шарапаты тиер игі іс жасау керек, көзге түсем деп шапқылап "арамтер" болма деп қорытыңдылайды:
... Мақсатқа ойыңа алған жете алмайсың,
Мал шашып құр далаға төккенменен
Пайдалы істен алар абыройың,
Кетпейді кейін қарай тепкенменен.
Қорыта келгенде, А.Байтұрсыновтың негізгі идеясы жастар тәрбиесін құр -ғақ сөз "таусылмайтын" ақыл-кеңеске емес үлгі-өнегеге, ғибратқа негіздеу. А.Байтұрсынов мысалдарының тәрбиелік мәнін зерделей келе, болашақ мамаңдарды тәрбиелеу, кісілік келбетін қалыптастырудағы мүмкін-діктерінің мол екендігіне көзіміз жетті. Мұндай шығармалар тіл жұтаңдығы-нан арылуға, жастар арасыңда сирек құбылысқа айналған теңей, салыстыра, астарлы сөйлеуге тәрбиелеуде таптырмас тиімді құрал. "Қырық мысал" еңбегінің нарық заманында өмір сүріп отырған жастарды имаңдылыққа, ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелеуде маңызы мен рөлі өте зор.
Сондай-ақ, А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген "Әдебиет таныт- қыш " еңбегінің де тәлімдік-тәрбиелік мәні өте зор. "Әдебиет танытқыш" еңбегінің Асыл сөз бөліміңде:"Өнер түрлі болады. Тіршілік үшін жұмсалатын -тірнек өнері, көркемшілік үшін - көрнек өнері болады,"-дей келе көрнек өнерін төмендегідей 5 тарауға жіктейді:
1- Сәулет өнері (европаша-архитектура)
2- Сымбат өнері (скульшура)
З- Кескін өнері (орысша-живопись)
4- Әуез өнері (европаша-музыка)
Сосын сөз өнеріне кеңінен тоқталып, таратып, ауыз әдебиеті үлгілерінің тәлімдік, тәрбиелік жақтарын ашып көрсетеді. Тіл мәселесіне, сөйлеу мәдениетін қалытастыруға, тіл мен ой бірлігін дамытуға аса мән береді. Ахмет "өнердің ең алды-сөз өнері" - деп санады. "Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға , 2) қиялға , 3) көңілге.
Ақыл ісі - андау, яғни нәрселердің жайына ұғыну, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі - меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің түрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі - түю, талғау.
Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын андағанынша, қиялдық меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарату" - дейді. А.Байтұр-сынов ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлттық мұраларды бір жүйеге келтіріп ғылыми негіздеген. Мысал ретіңде көбіне Абай, Мағжан, Нысанбай жырау шығармаларынан және "Қобыланды батыр", "Ер Тарғын", "Ер Сайын" жырларынан үзінділер алған. Оның жинақтаған ертегілері, мақал-мәтелдері, нақыл-өсиет сөздері, жыр-жоқтаулары, қисса-дастандары бүгінгі жас ұрпақты халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуде аса қажетті тәрбие көздері болып табылады. А.Байтұрсынов мақал-мәтелдердің мәнін, тәлімдік мүмкіндіктерін жақсы көрсеткен."Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақ тан гөрі мақал маңызды, шын келеді",-дейді. Мысалы, "Мал-жаным-ның садағасы, жанарымның садағасы" деген мақалда адамға ең жоғарғы рухани байлық - ар екенін нақтылайды. "Әкім адал болмаса, халық бұзылар, сауда адал болмаса, нарық бұзылар", - деген ой - тұжырым бүгінгі нарықтық қатынас қағидасы іспетті адалдыққа үндейді. "Қатты жерге-қақ тұрар, қайратты ерге мал тұрар" деген мақалмен еңбектенген адам бейнетінің текке кетпейтінін, ерінбей еңбек етуді уағыздайды. "Төртеу түгел болса төбедегі келеді, алтау ала болса ауыздағы кетеді",-демек бірлікке өзара түсінісу-шілікке шақырады. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің" - мұңда ата-ана тәрбиесін, отбасы мүшелері-нің бір-біріне ықпалын, тәлімдік мәнін ашады. Яғни, А.Байтұрсынов мақал-мәтелдерді оқушы бойында рухани құндылық-тарды қалыптастыратындай етіп топтастыру арқылы жас ұрпақ бойында жағымды қасиеттер себуді көздеді. Ол: "Мәтел дегеніміз - кезіне келгенде кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ, мақал тәжірибеден шыққан ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады" -дейді. "Көп-пен көрген ұлы той" мәтелі жастарды тәубашылыққа, бірлік-ке, көпшіл-дікке үндесе, "Бір теңге беріп жырлатып, мың теңге беріп қойдыра алма-дық",-деу мылжыңдық сияқты қасиеттерден қашуға, үйір болмауға шақыра-ды. "Қызым саған айтамын, келінім сен тыңда", - мәтелі арқылы халқымыз-дың тәлімдік-тәрбиелік ойын уағыздайды. Ата-бабаларымыз жас түскен келіннің артық-кем кемшіліктерін ақылмен андап жанамалап, орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz