Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті - ролдік ойындарды қолданудың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және психология
кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдардағы сюжетті-ролді ойындардың ерекшеліктері
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2018
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың теориялық негіздері
1.1.Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2.Мектепке дейінгі ұйымдарағы балаларға арналған сюжетті-ролді ойындарды
қолдану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
ІІ. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдануды қалыптастырудың әдістемесі мен ерекшеліктері
2.1.Сюжетті-ролдік ойындарды қолдануды қалыптастыру әдістемесі ... ... ...18
2.2.Сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен
болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың
сюжетті-ролдік ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз
бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады.
Осыған орай мектепке дейінгі білі беру мекемелерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина,
Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова
және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар
Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский,
т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны
туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратын-дығы
туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы
ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,шығар-машылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті туралы және оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолда-рын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Мурта-зина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағын-дықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойында-рын сюжетті-ролдік ойындар арқылы
мақсаттарын жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекеме жағдайында балалардың сюжетті-ролдік ойындар арқылы шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда
және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде нақты қалыптасқан жағдайында
оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге
бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Мектепке дейінгі ұйымдардағы
сюжетті-ролді ойындардың ерекшеліктері атты тақырыбының өзектілігін
дәлелдейді. Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-ролдік
ойындардың ерекшелігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі білім беру мекемелерде сюжетті-
ролді ойындардың ерекшелігін теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық мәселелерін айқындау.
- Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдану негізгі мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі ойын әрекетінде
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
балалардың ойын әретінде шығармашылық қабілеттерінің дамуын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық тұрғыда талдау жасалынып, оның мәселелерінің
мәні айқындалды;
- сюжетті-ролдік ойындардың тәрбиелік жақтары таразыланып,
қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына қосқан үлесі
анықталды;
- Сюжетті-ролдік ойындарды қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың мүмкіндіктері
айқындалып, педагогикалық-әдістемелік ұсыныстар берілді;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың
өзара жас ерекшеліктеріне байланысты және даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі сюжетті-ролдік ойындардың қиыншылықтары
мен өзіндік мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасау
барысында балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп,
психолог қызметінде тиімді қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әдебиеттану
мен педагог, психологтардың еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Зерттеу базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың теориялық негіздері
1.1.Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан
бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шың-
дау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азама-ты
деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар
аударылуы керек.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс колдану үшін тәрбиешіге
ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа
байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және
танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму
барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекетте ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ал ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
сюжетті-ролдік ойындардың орны ерекше.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы
ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе,
еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық
европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен
айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші
жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері
ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап
сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін,
балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі
кезде ойынды – адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып
отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін
толықтырып жетілдіреді.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
Көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді С.А.Шмакова
айтуға болады делінген:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік (процедуралық ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Әлеуметтендіру қызметі. Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық
қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
2. Ұлтаралық қатынас құралы қызметі. Себебі, ойын – балаға жалпы
адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге
мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық, әрі интернационалдық,
сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
3. Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
4. Ойынның диагностикалық қызметі - педагогқа баланың әр қырынан:
нтеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
5. Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-
құлқында туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
6. Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының
көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын
әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
7. Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық - кеңістігі.
Соңғы жылдары сюжетті-ролдік ойындардың теориялық және практикалық
мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова,
Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая,
А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер.
Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын
үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары
мен әдістері анықталды.
Сюжетті-ролдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-
ролдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан
естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы
болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің
күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға
үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек
деген ойға келді. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді
қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын
әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын
ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына,
санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе
білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады.
Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген
ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын,
заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу
арқылы ойлауын, қабілет-терін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай
пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар
түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар
құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі,
бұл сюжетті-ролдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы
белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр
сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Ойын – тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін
тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген
құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды
арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста
өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің
көрсеткіштерін жақсартуға тырысады.
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады.
Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және
шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы
өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге
көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете
отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті
психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы
көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген
бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте
сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін
қабылдау
Ойын технологияларының белгілері:
- ойын үлгісінің бар болуы;
- ойын қойылымдары;
- рольдікпозициялар;
- альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
- жобаланған нәтижелер;
- бағалау критерилері;
- сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген
жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты
өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік,
имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен
тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып,
ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны
сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді,
үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға
дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын
анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын
күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа
бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік
театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена
болды. Классикалық психодрама – топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды
бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор
шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер,
терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер
басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы
тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға
бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке
проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады.
Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады.
Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып
салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға
ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап
емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес.
Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер
болып есептеледі.
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
-психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен
алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың
эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің
тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша
бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды
шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым
негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория
(рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылық-тар мен
маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар
көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретін-діктен, топ
мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында
қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймай-ды, оны талдап,
мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік
драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер – қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың
жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады.
Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып,
пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-
өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз тәжіри-
беде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми шабуылы,
дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация, дискуссия,
тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға, шабыттандыруға
негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін және топтық даму
деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік – психологиялық оқыту және
балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда мүмкіндік беретін
оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-әрекеттерінде кеңінен
қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші
қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене
отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің
дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін
жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі
әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан
бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы
түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызық-ты
да тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші – бала, бала – бала
арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі
және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцен-тризмнен, өзіндік
ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұста-нымға көшуде
көрініс береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің
жан дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және
қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен роль атқарады. Интерактивті оқытуды
ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін
балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұта-стығы, салмақтылығы
көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі – қарым-қатынасты
реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы шығар-
машылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін ғана
емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқыр-лығын көрсете
алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны,
шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты
психодраманы рольдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және
сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып,
баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа
негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ
ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда
тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді.
Осы орайда ұйымдастырылған арқамен – арқаға, отырып және тұрып, көзбен
ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті.
Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер,
көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар;
педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу;
бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру,
талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Ролдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-әрекетте
пайда болады. Олар заттың ерекшелігі — ойыншықтардың іс-әрекеттерін
игеруден тұрады. Балалар үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды
ұстап-тұрудың кейбір әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен
атқаратын болады. Мұндай іс-әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл
мына жағдайда осылайша тек шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланыс-ты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Ролдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами бастай-
тындығын біз айтып өткенбіз. Ролдік ойындарда балалар үлкендермен бірге
болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-қатынас-тары
мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Ролдік ойындар белгілі бір мақсатта, тілді меңгеруге ынтызарлықты оята
отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді. Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.
Қажетті сөздерді үйренсем, тауып айтсам деген ойды да туғызады. Осындай
ойындық жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады. Рольдік
ойындар ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп, өз бетінше тілді
үйренуге үлкен септігін тигізеді.
Рольдік ойындар, негізінен, тұрмыстық, қоғамдық-саяси, ғылыми,
кәсіптік қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа таныс ойыны. Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз
басына алған рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан
өзіне алған ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып
алушының ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге
болмайтындығын түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға
талап қоя білу және тағы басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай
отырып, бала ойынға қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да
құқықтарына ие болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне
ойыншықтар сөресінде бар кез келген затты жіберуді талап етуге және басқа
сатып алушыларға жасалатындай қатынасты талап етуге құқысы бар. Дәрігер -
өзіне құрмет пен сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды
емдеушілердің орындауларын талап етуге құқығы бар. Сюжетті ойынның мәні
ролді орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Ролдік ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше ролдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын алты жасар Айгүл көріп тұр. Қуыршақ
іс тігетін ойыншық машинаның жанына отырғызылған. Айгүлдің айтқаны:
Кішкентай қыз өзінің қуыршағы іс тігіп отыр деп ойлайды. Кішкене Айгүл
өзінің түсіндіруі бойынша тек оның өзіне тән ойын тәсілін тапты. Баланың
жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар.
Ойын арқылы бала ересек адамдардың мінез-құлқы және қарым-қатынасымен
танысады, ал бұлардың бәрі оның өз мінез-құлқының үлгісі болады, өз
құрдастарымен қарым-қатынас жасауға қажетті қасиет болып саналатын араласа
білудің ңегізігі дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре және оның
өзіне алған роліндегі ережелерді орындауға итермелей отырып, сезімнің және
мінез-құлықтың ерікті жігерді реттеудің дамуына себепші болады.
Баланың іс-әрекетінің жемісті түрлері саналатын сурет салу мен
құрастыру мектепке дейінгі балалық шақтың түрлі кезеңдерінде ойынмен тығыз
байланысты. Мәселен, сурет сала отырып бала қандайда бір сюжетті ойнайды.
Балалар өзара қырқысып жатқан, бірін-бірі қуып бара жатқан аңдардың,
қонаққа бара жатқан және қонақтан қайтып келе жатқан адамдардың, соққан
желден құлап түсіп жатқан алманың т.б. суреттерін салады. Текшелерден
бірдеңені құрастыру ойын барысында ұштасады. Шофер ролін алған бала
блоктарды құрылысқа апарады, сосын осы блоктарды машинадан түсіретін жүк
түсіруші болады, ақырында ол үй тұрғызушы құрылысшы-жұмысшыға айналады.
Бірлесіп ойнағанда бұл міндеттерді бірнеше бала өзара бөліседі. Сурет
салуға, құрастырушылыққа деген ынталары басында тек ойын мақсатына сәйкес
сурет салуға, құрастыруға бағытталған процесс ретінде болады. Тек мектепке
дейінгі естияр да ересек жастағы балаларда ынта іс-әрекеттің нәтижесіне
(мысалы, суретке) ауысады да іс ойын ықпалынан азат етіледі.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісін ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болмайды. Бірақ мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рольді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп,
қарапайым оқу әрекетін меңгеріп жүргенін баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек пен бастапқы іскерліктері қалыптасады.
1.2.Мектепке дейінгі ұйымдарағы балаларға арналған сюжетті-ролді ойындарды
қолдану жолдары
Сюжеттік ойын барысында балалар өздерінің ролді ойындарында
айналасындағы шындықтың көп жақтылығын көрсетеді. О лар үй тұрмысынан,
үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті мен олардың еңбектегі қарым-қатынастарынан
көріністер көрсетіп, замана оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық
экспедициялар) және басқаларды бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін
шындық ролді ойындардың сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы
неғұрлым кең болса, ойын сюжеті де соғұрлым кең де сан алуан келеді.
Сондықтан да, мектепке дейінгі кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал
мектепке дейінгі ересектердің ойын сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты
жастағы балалар қонақтар, қызы мен анасы, балабақша ойындарын ғана емес,
көпір салу, космос кораблін ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да,
ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын
сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының
түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері—
мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық
эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік
сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы
басқаларының мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім
түріндегі ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге
айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ
түрліше ойнайды. Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды.
Сюжетпен қатар ролді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-
әрекетінен бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол
болып табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше
мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін
еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше
рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап
көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып
табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір
қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ
жуады. Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала роьді ойындағы сияқты ойын сюжетін
жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады.
Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда
ол медбике болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын
заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде
екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі
тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да ролдер бір заттан екінші
затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады. Сонымен бірге мектепке дейінгі
кіші жастағы балалар арасында ойынның мазмұны ретінде көбіне адамдар
арасындағы қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің ролді ойынның мазмұны өзі қалаған ролден
туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді
орыңдауға төтенше міншіл келеді. Ойында қоғамдық мінез-құлық ережелерін
орындай отырып не болатынына? назар аударады. Сондықтан олар ненің
болатындығы, ненің болмайтындығы жөнінде пікір таластырып: Аналар бұлай
істемейді, Дәрігер ауруларды осылай қарай ма? - және т. б. дейді.
Сонымен, ролді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек
өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында
да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар,
біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да
ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан
шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды
мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол
жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол
жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті
роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие болады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынас сюжетті байланыстың логикасына
сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, ойын бастаушы өзіне бағыныңқы рольдің
бірін (ол бүкіл эскадрилья самолетінің бірін бейнелейді) алады да, жол
жүрісі тәртібін реттеушінің ролін алған балаға бағынады.
Егер бастаушы өзіне бағыныңқы ролді алса, бірақ ойынға нақтылы түрде
жетекшілік етіп отырса, онда ойындағы өзара қарым-қатынастар шынайы қарым-
қатынастар болып күрделенуі мүмкін.
Жайылған сюжетті түпкі ойын жасау бірлескен іс-әрекетті жоспарлау
шеберлігін дамытумен бала өзімен бірге ойнаушылар арасында тез орнын
табудың қажеттігін, олармен байланыс орнатуды, ойнаушылардың тілегін түсіне
білуді, өз тілегі мен мүмкіндіктерін салыстыра білудің қажеттігін ұғына
бастайды. Мұнда әр бала ойынның жалпы жағдайы мен осы топтағы балалардың
құрамына сәйкес өзін-өзі соларға икемдеуге үйренеді. Ойынға кіріскенде
балалар өздерінің жеке бастарының ерекшеліктерін көрсете бастайды. Біреуі
талап етіп айқай салады: Мен бастық боламын! Мен!. Балалардың бірәзы бұл
тілекті үн-түнсіз қабылдайды. Бірақ арасында оның мұндай мәлімдемесіне
келіспеушілердің табылуы ықтимал. Мұндайда дау-жанжал туады. Рольді
бөлісуге қанағаттанбаған бала ойынға қатысудан бас тартуы мүмкін:
Сендермен ойнамаймын. Бітті! Бірақ ол бірінші орынға ие болғысы келген
баланы ығыстыруы да мүмкін: Кәне бері келіңдер! Бұйрықты мен беремін!
Егер балалар өзара келіспесе, ойын бұзылады. Ойынға деген қызығу, оған
қатысуға деген тілек балаларды өзара келісімге де келтіреді.
Ойындарды қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың түрлері де
шығармашылығын қалыптастыру құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай оқу
тапсырмалары көптеп саналады. Біз мысал ретінде зерттеу және бақылау ісіне
қатысы бар тапсырмалар; бақылау, эксперимент жүргізу, саяхаттар, ауыл
шаруашылық тәжірибелік жұмыстар т. б.
1. Шығармашылық жұмыстар: суретке қарап әңгіме құру, өз бетінше әр
түрлі есептер құрастыру, сурет салу, құрастыру, жапсыру, мүсіндеу
және т.б.
2. Салыстыруға байланысты тапсырмалар: логикалық және жинақтай ойлау
.
3. Анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды құбылыстарды
топқа бөлу .
Жалпы айтқанда, шығармашылығын қалыптастыруына дамуын қамтамасыз етуде
тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Тәрбиеші осы
талап тұрғысынан балатұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан
жоғары болуы тиіс .
ІІ. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдануды қалыптастырудың әдістемесі мен ерекшеліктері
2.1.Сюжетті-ролдік ойындарды қолдануды қалыптастыру әдістемесі
Қазіргі замандағы мектепке дейінгі білім беру мекемелеріні
тәрбиешісінің алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді,
шығармашылық іс — әрекетіне қабілетті, еркін және жан — жақты жетілген
тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл
адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның бойында батылдық, еркіндік,
ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттермен қатар ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық
болуы керек.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу тиіс.
Олар:
1. Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
2. Балалардың жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
3. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
4. Балалардың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу;
Баланың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз – баланы
ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Балабақша табалдырығын жаңа аттаған
бүлдіршіннен шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, оны соған үйреткен
жөн. Баланың зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып, ойлау
қабілетін, шығармашылық іс-әрекетін жоғары деңгейде көтеруге болады.
Баланың ойында не бар, ол не істей алады, жасы өскен сайын ол қалай
өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау, оған әсер ететін себептері
Балалар психологиясын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау және
эксперимент.
Бала шығармашылық қабылеттері арқылы өсіп көптеген ойындарға
таратылады (сюжетті – рөлдік, драматизация ойындары, сахналау, көрініс-
тер).
Сюжеттік-ролдік ойындар әрекетінде балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастырудың тәжірибеде қалыптасқан бірнеше кезеңдері бар.
1 кезең. Кіріспе кезеңі.
2 кезең. Моделдендірілінген кезең.
3 кезең. Қорытынды кезең.
Кіріспе кезеңінде ертегі т.б. желісіндегі оқиғаларға баға беруі немесе
шығармашылық қарым-қатынасы анықталады.
Бұл кезеңде балаларда әртүрлі шығармаларға қарым-қатынасы есепке
алынады. Бұл кезеңде бас рөлде тәрбиешінің өзі болады. Себебі, бұл
мәселелерді есепке алатын, бақылайтын тәрбиешінің өзі болып табылады.
Екінші кезең баланың өз еркіндігімен және тапқырлығымен байланыс-ты.
Бұл кезеңде балалардың шығармашылық белсенділігі маңызды. Моделдік
қасиеттер – айналадағы оқиғаларға әр түрлі еліктеуден пайда болады. Блок
арқылы жұмыс реттік бойынша, жеңілден ауырға немесе біртіндеп жеке
өткізіледі (ойнаған, ертегілер қойған кезінде немесе тындаған күйінде). Бұл
кезеңде баланың шығармашылық қабылетін қуыршақ театр ойыншықтар, ойын
сахналау, ойын-еліктеуші, сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамытамыз.
Қорытынды кезеңде балалардың қатысуымен театрландырылған көріністер
және сахналық қойылымдар қою қажет.
Сахналық немесе театрландырылған көріністерге даярлық тобына дейінгі
балдырғандарды қамту керек. Мұның барлығы балалардың шығармашылық
қабілеттін дамытып, оны қоршаған ортаның ерекшеліктеріне орай бейімдеп,
сонымен тығыз байланыстыра отырып ұғындырып, олардың өмірді түсінуіне
жағдай жасап, қиялын дамытады. Осы жұмыстарды педагогикалық талаптарға сай
балалардың еркіндігіне сүйеніп, өздерінің әдеттегі ойындарын қызықты да
әсерлі етіп ұйымдастырған шақта балалар одан сайын ынталанып, оның жемісі
де айтарлықтай болады. Жалпы театрландырылған ойындарда балалардың
шығармашылық қабілет - мүмкіндіктері айқын аңғарылады. Бұған пайдаланылатын
шығарманың сюжеті мен ойындық қимылдары оның мазмұны бойынша анықталады, ал
рөлдерді орындау тәсілдері мимика, интонация, дене қимылдары арқылы
жасалып, іске асырылады. Бұл сюжетті-ролдік ойындарда балаларға
шығармашылық жағдайлар жасауға, өздеріне тапсырылған ролдерді толық игеріп,
кірісіп кетулеріне көп көңіл аудару керек. Олардың тиісті бейнелерді дұрыс
жасаулары үшін іс-әрекет, қимылдарын көрсетіп, жетілдіруіне көмектесіп,
кейіпкерлердің сөздерін, көңіл-күй, сезімін, мінез-қалпының қандай болуы
керектігін түсіндіріп, ұғындырып отырудың да маңызы зор. Сөйтіп ойын
барысында олардың тартымды бейнелер жасай білуіне қол жеткізу қажет. Оған
тәрбиешілер шығармашылық сипат беріп, көп еңбек сіңіруді керек етеді.
Тәрбиешілер балалардың өздеріне тән жеке қасиеттерін анықтай түсу
мақсатымен жылдың басында және аяғында театрландырылған жұмыстар арқылы
Құпия сынақ (эксперименталдық) ойындар өткізіп отыруы. Бұл ойындардың өн
бойында музыканың тигізер әсері мол. Бұл ойындарда қабілеті бар деген
балалар өздерін еркін ұстайтын, ал ұялшақ, ұяң балаларға жәй ролдер
беріледі. Бұдан кейін өздерін тиісті ролдерде ойнай алатын қабілетті
балаларды театрландырылған ұжымдық іс-әрекетке тарту қажет. Оларға
қуыршақты қалай ұстау керектігін, мимика, дауыс ырғақтарын үйрету.
Театрландырылған ойындардың мазмұнына ерекше мән беру. Бұл- негізінен
адамгершілік, достық, кішіпейілдік, ерлік, батылдық, адалдық, әділдік,
шыншылдық қасиеттерді уағыздаудан тұрады. Әдетте балалардың өздері жақсы
көретін кейіпкерлеріне еліктеп өсетіні белгілі. Осыған қарап, шапшаң, ширақ
балаларға жуас, қарапайым ролдер, ал мінездері салмақты байыпты балаларға
жағымсыз ролдер тапсырылады. Бұл арқылы біз балалардың шындық өмірге
тереңірек үңіліп, ненің жаман, ненің жақсы екенін айқындырақ ұғынып,
жаманнан жиіркеніп, жақсыдан үйренуге, өз қылықтарын дұрыс бағалап, жақсы
кейіпкерлерге еліктеуге үйретуге тиіспіз. Театрландырылған ойындарды
ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар керек.
Екінші кішкентайлар тобының балалары сахналық өнердің қарапайым
көріністерін ғана бейнелеуге, қимылмен көрсетуге үйретіледі. Алғашында
балалар жануарларға еліктеп, олардың сыртқы кейпін салып келтірді, бірақ
жануарлардың мінез-құлқын ашуға қиынсынды. Мысалы: Тауық пен балапандар,
Қоян мен көжектер, Аю мен қонжық, Түлкі мен қасқыр деп аталатын
ойындарда балаларға кішкентай көңілді құстардың қанаттарын қалай қағатынын,
олардың балапандап жүретінін көрсету. Ұйымдастырылған ойын іс-әрекеті мен
күнделікті өмірде балалар тұрмысынан көріністер ойналады. Мысалы: қуыршақ
алып, осы ойыншық туралы кішкентай сюжет ойлап құрастыру және соны ойлап
беру жаттығулары жүргізіледі.
Балалардың тілін жаттықтыру үшін, қазақ халқының асыл сөздерімен
сусындата отырып, әрбір сахналық қойылымның алдында қазақ әндерін, қазақтын
ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерді, мақал-мәтелдерді, жаңылтпаштарды,
санамақтар мен жұмбақтарды, түрлі ұлттық ойындарды, ән-күйлер мен билерді
кіріктіріп отырдық. Мысалы, Үйшік ертегісінде әр кейіпкерлердің сахнаға
шығуын Қонақ келсе күт деген мақалмен бастадық. Театрлық ойынға қатысушы
даярлық тобының балалар кейіпкерлердің мінезін, жүріс-тұрысын, әдеттерін
айнытпай салып көрерменге иланымды етіп ойнауы үшін, талмай жаттығып,
қажетті элементтерін меңгеріп алуға тырысты. Ол үшін балалармен жоғарыда
айтылып кеткен арнаулы жаттығулар жүргізілді. Одан басқа Сәлеметсіз бе?
және т.б. дағдылы сөздерді әртүрлі дауыс ырғағына сап айтып үйренуге
жаттықтыру керек. Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің
мағынасына, сезімдеріне сәйкес тебірене мәнерлеп айта білуге үйренеді.
Сосын нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянады. Бейнелеу, көркем
әдебиет, тіл дамыту оқу іс-әрекеттерін байланыстырып өткізгенде, әр оқу іс-
әрекеттін соңы әрқашанда ертегі сюжетімен байланысты қойылымдармен аяқталып
отырды. Сонымен қатар, балалардың сөздік қоры толықтырады, сөйтіп олардың
белсенділігі арттырады, оқу іс-әрекеттері мен сауық кештері еркін де
қызықты түрде өтетін болады. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, оқу іс-
әрекеттерде ынталана, құштарланып қатысып отырады. Осы жұмыстарды өткізген
кезенде әрбір ұлттық халық ертегілерінен көріністер қойылады.
Сондай-ақ балалар өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр
ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Драмалық жанрға бейімделген
ойындар өздігінен туындап тәрбие жұмыстарының барысында ертегілер, сюжетті
көріністер де жиі қолданылып, тіпті кейде ертегінің кейбір бөліктері
өзгертіліп отырылды. Топ ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және психология
кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдардағы сюжетті-ролді ойындардың ерекшеліктері
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2018
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың теориялық негіздері
1.1.Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2.Мектепке дейінгі ұйымдарағы балаларға арналған сюжетті-ролді ойындарды
қолдану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
ІІ. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдануды қалыптастырудың әдістемесі мен ерекшеліктері
2.1.Сюжетті-ролдік ойындарды қолдануды қалыптастыру әдістемесі ... ... ...18
2.2.Сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен
болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың
сюжетті-ролдік ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз
бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады.
Осыған орай мектепке дейінгі білі беру мекемелерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина,
Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова
және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар
Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский,
т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны
туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратын-дығы
туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы
ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,шығар-машылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті туралы және оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолда-рын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Мурта-зина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағын-дықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойында-рын сюжетті-ролдік ойындар арқылы
мақсаттарын жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекеме жағдайында балалардың сюжетті-ролдік ойындар арқылы шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда
және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде нақты қалыптасқан жағдайында
оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге
бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Мектепке дейінгі ұйымдардағы
сюжетті-ролді ойындардың ерекшеліктері атты тақырыбының өзектілігін
дәлелдейді. Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-ролдік
ойындардың ерекшелігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі білім беру мекемелерде сюжетті-
ролді ойындардың ерекшелігін теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық мәселелерін айқындау.
- Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдану негізгі мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі ойын әрекетінде
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
балалардың ойын әретінде шығармашылық қабілеттерінің дамуын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық тұрғыда талдау жасалынып, оның мәселелерінің
мәні айқындалды;
- сюжетті-ролдік ойындардың тәрбиелік жақтары таразыланып,
қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына қосқан үлесі
анықталды;
- Сюжетті-ролдік ойындарды қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың мүмкіндіктері
айқындалып, педагогикалық-әдістемелік ұсыныстар берілді;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың
өзара жас ерекшеліктеріне байланысты және даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі сюжетті-ролдік ойындардың қиыншылықтары
мен өзіндік мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасау
барысында балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп,
психолог қызметінде тиімді қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әдебиеттану
мен педагог, психологтардың еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Зерттеу базасы:
Курстық жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың теориялық негіздері
1.1.Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолданудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан
бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шың-
дау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азама-ты
деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар
аударылуы керек.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс колдану үшін тәрбиешіге
ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа
байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және
танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму
барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекетте ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ал ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
сюжетті-ролдік ойындардың орны ерекше.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы
ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе,
еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық
европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен
айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші
жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері
ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап
сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін,
балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі
кезде ойынды – адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып
отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін
толықтырып жетілдіреді.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
Көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді С.А.Шмакова
айтуға болады делінген:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік (процедуралық ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Әлеуметтендіру қызметі. Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық
қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
2. Ұлтаралық қатынас құралы қызметі. Себебі, ойын – балаға жалпы
адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге
мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық, әрі интернационалдық,
сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
3. Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
4. Ойынның диагностикалық қызметі - педагогқа баланың әр қырынан:
нтеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
5. Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-
құлқында туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
6. Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының
көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын
әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
7. Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық - кеңістігі.
Соңғы жылдары сюжетті-ролдік ойындардың теориялық және практикалық
мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова,
Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая,
А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер.
Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын
үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары
мен әдістері анықталды.
Сюжетті-ролдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-
ролдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан
естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы
болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің
күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға
үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек
деген ойға келді. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді
қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын
әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын
ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына,
санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе
білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады.
Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген
ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын,
заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу
арқылы ойлауын, қабілет-терін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай
пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар
түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар
құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі,
бұл сюжетті-ролдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы
белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр
сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Ойын – тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін
тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген
құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды
арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста
өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің
көрсеткіштерін жақсартуға тырысады.
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады.
Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және
шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы
өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге
көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете
отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті
психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы
көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген
бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте
сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін
қабылдау
Ойын технологияларының белгілері:
- ойын үлгісінің бар болуы;
- ойын қойылымдары;
- рольдікпозициялар;
- альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
- жобаланған нәтижелер;
- бағалау критерилері;
- сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген
жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты
өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік,
имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен
тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып,
ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны
сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді,
үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға
дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын
анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын
күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа
бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік
театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена
болды. Классикалық психодрама – топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды
бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор
шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер,
терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер
басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы
тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға
бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке
проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады.
Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады.
Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып
салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға
ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап
емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес.
Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер
болып есептеледі.
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
-психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен
алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың
эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің
тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша
бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды
шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым
негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория
(рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылық-тар мен
маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар
көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретін-діктен, топ
мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында
қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймай-ды, оны талдап,
мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік
драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер – қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың
жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады.
Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып,
пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-
өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз тәжіри-
беде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми шабуылы,
дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация, дискуссия,
тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға, шабыттандыруға
негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін және топтық даму
деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік – психологиялық оқыту және
балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда мүмкіндік беретін
оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-әрекеттерінде кеңінен
қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші
қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене
отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің
дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін
жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі
әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан
бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы
түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызық-ты
да тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші – бала, бала – бала
арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі
және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцен-тризмнен, өзіндік
ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұста-нымға көшуде
көрініс береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің
жан дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және
қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен роль атқарады. Интерактивті оқытуды
ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін
балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұта-стығы, салмақтылығы
көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі – қарым-қатынасты
реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы шығар-
машылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін ғана
емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқыр-лығын көрсете
алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны,
шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты
психодраманы рольдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және
сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып,
баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа
негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ
ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда
тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді.
Осы орайда ұйымдастырылған арқамен – арқаға, отырып және тұрып, көзбен
ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті.
Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер,
көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар;
педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу;
бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру,
талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Ролдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-әрекетте
пайда болады. Олар заттың ерекшелігі — ойыншықтардың іс-әрекеттерін
игеруден тұрады. Балалар үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды
ұстап-тұрудың кейбір әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен
атқаратын болады. Мұндай іс-әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл
мына жағдайда осылайша тек шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланыс-ты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Ролдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами бастай-
тындығын біз айтып өткенбіз. Ролдік ойындарда балалар үлкендермен бірге
болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-қатынас-тары
мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Ролдік ойындар белгілі бір мақсатта, тілді меңгеруге ынтызарлықты оята
отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді. Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.
Қажетті сөздерді үйренсем, тауып айтсам деген ойды да туғызады. Осындай
ойындық жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады. Рольдік
ойындар ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп, өз бетінше тілді
үйренуге үлкен септігін тигізеді.
Рольдік ойындар, негізінен, тұрмыстық, қоғамдық-саяси, ғылыми,
кәсіптік қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа таныс ойыны. Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз
басына алған рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан
өзіне алған ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып
алушының ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге
болмайтындығын түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға
талап қоя білу және тағы басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай
отырып, бала ойынға қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да
құқықтарына ие болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне
ойыншықтар сөресінде бар кез келген затты жіберуді талап етуге және басқа
сатып алушыларға жасалатындай қатынасты талап етуге құқысы бар. Дәрігер -
өзіне құрмет пен сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды
емдеушілердің орындауларын талап етуге құқығы бар. Сюжетті ойынның мәні
ролді орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Ролдік ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше ролдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын алты жасар Айгүл көріп тұр. Қуыршақ
іс тігетін ойыншық машинаның жанына отырғызылған. Айгүлдің айтқаны:
Кішкентай қыз өзінің қуыршағы іс тігіп отыр деп ойлайды. Кішкене Айгүл
өзінің түсіндіруі бойынша тек оның өзіне тән ойын тәсілін тапты. Баланың
жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар.
Ойын арқылы бала ересек адамдардың мінез-құлқы және қарым-қатынасымен
танысады, ал бұлардың бәрі оның өз мінез-құлқының үлгісі болады, өз
құрдастарымен қарым-қатынас жасауға қажетті қасиет болып саналатын араласа
білудің ңегізігі дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре және оның
өзіне алған роліндегі ережелерді орындауға итермелей отырып, сезімнің және
мінез-құлықтың ерікті жігерді реттеудің дамуына себепші болады.
Баланың іс-әрекетінің жемісті түрлері саналатын сурет салу мен
құрастыру мектепке дейінгі балалық шақтың түрлі кезеңдерінде ойынмен тығыз
байланысты. Мәселен, сурет сала отырып бала қандайда бір сюжетті ойнайды.
Балалар өзара қырқысып жатқан, бірін-бірі қуып бара жатқан аңдардың,
қонаққа бара жатқан және қонақтан қайтып келе жатқан адамдардың, соққан
желден құлап түсіп жатқан алманың т.б. суреттерін салады. Текшелерден
бірдеңені құрастыру ойын барысында ұштасады. Шофер ролін алған бала
блоктарды құрылысқа апарады, сосын осы блоктарды машинадан түсіретін жүк
түсіруші болады, ақырында ол үй тұрғызушы құрылысшы-жұмысшыға айналады.
Бірлесіп ойнағанда бұл міндеттерді бірнеше бала өзара бөліседі. Сурет
салуға, құрастырушылыққа деген ынталары басында тек ойын мақсатына сәйкес
сурет салуға, құрастыруға бағытталған процесс ретінде болады. Тек мектепке
дейінгі естияр да ересек жастағы балаларда ынта іс-әрекеттің нәтижесіне
(мысалы, суретке) ауысады да іс ойын ықпалынан азат етіледі.
Ойын іс-әрекеті ішінде оқу ісі де қалыптаса бастайды, кейінірек ол
бала іс-әрекетінің басты түріне айналады. Оқу ісін ересек адам енгізеді,
бірақ ол тікелей ойыннан пайда болмайды. Бірақ мектеп жасына дейінгі бала
ойнай жүріп оқи бастайды. Ол оқуға белгілі бір ережелері бар рольді ойынның
ерекше түрі ретінде қарайды. Әйтсе де осы ережелерді орындап жүріп,
қарапайым оқу әрекетін меңгеріп жүргенін баланың өзі де аңғармайды.
Үлкендердің оқуға көзқарасы ойынға көзқарастан бүтіндей өзгеше. Үлкендер
баланың оқуға көзқарасын ақырындап байқаусыз қалыптастырады. Балада оқуға
деген тілек пен бастапқы іскерліктері қалыптасады.
1.2.Мектепке дейінгі ұйымдарағы балаларға арналған сюжетті-ролді ойындарды
қолдану жолдары
Сюжеттік ойын барысында балалар өздерінің ролді ойындарында
айналасындағы шындықтың көп жақтылығын көрсетеді. О лар үй тұрмысынан,
үлкендердің еңбектегі іс-әрекеті мен олардың еңбектегі қарым-қатынастарынан
көріністер көрсетіп, замана оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық
экспедициялар) және басқаларды бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін
шындық ролді ойындардың сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы
неғұрлым кең болса, ойын сюжеті де соғұрлым кең де сан алуан келеді.
Сондықтан да, мектепке дейінгі кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал
мектепке дейінгі ересектердің ойын сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты
жастағы балалар қонақтар, қызы мен анасы, балабақша ойындарын ғана емес,
көпір салу, космос кораблін ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы да
артады. Мәселен, үш-төрт жастағы балалар ойынының ұзақтығы бар болғаны 10-
15 минут болса, төрт-бес жаста балалар ойынының ұзақтығы 40-45 минутқа,
мектепке дейінгі ересектерінің ойыны бірнеше сағатқа, кейде тіпті бірнеше
күнге созыла береді.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да,
ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын
сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының
түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері—
мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық
эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік
сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы
басқаларының мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім
түріндегі ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге
айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ
түрліше ойнайды. Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды.
Сюжетпен қатар ролді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-
әрекетінен бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол
болып табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше
мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін
еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше
рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап
көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып
табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір
қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ
жуады. Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына
қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар
жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен
көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала роьді ойындағы сияқты ойын сюжетін
жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады.
Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда
ол медбике болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын
заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде
екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі
тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да ролдер бір заттан екінші
затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады. Сонымен бірге мектепке дейінгі
кіші жастағы балалар арасында ойынның мазмұны ретінде көбіне адамдар
арасындағы қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу
баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар
үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы
мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің ролді ойынның мазмұны өзі қалаған ролден
туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді
орыңдауға төтенше міншіл келеді. Ойында қоғамдық мінез-құлық ережелерін
орындай отырып не болатынына? назар аударады. Сондықтан олар ненің
болатындығы, ненің болмайтындығы жөнінде пікір таластырып: Аналар бұлай
істемейді, Дәрігер ауруларды осылай қарай ма? - және т. б. дейді.
Сонымен, ролді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы
үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін
бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек
өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында
да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар,
біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да
ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан
шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды
мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол
жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол
жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті
роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие болады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынас сюжетті байланыстың логикасына
сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, ойын бастаушы өзіне бағыныңқы рольдің
бірін (ол бүкіл эскадрилья самолетінің бірін бейнелейді) алады да, жол
жүрісі тәртібін реттеушінің ролін алған балаға бағынады.
Егер бастаушы өзіне бағыныңқы ролді алса, бірақ ойынға нақтылы түрде
жетекшілік етіп отырса, онда ойындағы өзара қарым-қатынастар шынайы қарым-
қатынастар болып күрделенуі мүмкін.
Жайылған сюжетті түпкі ойын жасау бірлескен іс-әрекетті жоспарлау
шеберлігін дамытумен бала өзімен бірге ойнаушылар арасында тез орнын
табудың қажеттігін, олармен байланыс орнатуды, ойнаушылардың тілегін түсіне
білуді, өз тілегі мен мүмкіндіктерін салыстыра білудің қажеттігін ұғына
бастайды. Мұнда әр бала ойынның жалпы жағдайы мен осы топтағы балалардың
құрамына сәйкес өзін-өзі соларға икемдеуге үйренеді. Ойынға кіріскенде
балалар өздерінің жеке бастарының ерекшеліктерін көрсете бастайды. Біреуі
талап етіп айқай салады: Мен бастық боламын! Мен!. Балалардың бірәзы бұл
тілекті үн-түнсіз қабылдайды. Бірақ арасында оның мұндай мәлімдемесіне
келіспеушілердің табылуы ықтимал. Мұндайда дау-жанжал туады. Рольді
бөлісуге қанағаттанбаған бала ойынға қатысудан бас тартуы мүмкін:
Сендермен ойнамаймын. Бітті! Бірақ ол бірінші орынға ие болғысы келген
баланы ығыстыруы да мүмкін: Кәне бері келіңдер! Бұйрықты мен беремін!
Егер балалар өзара келіспесе, ойын бұзылады. Ойынға деген қызығу, оған
қатысуға деген тілек балаларды өзара келісімге де келтіреді.
Ойындарды қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың түрлері де
шығармашылығын қалыптастыру құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай оқу
тапсырмалары көптеп саналады. Біз мысал ретінде зерттеу және бақылау ісіне
қатысы бар тапсырмалар; бақылау, эксперимент жүргізу, саяхаттар, ауыл
шаруашылық тәжірибелік жұмыстар т. б.
1. Шығармашылық жұмыстар: суретке қарап әңгіме құру, өз бетінше әр
түрлі есептер құрастыру, сурет салу, құрастыру, жапсыру, мүсіндеу
және т.б.
2. Салыстыруға байланысты тапсырмалар: логикалық және жинақтай ойлау
.
3. Анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды құбылыстарды
топқа бөлу .
Жалпы айтқанда, шығармашылығын қалыптастыруына дамуын қамтамасыз етуде
тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Тәрбиеші осы
талап тұрғысынан балатұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан
жоғары болуы тиіс .
ІІ. Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды
қолдануды қалыптастырудың әдістемесі мен ерекшеліктері
2.1.Сюжетті-ролдік ойындарды қолдануды қалыптастыру әдістемесі
Қазіргі замандағы мектепке дейінгі білім беру мекемелеріні
тәрбиешісінің алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді,
шығармашылық іс — әрекетіне қабілетті, еркін және жан — жақты жетілген
тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл
адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның бойында батылдық, еркіндік,
ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттермен қатар ерекше ой қызметі,
қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық
болуы керек.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту үшін бірнеше шарт орындалу тиіс.
Олар:
1. Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;
2. Балалардың жүйелі түрде шығармашылық әрекет жағдайында болуы;
3. Ойлау мүмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
4. Балалардың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу;
Баланың шығармашылық іс-әрекетіне жағдай туғызу дегеніміз – баланы
ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Балабақша табалдырығын жаңа аттаған
бүлдіршіннен шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, оны соған үйреткен
жөн. Баланың зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып, ойлау
қабілетін, шығармашылық іс-әрекетін жоғары деңгейде көтеруге болады.
Баланың ойында не бар, ол не істей алады, жасы өскен сайын ол қалай
өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау, оған әсер ететін себептері
Балалар психологиясын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау және
эксперимент.
Бала шығармашылық қабылеттері арқылы өсіп көптеген ойындарға
таратылады (сюжетті – рөлдік, драматизация ойындары, сахналау, көрініс-
тер).
Сюжеттік-ролдік ойындар әрекетінде балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастырудың тәжірибеде қалыптасқан бірнеше кезеңдері бар.
1 кезең. Кіріспе кезеңі.
2 кезең. Моделдендірілінген кезең.
3 кезең. Қорытынды кезең.
Кіріспе кезеңінде ертегі т.б. желісіндегі оқиғаларға баға беруі немесе
шығармашылық қарым-қатынасы анықталады.
Бұл кезеңде балаларда әртүрлі шығармаларға қарым-қатынасы есепке
алынады. Бұл кезеңде бас рөлде тәрбиешінің өзі болады. Себебі, бұл
мәселелерді есепке алатын, бақылайтын тәрбиешінің өзі болып табылады.
Екінші кезең баланың өз еркіндігімен және тапқырлығымен байланыс-ты.
Бұл кезеңде балалардың шығармашылық белсенділігі маңызды. Моделдік
қасиеттер – айналадағы оқиғаларға әр түрлі еліктеуден пайда болады. Блок
арқылы жұмыс реттік бойынша, жеңілден ауырға немесе біртіндеп жеке
өткізіледі (ойнаған, ертегілер қойған кезінде немесе тындаған күйінде). Бұл
кезеңде баланың шығармашылық қабылетін қуыршақ театр ойыншықтар, ойын
сахналау, ойын-еліктеуші, сюжетті-рөлдік ойындар арқылы дамытамыз.
Қорытынды кезеңде балалардың қатысуымен театрландырылған көріністер
және сахналық қойылымдар қою қажет.
Сахналық немесе театрландырылған көріністерге даярлық тобына дейінгі
балдырғандарды қамту керек. Мұның барлығы балалардың шығармашылық
қабілеттін дамытып, оны қоршаған ортаның ерекшеліктеріне орай бейімдеп,
сонымен тығыз байланыстыра отырып ұғындырып, олардың өмірді түсінуіне
жағдай жасап, қиялын дамытады. Осы жұмыстарды педагогикалық талаптарға сай
балалардың еркіндігіне сүйеніп, өздерінің әдеттегі ойындарын қызықты да
әсерлі етіп ұйымдастырған шақта балалар одан сайын ынталанып, оның жемісі
де айтарлықтай болады. Жалпы театрландырылған ойындарда балалардың
шығармашылық қабілет - мүмкіндіктері айқын аңғарылады. Бұған пайдаланылатын
шығарманың сюжеті мен ойындық қимылдары оның мазмұны бойынша анықталады, ал
рөлдерді орындау тәсілдері мимика, интонация, дене қимылдары арқылы
жасалып, іске асырылады. Бұл сюжетті-ролдік ойындарда балаларға
шығармашылық жағдайлар жасауға, өздеріне тапсырылған ролдерді толық игеріп,
кірісіп кетулеріне көп көңіл аудару керек. Олардың тиісті бейнелерді дұрыс
жасаулары үшін іс-әрекет, қимылдарын көрсетіп, жетілдіруіне көмектесіп,
кейіпкерлердің сөздерін, көңіл-күй, сезімін, мінез-қалпының қандай болуы
керектігін түсіндіріп, ұғындырып отырудың да маңызы зор. Сөйтіп ойын
барысында олардың тартымды бейнелер жасай білуіне қол жеткізу қажет. Оған
тәрбиешілер шығармашылық сипат беріп, көп еңбек сіңіруді керек етеді.
Тәрбиешілер балалардың өздеріне тән жеке қасиеттерін анықтай түсу
мақсатымен жылдың басында және аяғында театрландырылған жұмыстар арқылы
Құпия сынақ (эксперименталдық) ойындар өткізіп отыруы. Бұл ойындардың өн
бойында музыканың тигізер әсері мол. Бұл ойындарда қабілеті бар деген
балалар өздерін еркін ұстайтын, ал ұялшақ, ұяң балаларға жәй ролдер
беріледі. Бұдан кейін өздерін тиісті ролдерде ойнай алатын қабілетті
балаларды театрландырылған ұжымдық іс-әрекетке тарту қажет. Оларға
қуыршақты қалай ұстау керектігін, мимика, дауыс ырғақтарын үйрету.
Театрландырылған ойындардың мазмұнына ерекше мән беру. Бұл- негізінен
адамгершілік, достық, кішіпейілдік, ерлік, батылдық, адалдық, әділдік,
шыншылдық қасиеттерді уағыздаудан тұрады. Әдетте балалардың өздері жақсы
көретін кейіпкерлеріне еліктеп өсетіні белгілі. Осыған қарап, шапшаң, ширақ
балаларға жуас, қарапайым ролдер, ал мінездері салмақты байыпты балаларға
жағымсыз ролдер тапсырылады. Бұл арқылы біз балалардың шындық өмірге
тереңірек үңіліп, ненің жаман, ненің жақсы екенін айқындырақ ұғынып,
жаманнан жиіркеніп, жақсыдан үйренуге, өз қылықтарын дұрыс бағалап, жақсы
кейіпкерлерге еліктеуге үйретуге тиіспіз. Театрландырылған ойындарды
ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар керек.
Екінші кішкентайлар тобының балалары сахналық өнердің қарапайым
көріністерін ғана бейнелеуге, қимылмен көрсетуге үйретіледі. Алғашында
балалар жануарларға еліктеп, олардың сыртқы кейпін салып келтірді, бірақ
жануарлардың мінез-құлқын ашуға қиынсынды. Мысалы: Тауық пен балапандар,
Қоян мен көжектер, Аю мен қонжық, Түлкі мен қасқыр деп аталатын
ойындарда балаларға кішкентай көңілді құстардың қанаттарын қалай қағатынын,
олардың балапандап жүретінін көрсету. Ұйымдастырылған ойын іс-әрекеті мен
күнделікті өмірде балалар тұрмысынан көріністер ойналады. Мысалы: қуыршақ
алып, осы ойыншық туралы кішкентай сюжет ойлап құрастыру және соны ойлап
беру жаттығулары жүргізіледі.
Балалардың тілін жаттықтыру үшін, қазақ халқының асыл сөздерімен
сусындата отырып, әрбір сахналық қойылымның алдында қазақ әндерін, қазақтын
ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерді, мақал-мәтелдерді, жаңылтпаштарды,
санамақтар мен жұмбақтарды, түрлі ұлттық ойындарды, ән-күйлер мен билерді
кіріктіріп отырдық. Мысалы, Үйшік ертегісінде әр кейіпкерлердің сахнаға
шығуын Қонақ келсе күт деген мақалмен бастадық. Театрлық ойынға қатысушы
даярлық тобының балалар кейіпкерлердің мінезін, жүріс-тұрысын, әдеттерін
айнытпай салып көрерменге иланымды етіп ойнауы үшін, талмай жаттығып,
қажетті элементтерін меңгеріп алуға тырысты. Ол үшін балалармен жоғарыда
айтылып кеткен арнаулы жаттығулар жүргізілді. Одан басқа Сәлеметсіз бе?
және т.б. дағдылы сөздерді әртүрлі дауыс ырғағына сап айтып үйренуге
жаттықтыру керек. Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің
мағынасына, сезімдеріне сәйкес тебірене мәнерлеп айта білуге үйренеді.
Сосын нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянады. Бейнелеу, көркем
әдебиет, тіл дамыту оқу іс-әрекеттерін байланыстырып өткізгенде, әр оқу іс-
әрекеттін соңы әрқашанда ертегі сюжетімен байланысты қойылымдармен аяқталып
отырды. Сонымен қатар, балалардың сөздік қоры толықтырады, сөйтіп олардың
белсенділігі арттырады, оқу іс-әрекеттері мен сауық кештері еркін де
қызықты түрде өтетін болады. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, оқу іс-
әрекеттерде ынталана, құштарланып қатысып отырады. Осы жұмыстарды өткізген
кезенде әрбір ұлттық халық ертегілерінен көріністер қойылады.
Сондай-ақ балалар өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр
ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Драмалық жанрға бейімделген
ойындар өздігінен туындап тәрбие жұмыстарының барысында ертегілер, сюжетті
көріністер де жиі қолданылып, тіпті кейде ертегінің кейбір бөліктері
өзгертіліп отырылды. Топ ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz