Балалардың адамгершілік санасын қалыптастыру әдістерін көрсету
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Адамгершілік сананы қалыптастыру әдістері
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім:
І. Адамгершілік - рухани тәрбиенің маңыздылығы
1.1. Адамгершілік ұғымының теориялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
1.2. Адамгершiлiк тәрбиені баланың бойында қалыптастырудың тиiмдi әдiс –
тәсiлдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3.Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ. Адамгершілік сананы қалыптастыру әдіс- тәсілдері
2.1. Сана қалыптастыру
əдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
2.2. Адамгершілік сананы қалыптастыру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік санасын қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..30
ІІІ. Практикалық бөлім
3.1 Дүниетану сабақтарында 2-сынып оқушыларының адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған эксперимент жұмысының мазмұны мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда мектеп тәжірибесінде
қолданы-лып жүрген тәрбие әдістерінің бірыңғай жүйесі
қалыптасқан. Әдістер-ді тиімді пайдалану және тұлғаға жасалған
ықпалдың нәтижелі болуын қамтамасыз ету мақсатын көздеп
топтастырады. Әрбір әдістің өзіне тән белгілері, ерекшелігі, міндеті,
бір-бірімен байланысы да топтастыруды, жіктеуді қажет етеді.
Ғалым- педагогтар Н.И.Болдырев, Н.Г. Гончарев, Р.Р. Королев
еңбектерінде тәрбие әдістерін сендіру, жаттығу, мадақтау және
жазалау
да қарастырады.
Жоғарыда келтірілген тәрбие әдістерін жіктеу түрлерінің қайсы-
бірін алсақ та, олар негізінен жеке тұлғаның қалыптасуындағы оның
мәні мен іс-әрекетін ұйымдастырудың маңыздылығына байланысты
дәлелдейді. Сол себептен де тәрбие әдістерін топтастыру немесе
жіктеу тәрбиенің мақсат-міндеттері мен мазмұнына байланысты
анықталады.
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу балалардың жас және
дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірбиесіне, педагогикалық
жағдаяттарға тәуелді. Мысалы, үйрету әдісі кіші мектеп
жасындағы балалар тәрбие-сінде жиі қолданылады. Үйрету әдісі
арқылы балаларды мектепте, отбасында әртүрлі іс-
әрекетіне дағдыландыруға болады.
Тәрбие жұмысында әр баланың даму ерекшелігін, жеке ерекшелі-
гін ескерген жөн. Тапсырма беру кезінде бала темпераменті
ескеріледі, мысалы, сангвиник бала қиыншылыққа кездессе, бастаған
ісін аяғына дейін орындамайды, сондықтан үнемі бақылап,
тапсырманы толық
орындауға үйрету, жаттықтыру қажет. Бұл әдістер оларды жауап-
тылыққа, кішіпейілдікке, ұқыптылыққа үйретеді. Ұжымның II-III даму
сатысында қоғамдық пікір, тапсырма, пікірталас, өзін-өзі бақылау,
өзіне-өзі баға беру, т.б. әдістер қолданылады. Балаларды арасында
моральдық ұғымдар элементтерін жете білмегендіктен, түрлі жағымсыз
әрекет бола-ды. Мұңдай педагогикалық жағдаяттарда этикалық
тақырыптарға әңгі-мелесу әдістері қолданылады. Тәрбие әдістерінің
көмегімен балалар-дың әртүрлі іс-әрекеттері ұйымдастырылады,
адамгершілік келбеті айқын-далып, дүниетанымы, көзқарасы,
қалыптасады. Барлық тәрбие әдістері бір-бірімен өзара байланысты,
тәрбие жұмысына игі әсер етеді, балалардың білімін, іскерлігін,
дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмір-ге, еңбекке баулиды.
Тәжірбиеде тәрбие жұмысының формасы, әдісімен қатар тәрбие
құралдары қолданылады. Оған: оқу еңбегі, қоғамдық пайдалы
еңбек, қоғамдық жұмыс, ойын, үйірме, сыныптан тыс жұмыс,
спортпен айналысу, көркем- өнерпаздар үйірмесі
жатады.Баланың әртүрлі даму сатысында олар өзгеріп отырады.
Мысалы: мектепке дейінгі кезең-де баланың негізгі іс-әрекеті ойын
болса, мектеп кезіңде бірінші орын оқу еңбегіне беріледі. Оқу
еңбегімен қатар, қоғамдық пайдалы еңбек, үйірме, спорт, т.б. іс-
әрекеттер маңызды орын алады. Бұл іс-әрекеттер-дің қай-қайсы да
жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Тәрбие теориясы мен тәжірбиесінде тәрбие тәсілі деген де
ұғым қолданылады. Тәрбие тәсілі- тәрбие әдісінің құрамды бөлігі
және жеке бөлшегі.Тәрбие процесінде сендіру әдісінің маңызы
зор және ол төмендегідей тәсілдер арқылы іске асырылады: сендіру,
көзін жеткі-зу, түсіндіру, әңгімелесу, баяндау, т.б
Зерттеу пәні: педагогика
Зерттеу объектісі: Бөкей ордасы ауданы, Т.Масин атындағы ОЖББМ- нің 2-
сыныбы
Зерттеудің мақсаты: халықтық педагогика негізінде адамгершілікке
тәрбилеуді қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру, адамгершілік сананы
қалыптастырудың әдістерін қарастыру;
Зерттеудің міндеттері:
✓ Балалардың адамгершілік санасын қалыптастыру әдістерін көрсету;
✓ Оқушылардың адамгершілік санасын қалыптастырудың әдіс- тәсілдерінің
критерийлері мен мүмкіндіктерін анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте адамгер-шілік
сананы қалыптастыру әдіс- тәсілдері теориялық және тәжірибелік тұр-ғыдан
тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: Оқушыларда адамгершілік сананы
қалыптастырудың әдіс- тәсілдерін анықтайтын әдістемелер сарапталып зерт-
теулер жүргізу негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі адамгершілік сана туралы ғылыми дерек-терді
кешенді жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты
негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік
стандарттары, оқу бағдарламалары.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Адамгершілік - рухани тәрбиенің маңыздылығы
1. Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыс-тыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған катего-
рияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайым-
дылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы
басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категория-
ларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк -
адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне
субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi
отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-
әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе
алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие болмаған жерде
адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптас-тыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, бала мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi.
Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау, әр уақытта
жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек қылсаң, - дейдi
Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң
жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы
сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы,
осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес.
Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момыш-ұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк- халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап,
елiнiң тiлi мен мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы
перзенттерiн мақтан тұтып, қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк - бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, иманды-лық
пен адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық - халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жарал-ған”
деп, оны ерекше қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап:
ешбiр адам баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр
дейдi. Олай болса балаларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке
баулуымыз қажет.
Қайырымдылық - “Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-
салтын зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия
халықтарына қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету,
баланы аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық –
кең мағыналы ұғым екенiн балаларға түсiндiруiмiз қажет”.
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм- адам-
заттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл- Фараби
айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының бiрi-
тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын заты
емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”- деп
адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi - өмiрдiң
өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгер-шiлiк
тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi-
адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы
аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық
тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары
қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк
ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк – қоғамдық өмiрдiң объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай
белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым .
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде балабақшаларда
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа
тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң
бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында
ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады.
Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң
ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет
орасың, әдет ексең – мiнез орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет
адамның мiнез–құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез
қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет
екенiн атап көрсеткен.
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi жақсылық
жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып
табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының
құрамына енедi. Олар балалардың бiлiм алуына және балаларды практикалық
қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында бала
жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер бала өз-өзiне сенбесе, оған оқуда
болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Баланың
пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор
әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып балаларының адамгершiлiк мәдениетiн
тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi-
мұғалiмнiң балаларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру
жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде
тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. “Әдет - дейдi А.Макаренко әрдайым
жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс
ұйымдастыру қажет”.
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында.
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр
сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты
болады.
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат - бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру
емес, жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қаты-насқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық
тұлға. Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi.
Ал педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам
өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және
адам қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке
бас. Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi
фактор бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн Балалардың қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
Балалардың дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
Балалардың адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi.
Адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы әрекеттердi
ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет пен
қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгер-шiлiк мотивi
мен мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрып-тай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғым-дарды
саралап, санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәде-ниетiнiң
толысқан сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра
отырып өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы,
формасы, әдiс-тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола
алады.
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа берiлген
күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн мораль
элементiнiң тұрғысында қарастырады.
1.2. Адамгершiлiк тәрбиені баланың бойында қалыптастырудың тиiмдi әдiс –
тәсiлдері
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі ұғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені бұл жөнінде әр түрлі көзқарас-
тардың бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне бер-
ген анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады. Т.Е.Конникованың анықта-масы
бойынша — бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие
мақсатына жету. И.С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдісі — бұл жеке
адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісін
тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-әреке-тінің өзара байланыс тәсілдері
деп тұжырымдайды.
Тәрбие әдіс ұғымы туралы мұнан басқа да бірсыпыра анықтамалар бар. Осы
анықтамаларға қарағанда шамасы әрбір автор тәрбие әдісі туралы ұғымды
өзінің зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйеніп түсіндіретін сияқты. Бірақ,
біздің байқауымызша, әр түрлі анықтамалар бір мақсатты көздейді, демек, бұл
сананың дамуына, баланың мінез-құлық тәжірибесінің қалыпта-суына әдістің
тәрбиелік ықпал жасауы.
Сонымен, әр түрлі авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қортынды
жасауға болады. Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленуші-лердің өзара
байланыс іс-әрекеттерінде балалардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына
бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықта-ма ынтымақтастық
педагогика талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика педаогпен мен
балалардың, бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді,
табысқа жеткізеді.
Тәрбие жұмыстарының әдістері тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және
мазмұнына, балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, олардың тәрбиелік
дәрежесіне байланысты. Тәрбие әдістері тәрбие жұмысының мақсаттары және
мазмұны анықталады, ал мақсат әдістің бас критерийі.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушыларды мінез-
құлықтың қоғамдық нормасына үйретуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға және
олардың іс-әрекеттерінінде құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы
қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші балаларға педагогикалық ықпал
жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын да қолданады.
Тәсіл әдістің құрамды бөліктері, әрбір әдістің тәсілдері болады. Мысалы,
үйрету мен жаттықтыру әдістерінің тәсілді нұсқау, көрсету, машықтандыру,
тапсырма т.б. Нақты тәрбие барысында әдістер мен тәсілдер арасында нақты
шекара жоқ, ол құбылмалы (өзгергіш), жылжымалы болады.
Тәрбие құралдарына іс-әрекеттерінің түрлері, көрнекі құралдар, көптеген
коммуникация құралдары, педагогикалық ықпал жасау құралдары (мұғалім, ата-
ана, ересек адамдардың сөзі, олардың өнегесі т. б.) жатады. Тәрбие мақсаты
жемісті болу үшін осы құралдарды тиімді пайдалану қажет.
Бала тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету — тәрбиенің негізі
құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С.Макаренко өз тәжірибесінде
тәрбиедегі шешуші рөл атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар емес, керісінше
олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткені.
Адам еңбектің, танымның, қарым-қатынастың субъектісі ретінді іс-әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері құралдары болып
табылады.
Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әр түрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40- жылдардың
соңында 50-жылдардың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблема-сын
шешуде зор үлес қосқан педагогтар Н.К.Гончаров, Т.Е.Конникова,
И.Т.Огородинков, Н.И.Болдырев, И.С.Марьенко, Г.И.Щукина, В.А.Сластенин т.
б. 60-жылдардың екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін
жіктеуде Советская педагогика журналының беттерінде бірнеше талас
пікірлер айтылып келді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің ІІ-ден астам түрлері бар.
Солардың ішінде Т.Е. Конникова, Г.И.Щукина және С.В.Сластенин жасаған
тәрбие әдістері жіктеуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу білім беретін
мекемелерде қолданылып келеді.
Герцен атындағы Санкт-Петербург мемлекеттік педагогикалық инсти-тутының
ғалымдары (Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина) жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3
топқа бөлінеді.
Бірінші топ - тәрбиеленушілердің іс-әрекеттеріндегі, қарым-қатына-
сындағы, мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалптастыру әдістері: талап,
қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтығу, арнайы тәрбиелік ситуация.
Талап - мінез-құлық, нормасының көрінісі, балаларды әлеуметтік тәжірибеге
қатыстыру. Талаптың ынталандыру және тежелеу функциялары бар. Ынталандыру
функциясы - бұл жұмысты бастау және аяқтау. Тежелеу - басқа адамдардың
жұмысына кесел келтіретін әрекетті тоқтату.
Қоғамдық пікір - бұл ұжымдық талаптың бейнеленуі, ал талап — нақты
міндет, оны іс-әрекеті процесінде орындау қажет. Ұжым мүшелерінің
байымдауы, баға беруі — бұл қоғамдық пікір, ұжымының еркі және күші.
Ұжымдық тәрбие субъектісі, педагогтың тірегі. Үйрету, жаттықтыру - бұл
мінез-құлық нормасына сәйкес оқушыларды қажетті дағдыға, әдетке төселдіру.
Тәрбие үйретуден басталады. Мысалы, баланың мезгілімен жатуы, өз
мүліктерін, жұмыс орнын тәртіпке келтіріп ұстауы т. б.Үйрету әдісі баланың
орындағыштық, сыпайылық (инабаттылық), мұқияттылық, табандылық сияқты
қасиеттерін қалыптастырады. Балалардың өмір тәжірибесі кеңейіп, санасы
дамыған сайын, үйрету әдісі өзінің алғашқы маңызын жойып, басқа әдістермен
бірігеді. Мысалы, бұл әдіске өте жақын жаттықтыру әдісі.
Жаттықтыру әдісі—бұл әр түрлі ситуацияда оқушылардың моральдық
тапсырмаларды орындауы. Жаттықтыру әдісінің, ұжымның мүддесімен,
талаптарымен қабысуы қажет. Мысалы, кез-келген тәрбиелік шараларды
мезгілінде бастау балаларды тәртіптілікке, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Яғни,
мерекелік ертеңгіліктерде өлең айтулары, топталып билеуі, кімнен кейін
тақпақ атуы керектігі балаларды жауапкершілікке жаттықтырады. Үйрету және
жаттықтыру әдістерінің тәсілдері: нұсқау көрсету, машықтандыру, тапсырма.
Тәрбиелеуші ситуация жеке адамның жағымды әрекеттерінің және
қылықтарының қалыптасуына ықпал етеді. Бұл әдіс тәрбиешілер және
тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасайды. Екінші
топ. Жеке адамның санасын қалыптастыру әдісте (ұғым, байымдау — пікірін
айту, баға беру, сендіру).
Бұл топтың әдістері: саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу, пікірталас
лекциялар, өнеге.Бұл әдістердің балалар санасына ықпал жасауда маңызы өте
зор. Осы тұрғыдан балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық нормасына қатыстыру
қажет, ал бұл балалардан осы нормалар жөнінде білімді, байымдауды, баға
беруді талап етеді. Бұл жағдай жеке адамның өмірлік позициясын, яғни
көзқарасын сипаттайды.
Әрбір әдістің мақсаты мен мазмұны педагогикалық оқу құралдарында жақсы
жазылған. Сондықтан мысал ретінде тек қана әңгіме және пікірталас
әдістеріне тоқталамыз.Әңгіме — бұл балалардың санасын қалыптастыру
әдістерінің бірі. Балалар әңгіме әдісінде саяси, этикалық, эстетикалық
мәселелерді талдауға белсене қатысады, олардан тиісті қорытынды шығару үшін
ойланады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісі кез-келген мәселеде ұқыпты дайындықты талап етеді. Әңгіме
әдісін іске асыру үшін мыналарды ескеру керек:
1 Тақырыптың көкейтестілігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың
мүддесіне жауап беруі тиіс. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшелік-
теріне сәйкес баяндалуы қажет.
3 Әңгіменің тақырыбына сәйкес техникалық құралдарды тиімді пайда-ланған
жөн.
4 Балалар үшін әңгіме тартымды, қызықты болуы керек: жаңалық, балаларды
зеріктіретін артық сөздерден аулақ болу, бір нәрсені қайталай беру
наразылық туғызады.
Үшінші топ — мадақтау және жазалау әдістері. Өткізілетін тәрбиелік
шаралардың сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде, адамгершілік
тәрбиесінің әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау және
жазалау әдістері пайдаланылады. Мадақтау тәрбиеленушінің іс-әрекетінде және
мінез-құлқында белсенділікке ынталандырады. Жазалау-баланы өзінің теріс
мінездері үшін ұялтады, оның теріс қылықтарын тежейді.
Сонымен, Санкт - Петербург педагогикалық институтының ғалымдары жасаған
тәрбие әдістерінің жіктеуінде ең алғашқы рет баланың адамгершілік санасы
мен мінезі туралы анықтамалар берілген. Бірақ бұл екі ұғым тығыз бірлікте
қалыптасуы қажет.Айрықша қолданылатын III топтағы әдістер жарыс, мадақтау,
жазалау деп тұжырымдайды В.А.Сластенин, Т.Е. Конинкова т. б.Жарыс -
балалардың ұжымда іс-әрекетін ұйымдастыру және ынталандыру әдісі. Ұжым
жарыстың барысында өзінің жетістігі және жарысушы ұжымдардың табысы үшін
әрекет жасайды. Жарыс балалардың , әсіресе енжар балалардың белсенділігін
арттырады, жауапкершілігін, ұжымшылдығын дамытады. Жарысты ұжымдық және
дара түрінде өткізуге болады. Ұжымдық түрге балалардың топтар арасындағы
жарыс жатады. Мұнда негізгі мақсат-ар-намыс, құрмет үшін күресу. Жарыстың
дара түрлері: жыл мезгілдер туралы жақсы әңгімелер сайысы, жақсы әндерді,
билерді орындау сайысы т. б. Кейде жарысты дәстүр түрінде де пайдалануға
болады. Мысалы: а) үйге берілетін тапсырмасын үнемі орындау. Мадақтау - бұл
баланың жағымды; мінез-құлқын ынталандыру құралы. Егер бала өзінің
жетістігін және ұжым алдындағы жауапкершілігін сезе білсе, онда мадақтаудың
құндылығы арта түседі. Орынсыз мадақтаудан балада мен-мендік, тәкаппарлық,
дандайсушылық туады. Сондықтан мадақтау үшін жеткілікті мәліметтер
керек.Жазалау - бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалауда жабырқаңқылық
болмайды, ол болған қателікке қайғыру дейді А.С.Макаренко. Жазалау үшін
оның шындығын толық білу, сонымен бірге ұжым пікірі жазалау жағында
болғанда ғана баланы жазалауға болады. Күдіктеніп немесе ұжымның пікірсіз
жазалауға болмайды. Жазалауда жеке адамның абыройын төгіп, балағаттау,
қорлау ешқандай моральдық нормаға сыймайды.
IV топтағы әдістердің ішінде педагогикалық бақылау және психологиялық
сұрақтарды еске алған жөн. Педагогикалық бақылаудың бірнеше түрлері бар.
Олар: тікелей бақылау, ашық бақылау, жасырын бақылау, қысқа мерзімді
бақылау; ұзақ мерзімді бақылау т. б.
Тікелей бақылау зерттеуші мен объект арасындағы бақылау арқылы тікелей
байланыс, қатынас.Ашық бақылауды қатысушылар біледі. Жасырын бақылауды
телидидардан, жасырын дыбыс жазу, арақашықтық (дистанциялық) бақылау үшін
тура микрофон байланысы көмегімен жүргізуге болады.Қыска мерзімде бақылау
сабақ, сабақтан тыс және толық жұмыс күні барысында жүргізіледі.Ұзақ
мерзімді бақылау жыл бойында жүргізіледі.Жеке адамның тәрбиелілігін
(әдептілігін) зерттеуде бақылау әдісін қолдану үшін нақты бағдарлама
жасалады. Осыған орай, фактыларды жазу жүйесін ойластыру, оларды бақылау
күнделігіне, бақылау картасына жазып отыру қажет.
Психологиялық сұрақтар ұжым мүшелері арасындағы қатынастарды, жолдастық
құштарлықты немесе теріс қатынастарды анықтайды. Мұндай сұрақтар дер
кезінде қайшылықты анықтауға және оны іскерлікпен шешуге мүмкіндік береді.
Тәрбиенің нәтижелерін анықтауда мынадай көрсеткіштер еске алынады:
оқушылардың моральдық норманы игеруі; мемлекет заңдарын білу және сақтау:
сынып пен мектептің қоғамдық өміріне қатысуы; біздің еліміздегі және
шетелдердегі жағдайларды бағалай білу. Сонымен, әрбір тәрбие әдістерінің
мақсаты оқушыларды адамгершілік қөзқарасқа сендіре білуге, жеке және
қоғамдық өмірдегі мінез-құлық нормаларын меңгеруге үйретеді.
Айта кету керек, басқа да толып жатқан тәрбие әдістерінің жіктеулерін
жасауда бірсыпыра үлес қосқан ғалымдарға В. И. Коротов, В.А.Каспин,
И.С.Марьенко т.б. жатады. Олардың жіктеулері де оқыту мен тәрбие процесінде
еске алынады.
Не себепті осы уақытқа дейін тәрбие әдістерінің бірыңғай ғылыми
негізделген жіктеуі болмай келді?
Оның себебі, біріншіден, тәрбие әдістерінің жіктеуін жасауда бірыңғай
пікірдің жоқтығы толық дәлел бола алады; екіншіден, тәрбие өте күрделі
процесс, ол әр түрлі әдістердің өткізілетін тәрбие шараларының мақсаттары
мен мазмұнына сәйкес келуін талап етеді.
Ушинскийдің педагогикалық жүйесінің негізіне халықтық идея жатады.
Халықтық деп Ушинский оның тарихи дамуымен, жағырафиялық, табиғи
жағдайларымен қалыптасқан әрбір халықтың өзіндік ерекшелігі деп түсінді.
Әрбір халық, Ушинский айтқандай, басқа халықтардан өзінің мінез-құлқының,
тілінің және басқа да өзіндік тарихи қалыптасқан әрбір халықтың
ерекшеліктері, бейімдіктері, қажеттіліктері оның халықтық деп аталынатын
мәнін құрайды.Ушинский халықтың әруақытта тиімді ұйымдасқан тәрбиесінен
арқа сүйеуге қажетті бастаманы көре білді. Осыған байланысты барлық елдер
мен халықтар үшін тәрбие жүйесін бірдей етіп көрсетудің кез-келген
әрекетіне ол негізсіз және зиянды деп қарсы болды.Халықтық идея Ушинскийдің
түсінігінде терең демократизммен ерекшеленеді. Ушинский қоғамның жоғарғы
бөлігіне тән халыққа аристократиялық — өркөкіректікпен қарауға қарсы болды.
Өте дөрекі, сүреңсіз бұқара халықты “ерекше шығармашылық күштің, тамаша
өлмейтін құндылықтардың қайнар көзі” дей келіп, ол “қарапайым” халықты
жоғары қояды және терең бағалайды. Ушинскийдің түсінігінде, халықтыққа тән
келесі белгісі – бұл жұртшылық. Тәрбиенің халықтық идеясы өз айналасына
ауқымды атмосфераны талап ететіндігі және өзіндік кең қоғамдық элементтерді
қатыстырусыз іске асуы мүмкін еместігіне Ушинский сенімді болды.Ушинский
былай деп жазды: “Халықтың өзі және оның ұлы адамдары болашаққа жол
қалауда: тәрбие тек ғана осы жолмен жүреді...”. Ушинский Халықтық идеяны
басшылыққа ала отырып, халық ағарту ісі халықтың қолында болуы керек, ал
балаларды оқыту ісі олардың ана тілінде іске асуы қажет, ол халықтықтың ең
айқын көрінісі болып табылады деген қорытындыға келді.
Балаларды өз ана тілінде оқыту мүмкіншілігінен айыру оларды қолайсыз
жағдайға олардың рухани күштері мен қабілеттіктерінің жемісті дамуын
қамтамасыз ететін ең негізгі құралынан айырған болар еді.К.Д.Ушинский
жанұяда, балалар бақшасында және мектепте оқыту және тәрбиелеуді ана
тілінде іске асыруға аянбай табандылықпен күресті. Бұл алдыңғы қатарлы
демократиялық талаптар болатынды. Ол басқа тілде оқытатын мектеп балалардың
күштері мен қабілеттіктерінің табиғи дамуын тежейді, ондай мектеп
балалардың және халықтың дамуы үшін әлсіз және қажетсіз екендігін
дәлелдеді.Ушинскийдің пікірінше, ана тілі “халықты әлі де кітаптар,
мектептер болмаған кезде де оқытқан және өркениет пайда болғаннан кейінде
оны оқытуды жалғастырған ұлы халықтық тәлімгер болып табылады”. Осыдан
келіп, ана тілі “негізгі құрал болып табылады, оның көмегімен біз
идеяларды, білімдерді меңгереміз, одан кейін шәкірттерге береміз”.
К.Д.Ушинский элементарлық білім берудің басты міндеті ана тілін меңгеру деп
есептеді.
Ушинский ерте кезден бастап, балалардың тілі мен ойын дамыту туралы
құнды кеңестер берді, бұл кеңестер күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Тіл дамыту ойлауды дамытумен байланысты екендігін дәлелдеді, ой мен тіл
бірлікте болатындығын көрсетті: тіл-ойды сөз арқылы беру.Ұлы классик —
педагогтің халықтық идея, ана тілінің болашағы туралы айтқан қағидаларының
бүгінде маңызды, күн тәртібінен түспей отырған мәселе екендігін атап өткен
жөн. Ұлттық идея, ана тілі мәселесі қай кезде де өміршең, өзекті мәселе
болып келгендігін аңғару қиын емес.К.Д.Ушинский “Ана тілі” атты белгілі
мақаласында былай деп жазды: Тіл – бұл өмірі өткен, бүгінгі өмір сүріп
отырған болашақтағы халықтың ұрпағын бір ұлы тарихи тұтастыққа біріктіретін
ең өміршең, дәмді және берік байланыс. Ол тек ғана халықтың өміршеңдігін
білдіріп қоймайды, ол өмірдің өзі. Егер халықтың тілі жойылса, халық та
болмайды.
Адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен тәсілдері.
Тәрбиенің мақсаты қоғамның пайдалы мүшесі жеке тұлғаны адамгершілікке
тәрбиелеу деп түсінді Ушинский. Адамгершілік тәрбиесіне Ушинскийдің
педагогикасында негізгі орын берілген. Адамгершілік тәрбиесі ақыл-ой және
еңбек тәрбиесімен тығыз байланысты. Адамгершілік тәрбие-сінің негізгі
құралы Ушинский оқыту деп есептеді. Ол оқытудың тәрбиемен тығыз
байланыстылығын айта келіп, оқытудың тәрбиелік сипатының ерекше мәнін
дәлелдеді. Ушинский барлық оқу пәндері өте бай тәрбиелік мүмкін-шіліктермен
ерекшеленетіндігін атап көрсетті.
Халық мектебінің оқу пәндерінің ішінде ол ана тілін ерекше бағалады және
ана тілін меңгере отырып, балалар тек ғана білім алып қоймайды, сонымен
қатар халқымыздың ұлттық санасымен, оның рухани өмірімен, моральдық
ұғымдарымен және түсініктерімен танысады.К.Д.Ушинский адамгершілік
тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі сендіру деп түсінді, көп жағдайда
балалардың санасына жетпейтін орынсыз өсиет айтудан және үгіттеуден
сақтандырды.К.Д.Ушинский адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі
сендіру деп түсінді, көп жағдайда балалардың санасына жетпейтін орынсыз
өсиет айтудан және үгіттеуден сақтандырды. К.Д.Ушинский балаларда әдеттерді
қалыптастыруға ерекше мән берді. Әдеттерді тәрбиелеу ісінде ол өте қажетті
заңдылықты анықтады: неғұрлым адам жас болған сайын, солғұрлым оның бойында
әдет тез қалыптасады және солғұрлым тез жоюға болады және неғұрлым қарт
болған сайын әдеттерді жою, солғұрлым қиындай түседі. Ушинский балаларда
пайдалы әдеттерді тәрбиелеу бойынша көптеген құнды кеңестерді ұсынды.
Ушинскийдің әдеттерді тәрбиелеу туралы ұсыныстары мен кеңестері күні
бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.Ушинскийдің пікірі бойынша, адамгершілік
тәрбиесінің құралдарына төмендегілерді жатқызды:
1) оқыту (бұл жағдайда оның оқу кітаптарының мәні орасан ерекше, оларды
тіл дамыту, білімді хабарлау және адамгершілік тәрбие орынды ұштасады);
2) педагогтің жеке басының үлгісі (“бұл жас рух үшін ешнәрсемен
өзгертуге болмайтын күн көзінің жарқын сәулесі”);
3) сендіруге ерекше мән берді;
4) балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу (педагогикалық такт);
5)ескерту шаралары;
6) мадақтау және жазалау.
Адамгершілік тәрбие балаларда адамдарды құрметтеу және оған
сүйіспеншілікпен қарау, олармен ізгілік, жағымды, әділ қарым-қатынас жасай
білу.Ушинский этикалық көзқарасының жағымды белгілерін және оның
адамгершілік тәрбие теориясын атай отырып, сонымен бірге біз оның
адамгершілігі дінмен бірігетіндігін ескертуіміз қажет. Бірақ оның дінге
көзқарасының өзгергендігін атап өтпеу дұрыс болмаған болар еді.Егер
Ушинскийдің адамгершілік тәрбиеге көзқарасында алғашқы кезде діни сипат
басым болса, одан кейінгі көзқарасында адамгершілік тәрбиеде басты орынды
азаматтық міндеттерге, қоғамдық борыш сезімі билеген өз отанының белсенді
азаматын даярлауға берілді.Ушинский адамның дұрыс дамуының негізгі шарты
еңбек деп есептеді. Өзінің “Еңбек, оның психикалық және тәрбиелік маңызы”
атты мақаласында ол еңбекті материалдық құндылықтарды жасаудың және адамды
дене, ақыл-ой, адамгершілік жағынан жетілдірудің басты факторы да болып
табылатындығын атап өтті.
Балаларды адамгершiлiкке, еңбексүйгiштiкке тәрбиелеуде көркем
шығарманың маңызы зор. Балалар ой-санасын дамытуға, мiнез-құлқын
қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармаларын-дағы
кейiпкерлердiң өмiрi мен iс-әрекеттерi де үлкен әсер етедi. Әсiресе, мектеп
жасына дейінгі баланың өздерiнiң жас шамаларына қарай ертегi, аңыз-
әңгiмелердi, батырлар туралы шығармалардықызыға тыңдайды.
Адамгершiлiк тәрбиесi дегенiмiз –балалардың бойында мiнез-құлықтың
белгiлi бiр сипаттарын қалыптастыру және оларға өздерiнiң бiр-бiрiне,
жанұясына, басқа адамдарға, Отанға, мемлекетке деген қатынасын анықтайтын
мiнез нормалары мен ережелерiн дарыту жөнiнде педагогтердің арнаулы мақсат
көздеген қызметi.
Тәрбие жүйесiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң бiрi бала адамгершiлiгiнiң
дамуы, оның рухани-адамгершiлiк дүниесiндегi елеулi өзгерiстер болуы тиiс.
Бұл факторлар балалардың кәдiмгi және күрделенген жағдайлардағы
адамгершiлiк мiнез-құлықтарының тұрақты болуынан, ересектердiң сырттай
бақылауынан салыстырмалы түрде тәуелсiз болуынан, өз қылықтарының
адамгершiлiк салдарын болжай бiлуден, iштей бақылау сезiмiнiң – ождан,
қылықтың моральдық жағын және өзiн адамгершiлiк қасиеттердiң иесi ретiнде
сезiнуiнен көрiнедi.
Адамгершiлiк қасиеттердiң жетiлуi – тәрбие жүйесiнiң нәтижесi және
тәрбие жұмысы тиiмдiлiгiнiң негiзгi критерийi.
Шындығында оқу іс-әрекеті – алуан түрлi ұжымдық қимылдар мен
тебiренiстердiң, адамгершiлiк өзара қатынастардың тәжiрибесiн жинақтайтын
орын. Оқу іс-әрекетінде балалар өздiгiнен жұмыс iстеуге үйренедi. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшiн өз күш-жiгерiн өзгелердiң күш-жiгерiмен
салыстыру, өз жолдастарын тыңдап, түсiнудi, өз бiлiмiн басқалардың
бiлiмімен салыстыру, өз пiкiрiн дәлелдеу, бiреуге жәрдемдесу және оның
жәрдемiне сүйенуi қажет. Тәрбиелiк жағынан алғанда балабақшада өтілетін оқу
іс-әрекеттерінің барлығының маңызы бiрдей.
Iс-әрекеттiң барлық түрiне деген құштарлықты пайдалана бiлу, оның сана-
сезiмiн арттыра түсуге көмектеседi. Сонымен бірге, табиғат бұрышындағы
балықтарды, құстарды күтіп, баптау, топтағы өсімдіктерді күту,
өсімдіктерден гербарий жасау жолдарымен таныстыру арқылы балалардың
қамқорлық, мейірімділік, аяушылық сезімдерін туғызуға болады.
1.3.Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру
бірлігі
Тұлға сана мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негізінде
қалыптасады. Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-
қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын,
адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін
түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуаияда мінез-құлық
тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің
үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік
түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды
маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз
ете алмайды.
Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және
тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі. М. Неймарктің айтуы бойынша
адамгершілік деңгейі балалардағы физи-калық және саналылық мүмкін-
діктеріне дейін жеткен жоқ, бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін
көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол
тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жа-ғынан мақсатқа байланысты
қоғам норма-лары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы
келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол азамат болуы керек.
Үлкендердің тәрбиесін жеткін-шектерге саналы түрде жеткізу керек. А.
Харче дұрыс айтқан екен, жеткіншектердің психологиялық терри-ториясында
байланыс орнату керек. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай жасау
керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызық-тыратын болсақ,
мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін. Жеткіншектің моральды пси-
хологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және тәрбиешінің
тарапынан талап-тарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра бағаласа, ал
екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем баға-ламайды. Мұндай олқылықтар
неміс психологы А. Пассаковскийдің психо-логиялық зертте-улерінде жақсы
талданған. Оңтайлы өзін-өзі бақылау – бұл бұкіл тұлғаның қызметі. Бірақ
психо-физиологиялық көзқарас жағы-нан екі механизм ерекше қажетті көрінеді:
инстинкті-эмоционалды механизмдердің толу деңгейі немесе эмоционалдық
толу, тағы да танымдық салалардың бірлігі және теңдігі деп жазады
польшалық психолог Я. Рейховский. Сонымен қатар жеткіншектік әлеуметтік-
адамгершілік бейімделу проце-сінде жыныстық жетілудің әсер ету
мүмкіншілігін ұмытпауымыз керек. Бұл көбіне буржуазды психологтарға тән
мінез. З. Фрейдтің әсер етуі арқылы оқылатын оқуларда психологиялық
концепцияларда ерекше бұл тенденция байқалады.
Нефрейдтік концепциялардың әсер етуі, әсіресе, батыс психологиясында
қатты байқалады. Мысалы, француз психологы Г. Мендель осы мәселеге
байланысты көзге ерекше түсетін екі оқулық басып шығарды: Әкеге қарсы
көтеріліс, Ұрпақ дағдарысы. З. Фрейд тағы да танымал болды. Ол баланы
әлеуметтік даму мәселе-сін қарастырып, жыныстық иденти-фикациясына көп
көңіл бөлді. Ұл бала идентификация кезеңінде әкесімен болуы тиіс. Сонда
ғана онда сверх-Я қалып-тасады (моралды сана). Жеткіншектің
адамгершілікті тәуелсіздігі, біріншіден ақпаратты-бағалаушы сана аймағында
байқалады (адамгершілік түсінігі, көрініс, идеалар). Жеткіншектердің
моралды түсініктерін зерттеген В.А. Крутецкийдің айтуы бойынша бұл жаста
жоғары адамгершілікті сана деңгейі байқалады екен. Бұл жаста адамгершілік
идеалы, жалпыланған көріністер бірлігі ретінде көрінеді. Рационалды-моралды
идеалы бар тұлға адамнан көп жоғары тұрады. Тұлғада жоғары идеалдардың
қалыптасуы, рационалды ойлау және терең эмоцио-налды негіздің дамуын
шамалайды. Адам-гершілікті баға идеалдардағы ойлау мен сезім бір-бірімен
өзара әсер ету арқылы байланысқан. Бұл байланыста қыздар мен ұлдар
идеалдарының нақты ерекшеліктері көрсетіледі. Жеткіншек ұл балаларда идеал
ережеге сай жалпыланған мінез көрсетеді, рационалды ойлауға көп сүйенеді.
Қыздар көбіне өзін қоршаған ортадан идеалын табады. Ал ұлдар үлкен, кең
диапазонда із-дейді. В.А. Сухомлинскийдің айтуы бой-ынша шындық сезімі ар
дауысына сүйеніп, оларда терең болып келеді.Л.М. Архангельский көрсеткендей
“идеалда қоғам мен тұлғаның жетілуінің обьективтілігі қажеттілігі
көрсетіледі. Сондықтан “идеал” түсінігі шындықтың жалпылама көрінісінің
идеалдарынан көрінеді. Бұл жағдайда идеалдың саласы ойлану мазмұны және
нақты - тарихи мазмұнымен бітпейді. Абстрактілі логика болып қалып, идеал,
ертегі кейіпкерін, яғни үлкен, орасан, зор күшке ие, бірақ ол күшін жұмсай
алмайды, өйткені қайырымды өмірге әсер ету күштерінен айырылған – ерлерді
еске түсіреді, оларға белгілі бір табиғи күш әсер етіп, халыққа көмектесіп,
шын ниетімен жұмыс істеуі көрсетіледі. Адамгершілікті идеал – образында да,
осы жағдайға ұқсас сюжет. Нақты көріністерді көрсететін адамдық
белсенділікке ие “образ” болуы керек. Идеал тек ғана ойланып қоймайды,
индивидтің эмо-ционалды-сезімтал жағдайында өтеді. Адам идеалды, өзінің
жеке рухани жылылық мөлшері етіп қалайды. Одан өзінің “мен” көрінісін
көреді. Тек осындай жағдайда ғана, адамгершілікті идеал тұлғаның
қалыптасуында, ерекше орын алады. Адамгершілік идеалдық “саналылығын” іздеу
жолында. Әрбір тарих бұрылысында идеал, адамның, екінші бір кісіге деген,
саналы принциптерінің қарым-қатынасы ретінде қызмет еткен. Идеалсыз
тұлғаның әлемдік дамуы, яғни әлеуметтік тәжірибесінің жалпылығы жоқ болар
еді.
А.Н. Леоньтев бойынша заттық сезімдердің пайда болып дамуы эмоционалды
константтың әр түрлілігін, эмоционалды қатынастардың қалып-тасуының
мықтылығын көрсетеді. Міне осындай қорытындылардан кейін сезім әртүрлі
түрлерге бөлінеді. Адамгершілік сезімі туралы айтатын болсақ, ол адам
шындықты қабылдаған кезде интел-лектуалды сезім іс-әрекеттің түрлеріне
эмоционалды көріністер.
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді. Бұл
жеткіншектердің күш салудың арқасында жүзеге асады.Жеткіншектердің есею
сезімінің пайда болып, оның қатаюына, физикалық және рухани күшінің өсуіне
көмектеседі.Идеал – кәсіби әрекеттің пайда болып, таңдауда елеулі әсер
етеді. Ол өзінің күшіңді жұмсау керек аймағын ажыратып алу.
Идеал – адамгершілік құнды-лықтарды таратып, қолдау кезінде макси-малды
жалпылама көрініс көрсетеді. Кей кездері ол жағымсыз ретінде шығарады. Ал
бірде мүлдем шынайы емес түрде көрінеді. Көптеген психологтар мен
философтар моралды сананың дамуын негізгі үш топқа бөледі: ішкі моралды
деңгей, мұнда бала эгоистикалық түсі-ніктерден шығып, белгіленген
ережелерді орындайды; конвер-генционалды мораль – сыртқы мінез-құлық
нормаларынан бағыт-талған және автономды мораль, яғни ішкі автономды
қағидалар жүйесіне бағыт-талған. Алайда бір кезеңнен екінші кезеңге өту
қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы. Моралды сананың күші – оның негізгі
постулаттарының категориялылығы мен универсалдылығында. Адамгершілік ағза-
ларын меңгере алуы үшін балалар – альтернативті, дихотомикалық ойлай білуі
керек: жақсылық пен жамандық, жақсы немесе жаман және үшіншінің болуы
мүмкін емес. Қарапайым адамгершілік нормаларын меңгере алмаған бала еш-
қашан қандай да болсын ережелерде де, адамгершілікті адам болуы мүмкін
емес. Бірақ адамгершілік тиым салумен тіркеу жүйесіне қосылмайды. Моральдық
норма мен ережелердің бастаулары қайдан шыққан болса да, адамгершілік
шешімі мен онымен байланысты жауапкершілік пен тәуекел тек жеке дара
болады. Адам-гершілігі бар ересек адамдардың өзі бала-ның ненің жақсы?
ненің жаман? деген сұрағына бір нақты жауап бере алмайды, яғни бір жағдай
оның контексіне қара-мастан әртүрлі бағалануы мүмкін осыдан барып бағалау
немесе өзіндік бағалау, моральды таңдау қиындығы туындайды. Нағыз
адамгершілікті адам өзіне қатты талап қойғыш, сонымен қатар басқаларға
төзгіш, әрі жұмсақ болады. Басқалардың келеңсіз әрекеттерін талдай отырып,
сол әрекетті жасаушы адамға теріс баға беруден қашып, оның орнына өзін
қойып, жағдайын жеңілдететін жолдарын іздес-тіреді. Ал керісінше жазулы
моралистер басқаларды қатал сын айтып, өзіне жұмсақ қарайды. Бұл оның ойлау
стиліне байланысты. Адамгершілік тұлғасына сәй-кес моральді мінез-құлық
стилін қалып-тастыру бірнеше ретті автономды алғы-шартқа сүйенеді. Ол
біріншіден нақты ақылдың дамуы, қабілет, қабылдау сәйкес норма және
қылықтарды қолданып, бағалау деңгейін; екіншіден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Адамгершілік сананы қалыптастыру әдістері
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім:
І. Адамгершілік - рухани тәрбиенің маңыздылығы
1.1. Адамгершілік ұғымының теориялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
1.2. Адамгершiлiк тәрбиені баланың бойында қалыптастырудың тиiмдi әдiс –
тәсiлдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3.Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ. Адамгершілік сананы қалыптастыру әдіс- тәсілдері
2.1. Сана қалыптастыру
əдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..23
2.2. Адамгершілік сананы қалыптастыру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік санасын қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..30
ІІІ. Практикалық бөлім
3.1 Дүниетану сабақтарында 2-сынып оқушыларының адамгершілік мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған эксперимент жұмысының мазмұны мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда мектеп тәжірибесінде
қолданы-лып жүрген тәрбие әдістерінің бірыңғай жүйесі
қалыптасқан. Әдістер-ді тиімді пайдалану және тұлғаға жасалған
ықпалдың нәтижелі болуын қамтамасыз ету мақсатын көздеп
топтастырады. Әрбір әдістің өзіне тән белгілері, ерекшелігі, міндеті,
бір-бірімен байланысы да топтастыруды, жіктеуді қажет етеді.
Ғалым- педагогтар Н.И.Болдырев, Н.Г. Гончарев, Р.Р. Королев
еңбектерінде тәрбие әдістерін сендіру, жаттығу, мадақтау және
жазалау
да қарастырады.
Жоғарыда келтірілген тәрбие әдістерін жіктеу түрлерінің қайсы-
бірін алсақ та, олар негізінен жеке тұлғаның қалыптасуындағы оның
мәні мен іс-әрекетін ұйымдастырудың маңыздылығына байланысты
дәлелдейді. Сол себептен де тәрбие әдістерін топтастыру немесе
жіктеу тәрбиенің мақсат-міндеттері мен мазмұнына байланысты
анықталады.
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу балалардың жас және
дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірбиесіне, педагогикалық
жағдаяттарға тәуелді. Мысалы, үйрету әдісі кіші мектеп
жасындағы балалар тәрбие-сінде жиі қолданылады. Үйрету әдісі
арқылы балаларды мектепте, отбасында әртүрлі іс-
әрекетіне дағдыландыруға болады.
Тәрбие жұмысында әр баланың даму ерекшелігін, жеке ерекшелі-
гін ескерген жөн. Тапсырма беру кезінде бала темпераменті
ескеріледі, мысалы, сангвиник бала қиыншылыққа кездессе, бастаған
ісін аяғына дейін орындамайды, сондықтан үнемі бақылап,
тапсырманы толық
орындауға үйрету, жаттықтыру қажет. Бұл әдістер оларды жауап-
тылыққа, кішіпейілдікке, ұқыптылыққа үйретеді. Ұжымның II-III даму
сатысында қоғамдық пікір, тапсырма, пікірталас, өзін-өзі бақылау,
өзіне-өзі баға беру, т.б. әдістер қолданылады. Балаларды арасында
моральдық ұғымдар элементтерін жете білмегендіктен, түрлі жағымсыз
әрекет бола-ды. Мұңдай педагогикалық жағдаяттарда этикалық
тақырыптарға әңгі-мелесу әдістері қолданылады. Тәрбие әдістерінің
көмегімен балалар-дың әртүрлі іс-әрекеттері ұйымдастырылады,
адамгершілік келбеті айқын-далып, дүниетанымы, көзқарасы,
қалыптасады. Барлық тәрбие әдістері бір-бірімен өзара байланысты,
тәрбие жұмысына игі әсер етеді, балалардың білімін, іскерлігін,
дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмір-ге, еңбекке баулиды.
Тәжірбиеде тәрбие жұмысының формасы, әдісімен қатар тәрбие
құралдары қолданылады. Оған: оқу еңбегі, қоғамдық пайдалы
еңбек, қоғамдық жұмыс, ойын, үйірме, сыныптан тыс жұмыс,
спортпен айналысу, көркем- өнерпаздар үйірмесі
жатады.Баланың әртүрлі даму сатысында олар өзгеріп отырады.
Мысалы: мектепке дейінгі кезең-де баланың негізгі іс-әрекеті ойын
болса, мектеп кезіңде бірінші орын оқу еңбегіне беріледі. Оқу
еңбегімен қатар, қоғамдық пайдалы еңбек, үйірме, спорт, т.б. іс-
әрекеттер маңызды орын алады. Бұл іс-әрекеттер-дің қай-қайсы да
жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Тәрбие теориясы мен тәжірбиесінде тәрбие тәсілі деген де
ұғым қолданылады. Тәрбие тәсілі- тәрбие әдісінің құрамды бөлігі
және жеке бөлшегі.Тәрбие процесінде сендіру әдісінің маңызы
зор және ол төмендегідей тәсілдер арқылы іске асырылады: сендіру,
көзін жеткі-зу, түсіндіру, әңгімелесу, баяндау, т.б
Зерттеу пәні: педагогика
Зерттеу объектісі: Бөкей ордасы ауданы, Т.Масин атындағы ОЖББМ- нің 2-
сыныбы
Зерттеудің мақсаты: халықтық педагогика негізінде адамгершілікке
тәрбилеуді қалыптастырудың тиiмдi жолдарын iздестiру, адамгершілік сананы
қалыптастырудың әдістерін қарастыру;
Зерттеудің міндеттері:
✓ Балалардың адамгершілік санасын қалыптастыру әдістерін көрсету;
✓ Оқушылардың адамгершілік санасын қалыптастырудың әдіс- тәсілдерінің
критерийлері мен мүмкіндіктерін анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте адамгер-шілік
сананы қалыптастыру әдіс- тәсілдері теориялық және тәжірибелік тұр-ғыдан
тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: Оқушыларда адамгершілік сананы
қалыптастырудың әдіс- тәсілдерін анықтайтын әдістемелер сарапталып зерт-
теулер жүргізу негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі адамгершілік сана туралы ғылыми дерек-терді
кешенді жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты
негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік
стандарттары, оқу бағдарламалары.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Адамгершілік - рухани тәрбиенің маңыздылығы
1. Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыс-тыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған катего-
рияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайым-
дылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы
басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категория-
ларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк -
адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен
дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа
қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне
субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi
отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-
әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе
алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие болмаған жерде
адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптас-тыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, бала мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi.
Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау, әр уақытта
жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек қылсаң, - дейдi
Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң
жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы
сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы,
осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес.
Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момыш-ұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк- халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап,
елiнiң тiлi мен мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы
перзенттерiн мақтан тұтып, қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк - бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, иманды-лық
пен адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық - халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жарал-ған”
деп, оны ерекше қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап:
ешбiр адам баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр
дейдi. Олай болса балаларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке
баулуымыз қажет.
Қайырымдылық - “Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-
салтын зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия
халықтарына қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету,
баланы аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық –
кең мағыналы ұғым екенiн балаларға түсiндiруiмiз қажет”.
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм- адам-
заттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл- Фараби
айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының бiрi-
тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын заты
емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”- деп
адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi - өмiрдiң
өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгер-шiлiк
тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi-
адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы
аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық
тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары
қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк
ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк – қоғамдық өмiрдiң объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай
белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым .
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде балабақшаларда
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа
тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып,
дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң
бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында
ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады.
Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң
ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет
орасың, әдет ексең – мiнез орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет
адамның мiнез–құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез
қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет
екенiн атап көрсеткен.
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi жақсылық
жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып
табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының
құрамына енедi. Олар балалардың бiлiм алуына және балаларды практикалық
қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында бала
жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер бала өз-өзiне сенбесе, оған оқуда
болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Баланың
пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор
әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып балаларының адамгершiлiк мәдениетiн
тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi-
мұғалiмнiң балаларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру
жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде
тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. “Әдет - дейдi А.Макаренко әрдайым
жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс
ұйымдастыру қажет”.
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында.
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр
сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты
болады.
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат - бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру
емес, жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қаты-насқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық
тұлға. Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi.
Ал педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам
өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және
адам қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке
бас. Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi
фактор бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн Балалардың қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
Балалардың дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
Балалардың адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi.
Адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы әрекеттердi
ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет пен
қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгер-шiлiк мотивi
мен мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрып-тай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғым-дарды
саралап, санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәде-ниетiнiң
толысқан сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра
отырып өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы,
формасы, әдiс-тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола
алады.
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа берiлген
күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн мораль
элементiнiң тұрғысында қарастырады.
1.2. Адамгершiлiк тәрбиені баланың бойында қалыптастырудың тиiмдi әдiс –
тәсiлдері
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі ұғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені бұл жөнінде әр түрлі көзқарас-
тардың бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне бер-
ген анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады. Т.Е.Конникованың анықта-масы
бойынша — бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие
мақсатына жету. И.С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдісі — бұл жеке
адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісін
тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-әреке-тінің өзара байланыс тәсілдері
деп тұжырымдайды.
Тәрбие әдіс ұғымы туралы мұнан басқа да бірсыпыра анықтамалар бар. Осы
анықтамаларға қарағанда шамасы әрбір автор тәрбие әдісі туралы ұғымды
өзінің зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйеніп түсіндіретін сияқты. Бірақ,
біздің байқауымызша, әр түрлі анықтамалар бір мақсатты көздейді, демек, бұл
сананың дамуына, баланың мінез-құлық тәжірибесінің қалыпта-суына әдістің
тәрбиелік ықпал жасауы.
Сонымен, әр түрлі авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қортынды
жасауға болады. Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленуші-лердің өзара
байланыс іс-әрекеттерінде балалардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына
бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықта-ма ынтымақтастық
педагогика талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика педаогпен мен
балалардың, бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді,
табысқа жеткізеді.
Тәрбие жұмыстарының әдістері тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және
мазмұнына, балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, олардың тәрбиелік
дәрежесіне байланысты. Тәрбие әдістері тәрбие жұмысының мақсаттары және
мазмұны анықталады, ал мақсат әдістің бас критерийі.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушыларды мінез-
құлықтың қоғамдық нормасына үйретуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға және
олардың іс-әрекеттерінінде құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы
қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші балаларға педагогикалық ықпал
жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын да қолданады.
Тәсіл әдістің құрамды бөліктері, әрбір әдістің тәсілдері болады. Мысалы,
үйрету мен жаттықтыру әдістерінің тәсілді нұсқау, көрсету, машықтандыру,
тапсырма т.б. Нақты тәрбие барысында әдістер мен тәсілдер арасында нақты
шекара жоқ, ол құбылмалы (өзгергіш), жылжымалы болады.
Тәрбие құралдарына іс-әрекеттерінің түрлері, көрнекі құралдар, көптеген
коммуникация құралдары, педагогикалық ықпал жасау құралдары (мұғалім, ата-
ана, ересек адамдардың сөзі, олардың өнегесі т. б.) жатады. Тәрбие мақсаты
жемісті болу үшін осы құралдарды тиімді пайдалану қажет.
Бала тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету — тәрбиенің негізі
құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С.Макаренко өз тәжірибесінде
тәрбиедегі шешуші рөл атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар емес, керісінше
олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткені.
Адам еңбектің, танымның, қарым-қатынастың субъектісі ретінді іс-әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері құралдары болып
табылады.
Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әр түрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40- жылдардың
соңында 50-жылдардың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблема-сын
шешуде зор үлес қосқан педагогтар Н.К.Гончаров, Т.Е.Конникова,
И.Т.Огородинков, Н.И.Болдырев, И.С.Марьенко, Г.И.Щукина, В.А.Сластенин т.
б. 60-жылдардың екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін
жіктеуде Советская педагогика журналының беттерінде бірнеше талас
пікірлер айтылып келді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің ІІ-ден астам түрлері бар.
Солардың ішінде Т.Е. Конникова, Г.И.Щукина және С.В.Сластенин жасаған
тәрбие әдістері жіктеуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу білім беретін
мекемелерде қолданылып келеді.
Герцен атындағы Санкт-Петербург мемлекеттік педагогикалық инсти-тутының
ғалымдары (Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина) жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3
топқа бөлінеді.
Бірінші топ - тәрбиеленушілердің іс-әрекеттеріндегі, қарым-қатына-
сындағы, мінез-құлқындағы жағымды тәжірибені қалптастыру әдістері: талап,
қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтығу, арнайы тәрбиелік ситуация.
Талап - мінез-құлық, нормасының көрінісі, балаларды әлеуметтік тәжірибеге
қатыстыру. Талаптың ынталандыру және тежелеу функциялары бар. Ынталандыру
функциясы - бұл жұмысты бастау және аяқтау. Тежелеу - басқа адамдардың
жұмысына кесел келтіретін әрекетті тоқтату.
Қоғамдық пікір - бұл ұжымдық талаптың бейнеленуі, ал талап — нақты
міндет, оны іс-әрекеті процесінде орындау қажет. Ұжым мүшелерінің
байымдауы, баға беруі — бұл қоғамдық пікір, ұжымының еркі және күші.
Ұжымдық тәрбие субъектісі, педагогтың тірегі. Үйрету, жаттықтыру - бұл
мінез-құлық нормасына сәйкес оқушыларды қажетті дағдыға, әдетке төселдіру.
Тәрбие үйретуден басталады. Мысалы, баланың мезгілімен жатуы, өз
мүліктерін, жұмыс орнын тәртіпке келтіріп ұстауы т. б.Үйрету әдісі баланың
орындағыштық, сыпайылық (инабаттылық), мұқияттылық, табандылық сияқты
қасиеттерін қалыптастырады. Балалардың өмір тәжірибесі кеңейіп, санасы
дамыған сайын, үйрету әдісі өзінің алғашқы маңызын жойып, басқа әдістермен
бірігеді. Мысалы, бұл әдіске өте жақын жаттықтыру әдісі.
Жаттықтыру әдісі—бұл әр түрлі ситуацияда оқушылардың моральдық
тапсырмаларды орындауы. Жаттықтыру әдісінің, ұжымның мүддесімен,
талаптарымен қабысуы қажет. Мысалы, кез-келген тәрбиелік шараларды
мезгілінде бастау балаларды тәртіптілікке, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Яғни,
мерекелік ертеңгіліктерде өлең айтулары, топталып билеуі, кімнен кейін
тақпақ атуы керектігі балаларды жауапкершілікке жаттықтырады. Үйрету және
жаттықтыру әдістерінің тәсілдері: нұсқау көрсету, машықтандыру, тапсырма.
Тәрбиелеуші ситуация жеке адамның жағымды әрекеттерінің және
қылықтарының қалыптасуына ықпал етеді. Бұл әдіс тәрбиешілер және
тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасайды. Екінші
топ. Жеке адамның санасын қалыптастыру әдісте (ұғым, байымдау — пікірін
айту, баға беру, сендіру).
Бұл топтың әдістері: саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу, пікірталас
лекциялар, өнеге.Бұл әдістердің балалар санасына ықпал жасауда маңызы өте
зор. Осы тұрғыдан балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық нормасына қатыстыру
қажет, ал бұл балалардан осы нормалар жөнінде білімді, байымдауды, баға
беруді талап етеді. Бұл жағдай жеке адамның өмірлік позициясын, яғни
көзқарасын сипаттайды.
Әрбір әдістің мақсаты мен мазмұны педагогикалық оқу құралдарында жақсы
жазылған. Сондықтан мысал ретінде тек қана әңгіме және пікірталас
әдістеріне тоқталамыз.Әңгіме — бұл балалардың санасын қалыптастыру
әдістерінің бірі. Балалар әңгіме әдісінде саяси, этикалық, эстетикалық
мәселелерді талдауға белсене қатысады, олардан тиісті қорытынды шығару үшін
ойланады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісі кез-келген мәселеде ұқыпты дайындықты талап етеді. Әңгіме
әдісін іске асыру үшін мыналарды ескеру керек:
1 Тақырыптың көкейтестілігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың
мүддесіне жауап беруі тиіс. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшелік-
теріне сәйкес баяндалуы қажет.
3 Әңгіменің тақырыбына сәйкес техникалық құралдарды тиімді пайда-ланған
жөн.
4 Балалар үшін әңгіме тартымды, қызықты болуы керек: жаңалық, балаларды
зеріктіретін артық сөздерден аулақ болу, бір нәрсені қайталай беру
наразылық туғызады.
Үшінші топ — мадақтау және жазалау әдістері. Өткізілетін тәрбиелік
шаралардың сапасын және тиімділігін арттыру үшін, кейде, адамгершілік
тәрбиесінің әдістері көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау және
жазалау әдістері пайдаланылады. Мадақтау тәрбиеленушінің іс-әрекетінде және
мінез-құлқында белсенділікке ынталандырады. Жазалау-баланы өзінің теріс
мінездері үшін ұялтады, оның теріс қылықтарын тежейді.
Сонымен, Санкт - Петербург педагогикалық институтының ғалымдары жасаған
тәрбие әдістерінің жіктеуінде ең алғашқы рет баланың адамгершілік санасы
мен мінезі туралы анықтамалар берілген. Бірақ бұл екі ұғым тығыз бірлікте
қалыптасуы қажет.Айрықша қолданылатын III топтағы әдістер жарыс, мадақтау,
жазалау деп тұжырымдайды В.А.Сластенин, Т.Е. Конинкова т. б.Жарыс -
балалардың ұжымда іс-әрекетін ұйымдастыру және ынталандыру әдісі. Ұжым
жарыстың барысында өзінің жетістігі және жарысушы ұжымдардың табысы үшін
әрекет жасайды. Жарыс балалардың , әсіресе енжар балалардың белсенділігін
арттырады, жауапкершілігін, ұжымшылдығын дамытады. Жарысты ұжымдық және
дара түрінде өткізуге болады. Ұжымдық түрге балалардың топтар арасындағы
жарыс жатады. Мұнда негізгі мақсат-ар-намыс, құрмет үшін күресу. Жарыстың
дара түрлері: жыл мезгілдер туралы жақсы әңгімелер сайысы, жақсы әндерді,
билерді орындау сайысы т. б. Кейде жарысты дәстүр түрінде де пайдалануға
болады. Мысалы: а) үйге берілетін тапсырмасын үнемі орындау. Мадақтау - бұл
баланың жағымды; мінез-құлқын ынталандыру құралы. Егер бала өзінің
жетістігін және ұжым алдындағы жауапкершілігін сезе білсе, онда мадақтаудың
құндылығы арта түседі. Орынсыз мадақтаудан балада мен-мендік, тәкаппарлық,
дандайсушылық туады. Сондықтан мадақтау үшін жеткілікті мәліметтер
керек.Жазалау - бұл балаға қоғамдық талап қою, оның мінез құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалауда жабырқаңқылық
болмайды, ол болған қателікке қайғыру дейді А.С.Макаренко. Жазалау үшін
оның шындығын толық білу, сонымен бірге ұжым пікірі жазалау жағында
болғанда ғана баланы жазалауға болады. Күдіктеніп немесе ұжымның пікірсіз
жазалауға болмайды. Жазалауда жеке адамның абыройын төгіп, балағаттау,
қорлау ешқандай моральдық нормаға сыймайды.
IV топтағы әдістердің ішінде педагогикалық бақылау және психологиялық
сұрақтарды еске алған жөн. Педагогикалық бақылаудың бірнеше түрлері бар.
Олар: тікелей бақылау, ашық бақылау, жасырын бақылау, қысқа мерзімді
бақылау; ұзақ мерзімді бақылау т. б.
Тікелей бақылау зерттеуші мен объект арасындағы бақылау арқылы тікелей
байланыс, қатынас.Ашық бақылауды қатысушылар біледі. Жасырын бақылауды
телидидардан, жасырын дыбыс жазу, арақашықтық (дистанциялық) бақылау үшін
тура микрофон байланысы көмегімен жүргізуге болады.Қыска мерзімде бақылау
сабақ, сабақтан тыс және толық жұмыс күні барысында жүргізіледі.Ұзақ
мерзімді бақылау жыл бойында жүргізіледі.Жеке адамның тәрбиелілігін
(әдептілігін) зерттеуде бақылау әдісін қолдану үшін нақты бағдарлама
жасалады. Осыған орай, фактыларды жазу жүйесін ойластыру, оларды бақылау
күнделігіне, бақылау картасына жазып отыру қажет.
Психологиялық сұрақтар ұжым мүшелері арасындағы қатынастарды, жолдастық
құштарлықты немесе теріс қатынастарды анықтайды. Мұндай сұрақтар дер
кезінде қайшылықты анықтауға және оны іскерлікпен шешуге мүмкіндік береді.
Тәрбиенің нәтижелерін анықтауда мынадай көрсеткіштер еске алынады:
оқушылардың моральдық норманы игеруі; мемлекет заңдарын білу және сақтау:
сынып пен мектептің қоғамдық өміріне қатысуы; біздің еліміздегі және
шетелдердегі жағдайларды бағалай білу. Сонымен, әрбір тәрбие әдістерінің
мақсаты оқушыларды адамгершілік қөзқарасқа сендіре білуге, жеке және
қоғамдық өмірдегі мінез-құлық нормаларын меңгеруге үйретеді.
Айта кету керек, басқа да толып жатқан тәрбие әдістерінің жіктеулерін
жасауда бірсыпыра үлес қосқан ғалымдарға В. И. Коротов, В.А.Каспин,
И.С.Марьенко т.б. жатады. Олардың жіктеулері де оқыту мен тәрбие процесінде
еске алынады.
Не себепті осы уақытқа дейін тәрбие әдістерінің бірыңғай ғылыми
негізделген жіктеуі болмай келді?
Оның себебі, біріншіден, тәрбие әдістерінің жіктеуін жасауда бірыңғай
пікірдің жоқтығы толық дәлел бола алады; екіншіден, тәрбие өте күрделі
процесс, ол әр түрлі әдістердің өткізілетін тәрбие шараларының мақсаттары
мен мазмұнына сәйкес келуін талап етеді.
Ушинскийдің педагогикалық жүйесінің негізіне халықтық идея жатады.
Халықтық деп Ушинский оның тарихи дамуымен, жағырафиялық, табиғи
жағдайларымен қалыптасқан әрбір халықтың өзіндік ерекшелігі деп түсінді.
Әрбір халық, Ушинский айтқандай, басқа халықтардан өзінің мінез-құлқының,
тілінің және басқа да өзіндік тарихи қалыптасқан әрбір халықтың
ерекшеліктері, бейімдіктері, қажеттіліктері оның халықтық деп аталынатын
мәнін құрайды.Ушинский халықтың әруақытта тиімді ұйымдасқан тәрбиесінен
арқа сүйеуге қажетті бастаманы көре білді. Осыған байланысты барлық елдер
мен халықтар үшін тәрбие жүйесін бірдей етіп көрсетудің кез-келген
әрекетіне ол негізсіз және зиянды деп қарсы болды.Халықтық идея Ушинскийдің
түсінігінде терең демократизммен ерекшеленеді. Ушинский қоғамның жоғарғы
бөлігіне тән халыққа аристократиялық — өркөкіректікпен қарауға қарсы болды.
Өте дөрекі, сүреңсіз бұқара халықты “ерекше шығармашылық күштің, тамаша
өлмейтін құндылықтардың қайнар көзі” дей келіп, ол “қарапайым” халықты
жоғары қояды және терең бағалайды. Ушинскийдің түсінігінде, халықтыққа тән
келесі белгісі – бұл жұртшылық. Тәрбиенің халықтық идеясы өз айналасына
ауқымды атмосфераны талап ететіндігі және өзіндік кең қоғамдық элементтерді
қатыстырусыз іске асуы мүмкін еместігіне Ушинский сенімді болды.Ушинский
былай деп жазды: “Халықтың өзі және оның ұлы адамдары болашаққа жол
қалауда: тәрбие тек ғана осы жолмен жүреді...”. Ушинский Халықтық идеяны
басшылыққа ала отырып, халық ағарту ісі халықтың қолында болуы керек, ал
балаларды оқыту ісі олардың ана тілінде іске асуы қажет, ол халықтықтың ең
айқын көрінісі болып табылады деген қорытындыға келді.
Балаларды өз ана тілінде оқыту мүмкіншілігінен айыру оларды қолайсыз
жағдайға олардың рухани күштері мен қабілеттіктерінің жемісті дамуын
қамтамасыз ететін ең негізгі құралынан айырған болар еді.К.Д.Ушинский
жанұяда, балалар бақшасында және мектепте оқыту және тәрбиелеуді ана
тілінде іске асыруға аянбай табандылықпен күресті. Бұл алдыңғы қатарлы
демократиялық талаптар болатынды. Ол басқа тілде оқытатын мектеп балалардың
күштері мен қабілеттіктерінің табиғи дамуын тежейді, ондай мектеп
балалардың және халықтың дамуы үшін әлсіз және қажетсіз екендігін
дәлелдеді.Ушинскийдің пікірінше, ана тілі “халықты әлі де кітаптар,
мектептер болмаған кезде де оқытқан және өркениет пайда болғаннан кейінде
оны оқытуды жалғастырған ұлы халықтық тәлімгер болып табылады”. Осыдан
келіп, ана тілі “негізгі құрал болып табылады, оның көмегімен біз
идеяларды, білімдерді меңгереміз, одан кейін шәкірттерге береміз”.
К.Д.Ушинский элементарлық білім берудің басты міндеті ана тілін меңгеру деп
есептеді.
Ушинский ерте кезден бастап, балалардың тілі мен ойын дамыту туралы
құнды кеңестер берді, бұл кеңестер күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Тіл дамыту ойлауды дамытумен байланысты екендігін дәлелдеді, ой мен тіл
бірлікте болатындығын көрсетті: тіл-ойды сөз арқылы беру.Ұлы классик —
педагогтің халықтық идея, ана тілінің болашағы туралы айтқан қағидаларының
бүгінде маңызды, күн тәртібінен түспей отырған мәселе екендігін атап өткен
жөн. Ұлттық идея, ана тілі мәселесі қай кезде де өміршең, өзекті мәселе
болып келгендігін аңғару қиын емес.К.Д.Ушинский “Ана тілі” атты белгілі
мақаласында былай деп жазды: Тіл – бұл өмірі өткен, бүгінгі өмір сүріп
отырған болашақтағы халықтың ұрпағын бір ұлы тарихи тұтастыққа біріктіретін
ең өміршең, дәмді және берік байланыс. Ол тек ғана халықтың өміршеңдігін
білдіріп қоймайды, ол өмірдің өзі. Егер халықтың тілі жойылса, халық та
болмайды.
Адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен тәсілдері.
Тәрбиенің мақсаты қоғамның пайдалы мүшесі жеке тұлғаны адамгершілікке
тәрбиелеу деп түсінді Ушинский. Адамгершілік тәрбиесіне Ушинскийдің
педагогикасында негізгі орын берілген. Адамгершілік тәрбиесі ақыл-ой және
еңбек тәрбиесімен тығыз байланысты. Адамгершілік тәрбие-сінің негізгі
құралы Ушинский оқыту деп есептеді. Ол оқытудың тәрбиемен тығыз
байланыстылығын айта келіп, оқытудың тәрбиелік сипатының ерекше мәнін
дәлелдеді. Ушинский барлық оқу пәндері өте бай тәрбиелік мүмкін-шіліктермен
ерекшеленетіндігін атап көрсетті.
Халық мектебінің оқу пәндерінің ішінде ол ана тілін ерекше бағалады және
ана тілін меңгере отырып, балалар тек ғана білім алып қоймайды, сонымен
қатар халқымыздың ұлттық санасымен, оның рухани өмірімен, моральдық
ұғымдарымен және түсініктерімен танысады.К.Д.Ушинский адамгершілік
тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі сендіру деп түсінді, көп жағдайда
балалардың санасына жетпейтін орынсыз өсиет айтудан және үгіттеуден
сақтандырды.К.Д.Ушинский адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі
сендіру деп түсінді, көп жағдайда балалардың санасына жетпейтін орынсыз
өсиет айтудан және үгіттеуден сақтандырды. К.Д.Ушинский балаларда әдеттерді
қалыптастыруға ерекше мән берді. Әдеттерді тәрбиелеу ісінде ол өте қажетті
заңдылықты анықтады: неғұрлым адам жас болған сайын, солғұрлым оның бойында
әдет тез қалыптасады және солғұрлым тез жоюға болады және неғұрлым қарт
болған сайын әдеттерді жою, солғұрлым қиындай түседі. Ушинский балаларда
пайдалы әдеттерді тәрбиелеу бойынша көптеген құнды кеңестерді ұсынды.
Ушинскийдің әдеттерді тәрбиелеу туралы ұсыныстары мен кеңестері күні
бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.Ушинскийдің пікірі бойынша, адамгершілік
тәрбиесінің құралдарына төмендегілерді жатқызды:
1) оқыту (бұл жағдайда оның оқу кітаптарының мәні орасан ерекше, оларды
тіл дамыту, білімді хабарлау және адамгершілік тәрбие орынды ұштасады);
2) педагогтің жеке басының үлгісі (“бұл жас рух үшін ешнәрсемен
өзгертуге болмайтын күн көзінің жарқын сәулесі”);
3) сендіруге ерекше мән берді;
4) балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу (педагогикалық такт);
5)ескерту шаралары;
6) мадақтау және жазалау.
Адамгершілік тәрбие балаларда адамдарды құрметтеу және оған
сүйіспеншілікпен қарау, олармен ізгілік, жағымды, әділ қарым-қатынас жасай
білу.Ушинский этикалық көзқарасының жағымды белгілерін және оның
адамгершілік тәрбие теориясын атай отырып, сонымен бірге біз оның
адамгершілігі дінмен бірігетіндігін ескертуіміз қажет. Бірақ оның дінге
көзқарасының өзгергендігін атап өтпеу дұрыс болмаған болар еді.Егер
Ушинскийдің адамгершілік тәрбиеге көзқарасында алғашқы кезде діни сипат
басым болса, одан кейінгі көзқарасында адамгершілік тәрбиеде басты орынды
азаматтық міндеттерге, қоғамдық борыш сезімі билеген өз отанының белсенді
азаматын даярлауға берілді.Ушинский адамның дұрыс дамуының негізгі шарты
еңбек деп есептеді. Өзінің “Еңбек, оның психикалық және тәрбиелік маңызы”
атты мақаласында ол еңбекті материалдық құндылықтарды жасаудың және адамды
дене, ақыл-ой, адамгершілік жағынан жетілдірудің басты факторы да болып
табылатындығын атап өтті.
Балаларды адамгершiлiкке, еңбексүйгiштiкке тәрбиелеуде көркем
шығарманың маңызы зор. Балалар ой-санасын дамытуға, мiнез-құлқын
қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармаларын-дағы
кейiпкерлердiң өмiрi мен iс-әрекеттерi де үлкен әсер етедi. Әсiресе, мектеп
жасына дейінгі баланың өздерiнiң жас шамаларына қарай ертегi, аңыз-
әңгiмелердi, батырлар туралы шығармалардықызыға тыңдайды.
Адамгершiлiк тәрбиесi дегенiмiз –балалардың бойында мiнез-құлықтың
белгiлi бiр сипаттарын қалыптастыру және оларға өздерiнiң бiр-бiрiне,
жанұясына, басқа адамдарға, Отанға, мемлекетке деген қатынасын анықтайтын
мiнез нормалары мен ережелерiн дарыту жөнiнде педагогтердің арнаулы мақсат
көздеген қызметi.
Тәрбие жүйесiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң бiрi бала адамгершiлiгiнiң
дамуы, оның рухани-адамгершiлiк дүниесiндегi елеулi өзгерiстер болуы тиiс.
Бұл факторлар балалардың кәдiмгi және күрделенген жағдайлардағы
адамгершiлiк мiнез-құлықтарының тұрақты болуынан, ересектердiң сырттай
бақылауынан салыстырмалы түрде тәуелсiз болуынан, өз қылықтарының
адамгершiлiк салдарын болжай бiлуден, iштей бақылау сезiмiнiң – ождан,
қылықтың моральдық жағын және өзiн адамгершiлiк қасиеттердiң иесi ретiнде
сезiнуiнен көрiнедi.
Адамгершiлiк қасиеттердiң жетiлуi – тәрбие жүйесiнiң нәтижесi және
тәрбие жұмысы тиiмдiлiгiнiң негiзгi критерийi.
Шындығында оқу іс-әрекеті – алуан түрлi ұжымдық қимылдар мен
тебiренiстердiң, адамгершiлiк өзара қатынастардың тәжiрибесiн жинақтайтын
орын. Оқу іс-әрекетінде балалар өздiгiнен жұмыс iстеуге үйренедi. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшiн өз күш-жiгерiн өзгелердiң күш-жiгерiмен
салыстыру, өз жолдастарын тыңдап, түсiнудi, өз бiлiмiн басқалардың
бiлiмімен салыстыру, өз пiкiрiн дәлелдеу, бiреуге жәрдемдесу және оның
жәрдемiне сүйенуi қажет. Тәрбиелiк жағынан алғанда балабақшада өтілетін оқу
іс-әрекеттерінің барлығының маңызы бiрдей.
Iс-әрекеттiң барлық түрiне деген құштарлықты пайдалана бiлу, оның сана-
сезiмiн арттыра түсуге көмектеседi. Сонымен бірге, табиғат бұрышындағы
балықтарды, құстарды күтіп, баптау, топтағы өсімдіктерді күту,
өсімдіктерден гербарий жасау жолдарымен таныстыру арқылы балалардың
қамқорлық, мейірімділік, аяушылық сезімдерін туғызуға болады.
1.3.Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру
бірлігі
Тұлға сана мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негізінде
қалыптасады. Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-
қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын,
адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін
түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуаияда мінез-құлық
тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің
үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік
түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды
маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз
ете алмайды.
Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және
тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі. М. Неймарктің айтуы бойынша
адамгершілік деңгейі балалардағы физи-калық және саналылық мүмкін-
діктеріне дейін жеткен жоқ, бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін
көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол
тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жа-ғынан мақсатқа байланысты
қоғам норма-лары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы
келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол азамат болуы керек.
Үлкендердің тәрбиесін жеткін-шектерге саналы түрде жеткізу керек. А.
Харче дұрыс айтқан екен, жеткіншектердің психологиялық терри-ториясында
байланыс орнату керек. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай жасау
керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызық-тыратын болсақ,
мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін. Жеткіншектің моральды пси-
хологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және тәрбиешінің
тарапынан талап-тарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра бағаласа, ал
екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем баға-ламайды. Мұндай олқылықтар
неміс психологы А. Пассаковскийдің психо-логиялық зертте-улерінде жақсы
талданған. Оңтайлы өзін-өзі бақылау – бұл бұкіл тұлғаның қызметі. Бірақ
психо-физиологиялық көзқарас жағы-нан екі механизм ерекше қажетті көрінеді:
инстинкті-эмоционалды механизмдердің толу деңгейі немесе эмоционалдық
толу, тағы да танымдық салалардың бірлігі және теңдігі деп жазады
польшалық психолог Я. Рейховский. Сонымен қатар жеткіншектік әлеуметтік-
адамгершілік бейімделу проце-сінде жыныстық жетілудің әсер ету
мүмкіншілігін ұмытпауымыз керек. Бұл көбіне буржуазды психологтарға тән
мінез. З. Фрейдтің әсер етуі арқылы оқылатын оқуларда психологиялық
концепцияларда ерекше бұл тенденция байқалады.
Нефрейдтік концепциялардың әсер етуі, әсіресе, батыс психологиясында
қатты байқалады. Мысалы, француз психологы Г. Мендель осы мәселеге
байланысты көзге ерекше түсетін екі оқулық басып шығарды: Әкеге қарсы
көтеріліс, Ұрпақ дағдарысы. З. Фрейд тағы да танымал болды. Ол баланы
әлеуметтік даму мәселе-сін қарастырып, жыныстық иденти-фикациясына көп
көңіл бөлді. Ұл бала идентификация кезеңінде әкесімен болуы тиіс. Сонда
ғана онда сверх-Я қалып-тасады (моралды сана). Жеткіншектің
адамгершілікті тәуелсіздігі, біріншіден ақпаратты-бағалаушы сана аймағында
байқалады (адамгершілік түсінігі, көрініс, идеалар). Жеткіншектердің
моралды түсініктерін зерттеген В.А. Крутецкийдің айтуы бойынша бұл жаста
жоғары адамгершілікті сана деңгейі байқалады екен. Бұл жаста адамгершілік
идеалы, жалпыланған көріністер бірлігі ретінде көрінеді. Рационалды-моралды
идеалы бар тұлға адамнан көп жоғары тұрады. Тұлғада жоғары идеалдардың
қалыптасуы, рационалды ойлау және терең эмоцио-налды негіздің дамуын
шамалайды. Адам-гершілікті баға идеалдардағы ойлау мен сезім бір-бірімен
өзара әсер ету арқылы байланысқан. Бұл байланыста қыздар мен ұлдар
идеалдарының нақты ерекшеліктері көрсетіледі. Жеткіншек ұл балаларда идеал
ережеге сай жалпыланған мінез көрсетеді, рационалды ойлауға көп сүйенеді.
Қыздар көбіне өзін қоршаған ортадан идеалын табады. Ал ұлдар үлкен, кең
диапазонда із-дейді. В.А. Сухомлинскийдің айтуы бой-ынша шындық сезімі ар
дауысына сүйеніп, оларда терең болып келеді.Л.М. Архангельский көрсеткендей
“идеалда қоғам мен тұлғаның жетілуінің обьективтілігі қажеттілігі
көрсетіледі. Сондықтан “идеал” түсінігі шындықтың жалпылама көрінісінің
идеалдарынан көрінеді. Бұл жағдайда идеалдың саласы ойлану мазмұны және
нақты - тарихи мазмұнымен бітпейді. Абстрактілі логика болып қалып, идеал,
ертегі кейіпкерін, яғни үлкен, орасан, зор күшке ие, бірақ ол күшін жұмсай
алмайды, өйткені қайырымды өмірге әсер ету күштерінен айырылған – ерлерді
еске түсіреді, оларға белгілі бір табиғи күш әсер етіп, халыққа көмектесіп,
шын ниетімен жұмыс істеуі көрсетіледі. Адамгершілікті идеал – образында да,
осы жағдайға ұқсас сюжет. Нақты көріністерді көрсететін адамдық
белсенділікке ие “образ” болуы керек. Идеал тек ғана ойланып қоймайды,
индивидтің эмо-ционалды-сезімтал жағдайында өтеді. Адам идеалды, өзінің
жеке рухани жылылық мөлшері етіп қалайды. Одан өзінің “мен” көрінісін
көреді. Тек осындай жағдайда ғана, адамгершілікті идеал тұлғаның
қалыптасуында, ерекше орын алады. Адамгершілік идеалдық “саналылығын” іздеу
жолында. Әрбір тарих бұрылысында идеал, адамның, екінші бір кісіге деген,
саналы принциптерінің қарым-қатынасы ретінде қызмет еткен. Идеалсыз
тұлғаның әлемдік дамуы, яғни әлеуметтік тәжірибесінің жалпылығы жоқ болар
еді.
А.Н. Леоньтев бойынша заттық сезімдердің пайда болып дамуы эмоционалды
константтың әр түрлілігін, эмоционалды қатынастардың қалып-тасуының
мықтылығын көрсетеді. Міне осындай қорытындылардан кейін сезім әртүрлі
түрлерге бөлінеді. Адамгершілік сезімі туралы айтатын болсақ, ол адам
шындықты қабылдаған кезде интел-лектуалды сезім іс-әрекеттің түрлеріне
эмоционалды көріністер.
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді. Бұл
жеткіншектердің күш салудың арқасында жүзеге асады.Жеткіншектердің есею
сезімінің пайда болып, оның қатаюына, физикалық және рухани күшінің өсуіне
көмектеседі.Идеал – кәсіби әрекеттің пайда болып, таңдауда елеулі әсер
етеді. Ол өзінің күшіңді жұмсау керек аймағын ажыратып алу.
Идеал – адамгершілік құнды-лықтарды таратып, қолдау кезінде макси-малды
жалпылама көрініс көрсетеді. Кей кездері ол жағымсыз ретінде шығарады. Ал
бірде мүлдем шынайы емес түрде көрінеді. Көптеген психологтар мен
философтар моралды сананың дамуын негізгі үш топқа бөледі: ішкі моралды
деңгей, мұнда бала эгоистикалық түсі-ніктерден шығып, белгіленген
ережелерді орындайды; конвер-генционалды мораль – сыртқы мінез-құлық
нормаларынан бағыт-талған және автономды мораль, яғни ішкі автономды
қағидалар жүйесіне бағыт-талған. Алайда бір кезеңнен екінші кезеңге өту
қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы. Моралды сананың күші – оның негізгі
постулаттарының категориялылығы мен универсалдылығында. Адамгершілік ағза-
ларын меңгере алуы үшін балалар – альтернативті, дихотомикалық ойлай білуі
керек: жақсылық пен жамандық, жақсы немесе жаман және үшіншінің болуы
мүмкін емес. Қарапайым адамгершілік нормаларын меңгере алмаған бала еш-
қашан қандай да болсын ережелерде де, адамгершілікті адам болуы мүмкін
емес. Бірақ адамгершілік тиым салумен тіркеу жүйесіне қосылмайды. Моральдық
норма мен ережелердің бастаулары қайдан шыққан болса да, адамгершілік
шешімі мен онымен байланысты жауапкершілік пен тәуекел тек жеке дара
болады. Адам-гершілігі бар ересек адамдардың өзі бала-ның ненің жақсы?
ненің жаман? деген сұрағына бір нақты жауап бере алмайды, яғни бір жағдай
оның контексіне қара-мастан әртүрлі бағалануы мүмкін осыдан барып бағалау
немесе өзіндік бағалау, моральды таңдау қиындығы туындайды. Нағыз
адамгершілікті адам өзіне қатты талап қойғыш, сонымен қатар басқаларға
төзгіш, әрі жұмсақ болады. Басқалардың келеңсіз әрекеттерін талдай отырып,
сол әрекетті жасаушы адамға теріс баға беруден қашып, оның орнына өзін
қойып, жағдайын жеңілдететін жолдарын іздес-тіреді. Ал керісінше жазулы
моралистер басқаларды қатал сын айтып, өзіне жұмсақ қарайды. Бұл оның ойлау
стиліне байланысты. Адамгершілік тұлғасына сәй-кес моральді мінез-құлық
стилін қалып-тастыру бірнеше ретті автономды алғы-шартқа сүйенеді. Ол
біріншіден нақты ақылдың дамуы, қабілет, қабылдау сәйкес норма және
қылықтарды қолданып, бағалау деңгейін; екіншіден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz