Мектеп жасына дейінгі балаларды математика элементеріне оқытудың негізгі принциптері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі

Педагогика және

психология кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: 5-6 жастағы балалардың кеңістік ұғымымен таныстыру

Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:

Орал қаласы - 2018
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

Негізгі бөлім:

І. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым математикалық түсініктерін
қалыптастыру және кеңістік ұғымы түсініктері
1.1.Қарапайым математикалық түсiнiктермен
таныстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларды математика элементеріне оқытудың
негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың кеңістікті бағдарлауының кейбір
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ. 5-6 жастағы балаларды кеңістік ұғымымен таныстыру
2.1. Балалардың кеңістікті бағдарлауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...18
2.2.Бес – алты жастағы балалардың кеңістікті
қабылдауы ... ... ... ... ... ... .. ... .23
2.3.Мектеп жасына дейінгі балалардың нәрселердің өзінен және обьектіден
кеңістікке орналасуын қабылдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..28
2.4.Мектеп жасына дейінгі балалардың нәрселер арасындағы кеңістік
қатынастарын қабылдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
ІІІ. Практикалық бөлім: Кеңістік ұғымын таныстыруға арналған
ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттері
3.1.Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті: Дидактикалық
ойын ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті: Алдында –
артында ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..38

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Тек белсенділік қана жеке тұлғаның дамуының
факторы және өлшемі болып табылғандықтан, танымдық қабілеттердің құрылуы
балалардың жалпы кешенді тіршілік әрекетінің дамуымен заңды түрде
байланысты болып келеді. Балалардың аралас білімдерінің, түсініктерының
дамуы мен қарқынды түрде жинақталуы оқыту үрдісінің энергиясы. Балалардың
белсенділігі әлсіремесін десек, күн тәртібіта алынған жаңа білімге деген
қанағаттану сезімі келесі жаңа күн тәртібіқа деген аса қызығушылық
сезімімен байланыстыра отырып құрастырылуы қажет. 5-6 жастағы балалардың
психикалық дамуында айқын сипатталатын ерекшеліктер еспелі еркіндік,
ниеттілік психикалық үрдістердің мақсаттылығы, қоршаған әлем шындығын оның
көптүрлі көріністерін меңгеруі, таным үрдістерінде еріктің қатысуымен
кеңеюі және олардың танымдық іс-әрекеттерін құрайтын негізгі элементтерінің
сәйкесінше тез құрылуымен анықталынады.
5-6 жастағы балалардың психикалық үрдістерін дамыту мәселесі бала-
бақшадағы тәрбиешілерінің әсіресе математика сияқты күрделі ғылымды ойын
арқылы игерілетін оқу іс-әрекетіне баса назар аударуды қажет етеді.
Адамның кеңістікте бағдарлану проблемасы әрі кең, әрі көп қырлы. Оған шама
мен форма туралы түсінікпен қатар кеңістік айыру да,кеңістікті қабылдау
да, алуан түрлі кеңістік қатынастарын түсінуі де ( нәрестенің
кеңістіктегі басқа нәрселер арасындағы қалпын анықтау, тереңдікті қабылдау
т.б) енеді.
Психологиялық -педагогикалық зерттеулер кеңістік айыру өте ерте
басталады деп көрсетіп отыр, алайда ол нәрсенің сапасын айырудан гөрі
анағұрлым күрделі процесс болып табылады.
Кеңістік түсініктерді және кеңістікте бағдарлану тәсілдерін
қалыптастыруда алуан түрлі анализаторлар қатысады (кенестетикалық, сипап
сезу, көріп білу,есту, иіс сезу). Алайда кішкене балаларда кинестетикалық
және көру анализаторларының атқаратын ролі ерекше.
Кеңістік бағдарлау тікелей кеңістік қабылдау негізінде және де
кеңістік категорияларын (орын қалпы, қашықтығы,нәрселер арасындағы кеңістік
қатынастарын) сөзбен өрнектеп айту арқылы жүзеге асады.
Зерттеу пәні: қарапайым математика
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі мекемелер
Зерттеудің мақсаты: 5-6 жастағы балаларды кеңістік ұғымымен таныстыру
жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
- Қарапайым математикалық түсiнiктермен таныстыру жолдарын айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балаларды математика элементеріне оқытудың
негізгі принциптерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың кеңістікті бағдарлауының кейбір
ерекшеліктерін анықтау;
- Балалардың кеңістікті бағдарлауын дамыту жолдарын қарастыру;
- Бес – алты жастағы балалардың кеңістікті қабылдауын зерделеу;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың нәрселердің өзінен және обьектіден
кеңістікке орналасуын қабылдау ерекшеліктерін айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың нәрселер арасындағы кеңістік
қатынастарын қабылдау ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте 5-6 жастағы
балалардың кеңістік ұғымымен таныстыру теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: 5-6 жастағы балалардың кеңістік
ұғымымен таныстыру принциптерін анықтайтын әдістемелер сарапталып
зерттеулер жүргізу негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі 5-6 жастағы балалардың кеңістік ұғымымен
таныстыруын салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты
негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия, ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік
стандарттары, оқу бағдарламалары;
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым математикалық түсініктерін
қалыптастыру және кеңістік ұғымы түсініктері

1. Қарапайым математикалық түсiнiктермен таныстыру
Бұл пән балалардың логикалық ойлауын дамытуда маңызы өте зор.
Балалардың ойлау процесінің нақтылығын, тереңдігін анықтау үшін олардың
белсенді іс-әрекетімен бірге өз бетінше жұмысын ұйымдастыру керек.
Күн тәртібі балалар үшін қызықты өткенде, олардың оқу жұмысында да
белсенділігі артып, өз бетінше жұмыс жасап, белсенділігін арттырғандығы-нан
олардың пәнге деген ынтасы өседі. Балаларды өз бетімен ойлауға тәрбиелеп,
математикаға деген ынтасын арттыру үшін оқыту әдістерін дұрыс таңдап алудың
маңызы зор. Оқудың белсенді әдістерінің бірі – балалармен ойнай отырып, өз
бетімен жұмыс істете білу. Математика күн тәртібітарында білім берудің
барлық негізгі принциптері бір бірімен байланысты жүзеге асады. Мысалы:
Саналық, көрнекілік, жүйелілік, беріктік, шамаға лайықты-лық және тағы
басқалар. Математикадан Балалардың білім деңгейін көтеруде көрнекілік
принциптерінің рөлі ерекше.
Көрнекі түрде оқыту – балалардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру деп
түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабыл-данбаған
түсінік, түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады.
Сондықтан күн тәртібіта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен
жазу, тағы басқа сезім мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог
баланың есінде бірдеңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ,
дауыс, бұлшық ет сияқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және
дәм сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы
керек деген К.Д. Ушинский.
Көрнекілікті қолдану Балалардың білім сапасын арттырады, көрнекі
құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, Балалар өздігінен оңай
қорытындылар жасай алады.
Оқылатын материалды көрнекі құралдармен иллюстрациялау арифме-тикалық
оқытудың бірінші күнінен бастап барлық оқу жылдарында қолданы-лып отырады.
Баланың санды үйренудегі бірінші адымы сурет қараудан басталады. Баланың
көз алдынан құстың, қоянның, мысықтың, тағы сол сияқты суреттері өтеді. Бұл
суреттер белгілі жолмен құралып, бірінші ондық сандарының әрқайсысын
кескіндейді.
Көрнекі құралдар арқылы балалар амалдың идеясын да түсінетін болады,
мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі мысыққа үшінші бір мысық жүгіріп
келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше мысық деген сұрауға жауап беру
үшін, 2+1 керек деген ой келеді.
Көрнекі құралдарды әр-түрлі тәсілмен пайдаланудың маңыздылығы оны
жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету керек. Берекесіз пайдалан-ған
көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу процесінің білімділігі де
кемиді. Балалардың күн тәртібіқа ынта-жігері, қызығушы-лықтары жоғалады.
Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану керек.
Көрнекілік математика сабағында білім көзі ретінде қолданылған, ол
елеулі мәселеде берілетін білімдерді нақтылау мақсатында көрнекі құралдар
да түрлі тәсілдермен қолданылады.
Балалар күн тәртібінде, ойын үстінде, ойлау, өлшеу, есептеу, табу,
зерттеу жұмыстарымен шұғылданады. Оларды ұштап, жетілдіріп отыру мұғалімнің
міндеті деп білеміз. Математика пәнін оқытуда баланың ой-өрісін дамытып,
бағдарламада өтілген негізгі материалдарды практикада қолдана білуіне,
Балалардың күн тәртібіқа деген ынта-ықыласын арттыруына, өткен материалды
өз мәнінде толық игеруіне мүмкіндік жасайтын тәсілдердің ішінде
дидактикалық ойынның мәні зор. Күн тәртібіта өтілген метериалға сәйкес
дұрыс жүргізілген дидактикалық ойындар Балалардың күн тәртібіқа
қызығушылығын, белсенділігін арттырып, тақырыпты дұрыс меңгеруіне ықпал
тигізеді.
Математиканы оқытудың жалпы жүйесінде есептер шығару тиімді
жаттығулардың бір түрі болып табылады. Есептер шығаруға үйрету Балаларда
негізгі математикалық түсініктерді қалыптасып, олардың бағдар-ламада
анықталған теориялық білімді меңгеруінде маңызды орын алады.
Есептер балаларда жаңа білімді қалыптастыратын және бұрыннан бар
білімдерін пайдалану жолында пысықтала түсетін нақты материал болып
табылады. Есеп шығару балаларда, әрбір адамға оның күнделікті өмірінде
қажетті іскерлікті, білікті қалыптастырады. Есеп шығару арқылы, балалар
танымдық және тәрбиелік тұрғыдан алғандағы маңызды түсініктермен танысады.
Есеп термині және оның элементтерімен балаларды айқын түрде алғаш
таныстыруға деінгі уақытты мазмұнды есептерді енгізудің дайындық кезеңі деп
айтуға болады. Осы уақытта балалардың мектепке дейінгі игерген білім, білік
және дағдылары толықтырыла түседі және бір жүйеге келтіріледі, сондай-ақ
нөмірлеуді оқып үйренуге қажетті жағдайлар жасалады, әрі қарай 10
көлеміндегі сандарды нөмірлеу қарастырылады. Бұл кезеңде мазмұнды
арифметикалық есеп арнайы оқытылатын обьекті болып табылмайды, яғни ол
қандай да бір құрылысы әлі де анықталмаған (шарты, сұрағы берілген және
ізделінді сандар, олардың арасындағы байланыс) күрделі түсінік
болғандықтан, балалар санасынан орын алмайды. Мәтінді есептер сандармен
және амалдармен балалармен таныстыруда, сәйкес түсінікының мән-мазмұнын
нақты көрсетіп берудің құралы ретінде пайдаланылады.
Дегенмен осы кезде мазмұнды суреттер ретінде ұсынылатын жай есептер 10
көлеміндегі әрбір санмен балаларды таныстыруда және әрбір 1-ді қосу 1-
азайту арқылы шығарып алуда көрнекі құрал сипатында пайдала-нылады. Демек,
мәтінді жай есептер алдымен айқын емес түрде математи-калық түсініктердің
мән-мазмұнын ашудың әдістемелік құралы ретінде енгізіледі. Сондай-ақ басқа
да материалдарды қарастыру барысында есеп шығару білігінің құрамына енетін
көптеген мәселелерді дайындық деңгейін-де беруге болады. Соған бірнеше
мысалдар келтірейік.
Заттарды санау және оларды салыстыру (түсі, өлшемі, формасы бойынша
немесе бірнеше мәтінді белгілеріне қарай ) кезінде балалар сурет бойынша
“қанша?” деген сұрақты қоюға жаттығады және “бірдей”,”үлкен-кіші”,” ұзын-
қысқа”, т.с.с. түсініктер жайында түсінік алады, сондай-ақ әрбір заттың
өзіне тән мәнді белгісін анықтауға үйренеді.
Әрі қарай заттар тобын салыстыру барысында “қанша болса сонша” сөз
тіркесінің мән-мазмұнын игереді, “артық – кем “ түсінікы жайындағы
түсінікті қабылдайды. Әрине осы кезде-ақ көрнекіліктің нақты және біршама
абстрактілі түрлері қолданыла бастайды. Мысалы: а) тақта алдына үш бала
шақырылады; ә)әрбір балаға бір-бірден санау шыбықтары үлестіріліп
беріледі;б) балалар мен шыбықтар салыстырылады в) сәйкес қорытынды
жасалады, яғни біз “Бала- санау шыбығы” парларын құрдық, “Балалар қанша
болса, шыбықтар да сонша”. Осы сияқты жұмыс дидактикалық кеспе материал
бойынша жүргізіледі. Қалталы полотноның бір қатарына үш дөңгелек (шаршы)
қойылады. Салыстыру нәтижесінде қорытынды жасалады.
Сонан кейін суреттерді пайдаланып, сәйкес парлар құру арқылы “қанша
болса, сонша” түсінікның мән-мазмұнын игеруді тиянақтай түсетін жұмыс
жалғастырылады.
Осындай көрнекіліктерге сүйене отырып, заттар тобын салыстыру кезінде
“артық-кем” түсінікының мәнді ерекшелігі анықталады. Мысалы:а) қалталы
полотноның бір қатарына үш дөңгелек, ал екінші қатарына үш шаршы қойылады
да,сәйкес қорытынды жасалады; ә) тағы бір дөңгелек бірінші қатарға қойылады
да, парлар құру арқылы дөңгелектердің артық екені, ал шаршылардың кем екені
ажыратылады; б) екінші қатарға тағы бір шаршы қойылады да, парлар құру
арқылы әрбір топтағы заттар санының бірдей екендігі анықталады (
дөңгелектер қанша болса, шаршылар сонша);
в) бірінші қатардан бір дөңгелек алынып тасталады да, парлар құруға
негіздей отырып, әрбір топтың заттар саны салыстырылады да “дөңгелек-тердің
шаршылардан кем, ал шаршылардың дөңгелектерден артық екені жайында”
қорытынды жасалады.
Сонымен бірге практикалық жұмыстар орындау кезінде балалар парлар
құрудың әр түрлі ( айталық, әрбір топтағы заттарды бірінің астына бірін дәл
келтіріп екі қатарға орналастыру, бір топтағы заттардың сәйкес парларын
сызықтармен қосу, әрбір топтан бір-бірден зат алып кету сияқты) тәсілдері-
мен танысады.
Осы сияқты қарапайым математикалық түсініктер жайындағы балалар-дың
түсінігі әрі қарай қарапайым кеңістік және уақыт түсініктерымен,
қозғалыспен байланысты мәселелерді, сондай-ақ 10 көлеміндегі сандардың
аталуын, реттік қатарын және заттарды санауды, әрбір санды шығарып алуды
оқып үйренуде тиянақтала түседі.

2.1. Мектеп жасына дейінгі балаларды математика элементеріне оқытудың
негізгі принциптері мен кеңістікті қабылдауы
Бала бақшада ересек топ ерекше орын алады. Педагогтың міндеті, бір
жағынан, балалардың алған білімдерін жүйеге келтіру және бұдан бұрынғы
бүкіл тәрбиелеу және оқыту жұмысы нәтнжесінде балалардың жалпы өсіп жетілу
дәрежесін зерттеу болса, екінші жағынан, баланың жеке басын қайта
қалыптастыруды талап ететін, балаларды психологиялық жағынан дайындау болып
табылады. Осы кезеңде балалардың сана-сезімі мен мінез-құлқында болашақ
тулганың өзінің оқуына, өз тәртібіне жауапкершілігін түсінетіндей өзгеріс
болуы керек. Бала балалар бақшасында көптеген эмпирикалық білім алды, ал
мектепке көшкенде барған сайын тереңдете берілетін ғылыми білім бірте-бірте
ашыла береді де, мұның өзі абстрактілі ұғымдармен операциялар жасауға
дайындықты талап етеді. Бұл тұста басты мәселе тек жеке функциялардың
(түйсіктің, естің, зейіннің т. б.) дамуы ғана емес, баланың санасындағы
функционалдық байланыстар мен қатынастардың өзгеруі.
Сана әрбір жеке функцияның дамуында болып жататын жеке бір
өзгерістердің қосындысы ретінде дамымай, өзінің ішкі құрылысы мен
бөліктерінің байланысын әрбір жаңа кезеңде өзгерте отырып, бүтін бір нәрсе
ретінде дамиды. Сананың дамуындағы әрбір функционалдық бөліктің тағдыры
бүтіннің өзгерісіне байланысты болады, бірақ керісінше емес, - деп жазды
Л. С. Выготский, сананың мұндай функционалдық өзгерісі жеке адамның
дамуындағы басты және ең елеулі нәрсе болып табылады.
Ересек топтағы балалар өздерін балалар бақшасында ересектер ретінде
сезінеді. Мектепке көшуге дайындалған ересек балалардың бұл позициясы
олардың өзіне деген қатынасын өзгертеді, оларға кішкентайлардың қарым-
қатынасының өзгеретіні сияқты, басқа топта балаларға қарым-қатынасын
өзгертеді. Мен қазір тек ересек балалар тобындамын, келесі жылы даярлық
топта боламын, сонан кейін мектепке барамын, - деп бала ең ересек бала
болуды қиялдайды.
Мақсаты: мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың көңілін
заттардың саны мен қоршаған орта құбылыстарына аударту негізінде
математикалық ойлауын қалыптастыру.
Міндеттері:
- зейін, ес, түйсік, шығармашылық қабілеттерін, қиялын, ойлау
вариативтілігі сияқты танымдық үдерістерін дамыту;
- танымдық қызығушылықтарын дамыту барысында белсенді оқу іс-
әрекеттерін қалыптастыру;
- ақыл-ой әрекетінің (талдау, жинақтау, салыстыру, қорыту, топтастыру,
үлгі жасау, құрастыру, байланыстың себеп-салдарын орнату) тәсілдерін
үйрету;
- мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қорына математикалық
атауларды енгізу, күн тәртібіта алған білімдері мен іскерліктерін
күнделікті өмірде қолдану;
- заттардың әр түрлі топтарын санау, оның саны мен сапасын анықтау
дағдысын үйрету, олардың бір-бірімен арақатынасын анықтау;
- кеңістікті, уақытты қағаз бетінде бағдарлау дағдыларын дамыту;
- геометриялық пішіндер мен денелер, өлшемдер туралы түсініктерін
қалыптастыру.
Көп, аз, біреу деген ұғымдармен таныстыру. Бір деген ұғымның
бір ғана заттың санын ғана емес, сонымен қатар бүтін бір топтың жиынтығын
да білдіретіндігін ұғындыру.
Көп заттың ішінен белгілі бір ерекшеліктеріне қарай заттарды іріктеп
алып топтастыру қабілетін дамыту.
Көп және оның құрамы арасындағы қатынастарды орнату іскерліктерін
жаттықтыру. Бүтін өзінің бөліктерінен үлкен екендігін, бірдей сандардың
өзара бірыңғай сәйкес екендігі туралы түсінік беру.
Сан және санау. 10 саны көлеміндегі сан мен цифр туралы ұғымдарын
қалыптастыру. Оларды танып және атау іскерліктеріне үйрету.
Көрнекі негізінде 10 санының пайда болуымен таныстыру.
Кеңістікті бағдарлау. Кеңістікті бағдарлау (оң жақта, сол жақта,
жоғарыда, төменде, алдында, артында, алыс, жақын, арасында, қасында) туралы
білімдерін бекіту. Қағаз бетінде (ортасында, оң жақтағы жоғарғы бұрышта,
сол жақтағы жоғарғы бұрышта, оң жақтағы төмен бұрыш, сол жақтағы төменгі
бұрыш, төменде, жоғарыда, оң жақта, сол жақта) бағдарлай білу дағдыларын
қалыптастыру. Заттың қай жерде, қалай, өзіне немесе қай затқа жақын
орналасқандығын ауызша жеткізе білу шеберлігін қалыптастыру.Белгілі бір
бағытта келе жатып, белгі бойынша бағытын өзгерте білуге жаттықтыру.Уақытты
бағдарлау. Уақытты бағдарлау (күн, таңертең, сәске түс, бесін, ақшам,
ымырт, бүгін, кеше, ертең, бүрсігүні) туралы білімдерін бекіту. Таңертең,
күн, кеш, түн мезгілдері тәулікті құрайтыны туралы ұғымдарын қалыптастыру.
Кеше қай күн болғаны, бүгін қай күн екенін, ертең қай күн болатынын
анықтап, бұрын не болғанын, одан кейін не болатыны, аптаның қай күні екені
туралы түрлі жағдайларды ретімен орналастыра білуге үйрету.
Жыл 12 айдан тұратынын, оларды ретімен дұрыс айта білу шеберлігін
қалыптастыру.
Заттың салмағын анықтау. Зат өлшемін анықтай білу сезімдерін дамыту
(салмақ сезімі).
• Заттардың салмағын өлшеміне қарай тең және тең еместігін алақанына
салып өлшеп, анықтауға үйрету.
• Заттың салмағы оның көлеміне байланысты емес екендігін түсіндіру.
• Заттарды салмағына қарай анықтай білу, оларды өлшемдеріне қарай
орналастыру шеберлігін дамыту.Заттың салмағын таразының көмегімен
өлшеу дәлірек болатынын түсіндіру.
Дүкенде қолданылатын таразы туралы ұғымдарын қалыптастыру. Заттың салмағын
өлшеуге қызықтыру.
Кеңістік ұғымы обьектілерді бақылау мен тәжірибелік пайдалану негізінде
қалыптасты.
Уақыт ұғымы адамның оқиғалардың ауысуын сезінуінің нәтижесінде,
заттардың жағдайының біртіндеп өзгеруі арқылы жүзеге асырылады.
Күнделікті адам санасында кеңістік пен уақыт үғымы қалыпты тұрмыстық
жағдай ретінде есептелінеді, материя уақыт пен кеңістіктің аумағында
қарастырылып, материя жоғалған күйде де, олар сақталып қала береді деп
есептеледі.
Мундай көзқарас кеңістік пен уақытқа абсолютті мән береді, және бүл
жайлы И.Ньютонның Табиғат философиясының математикалық бастамалары атты
еңбегінде нақты анықтама берілді. Бұл жерде абсолютті кеңістік пен уақыт
жаратылыстың материалдық процестерден тәуелсіз өзін-өзі басқаратын
элементтері ретінде қарастырылады. Бұл концепция қара жәшік концепциясы
деп аталады.
Бірақ оларда субстанцияның ең маңызды қасиеті- әр түрлі денелерді
тудыру қабілеті жоқ. Сонымен қатар басқа концепциялар да бар (Беркли, Мах,
Авенари-ус тағы басқа) олар кеңістік пен уақытты адам санасына тәуелді етіп
көрсетеді. Кеңістік пен уақыт мәселелері жақыннан әсер ету және алыстан
әсер ету концепцияларымен тығыз байланысты. Алыстан әсер ету гравитациялық
және электр күштерінің бір сәтте абсолюттік кеңістік арқылы таралуы, ең
соңында өзінің көздеген мақсатына құдайдың буйрығымен жетеді. Ал жақыннан
әсер ету концепциясы (Декарт, Гюйгенс, Френель, Фарадей) кеңістікті зат пен
эфирдің жалғасы ретінде қарастырады.
Өзара әрекеттесу мен кеңістікті түсіну классикалық физиканың шеңберінде
дами отырып, XX ғасырда одан әрі дамыды.
Кеңістік пен уақыт қайтадан материя атрибуты ретінде оны анықтайтын
байланыстары және өзара байланыстары арқылы түсіндірледі.
Уақыт пен кеңістіктің қазіргі кездегі түсінігі А.Эйнштейннің
салыстырмалылық теориясы арқылы түсіндіріледі.

1.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың кеңістікті бағдарлауының кейбір
ерекшеліктері
Кеңістік бағдарлануы үшін қандай болмасын санақ системасымен пайдалана
білу қажет. Алғашқы кезеңде бала кеңістікте түйсіктік санақ системасы
дегеннің негізінде, яғни өз денесінің жан -жағына қарай бағдарлайды.
Мектеп жасына дейін бала негізгі кеңістік бағыттары бойынша сөзбен
айтылатын системаны игереді; ілгері -кейін, жоғары- төмен, оңға -солға.
Мектепте оқып жүргенде балалар жаңа санақ системасын игереді,ол- горизонт
жақтарына қарап,солтүстік,оңтүстік,батыс,шығы с.
Әрбір санақ системасын игеру алдында алған білімге негізделетіні
тағайындалған.Мысалы,зерттеулерде ІІІ- ІҮ класс оқушыларының горизонт
жақтарын игеруі олардың негізгі кеңістік бағыттарды географиялық картадан
қаншалықты дифференциялай білетіндігіне байланысты екендігі айқын
көрсетілген. Солтүстік, мысалы, алдымен балалдардың кеңістіктегі жоғары
бағытымен ұштасады, оңтүстік - кеңістіктегі төмен бағытымен, батыс -сол жақ
бағытымен және шығыс- оң жақ бағытымен ұштасады. Кішкене баланың негізгі
кеңістік бағыттарын дифференциялау баланың өзіне қарай бағдарлау
деңгейімен олардың өз денесінің схемасын игеру дәрежесіне байланысты
келеді, ал мұның өзі шындығында түйсіктік санақ системасы болып табылады
да (Т.А.Мусейибова).
Кейінірек оған өзге санақ системасы - сөзбен айту -қосылады. Бұл-
баланың бағыттарды түйсік айыруға қатысты атауларды; жоғары,төмен, ілгері,
кейін, оңға, солға бекіту нәтижесінде пайда болады.
Сонымен, мектепке дейінгі жас -негізгі кеңістік бағыттар бойынша сөздік
санақ системасын игеру кезеңі. Бала оны қалайша игереді.
Зерттеулердің көрсетулеріне қарағанда, айырылатын бағыттарды, бала ең
алдымен өз бойындағы белгілі бір мүшемен байланыстырады. Мына сияқты
байланыстарды осылайша реттейді: жоғары басы жағына, ал төмен-аяғы жағына,
ілгері -беті жағына,ал кейін- арқасы жағында, оңға- оң қол жағына, ал
солға - сол қол жағында. Өз денесіне қарай бағдарлану баланың кеңістік
бағыттарын игеру негізі болмақ.
Адам денесінің әр түрлі осьтеріне сәйкес келетін негізгі бағыттардың
(фронталь,вертикаль және сагитталь) үш пар тобының ішінен ең алдымен
жоғары бағыт белгілі болады, мұның себебі, сірә да, бала денесінің
вертикаль қалыпта болуымен байланысты болар. Ал төменгі бағыттың вертикаль
осьтің қарама -қарсы жағы ретінде,бағыттардың пар топтарының диффере-
нциясы ретінде бұның өзі горизонталь жазықтыққа ғана тән (ілгері
-кейін және оңға- солға) дараланып қалыптасып кейінірек өтеді.
Горизонталь жазықтыққа оған және бағыттар тобына сәйкес түрде бағдарлану
дәлдігі мектеп жасына дейінгі балалар үшін, әрине, үш өлшемді
кеңістіктің әр түрлі жазықтықтардың (вертикаль және горизонталь)
дифференциялаудан анагұрлым күрделі мәселесі екендігі айқын.
Кішкене бала парлас қарама қарсы бағыттар тобын негізінен игерген-
нен кейін де әр топтың өзі ішінде дәл айыруда қателесе береді. Бұған
мына фактілер айғақ: балалар оң жақты сол жақпен, жоғарыны төменгімен,
кеңістік ілгері бағытын қарама қарсы кейінмен шатастырады. Мектеп
жасына дейінгі балалар үшін, әсіресе оңға солға бағыттарын айыру қиын
тиеді, бұның негізі өз денесінің оңы мен солын дифференциялау
процесі болмақ.
Олай болса, бала кеңістік бағыттарын парлауды, олардың адекваттық
белгілеулерін және де іс жүзінде айыра білуді, біртіндеп қана игереді
екен.
Кеңістік белгілеулерінің әрбір парында алдымен біреуі айырып көрсеті-
леді ,мысалы, астында, оң жақта, жоғары жақта, кейін, ал осылармен
салыстыру , негізінде қарама қарсыларын түсіне аламыз; үстінде, сол жақ-
та, төменгі жақта, ілгері. Сонымен өзара байланысқан қарама қарсы кеңіс-
тік қатынастарының бірінің дифференциясы екіншісін білуге келіп тіреле-
ді, ал мұның өзі оқыту методикасында өзара кері кеңістік
түсініктерді бір мезгілде қалыптастыру қажет дегенді білдіреді.
Осының барлығы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі кеңістік
бағыттары бойынша сөздік санақ системасын игеру процесі әрі ұзақ,
әрі ерекше екендігін көрсетіп отыр.
Бала айнала қоршаған кеңістікте бағдарлану кезінде өзінің игерген
санақ системасын қолдану немесе пайдалану іскерлігін қалайша икемдейді
екен.
І кезең іс жүзінде лайықтап өлшеуден басталады, мұның өзі айнала
қоршаған обьектілерді санақ системасының бас нүктемен реалды ара қатысын
өрнектейді.
ІІ кезең бастапқы нүктеден қандайда бір қашықтықта жатқан обьекті-
лердің өзара орналасу қалпын көріп баға бере бастайды. Мұндайда қозғалыс
анализаторының ролі аса зор,мұның қатысы кеңістік айыруда біртіндеп
өзгереді.
Бастапқы кезде кеңістік қозғалыс байланыстарының бүкіл комплексі тым
жайылыңқы көрінеді. Мысалы, бала нәрсеге арқасымен сүйеніп тұрады, тек
осыдан кейін ғана барып ол нәрсе арт жағында тұрғанын айтады; бір жақ
жанында тұрған нәрсені қолымен сипап көреді, тек содан кейін ғана ол
обьектінің оның оң немесе сол жағында тұрғанын айтады т.с.с.
Басқаша айтқанда, бала обьектілердің түйсік санақ системасымен
арақатысын іс жүзінде байқап біледі, бұл оның өз денесінің түрлі
жағы болып табылады.
Обьектімен тікелей жақын болу үшін өзі оған жылжып келіп жүрсе,
кейінірек бүкіл тұлғасын бұратын болады, ал одан кейін сұқ қолымен
бағытты нұсқап көрсететін болады. Бұдан әрі нұсқау қимылының орнына қолымен
білінер- білінбес қимыл жасайды. Нұсқау қимылының орнына, енді басын
сәл ғана қимылдатып, ақырында анықталатын нәрсе жаққа қарай тек көз
қиығын ғана тастайтын болады. Сонымен кеңістік бағдарлаудың әрекеттік
тәсілінен бала енді басқа тәсілге көшеді, мұның негізінде алынатын
нәрселердің бір - біріне және оларды анықтаушы субьектіге қарағандағы
кеңістік орналасуына көріп жасалатын баға.
Кеңістік бұлайша қабылдау негізінде, И.П.Павлов жазғандай, сол
кеңістікте тікелей қозғалу тәжірибесі алынып отыр. Тек қозғалыс
тітіркеністері арқылы және де олармен байланыса отырып көру
сезімдері өзінің өмірлік немесе сигналдық мәнісіне ие болады.
Сөйтіп кеңістік бағдарлау тәжірибесін игергеннен кейін балаларды
сырттай байқалатын қозғалыс реакциялардың интеллектенуі пайда болады.
Оларды бара -бара тұжырып тастап , оймен іс -әрекет жасау жағында
көшу процесі материалданған,практикалық іс -әрекеттен ақыл - ой іс-
әрекетіне өтуді дамытудың жалпы тенденциясының көрінісі.

ІІ. 5-6 жастағы балаларды кеңістік ұғымымен таныстыру

2.1. Балалардың кеңістікті бағдарлауын дамыту
Адамның кеңістікте бағдарлану проблемасы әрі кең, әрі көп қырлы. Оған
шама мен форма туралы түсінікпен қатар кеңістік айыру да,кеңістікті
қабылдау да, алуан түрлі кеңістік қатынастарын түсінуі де ( нәрестенің
кеңістіктегі басқа нәрселер арасындағы қалпын анықтау, тереңдікті қабылдау
т.б) енеді.
Психологиялық -педагогикалық зерттеулер кеңістік айыру өте ерте
басталады деп көрсетіп отыр, алайда ол нәрсенің сапасын айырудан гөрі
анағұрлым күрделі процесс болып табылады.
Кеңістік түсініктерді және кеңістікте бағдарлану тәсілдерін
қалыптастыруда алуан түрлі анализаторлар қатысады (кенестетикалық, сипап
сезу, көріп білу,есту, иіс сезу). Алайда кішкене балаларда кинестетикалық
және көру анализаторларының атқаратын ролі ерекше.
Кеңістік бағдарлау тікелей кеңістік қабылдау негізінде және де кеңістік
категорияларын (орын қалпы, қашықтығы,нәрселер арасындағы кеңістік
қатынастарын) сөзбен өрнектеп айту арқылы жүзеге асады.
Кеңістік бағдарлау ұғымына қащықтықтарды, өлшемдерді, форманы,
нәрселердің өзара орналасуын және олардың бағдарланушы денеге қарағандағы
орнын бағалау енеді.
Кеңістік бағдарлау өрнектемесін тар мағынада ұғынсақ, оны жер бетінде
бағдарлану деп түсінеміз. Бұл мағынада алғанда кеңістікте бағдарлау
дегеніміз: а) тұрған нүктесін анықтау, яғни өзін қоршаған обьектілерге
қарағандағы субьектінің тұрған орны, мысалы: Мен үйдің оң жақ жанында
тұрмын т.с.с.; б) кеңістіктегі бағдарланушы адамға қарағанда айнала
қоршаған обьектілердің локализациясы, мысалы: Шкаф оң жақта тұр, ал
-есік менің сол жағымда; в) кеңістіктегі нәрселердің бір біріне
қарағандағы орнын анықтау, яғни олардың арасындағы кеңістік қатынастарды,
мысалы ;Қуыршақтың оң жағында қонжық отыр, ал сол жағында доп жатыр.
Қозғалыс кезінде кеңістікте бағдарлай білу қажет -ақ. Тек осы жағдайда
ғана жер бетіндегі бір нүктеден екінші нүктеге орын ауыстыру мүмкін.
Бұлайша бағдарлай білу үшін үш мәселенің басын құру керек; мақсат қою және
қозғалыс маршрутын белгілеу (бағыт белгілеу); қозғалыс үстінде бағытты
сақтап отыру және мақсатқа жету.
Кіші жастағы балалардың кеңістік қабылдауының даму ерекшеліктерін
зерттеуге көптеген еңбектер бағышталып отыр. Олардың көрсетуіне қарағанда,
кеңістік қабылдау қабілеті төрт- бес аптада ақ білінеді; нәресте 1 -1,5м
жердегі нәрсеге көз тоқтатып қарайды. Қозғалып бара жатқан нәрседен көзін
айырмай қарайтын кез екі төрт айда ақ байқалады. Алғашқы кезеңде көзін
кенет аударып қараса, кейін кеңістікте қозғалып бара жатқан нәрседен көзін
айырмай қарайтын кез әр түрлі балада үш айдан бес айға дейін кездеседі.
Көз тоқтату механизмінің даму барысында бастың,дене тұлғасының
дифференциалды қозғалысы қалыптасады,баланың кеңістіктегі орны да өзгереді.
Бұл жаста нәрсенің қозғалысына қарап бала көзін де қозғай бастайды, -деп
жазды Д.Б.Эльконин. Алайда олар нәрсені не іздестіру, не іздеу дегенді
білмейді. Нәрсені кейінірек, оның кеңістіктегі қозғалысына көз салғанда
іздейтін болады. Сондықтан көз салып қарау мен іздестіруді кей- кейде айыру
мүмкін болмай қалады. Сенсомоторлық тәжірибені жинақтау процесінде
кеңістікте обьектілерді айыра білу қабілеті өседі, ара қашықтықтар
дифференциясы артады. Сөйтіп үш айлық балдырған 4-7 м қашықтықта нәрсені
байқап отырса,ал тоғыз айда айнала қозғалып жүрген нәрсені бақылап отыратын
болады. Қозғалыстағы нәрсені әр түрлі қашықтықтан осылайша байқау процесі
бала бір жастың ішінде кеңістік тереңдігін түсіне бастайтындығын
білдіреді.Сонымен,баланың өзі нәрсеге қарай ұмтылып қозғалудан бұрын обьект
қозғалысы сенсорлық дамудың және сенсорлық функциялардың көзі болып
табылады.
Сірә, да, кеңістікті бала жіктеліп бөлінбейтін үздіксіз деп қабылдайтын
болар. Қозғалыс болса,нәрсені айнала қоршаған кеңістік ішінен бөліп
әкетеді. Ең алдымен көзін қадап қарауы,одан кейін мойнын бұруы, қол
қимылдатуы тағы басқалары қозғалыстағы нәрсе баланың назарына түскен обьект
екендігін білдіреді, бұл оның өзінің ұмтыла қозғалуына себепші болады.
Нәрсенің кеңістіктегі қозғалысын байқау былайша өрістейді; оны алдымен
бала өзінен ілгері қарай горизонталь бағытта қабылдайды, одан кейін ұзақ
жаттығулар нәтижесінде бала нәрсенің вертикаль бағыттағы қозғалысын да
бақылап үйренеді, мұның өзі оның кеңейтеді, оның нәрсеге өзінің ұмтылуына
себепші болады. Біртіндеп барып обьектінің және баланың өзінің қозғалысы
бірлесе отырып сенсорлық механизмді дамыта бастайды.
Дененің вертикаль қалпы дами келе және өзі қозғала (жүре) бастағаннан
кейін бала кеңістікті іс жүзінде игеруі едәуір кеңейеді. Өзі қозғала
отырып,бала бір нәрседен екіншіге дейін ара қашықтықты игереді, ара
қашықтықты тіпті өлшемек болып әрекет те жасайды. Мысалы; кереуеттің
шабағын бір қолымен ұстап тұрып,диванға қарай соза береді,ара қашықтықты
өлшемек болғандай және ең қысқа жолды тапқандай ақ керуеттен қолын босатып,
диванды жағалап қозғала бастайды. Жүре бастағаннан кейін кеңістікті
игерудің жаңа түйсіктері пайда болады, олар тепе -теңдік түйсігі,
қозғалысын күшейтуге немесе бәсеңдету, бұлар көру түйсігімен ұштасып
жатады.
Баланың кеңістікті іс жүзінде осылайша игеруі оның кеңістікте
бағдарлауының бүкіл структурасын функционал түрде өзгертеді. Кеңістікте
қабылдау дамуының сыртқы өмір нәрселерінің кеңістік белгілері мен
қатынастарының жаңа кезеңі басталады.
Кеңістік игеруінің практикалық тәжірибесін жинақтай келе, сол
тәжірибені қорытындылайтын сөздің өзін де біртіндеп игеретін болады. Алайда
мектепке дейінгі ерте және кіші жаста кеңістік қатынастарды танып білуде
және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.