Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамыту
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М. Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғарғы колледж
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп оқушыларының зерттеушілік қабілетін дамыту жолдары
Орындаған: Жүніс Ж.
Тобы:
Жетекшісі: Әбиева Г.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5б.
I.Мектеп оқушыларының зерттеушілік қабілетін дамыту жолдары
1.1. Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-8б.
1.2. Оқушылардың бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8-15б.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
II. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-28б.
2.1. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырулың бір жолы - жобалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-36б.
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-44б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-4 8б.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49б.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері іздеп табатын және талдай алатын, сондай - ақ ұтымды пайдалана білетін, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүріп, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.
Елбасының халыққа жолдауындағы алтыншы міндеті де осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлауды, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыруды, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалануды, инновациялық экономиканы дамытуды қарастырады.
Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады.
Әрбір оқушы табиғатынан таныс еместің барлығын білуге құмар және оқуға деген ынтасы зор екені белгілі, сол себепті де ол оқытудың бастауыш сатысында шығармашылыққа, таным мен белсенді әрекетке ұмтылады. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу әрекетшілдігі қоршаған орта туралы оқушының танымын кеңейтудің ең басты тәсілдерінің бірі болып келеді.
Біздің заманымыз өміріміздің барлық салаларын қарқынды жетілдіре отырып үнемі өзгеріске ұшырап отырады, соның ішінде білім беру жүйесі де. Соған сәйкес, мектеп оқушылары төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
- білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
- оқу біліктері негізін меңгерген, өзінің іс - әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
- мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын.
Жалпыға бірдей білім берудегі мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты келесі мақсаттарды қамтамасыз ететін, жеке тұлғаға бағытталған жалпы көпшілік бастауыш сыныптардың жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін анықтады.
- оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
- рухани - адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
- білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
- оқушылардың физиологиялық және психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
- оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Мектепте жалпыға бірдей білім берудің ары қарай оқытудың нәтижелігін анықтауда меңгеру деңгейі неғұрлым әсер ететін жалпы білік пен дағдыны қалыптастырудың басымды бағытымен айқындалған. Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Бұл жаңа оқу стандарттарының тағы да ерекше жақтары. Оқу үдерісіндегі осынау ерекшеліктерді жүзеге асыру мұғалім мен оқушы арасында бірігіп жасаған әрекеттерді жоспарлау негізінде жаңа ұйымдастыруды талап етеді.
Б.В.Всесвятский жазғандай, зерттеулер оқушыны бақылау жүргізуге, жеке заттардың қасиеттеріне тәжірибе жүргізуге баулиды. Бүкіл осы үрдіс - белсенді бала жаратылысына жауап беретін үрдіс екендігі өте маңызды, ол оңды эмоционалдық бояулармен беріледі. Екеуін де салыстырып жалпылаған кезде деректердің (жай сөздің емес) мықты негізін береді. Ол оқушылардың қоршаған ортаға біртіндеп бейімделуіне негіз болады, өзінің санасында әлемнің ғылыми сипаты туралы өзіндік білім мен жасампаздық ғимаратын салуға мықты негізін береді.
Зерттеу жұмысының объектісі: Мектеп ұйымдарында оқушылардың зерттеушілік қабілетін арттыру мақсатында жұмыс жүргізу
Зерттеу жұмысының мақсаты: : Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеу, іс - тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-қазіргі ғылымдағы зерттеу дағдылары деген ұғымды сипаттау;
-зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін анықтау;
- мектеп оқушыларының зертеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдарын саралау;
-мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптасу деңгейінің диагностикасын жүргізу;
Зерттеу пәні: Педагогика
Зерттеу жұмысының әдістері: ғылыми әдебиеттерді саралау, байқау тағыда басқалары
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер, мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеліп, мектеп жасындағы оқушылар бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері анықталса, сабақта бағытты - практикалық, мектеп оқушыларының зертеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары сараланса, онда оқушылардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру деңгейі жоғарылар еді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды, тәжірибелік бөлім, әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамыту
Зерттеу түсінігі Үлкен кеңес энциклопедиясында жаңа білім алу процесі және танымдық әрекет түрлерінің бірі болып табылады делінген. Танымдық әрекет оқушы үшін қабылдаушылық (өнімсіз) және (шығармашылық, зерттеушілік) өзгертушілік сипатта болуы мүмкін.Оқушының танымдық өзгертушілік әрекеті зерттеушілік деп аталатын әдістің көмегімен жүзеге асырылады. Интеллектуалдық, шығармашылық қабілеті жоғары оқушыға өз бетімен білім алуына жағдай жасалуы тиіс, яғни оқушының өз іс-әрекетін өзі ұйымдастырып, басқаруына мүмкіндік туғызылуы қажет.Зерттеуші оқушы өзінің табиғатынан зерттеуге бейім келеді. Білуге құмарлық, бақылау жасауға талпыныс, өзінше эксперимент жүргізу баланың балалығымен бірге жүретін процесс. Зерттеу, іздеу белсенділігі - баланың жаратылысына тән табиғи құбылыс.
Зертеушілік оқыту баланың қоршаған ортасын өз бетінше танып - білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған оқытудың негізгі тәсілі. Зерттеушілікке оқытудың негізгі мақсаты - оқушының адамзаттық мәдениеттің қай саласында болмасын өз бетімен шығармашылық жаңа іс-әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілеті.Зерттеу алдын-ала жоспарланған нысанды құруды көздемейді. Ол - белгісізді іздеу, жаңа білімді іздеу процесі. Бұл - адамның танымдық әрекеттерінің бірі. Зерттеушілік еркін, белгілі бір сыртқы жағдайлармен шектеусіз жүргізілуі тиіс. [1]
Нәтижесі туралы сөз болғанда ескеретін жағдай, зерттеу жұмысының барлық кезеңдеріндегі негізгі күтілетін нәтиже - баланың жаңадан алған білімін шығармашылықпен игеру қабілетін; алынған материалды өңдеу және зерттеушілік әдебінің дағдыларын дамыту. Оның кішкентай ғана зеттеу нәтижесін басқалармен шатастыруға болмайды. Мұғалім үшін негізгі нәтиже - баланың қолдан жасаған макеті немесе суреті емес, оның өз бетінше алған ең құнды шығармашылық зерттеу жұмысы, жаңа білімі мен білігі, жай орындаушы ғана емес, анық шығармашыл психикалық жаңа көзқарасы.
Оқушының зерттеушілік әрекетінің жетекшісі төмендегі ережені сақтауы тиіс:
1.Оқушыларды өз бетінше әрекет етуге үйрету;
2.Нақты нұсқаулардан гөрі баланың ұсынысына көңіл аудару;
3.Талқылау кезінде баға беруге асықпау;
4.Білім алу барысында балаларға көмектесу:
-өз бетінше проблеманы шығаруға;
-проблеманы өз бетінше шешу дағдыларын қалыптастыруға;
-пәндер мен құбылыстар арасындағы байланысты бақылауға;
-ақпаратты талдау, талқылау, жүйелеу, топтау және жинақтауға;
-өзіндік пікірін ешбір қорқынышсыз ұсынуға.
5.Оқушыларды өз идеяларын ұсына білуге және қате пікірінен бас тартуға, шыдамдылық танытуға үйрету.
Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі Питер Клайн. Қазіргі кезеңде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге ұмтылыс бар. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып,жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Осы себептен де әр ұстаздың алдында оқушыға жаңаша білім беру үрдісін қалыптастыру міндеті тұр десек, сол міндеттің бірі оқушының өз бетімен білім алуға құлшынысын арттыру, әр түрлі әдіс тәсілдер арқылы олардың ізденушілік қабілеттерін арттыру болып саналады. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілген: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрініп, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті- делінген.
1.2. Мектеп жасындағы балалар бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде оқыту қоғамда үлкен қызығушылықты тудырады. Оқыту материалын нәтижелі меңгеру негізінде танымдық қызығушылық жатыр. Егер оқушылар тарапынан бақылау жасауға, тәжірибелер қоюға жағдайлар жасалып отырса, ол үнемі оқыту әрекетіне ілесіп отырады. Олардың негізінде төменгі сынып оқушылары өздерінің жеке ойлары мен қорытындыларын жасай алады. Мектеп оқушылары бойында зерттеу дағдыларын қалыптастыруда кең мүмкіндікке оқу үрдісі ие. В.С.Мухинаның пікіріне сүйенетін болсақ, оқушылардың бойындағы зерттеу қабілеттері мен дағдыларын дамыту оқу - тәрбие үдерісінде келесі педагогикалық қағидаттардың жүзеге асырылуы меңзеледі:
1. Оқушылардың танымдық қызығушылықтарына бағытталған қағидаттар. Зерттеу - шығармашылық үдеріс, шығармашылықты тыс жүктеп қою мүмкін емес, ол тек қана ішкі қажеттілік негізінде ғана туындайды, аталған жағдайда қажеттілік танымдық қызығушылығында.
2. Таңдау еркіндігі қағидаты мен өзіңнің оқуына деген жауапершілік. Тек қана соларды жүзеге асыру шарттарында ғана білім беру жеке тұлғаның жеке мақсаттарына адекватты болуға қабілетті.
3. Білімді меңгеру мен оны алудың тәсілдерімен біріккен қағидат.
4. Өз бетімен ақпаратты іздеу дағдысын дамытуға сүйентін қағидаты.
5. Оқытудың продуктивті және репродуктивті әдістерінің үйлесімділік қағидаттары.
6. Білімнің жоғарылауы туралы көзқарастарды қалыптастыру қағидаты, себебі, зерттеушілік оқытудың мазмұны келесідегідей құрылу керек: адамзат тәжірибесі оқушылар алдында дәлелденбеген қағидаттар емес, мызғымас заңдар мен ережелер жинағы ретінде емес, үнемі дамып отыратын ағза ретінде көрсетілуі керек.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде атаған бағыттағы бастауыш сынып мұғалімінің мақсаты - психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып мектеп оқушыларында зерттеушілік дағдыларын дамыту мен қалыптастыру үшін жағдайлар жасау. [2]
Танымдық үрдістерге қабылдау, зейін, есте сақтау, қиял мен елес және ойлау жатады. Мектеп оқушыларына тән көрінетін танымдық үрдістердің пайда болуына сипаттама берейік.
Қабылдау. Бұл танымдық психикалық үрдіс, заттар, оқиғалар, жағдаяттардың тұтас көрсеткіштерінен тұрады. Бұл феномен дүниені танудың негізінде жатыр. Мектеп оқушысының дүниетанымының негізі болып тікелей қоршаған ортаны қабылдау табылады. Оқу әрекеті үшін қабылдаудың барлық түрлері маңызды: заттардың формаларын, уақытты, кеңістікті қабылдау. Егер біз алынған ақпаратқа қарайтын болсақ, онда қабылдаудың екі түрін бөліп айтуға болады: сипатты және түсіндірмелі. Сипатты түрі дамыған балалар нақты деректі материалдарға бағытталған. Яғни, мұндай бала мәтінді түпнұсқаға жақын етіп мазмұндап бере алады, бірақ оның мағынасына соншалықты мән бермейді. Ал түсіндірмелі типтер керісінше шығарманың мағынасын іздеуде болады, бірақ оның мәнін есіне сақтауы мүмкін. Жеке тұлғаға тиісті жеке ерекшеліктер де қабылдауға әсер етуі мүмкін. Кейбір балалар қабылдаудың нақтылығына бағытталған, бірақ ол болжамдарға жүгінбейді, естігені мен оқығаны бойынша ойын өрбіткісі келмейді. Ал басқа жеке типтері, керісінше ақпаратты ой өрісінен өткізіп, оны өзінің жеке дара алдын ала пішілген пікірімен толықтырғысы келеді. Кіші мектеп оқушысының қабылдауы өздігінен болатын еріксіз мінезге ие. Оқушылар мектепке жеткілікті мөлшерде дамыған қабылдауымен келеді. Бірақ бұл қабылдаулар заттың формасы мен түр - түсін білумен ғана шектеледі. Осы орайда, затта балалар негізгісі мен маңыздысын емес, өзге заттардан ерекше қылып тұрған өзгешеліктерді көреді.
Ойлау. Мектеп оқушының ойлауы кейіпті - көрнекі түрінен тілдік - логикалыққа ауысады. Ол көрнекі бейнелер мен ұғымға сүйенеді. Мектеп оқушыларының ойлауы көбінде мектепке дейінгі оқушылардың ойлауын еске салады. Аталған танымдық үдерісті түсіну үшін мектеп оқушыларының ойлау операцияларының даму ерекшеліктерін анықтап алу керек. Олардың құрамына талдау, синтездеу, салыстыру, жалпылау және нақтылау сияқты компоненттері енеді. [3]
Талдау - бұл затты ойша бірнеше жеке бөліктерге бөлшектеу және оның қасиеттерін, сипаттарын және келбеттерін бөліп алу. Мектеп оқушысында негізінен әрекеттік және сезімталдық талдау басым болады. Оқушыларға нақты заттарды пайдалана отырып мәселені шешкен оңайырақ болады (таяқшалар, заттардың үлгілері, кубиктер және т.б.) немесе оларға бақылау жасай отырып заттар бөліктерін табу. Бұл заттың макеті ретінде болуы мүмкін, сондай - ақ заттың өзі сонда болатын табиғи шарттар болуы мүмкін.
Синтез - бұл өзінің ақыл - ой тізбегін қарапайымнан күрделіге қарай логикалық тұрғыда құрай білу. Талдау мен синтез өзара тығыз байланысты. Оқушы неғұрлым талдауды терең меңгерген болса, синтез соғұрлым толық болады. Егер біз оқушыға сюжеттік суретті көрсетіп, бірақ оның атауын айтпасақ, онда бұл суреттің сипаттамасы жай салынған заттар сияқты болып көрінеді. Суреттің атауын хабарлау, талдау сапасын жоғарылатады, оқушыға тұтастай суреттің мағынасын түсінуге көмектеседі.
Салыстыру. Бұл заттар мен жаратылыстардың ортағы немесе айырмашылығын анықтау мақсатында салыстыру. Мектеп оқушылары көзге түсетін жарық сипаттары бойынша салыстырады. Ол заттың дөңгелек формасы немесе оның өте жарық бояуы болуы мүмкін. Кейбір оқушыларға заттарды салыстыра отырып көп белгілерін анықтау мүмкін болады, ал кейбіреулері кемірек анықтайды.
Жалпылау. Мектеп оқушылары ең алдымен заттың көзге түсетін айқын белгілерін айқындайды. Жалпылаудың көпшілігі нақты белгілерге қатысты. Егер оқушыларға әртүрлі топтарға жататын бірқатар заттарды ұсынып, оларды ортақ белгілері бойынша біріктіруге ұсыныс жасаса, біз мектеп оқушысына оны өздігінен жалпылау қиынға түсетінін көреміз. Ересектің көмегінсіз ол тапсырманы орындау барысында мағынасы жағынан әртүрлі сөздерді бір топқа жатқызып тастауы мүмкін
Ұғымдар - бұл заттар мен жаратылыстардың елеулі қасиеттері мен белгілерінің үйлесімділігі.
Нақтылау. Ақыл - ойдың бұл компоненті жалпылаумен тығыз байланысқан. Өмір бойына оқушыға ұғымдарды, ережелерді, заңдарды меңгеруді үйрену қажет. Оны жеке заттар мен бөліктерді, белгілерді, сызбаларды қарау негізінде жүзеге асыруға болады, ал ең бастысы олармен бірқатар операцияларды жасауға болады. Егер оқушы ортақ қасиеттердің тек қана бір бөлігін ғана білетін болса, онда оның нақтылауы да толық болмайды. [4]
Қиял. Бұл адамның өзінің тәжірибесінде бар бейнелерге сүйене отырып жаңа бейнелерді жасау. Кіші мектеп оқушысының қиялын дамытудағы негізгі бағыты - болмысты меңгеру кезінде алынған өмірлік тәжірибе мен білім негізінде ақиқаттың толыққанды және толық бейнесіне ауысу. Кіші мектеп оқушысына бастапқыда еске түсірілген бейнелер нақты нысанды тек қана болжалды түрде ғана сипаттайды, олар бөліктерге кедей болып келеді. Ары қарай қиял дами береді, оқушылар бейнелерді құрған кезде неғұрлым көбірек белгілер мен қасиеттерді қолдана бастайды.
Кіші мектеп оқушылары қиялының ерекшлігі олардың нақты бір затқа сүйенуі болып табылады. Біртіндеп нақты мысалдар сөзбен ауыстырылады, олар балаға жаңа бейнелерді жасауға көмектеседі. Бейнелерді жасау қаншалықты байыппен, әдейілеп жасалса, біз қиялды соншалықты ерікті және еріксіз деп екіге бөле аламыз. Дәл кіші мектеп оқушыларының бойында өздігінен қиялдану көрінеді. Оқушыларға бұрын жасалған, өздерінің өмірлік тәжірибелерімен шартталған бейнелерге жәй қарау қиынға түседі. Бұл жаңа бейнелерді жасауға қиындықтарын туғызады. Кіші мектеп оқушылары қиялындағы жаңа бейнелер әлі толық саналы түрде біленбеген қажеттіліктердің әсерінен пайда болады. Еріксіз қиял басқаруға көнбеушілікке пара - пар келеді. Егер қандай да бір әдеби шығарма немесе эмоционалды боялған әңгіме оқушы бойында ерекше қиял туғызса, онда ол естігенін немесе оқығанын мазмұндау барысында өз еркінен тыс шығармада жоқ қандай да бөліктерін ойдан шығарып алады. Ал ерікті қиял - бұл қойылған мақсат пен бейнеге сәйкес болған қиял. Ол дамуды қажет етеді, сондықтан ересектерге оқушы қиялында тек қана біраз белгілері бар белгісіз, жайылмалы, ұсақ бейнелерден жалпыланған анық айқын бейне жасауға дейін ықпал ету керек.
Зейін. Зейін өздігінен таным үрдісі болып табылады. Ол жоғарыда айтылған барлық үрдістерге тән: қабылдау, ақыл - ой, ес.
Зейін - бұл қандай да бір үрдіс немесе жаратылысқа мән беру. Ол барлық психикалық үрдіске ілесе жүреді және кез келген әрекетті орындаудың қажеті шарты болып табылады.
Зейін де ерікті және еріксіз болуы мүмкін. Кіші мектеп оқышысының бойында еріксіз зейін басым болып келеді. Еріксіз зейін жеткілікті жағдайда өзекті болып келеді және артық күш салуға бағынышты болмайды. Ерекше назар аударуды талап ететі нысандар әралуан болуы мүмкін. Бірақ барлығына жарқындық, жаңашылдық пен тосындық ортақ болады. Кіші мектеп оқушылары әлі өздерінің зейіндерімен басқарып үйренбеген, сондықтан барлық эмоционалды бояумен берілген заттар оларды жылтырауыққа әуес болған сауысқандай тартады. Бұл олардың ойлау әрекеттерінің көрнекі - бейнелік сипатымен түсіндіріледі. Мысалға алатын болсақ, егер оқушы ауырып қалып мектепте қандай да бір материалды меңгермей қалса, ол мектепке келген кезде мұғалімнің түсіндіргенін түсінбейді, өйткені олар алдыңғы айтылғандар негізінде құралады. Оқушы алаңдап, өзге нәрселерге айлана береді. Оған мұғалімнің түсіндіргені түсініксіз, айқын емес дүние болып саналады.
Ерікті зейін. Егер оқушы мақсат қойып, оны орындауға күш - жігерін салса, онда бұл ерікті зейін. Білім, білік, дағдыларын меңгеру кезінде оқушы бойында ерікті зейін дамиды. Ерікті зейінді дамыту бойынша жұмыс оқушы алдына ересектердің қойған мақсатынан бастау алады, оны кіші мектеп оқушысы өздігінен алдына қояды. Оған зейіннің мұқияттылығы, оның көлемі, тұрақтылығы, ауысу және іріктеу жатады.
Жинақталған зейін - бұл зейінді қандай да бір анық затта ұстап тұра алу қабілеті.
Осыдан шыға отырып, кіші мектептегі жас ерекшелігі зерттеушілік дағдыларды дамытуға келетін жас деп білеміз. Егер оқушылар білімді өздері көріп, естіп немесе қолмен ұстап байқаса, олар жаңа білімдерді жақсырақ меңгереді. Сонымен қатар осы уақытта оқушы ойында еріксіз зейіннің де неғұрлым дамығанын есепке алу керек, сондықтан оларға ұсынылатын зерттеулер неғұрлым жарқын және есте қаларлық болуы тиіс. Осы орайда, мұғалімнің міндеті сабақта зерттеу элементтерін пайдалана отырып кіші мектеп оқушысының бойына табиғатпен қаланған зерттеушілік дағдысын дұрыс арнаға қарай бұру.
Зерттеушілік дағдыларды қалыптастыру үшін келесі шарттар қажет:
Жүйелілік. Сыныптағы зерттеушілік дағдыны дамыту жұмыстары үнемі жүргізіледі, сабақ және сабақтан тыс уақыттарда.
Мотивациялану. Мұғалім оқушыға зерттеушілік әрекетте өзінің дарыны мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруды көруге көмектеседі.
Психологиялық жайлылық. Шығармашылық белсенділіктерді ынталандыру. Мұғалімнің міндеті оқушылардың шығармашылық идеяларын қолдау және бағыттап отыру.
Жас ерекшеліктерін ескеру. Зерттеу шама жетерлік және қызықты болу керек. [5]
Оқушы Мен - білім деген жеке тұлғалылықты ашады, оған маңызды болып келетін проблемалық жағдаятта оқушы қажеттілік туындататын Неге?,
Неге олай болды?, Ал егер..? деген қажеттілік сұрақтары мен ұғымдарын білуге құштар болады. Оқушы зерделеніп жатқан нысанға жан-жақты қарап үйренеді. Мұғалім алдында күрделі міндет бар: кіші мектеп оқушысын өзіне сұрақ қоюға, таңқалуға үйрету, сондықтан ол оның танымдық белсенділігін дамыта түседі.
Одан кейін болжамдық ақыл - ой дамытудың жағдайы туындайды. Гипотеза - ой ізденуінің, ой салу мен талқылаулардың тәсілдері болып табылады. Оқушы өз еркімен нұсқалар, ұсыныстар жасап, біртіндеп бойында дәлелдеу мен негіздеу қабілеттерін дамыта бастайды.
Мұғалімнің алдында тұрған міндет - бір қатарлы емес шешімі бар тапсырмаларды іріктеу, қосымша ақпаратты талап ететін қақпандар қажет. Ерекше орында оқушының жаңа білімге деген құштарлығын, әрекет тәсілдерін туғызатын толық берілмеген мәтіндер болады. Жоғарғы мотивация тек қана эмоционалдық кірігуді ғана емес, оның оңды өсуін де қамтамасыз етеді. Әртүрлі болжамдарды талқылау қызығушылығы тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыруға, оқушылар арасынды әлеуметтік байланыс орнатуға ықпалын тигізеді. Даму үшін үлкен маңызға рефлексия қабілеті ие. Рефлексия анықталады: белгіліні белгісізден айыра білу; сәтті жұмыс үшін қандай білімнің қажет екенін айыра білу қабілеттері; өзіңнің көзқарасыңды жалғыз ғана мүмкін болу деп санамай, өзіңнің ойлары мен әрекеттерді шеттен қарастыра білу білігі, бірақ өзге адамдардың ойлары мен әрекеттерін сынға қатты алмай бағалай білу.
Бұл өзгерістер өздігінен бақылау - бағалау оқыту әрекеттерімен байланысты. Өзін - өзі бақылау оқушыны жасап жатқан жұмысына жауапкершілікпен қарауға ынталандырады.
Дүниетану пәнінде ерекше орынды практикалы - бағытты тапсырмалар алады, олар әралуан бақылау жүргізу, оқыту тәжірибелері. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың бойында бақылай білу, өзінің бақылау мәліметтерін жазып отыру, болжамдарды құру, салыстыру, жүйелеу қабілеттері дамиды. Аталған тапсырмалар зерттеушілік жағдылардың жеке элементтері мен жобалау әдісінің бір бөлігі ретінде қолданыла алады.
Танымдық тапсырмалар ақыл - ой операцияларын дамытуға, қорытынды жасауға көмектеседі. Мұндай тапсырмалардың шешімін қарастыру жалпы пікірсайыстың бастамасы болады, оның барысында оқушылар өзгелерді, жолдастарын тыңдай білуге, өз дәлелдерін келтіруге үйренеді.
Келесі педагогикалық шарт - жас ерекшеліктерін ескеру.
Кіші мектеп оқушыларының зерттеу тақырыптары пәндерімен жақын болуы тиіс екенін мұғалім түсіну керек. Зерттеуді орындау мерзімі тым ұзақ болмауы тиіс, өйткені оқушылардың бойында жобамен жұмыс жасау барысында қиялданудың мөлшерден тыс деңгейі, зейіннің нашар концентрациясы байқалуы мүмкін, ол жылдам шаршап қалу мен жалпы жұмысқа деген қызығушылығын мүлдем жоғалып кетуіне әкелуі мүмкін.
Мұғалім үшін оқу - зерттеу жұмыстарының ең басты нәтижеі - жай ғана қарастырылған тақырып емес, ол оқушы тарапынан қағаздан желімделіп жасалған макет немесе хабарлама. Педагогикалық нәтиже - бұл ең алдымен тәрбиелік қатыстағы өзіндік, шығармашылық зерттеу жұмысының тәжірибесі; жаңа білімдер; тек қана оқу міндеттерін шешуде емес, өзінің әлеуметтік тәжірибесін меңгеру кезінде стандартты емес жағдаяттардан шығуға көмектесетін зерттеушілік дағдылар. [6]
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
II. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары
Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағдыларын дамытады және оқушы өзі үшін жаңалық ашады. Зерттеу әрекеті баланы дамытады және ол шығармашылық арқылы көрініс табады. Зерттеу дағдысын қалыптастыру психологтардың айтуы бойынша жеке тұлғаның өзін - өзі дамыту мен дамуы үшін өте маңызды. Оқушының зертеушілік дағдысының қалыптаспауы тұлғаның кез келген қиындықты жеңе алмауына, мәселені шешудегі дәрменсіздікке әкеледі. Оқушының қабілетін айтпаса, дамытпаса өз мүмкіндігінен төмен оқуына әкеп соғады. Зерттеу жұмысы күнделікті қолданыста көбінде жаңа білімді меңгеру үрдісі, яғни адамның танымдық әрекетінің бірі ретінде түсініледі. Білім берудің теориясы мен практикасы көз қарасынан қарағанда ғылыми зерттеу қызуғышылық туғызады.
Зерттеу дағдысы ғылыммен айналысатын адамдарға ғана тән емес, сондай - ақ адамның түрлі саладағы қызметіне қажет. Оқушы бойында зерттеушілік дағдыларын дамытуда кіші мектептен бастаған жөн. Себебі оқушы табиғатынан зерттеуші, ал зерттеу ізденімпаздығы - табиғи қасиет. Зерттеу белсенділігі - оқушының мінез құлқының табиғи қасиеті. Оқушыға табиғатынан берілген белсенділік оның зерттеу әрекетінің негізін құрайды. Оқушыны жастайынан зерттеушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен біліктілігін игерту бүгінгі білім беру ісінің маңызды міндеті. Зерттеу, зерттеу тәртібі, зерттеу қызметі түсінігі туралы ғалымдар А.И. Совенков, Н.Б. Шуманова, Н.И. Дереклеева, У.Б. Жексенбаевалардың еңбектерімен танысу арқылы білуге болады. Сондай - ақ оқушылардың ғылым зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру туралы толық мағлұмат береді.
Ғылыми зерттеуге үйрету - оқытудың ерекше тәсілі оқушының өз бетімен қоршаған ортаны танып білуіне деген табиғи талпынысы. Зерттеуге үйретудің басты мақсаты - адам өмірінің кез келген саласындағы жаңа тәсілді өз бетімен шығармашылықпен меңгерудегі оқушының қабілеттілігі мен даярлығы.Зерттеу жұмысын ұйымдастыру нәтижесі - оқушының шығармашылық қабілетін дамыту, оның білім, біліктілігін зерттеу дағдысын қалыптастыру. Зерттеу жұмысында екі нәтиже болады. Біріншісі оқушының даярлаған еңбегі - баяндамасы, есебі, екіншісі педагогикалық нәтижесі - ол өз бетіндік, шығармашыл, зерттеу жұмысын жүргізудің тәжірибесін жинақтау болып табылады. Оқушыларды зерттеуге үйретудің мақсаты: оқушылардың зерттеу қабілеттерін жетілдіру арқылы тұлға ретінде жеке шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту. [7]
Қазіргі жағдайларында 6 - 10 жастағы оқушының жеке тұлғасын дамыту мәселесіне ерекше назар аударылып отыр, оның бойында әралуан әрекет түрлерін қалыптастыру, өйткені кіші мектепте бастапқы ғылыми білімдері мен ойлаудың негіздері қаланады. Ғылыми - жаратылыстану білімнің теориялық негіздерін кіші мектеп оқушыларында мақсатты және интенсивті қалыптастыру негіздерінің бірі - бұл спецификалық әдістерді пайдалану. Ол оқу әрекеті кезінде ғылыми ұғымдар білімдерін меңгеру кезінде оқушының қызығушылығын арттырады. Кіші мектеп оқушыларында ғылыми-жаратылыстану туралы өзге ұғымдар аппаратын қалыптастыру философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдарды өзара әрекеттестіктің кешенді келуін талап етеді, олар өз кезегінде мектеп практикасының эмпириялық тәжірибесін терең түсініп, байытуға мүмкіндік береді.
Психологиялық - педагогикалық теорияларда кіші мектепте оқытылып бастайтын бастапқы ұғымдардың әртүрлі анықтамалары беріледі. С.П.Баранов, И.Д.Лушников, А.Н.Алексееваның жұмыстарында бастапқы ғылыми ұғымдар негізінде сезімталдық тәжірибе жатқан абстракция ретінде қарастырылады. Ақыл-ой әрекеттерін сатылар бойынша қалыптастыруды жақтаушылар (П.Я.Гальперин, Д.Б.Давыдов, Н.Ф.Талызина және т.б.) бастапқы ғылыми ұғымдарды ақыл-ой әрекеттерінің жүйесі ретінде анықтайды.
Ұғымдарды меңгерудің құрылымы мен деңгейлерін басқа да ғалымдар М.А.Данилов, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская, М.Н.Скаткин, М.Н. Шардаков, Г.И.Шукина, А.В.Усова және т.б. зерттеген. Психолог Л.С.Выгодский Ойлау үнемі ұғымдар пирамидасында қозғалыста болады деп көрсеткен. Ұғымдарды алға келтірмей бірде-бір ойды айтып, бірде-бір талқылау жасауға болмайды. Құрылған ұғымдар оқушылар тарапынан неғұрлым жақсы меңгерілген болса, оларға соғұрлым талқылаулары мен ойларын құру жеңіл болады, сонымен қатар, шығармашылық ойлауларымен байланысты негіздері де соғұрлым жетілген болады. [8]
Білімге жүйелі түрде қарау базалық ұғымдар құрылымының қалыптасуына ықпал етеді, оқушы оны ары қарай өзінің тәжірибелік әрекеттерінде қолданады.
Педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, кіші мектеп оқушыларында ғылыми жаратылыс білімдері жүйесін дамыту оқу үдерісі кезінде өздігінен жүрмейді, ғылыми ұғымдардың бастапқы түсініктерін қалыптастыру үшін жүйелі түрде бағытқа негізделген әдістерді құру мен жүзеге асыруды меңзейді.
Кіші мектеп оқушыларында бастапқы ғылыми ұғымдарды қалыптастыру мәселелері психологиялық, физиологиялық және философиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырылғанына қарамастан, мәселенің педагогикалық аспекті білім саласындағы жаңа міндеттерді ескере отырып ары қарай құруды қажет етеді. Жаңа білім беру стандарттары оқу әрекетінде ғылыми ұғымдарды қалыптастырдың тиімді педагогикалық үрдістері шарттарын анықтайды. Кіші мектеп оқушысы тарапынан меңгерілетін әрбір тек қана бастапқы қалыптасуда ғана емес, ары қарай да даму мен оны қолданудың нақты белгілерімен сипатталуы керек.
Кіші мектептің жаңа буын оқулықтарын талдай отырып, білім жүйелерінің келесі негізгі элементтерін бөліп айтуға болады: ғылыми деректер - ұғымдар - заңдылықтар - теориялар. Ұғымдардың пайда болу баспалдақтары: сезіну - қабылдау - елестету - ұғым. Аристотель айтқандай Кімде кім ештеңе сезінбесе, ол ештеңені танымайды және ештеңені түсінбейді де. Сезіну мен қабылдаудың басты мақсаты - мидың табиғатпен сыртқы жанасуын қамтамасыз ету, яғни таным үрдісіне бастама беріп, миға дүниені тану мүмкіндігін беру. Сезіну мен қабылдаудың негізінде кез келген зат пен жаратылыстың бейнесі пайда болады. Қоршаған ортамен танысу кезінде оқушы түсініктердің әралуан түрлерін жинақтайды. Шынайылықты тану үрдісі кезінде елестетуді ғалымдар қажетті саты деп біледі. Елестету неғұрлым көп және терең болған сайын, соғұрлым оқушы бойында ұғымдар туралы түсінік сәтті қалыптасады, яғни ол әлемді оның ішкі байланыстары мен заңдылықтарымен қоса таниды. Ғылыми білімнің мұндай жүйелері кіші мектеп оқушысын дүниенің қарапайым тұтас бейнесімен таныстыруға, оны өмірдің саналы қатысушысы етуге мүмкіндік береді. [9]
Кіші мектеп оқушыларының бойында қоршаған ортаның шындығына деген шығармашылық қатынастарын қабылдау және тану арқылы қалыптастыру - педгогикалық мақсаттың бірі. Шығармашылық - оқушылардың психикалық белсенділігінің мазмұнды формаларының бірі. Оның әртүрлі іс - әрекет түрлерінің сәтті орындалуын қамтамасыз ететін әмбебап қабілет ретінде де қарастыруға болады.
Кіші мектеп оқушыларының шығармашылық дамуының басты негізі - жаңа ілімге және жаңа әсерге қажеттілік. Бұл қажеттілік бірқатар авторлар тарапынан қарастырылған және айқындалған (Л.И.Божович, М.И.Лисина т.б.) Л.И.Божович - ... жаңа әсерлерге деген қажетілік кейінен танымдық қажеттілікке алмасады, нәтижесінде оқушының басқа да әлеуметтік қажеттіліктерінің дамуына негіз болады - дейді. Оқушыларда осындай қажеттіліктердің тым ерте қалыптасуы оның өмірі мен іс - әрекетінде жинақтаған тәжірибелерінің екіге: өзіне және таныс затар мен құбылыстар туралы білім мен өздеріне таныс емес заттар мен құбылыстармен, олардың қасиеттері мен байланыстарымен таныстыру процесінде қалыптасқан жаңа білім болып бөлуінуіне әкеліп соғады.
Оқушының жаңа іскерлерге деген қажеттілігі қоршаған ортаны тануға бағытталған зерттеу әрекеттерінің туындауы және дамуына негіз болады. Ізденіс әрекеті қаншалықты әралуан және қарқынды болса, оның шығармашылық қабілеттері соншалықты жылдам әрі толыққанды дами бастайды.
Зерттеу әрекеті мақсаты жағынан ерекшеленеді, оның мақсаты зерттеу әлі толық қалыптаспаған және айқынсыздығымен, тұрақсыздығымен сипаталады, дегенмен ол зерттеу барысында ол нақтылана түседі. Оны зертеу әрекетіне енген барлық әрекеттерден көруге болады. Сыни әрекеттердің мәні - оқушы зертеу әрекетін жүзеге асыра отырып, кездейсоқ нәтижелерге дайын болуы керек. Бұл оны кез келген өзгермелі жағдайларға сезімтал етеді, зертеу әрекетінің осы ерекшеліктері оқушының қолжетімді затар мен құбылыстарды тануға негізделеді. [10]
Кіші мектеп оқушыларының зерттеу әрекеттерін мәселесіне арналған көптеген (А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин, Н.Н.Поддьяков және т.б.) зертеулер орындалды. Бұл еңбекерде балалардың көру, есту, қабылдау процесінде бейімделу - зерттеу әрекетінің ерекшеліктерін сипатайды. Зерттеу әрекеттінің қалыптасу заңдылықтары анықталады.
Бұл еңбектерде ғалымдар басты назарды оқушыларды әртүрлі жағдайларды талдауға (кейіннен әртүрлі практикалық мәселелерді шешу барысында қолданылатын) үйретуді ұйымдастыруға аударды. Осындай зерттеулер негізінде тапсырмаға бейімделу жолдары мен олардың оқушыны дамуындағы рөлі анықалады (П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец т.б.).
Біз кіші мектеп оқушыларының зерттеу дағдыларының екі түрін белгіледік. Біріншісі - әрекет процесінде баланың өзі белсенділік танытады. Ол толыққанды, тең құқылы, өз әрекеін өз еркімен құратын (оның мақсаттарын қояды, оған қол жеткізудің жолдары мен тәсілдерін іздейді т.б.) субъект ретінде танылады, яғни бұл бағыт оқушының өз қызығушылытары, қалауы мен еркін жүзеге асыратын ерікті тұлғасын қарастырады. [11]
Зерттеу дағдысының екінші түрін ересектер ұйымдастырады. Ол жағдайдың басты элементтерін белгілеп көрсетіп, оқушыны белгілі бір әрекеттер алгоритміне үйретеді. Оқушы ересектер алдын ала жоспарлаған нәтижеге қол жеткізеді. Әрекеттің өзі қиналмай іздеу және драмасыз, алдын ала белгіленген параметрлерге сәйкес қалыптасады.
Зерттеу дағдысының екі түрі де оқушының интеллектуалды дамуында маңызды функцияларды атқарады. Алайда екінші жағдайда оқушының жаңа шешімдерді іздеу қабілеті өз бетімен дамымайды, ал онсыз оқушының шығармашылық дамуы мүмкін емес.
Әрекетің екі түрінің арасындағы айырма бейімделу және қажеттілік аспекісінде жатыр. Бірінші жағдайда жаңа кездейсоқ, күтпеген жағдайларды не құбылыстарды тануға деген қажеттілікі қанағаттандыру жүзеге асырылады, оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін барынша қолайлы жағдайлар жасалып, қажеттілік эмоциясымен өте тығыз байланысады. [12]
Бейімделудің бірінші түрі оқушының тұлғалық құрылысының ең терең тұстарын қамтитын эмоциялардың сапасымен және күрделілігімен ерекшеленеді, жаңа объектілерді өз бетімен зерттеу процесі оқушының осы құбылыстар не заттарды қолымен түртіп, ұстап (сондай - ақ, құбылыстардың ішкі қасиеттерін тереңірек ену үшін өзгертіп, бөліп, ажыратып, қосып т.б.) көрсе, күштірек болады. Оқушы нағыз зерттеуші ретінде жұмыс жасайды, ол дамытушы ойындар арқылы жаңа үлгілер жасайды, сол арқылы қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарға әсер етеді.
Зерттеу әрекетінің ерекшелігі - оны жүзеге асыру барысында адам белгілі бір құбылысты басқару мүмкіндігін алады.
Бұл әрекет түрін ересектер оқушыларға алдын ала жоспарлап қоймайды. Жаңа объектіні зерттеу процесінде оқушы өзі үшін кездейсоқ, күтпеген ақпарат алуы мүмкін. Бұл оның іс - әрекетінің бағытын өзгертуге, қайта құруға түрткі болады. Міне осыдан, оқушылар зерттеу әрекетінің өзгермелі қасиетін көруге болады. Оқушының іс-әрекеті алынған нәтижелерге байланысты өзгеріп отырады.
Объект туралы жаңа мәліметтерді ала отырып, оқушы өз алдына жаңа мақсаттар қойып, оған жетуге тырысады. Әрекеттің бұл түрінің ерекшеліктерін қарастыру оқушының өз бетімен дамуы, өз бетімен қозғалуының кейбір сәттерін анықтап көрсетуге болатыны туралы нақты айтуға мүмкіндік береді: оқушының өз қолымен объектіні өзгертуі объектінің жаңа жақтары мен ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Объект туралы жаңа білім, өз кезегінде, күрделі де жетілген өзгертулер жасауға мүмкіндік береді. [13]
Зертеліп отырған құбылыс туралы білімдердің толығуы оқушыға өзінің алдына жаңа, күрделі мақсаттар қоюына түрткі болды.
Демек, оқушылар зерттеуінде маңызды жайт - оқушының өзі қойған жаңа мақсаттар өңдеу, жинақтау және өзгерту арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, жасап көру мен қателер жіберу - оқушылар зерттеу әрекетінің басты да маңызды компоненті. Жаңа мәліметтер алуға бағыталған ойлау процесі әрекетінің бұрыннан таныс тәсілдерін қолданып қоймай, оқушының қателіктері мен ерекшеліктеріне байланысты жаңа тәсілдерді қолдануды білдіреді. Әрекеттің жаңа тәсілдерін құрудың қажеттеілігі іздеу әрекеті мен қателесу, жасап көру секілді әрекеттерді де алап етеді. Бұл процесте оқушыларда объектілердің жасырын жақтары мен қасиеттерін аңықтау мақсатында жаңа тәсілді іздеу қабілеті қалыптасады. Іздеу әрекетінің дамуы барысында оқушылардың қате жасаудан қорқуы жойылып, олар өздерінің кейінгі іс-әрекеттерін реттеу үшін жаңа әрі қажетті ақпаратты таңдай білуге үйренеді.
Тәжірибе барысында біз оқушылардың ересектерге сүйеніп әрекет етуге үйренгенін, ойлау жүйесінің өте тар екендігін, дайын сызба не кесте бойынша әрекет етуге тырысатынын анықтадық. Оқушылар белгілі бір тапсырманы орындағанда қателесіп қалудан қатты қорқады. Оқушылар қиналған сәтте ересектерден дайын әрі дұрыс жолды көрсетуді сұрайды. Бұл жерде айта кететін маңызды жайт - оқушылардың таным әрекетінің ғалымдар ұсынған жалпылама тәсілдері күрделі әрі қатаң сызба түрінде көрініс тапқан. Маңыздысы - оқушы өзін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар туралы жаңа білім алуға деген қызығушылық танытуы керек. Оқушыны дайын сызбалардан құтқару, оны зерттеліп отырған объектінің барлық ерекшеліктеріне қарай қабілетті ету - күрделі әрі маңызды міндет. [14]
Шығармашылық күштің қайнар көзі барлық оқушылардың бойында болады, оны көрсете білу шарт. Біздің міндетіміз - оқушыларда білімдер жүйесін нақты қалыптастыру ғана емес, әлі толық айқындалмаған, бірақ баланың шығармашылық ойлауындағы маңызды жайтарды басқаруға үйрету.
Мәселе мынада, оқушы меңгеру процесінде әлемді тану қабілеті арқылы жаңа білім, жаңа дағдыларды игереді. Оны өзінің жеке тәжірибесінің өз бойынан өткізеді. Оқыту мен шығармашылық қабілеттерін тиімді дамытудың табысты болуы оқушыларға өз мүмкіндіктерін жоғары көрсете білуі үшін қаншалықты қолайлы жағдай жасалуына байланысты.
Қазақстан Республикасының 2011 - 2020 жылға дейінгі білім берудегі дамыту Тұжырымдамасында білім беруді тұлғаның сұранысы мен зерттеушілік дағдылары нәтижесіне бағыттап жүргізуді алап ететін жүйені қалыптастыруды көздейді. Тұжырымдама мазмұнында әлемнің барлық елінде жүзеге асырылып жатқан нәтижеге бағдарланған білім үлгісінің басты қағидалары атап көрсетілген. Жаңа білім берудің тарихи кезеңде берілетін білімнің мәні оның тек танымдық сипатымен ғана емес, жастардың өмір дағдыларының негізіне қаншалықты сай келуімен де өлшенбек. Бұл - еліміздің білім жүйесін әлемдік білім кеңістігімен ықпалдастырудың шешуші шарты.
Қазіргі кезде бастауыш білім беру саласында оқытудың жаңа технологияларын (оқушылардың зерттеу - жобалау іс - әрекетін ұйымдастыру әдістемесі, жеке тұлғалық қасиеттерге бағытталған оқыту) тәжірибеде қолдану 12 жылдық оқыудың негізгі бағыты. [15]
Үнемі бір нәрсені зерттеуге деген талпыныс оқушы мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Оқушының әр нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.
Қазіргі мектептерде зерттеу арқылы оқыту оқушылардың танымдық қабілетерін дамытуға ең тиімді технология. Кішкентай оқушылардың бір нәрсені зерттеуге деген талпынысы биологиялық құбылыс. Үнемі бір нәрсені зертеуге деген талпыныс оқушы мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Оқушының бір нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы, оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.
Оқушыны өзінің іс-тәжірибесі арқылы оқуға қызығушылығын арттыру, яғни зерттеу арқылы оқыту білім беру саласын демократияландыру кезеңінен байқалады, яғни мұғалімдер оқушының оқу іс-әрекетін танымдық іс-әрекетіне жуықтауға талпыныс жасайды.
Зерттеу арқылы оқытудың басты мақсаты - оқушыларда адам мәдениеті дамуының кез келген сатысында атқарылатын іс-әрекетті өз беттерімен, шығармашылықпен, жаңа қабылдау қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының барлық кезеңдеріндегі негізгі күтілетін нәтиже:
· Оқушының жаңадан алған білімін шығармашылықпен игеру қабілеті;
· Алынған материалды өңдеу және зерттеушілік әдебінің дағдыларын дамыту. Оқушыны зерттеушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуы қажет болса, онда оқушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғарғы колледж
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп оқушыларының зерттеушілік қабілетін дамыту жолдары
Орындаған: Жүніс Ж.
Тобы:
Жетекшісі: Әбиева Г.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5б.
I.Мектеп оқушыларының зерттеушілік қабілетін дамыту жолдары
1.1. Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-8б.
1.2. Оқушылардың бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8-15б.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
II. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-28б.
2.1. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастырулың бір жолы - жобалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-36б.
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-44б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-4 8б.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..49б.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері іздеп табатын және талдай алатын, сондай - ақ ұтымды пайдалана білетін, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүріп, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.
Елбасының халыққа жолдауындағы алтыншы міндеті де осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлауды, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыруды, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалануды, инновациялық экономиканы дамытуды қарастырады.
Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады.
Әрбір оқушы табиғатынан таныс еместің барлығын білуге құмар және оқуға деген ынтасы зор екені белгілі, сол себепті де ол оқытудың бастауыш сатысында шығармашылыққа, таным мен белсенді әрекетке ұмтылады. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу әрекетшілдігі қоршаған орта туралы оқушының танымын кеңейтудің ең басты тәсілдерінің бірі болып келеді.
Біздің заманымыз өміріміздің барлық салаларын қарқынды жетілдіре отырып үнемі өзгеріске ұшырап отырады, соның ішінде білім беру жүйесі де. Соған сәйкес, мектеп оқушылары төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
- білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
- оқу біліктері негізін меңгерген, өзінің іс - әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
- мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын.
Жалпыға бірдей білім берудегі мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты келесі мақсаттарды қамтамасыз ететін, жеке тұлғаға бағытталған жалпы көпшілік бастауыш сыныптардың жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін анықтады.
- оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
- рухани - адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
- білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
- оқушылардың физиологиялық және психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
- оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Мектепте жалпыға бірдей білім берудің ары қарай оқытудың нәтижелігін анықтауда меңгеру деңгейі неғұрлым әсер ететін жалпы білік пен дағдыны қалыптастырудың басымды бағытымен айқындалған. Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Бұл жаңа оқу стандарттарының тағы да ерекше жақтары. Оқу үдерісіндегі осынау ерекшеліктерді жүзеге асыру мұғалім мен оқушы арасында бірігіп жасаған әрекеттерді жоспарлау негізінде жаңа ұйымдастыруды талап етеді.
Б.В.Всесвятский жазғандай, зерттеулер оқушыны бақылау жүргізуге, жеке заттардың қасиеттеріне тәжірибе жүргізуге баулиды. Бүкіл осы үрдіс - белсенді бала жаратылысына жауап беретін үрдіс екендігі өте маңызды, ол оңды эмоционалдық бояулармен беріледі. Екеуін де салыстырып жалпылаған кезде деректердің (жай сөздің емес) мықты негізін береді. Ол оқушылардың қоршаған ортаға біртіндеп бейімделуіне негіз болады, өзінің санасында әлемнің ғылыми сипаты туралы өзіндік білім мен жасампаздық ғимаратын салуға мықты негізін береді.
Зерттеу жұмысының объектісі: Мектеп ұйымдарында оқушылардың зерттеушілік қабілетін арттыру мақсатында жұмыс жүргізу
Зерттеу жұмысының мақсаты: : Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеу, іс - тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-қазіргі ғылымдағы зерттеу дағдылары деген ұғымды сипаттау;
-зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін анықтау;
- мектеп оқушыларының зертеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдарын саралау;
-мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптасу деңгейінің диагностикасын жүргізу;
Зерттеу пәні: Педагогика
Зерттеу жұмысының әдістері: ғылыми әдебиеттерді саралау, байқау тағыда басқалары
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер, мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеліп, мектеп жасындағы оқушылар бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері анықталса, сабақта бағытты - практикалық, мектеп оқушыларының зертеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары сараланса, онда оқушылардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру деңгейі жоғарылар еді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды, тәжірибелік бөлім, әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамыту
Зерттеу түсінігі Үлкен кеңес энциклопедиясында жаңа білім алу процесі және танымдық әрекет түрлерінің бірі болып табылады делінген. Танымдық әрекет оқушы үшін қабылдаушылық (өнімсіз) және (шығармашылық, зерттеушілік) өзгертушілік сипатта болуы мүмкін.Оқушының танымдық өзгертушілік әрекеті зерттеушілік деп аталатын әдістің көмегімен жүзеге асырылады. Интеллектуалдық, шығармашылық қабілеті жоғары оқушыға өз бетімен білім алуына жағдай жасалуы тиіс, яғни оқушының өз іс-әрекетін өзі ұйымдастырып, басқаруына мүмкіндік туғызылуы қажет.Зерттеуші оқушы өзінің табиғатынан зерттеуге бейім келеді. Білуге құмарлық, бақылау жасауға талпыныс, өзінше эксперимент жүргізу баланың балалығымен бірге жүретін процесс. Зерттеу, іздеу белсенділігі - баланың жаратылысына тән табиғи құбылыс.
Зертеушілік оқыту баланың қоршаған ортасын өз бетінше танып - білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған оқытудың негізгі тәсілі. Зерттеушілікке оқытудың негізгі мақсаты - оқушының адамзаттық мәдениеттің қай саласында болмасын өз бетімен шығармашылық жаңа іс-әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілеті.Зерттеу алдын-ала жоспарланған нысанды құруды көздемейді. Ол - белгісізді іздеу, жаңа білімді іздеу процесі. Бұл - адамның танымдық әрекеттерінің бірі. Зерттеушілік еркін, белгілі бір сыртқы жағдайлармен шектеусіз жүргізілуі тиіс. [1]
Нәтижесі туралы сөз болғанда ескеретін жағдай, зерттеу жұмысының барлық кезеңдеріндегі негізгі күтілетін нәтиже - баланың жаңадан алған білімін шығармашылықпен игеру қабілетін; алынған материалды өңдеу және зерттеушілік әдебінің дағдыларын дамыту. Оның кішкентай ғана зеттеу нәтижесін басқалармен шатастыруға болмайды. Мұғалім үшін негізгі нәтиже - баланың қолдан жасаған макеті немесе суреті емес, оның өз бетінше алған ең құнды шығармашылық зерттеу жұмысы, жаңа білімі мен білігі, жай орындаушы ғана емес, анық шығармашыл психикалық жаңа көзқарасы.
Оқушының зерттеушілік әрекетінің жетекшісі төмендегі ережені сақтауы тиіс:
1.Оқушыларды өз бетінше әрекет етуге үйрету;
2.Нақты нұсқаулардан гөрі баланың ұсынысына көңіл аудару;
3.Талқылау кезінде баға беруге асықпау;
4.Білім алу барысында балаларға көмектесу:
-өз бетінше проблеманы шығаруға;
-проблеманы өз бетінше шешу дағдыларын қалыптастыруға;
-пәндер мен құбылыстар арасындағы байланысты бақылауға;
-ақпаратты талдау, талқылау, жүйелеу, топтау және жинақтауға;
-өзіндік пікірін ешбір қорқынышсыз ұсынуға.
5.Оқушыларды өз идеяларын ұсына білуге және қате пікірінен бас тартуға, шыдамдылық танытуға үйрету.
Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі Питер Клайн. Қазіргі кезеңде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге ұмтылыс бар. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып,жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Осы себептен де әр ұстаздың алдында оқушыға жаңаша білім беру үрдісін қалыптастыру міндеті тұр десек, сол міндеттің бірі оқушының өз бетімен білім алуға құлшынысын арттыру, әр түрлі әдіс тәсілдер арқылы олардың ізденушілік қабілеттерін арттыру болып саналады. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілген: педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрініп, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті- делінген.
1.2. Мектеп жасындағы балалар бойында зерттеу дағдыларын қалыптастырудың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде оқыту қоғамда үлкен қызығушылықты тудырады. Оқыту материалын нәтижелі меңгеру негізінде танымдық қызығушылық жатыр. Егер оқушылар тарапынан бақылау жасауға, тәжірибелер қоюға жағдайлар жасалып отырса, ол үнемі оқыту әрекетіне ілесіп отырады. Олардың негізінде төменгі сынып оқушылары өздерінің жеке ойлары мен қорытындыларын жасай алады. Мектеп оқушылары бойында зерттеу дағдыларын қалыптастыруда кең мүмкіндікке оқу үрдісі ие. В.С.Мухинаның пікіріне сүйенетін болсақ, оқушылардың бойындағы зерттеу қабілеттері мен дағдыларын дамыту оқу - тәрбие үдерісінде келесі педагогикалық қағидаттардың жүзеге асырылуы меңзеледі:
1. Оқушылардың танымдық қызығушылықтарына бағытталған қағидаттар. Зерттеу - шығармашылық үдеріс, шығармашылықты тыс жүктеп қою мүмкін емес, ол тек қана ішкі қажеттілік негізінде ғана туындайды, аталған жағдайда қажеттілік танымдық қызығушылығында.
2. Таңдау еркіндігі қағидаты мен өзіңнің оқуына деген жауапершілік. Тек қана соларды жүзеге асыру шарттарында ғана білім беру жеке тұлғаның жеке мақсаттарына адекватты болуға қабілетті.
3. Білімді меңгеру мен оны алудың тәсілдерімен біріккен қағидат.
4. Өз бетімен ақпаратты іздеу дағдысын дамытуға сүйентін қағидаты.
5. Оқытудың продуктивті және репродуктивті әдістерінің үйлесімділік қағидаттары.
6. Білімнің жоғарылауы туралы көзқарастарды қалыптастыру қағидаты, себебі, зерттеушілік оқытудың мазмұны келесідегідей құрылу керек: адамзат тәжірибесі оқушылар алдында дәлелденбеген қағидаттар емес, мызғымас заңдар мен ережелер жинағы ретінде емес, үнемі дамып отыратын ағза ретінде көрсетілуі керек.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде атаған бағыттағы бастауыш сынып мұғалімінің мақсаты - психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып мектеп оқушыларында зерттеушілік дағдыларын дамыту мен қалыптастыру үшін жағдайлар жасау. [2]
Танымдық үрдістерге қабылдау, зейін, есте сақтау, қиял мен елес және ойлау жатады. Мектеп оқушыларына тән көрінетін танымдық үрдістердің пайда болуына сипаттама берейік.
Қабылдау. Бұл танымдық психикалық үрдіс, заттар, оқиғалар, жағдаяттардың тұтас көрсеткіштерінен тұрады. Бұл феномен дүниені танудың негізінде жатыр. Мектеп оқушысының дүниетанымының негізі болып тікелей қоршаған ортаны қабылдау табылады. Оқу әрекеті үшін қабылдаудың барлық түрлері маңызды: заттардың формаларын, уақытты, кеңістікті қабылдау. Егер біз алынған ақпаратқа қарайтын болсақ, онда қабылдаудың екі түрін бөліп айтуға болады: сипатты және түсіндірмелі. Сипатты түрі дамыған балалар нақты деректі материалдарға бағытталған. Яғни, мұндай бала мәтінді түпнұсқаға жақын етіп мазмұндап бере алады, бірақ оның мағынасына соншалықты мән бермейді. Ал түсіндірмелі типтер керісінше шығарманың мағынасын іздеуде болады, бірақ оның мәнін есіне сақтауы мүмкін. Жеке тұлғаға тиісті жеке ерекшеліктер де қабылдауға әсер етуі мүмкін. Кейбір балалар қабылдаудың нақтылығына бағытталған, бірақ ол болжамдарға жүгінбейді, естігені мен оқығаны бойынша ойын өрбіткісі келмейді. Ал басқа жеке типтері, керісінше ақпаратты ой өрісінен өткізіп, оны өзінің жеке дара алдын ала пішілген пікірімен толықтырғысы келеді. Кіші мектеп оқушысының қабылдауы өздігінен болатын еріксіз мінезге ие. Оқушылар мектепке жеткілікті мөлшерде дамыған қабылдауымен келеді. Бірақ бұл қабылдаулар заттың формасы мен түр - түсін білумен ғана шектеледі. Осы орайда, затта балалар негізгісі мен маңыздысын емес, өзге заттардан ерекше қылып тұрған өзгешеліктерді көреді.
Ойлау. Мектеп оқушының ойлауы кейіпті - көрнекі түрінен тілдік - логикалыққа ауысады. Ол көрнекі бейнелер мен ұғымға сүйенеді. Мектеп оқушыларының ойлауы көбінде мектепке дейінгі оқушылардың ойлауын еске салады. Аталған танымдық үдерісті түсіну үшін мектеп оқушыларының ойлау операцияларының даму ерекшеліктерін анықтап алу керек. Олардың құрамына талдау, синтездеу, салыстыру, жалпылау және нақтылау сияқты компоненттері енеді. [3]
Талдау - бұл затты ойша бірнеше жеке бөліктерге бөлшектеу және оның қасиеттерін, сипаттарын және келбеттерін бөліп алу. Мектеп оқушысында негізінен әрекеттік және сезімталдық талдау басым болады. Оқушыларға нақты заттарды пайдалана отырып мәселені шешкен оңайырақ болады (таяқшалар, заттардың үлгілері, кубиктер және т.б.) немесе оларға бақылау жасай отырып заттар бөліктерін табу. Бұл заттың макеті ретінде болуы мүмкін, сондай - ақ заттың өзі сонда болатын табиғи шарттар болуы мүмкін.
Синтез - бұл өзінің ақыл - ой тізбегін қарапайымнан күрделіге қарай логикалық тұрғыда құрай білу. Талдау мен синтез өзара тығыз байланысты. Оқушы неғұрлым талдауды терең меңгерген болса, синтез соғұрлым толық болады. Егер біз оқушыға сюжеттік суретті көрсетіп, бірақ оның атауын айтпасақ, онда бұл суреттің сипаттамасы жай салынған заттар сияқты болып көрінеді. Суреттің атауын хабарлау, талдау сапасын жоғарылатады, оқушыға тұтастай суреттің мағынасын түсінуге көмектеседі.
Салыстыру. Бұл заттар мен жаратылыстардың ортағы немесе айырмашылығын анықтау мақсатында салыстыру. Мектеп оқушылары көзге түсетін жарық сипаттары бойынша салыстырады. Ол заттың дөңгелек формасы немесе оның өте жарық бояуы болуы мүмкін. Кейбір оқушыларға заттарды салыстыра отырып көп белгілерін анықтау мүмкін болады, ал кейбіреулері кемірек анықтайды.
Жалпылау. Мектеп оқушылары ең алдымен заттың көзге түсетін айқын белгілерін айқындайды. Жалпылаудың көпшілігі нақты белгілерге қатысты. Егер оқушыларға әртүрлі топтарға жататын бірқатар заттарды ұсынып, оларды ортақ белгілері бойынша біріктіруге ұсыныс жасаса, біз мектеп оқушысына оны өздігінен жалпылау қиынға түсетінін көреміз. Ересектің көмегінсіз ол тапсырманы орындау барысында мағынасы жағынан әртүрлі сөздерді бір топқа жатқызып тастауы мүмкін
Ұғымдар - бұл заттар мен жаратылыстардың елеулі қасиеттері мен белгілерінің үйлесімділігі.
Нақтылау. Ақыл - ойдың бұл компоненті жалпылаумен тығыз байланысқан. Өмір бойына оқушыға ұғымдарды, ережелерді, заңдарды меңгеруді үйрену қажет. Оны жеке заттар мен бөліктерді, белгілерді, сызбаларды қарау негізінде жүзеге асыруға болады, ал ең бастысы олармен бірқатар операцияларды жасауға болады. Егер оқушы ортақ қасиеттердің тек қана бір бөлігін ғана білетін болса, онда оның нақтылауы да толық болмайды. [4]
Қиял. Бұл адамның өзінің тәжірибесінде бар бейнелерге сүйене отырып жаңа бейнелерді жасау. Кіші мектеп оқушысының қиялын дамытудағы негізгі бағыты - болмысты меңгеру кезінде алынған өмірлік тәжірибе мен білім негізінде ақиқаттың толыққанды және толық бейнесіне ауысу. Кіші мектеп оқушысына бастапқыда еске түсірілген бейнелер нақты нысанды тек қана болжалды түрде ғана сипаттайды, олар бөліктерге кедей болып келеді. Ары қарай қиял дами береді, оқушылар бейнелерді құрған кезде неғұрлым көбірек белгілер мен қасиеттерді қолдана бастайды.
Кіші мектеп оқушылары қиялының ерекшлігі олардың нақты бір затқа сүйенуі болып табылады. Біртіндеп нақты мысалдар сөзбен ауыстырылады, олар балаға жаңа бейнелерді жасауға көмектеседі. Бейнелерді жасау қаншалықты байыппен, әдейілеп жасалса, біз қиялды соншалықты ерікті және еріксіз деп екіге бөле аламыз. Дәл кіші мектеп оқушыларының бойында өздігінен қиялдану көрінеді. Оқушыларға бұрын жасалған, өздерінің өмірлік тәжірибелерімен шартталған бейнелерге жәй қарау қиынға түседі. Бұл жаңа бейнелерді жасауға қиындықтарын туғызады. Кіші мектеп оқушылары қиялындағы жаңа бейнелер әлі толық саналы түрде біленбеген қажеттіліктердің әсерінен пайда болады. Еріксіз қиял басқаруға көнбеушілікке пара - пар келеді. Егер қандай да бір әдеби шығарма немесе эмоционалды боялған әңгіме оқушы бойында ерекше қиял туғызса, онда ол естігенін немесе оқығанын мазмұндау барысында өз еркінен тыс шығармада жоқ қандай да бөліктерін ойдан шығарып алады. Ал ерікті қиял - бұл қойылған мақсат пен бейнеге сәйкес болған қиял. Ол дамуды қажет етеді, сондықтан ересектерге оқушы қиялында тек қана біраз белгілері бар белгісіз, жайылмалы, ұсақ бейнелерден жалпыланған анық айқын бейне жасауға дейін ықпал ету керек.
Зейін. Зейін өздігінен таным үрдісі болып табылады. Ол жоғарыда айтылған барлық үрдістерге тән: қабылдау, ақыл - ой, ес.
Зейін - бұл қандай да бір үрдіс немесе жаратылысқа мән беру. Ол барлық психикалық үрдіске ілесе жүреді және кез келген әрекетті орындаудың қажеті шарты болып табылады.
Зейін де ерікті және еріксіз болуы мүмкін. Кіші мектеп оқышысының бойында еріксіз зейін басым болып келеді. Еріксіз зейін жеткілікті жағдайда өзекті болып келеді және артық күш салуға бағынышты болмайды. Ерекше назар аударуды талап ететі нысандар әралуан болуы мүмкін. Бірақ барлығына жарқындық, жаңашылдық пен тосындық ортақ болады. Кіші мектеп оқушылары әлі өздерінің зейіндерімен басқарып үйренбеген, сондықтан барлық эмоционалды бояумен берілген заттар оларды жылтырауыққа әуес болған сауысқандай тартады. Бұл олардың ойлау әрекеттерінің көрнекі - бейнелік сипатымен түсіндіріледі. Мысалға алатын болсақ, егер оқушы ауырып қалып мектепте қандай да бір материалды меңгермей қалса, ол мектепке келген кезде мұғалімнің түсіндіргенін түсінбейді, өйткені олар алдыңғы айтылғандар негізінде құралады. Оқушы алаңдап, өзге нәрселерге айлана береді. Оған мұғалімнің түсіндіргені түсініксіз, айқын емес дүние болып саналады.
Ерікті зейін. Егер оқушы мақсат қойып, оны орындауға күш - жігерін салса, онда бұл ерікті зейін. Білім, білік, дағдыларын меңгеру кезінде оқушы бойында ерікті зейін дамиды. Ерікті зейінді дамыту бойынша жұмыс оқушы алдына ересектердің қойған мақсатынан бастау алады, оны кіші мектеп оқушысы өздігінен алдына қояды. Оған зейіннің мұқияттылығы, оның көлемі, тұрақтылығы, ауысу және іріктеу жатады.
Жинақталған зейін - бұл зейінді қандай да бір анық затта ұстап тұра алу қабілеті.
Осыдан шыға отырып, кіші мектептегі жас ерекшелігі зерттеушілік дағдыларды дамытуға келетін жас деп білеміз. Егер оқушылар білімді өздері көріп, естіп немесе қолмен ұстап байқаса, олар жаңа білімдерді жақсырақ меңгереді. Сонымен қатар осы уақытта оқушы ойында еріксіз зейіннің де неғұрлым дамығанын есепке алу керек, сондықтан оларға ұсынылатын зерттеулер неғұрлым жарқын және есте қаларлық болуы тиіс. Осы орайда, мұғалімнің міндеті сабақта зерттеу элементтерін пайдалана отырып кіші мектеп оқушысының бойына табиғатпен қаланған зерттеушілік дағдысын дұрыс арнаға қарай бұру.
Зерттеушілік дағдыларды қалыптастыру үшін келесі шарттар қажет:
Жүйелілік. Сыныптағы зерттеушілік дағдыны дамыту жұмыстары үнемі жүргізіледі, сабақ және сабақтан тыс уақыттарда.
Мотивациялану. Мұғалім оқушыға зерттеушілік әрекетте өзінің дарыны мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруды көруге көмектеседі.
Психологиялық жайлылық. Шығармашылық белсенділіктерді ынталандыру. Мұғалімнің міндеті оқушылардың шығармашылық идеяларын қолдау және бағыттап отыру.
Жас ерекшеліктерін ескеру. Зерттеу шама жетерлік және қызықты болу керек. [5]
Оқушы Мен - білім деген жеке тұлғалылықты ашады, оған маңызды болып келетін проблемалық жағдаятта оқушы қажеттілік туындататын Неге?,
Неге олай болды?, Ал егер..? деген қажеттілік сұрақтары мен ұғымдарын білуге құштар болады. Оқушы зерделеніп жатқан нысанға жан-жақты қарап үйренеді. Мұғалім алдында күрделі міндет бар: кіші мектеп оқушысын өзіне сұрақ қоюға, таңқалуға үйрету, сондықтан ол оның танымдық белсенділігін дамыта түседі.
Одан кейін болжамдық ақыл - ой дамытудың жағдайы туындайды. Гипотеза - ой ізденуінің, ой салу мен талқылаулардың тәсілдері болып табылады. Оқушы өз еркімен нұсқалар, ұсыныстар жасап, біртіндеп бойында дәлелдеу мен негіздеу қабілеттерін дамыта бастайды.
Мұғалімнің алдында тұрған міндет - бір қатарлы емес шешімі бар тапсырмаларды іріктеу, қосымша ақпаратты талап ететін қақпандар қажет. Ерекше орында оқушының жаңа білімге деген құштарлығын, әрекет тәсілдерін туғызатын толық берілмеген мәтіндер болады. Жоғарғы мотивация тек қана эмоционалдық кірігуді ғана емес, оның оңды өсуін де қамтамасыз етеді. Әртүрлі болжамдарды талқылау қызығушылығы тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыруға, оқушылар арасынды әлеуметтік байланыс орнатуға ықпалын тигізеді. Даму үшін үлкен маңызға рефлексия қабілеті ие. Рефлексия анықталады: белгіліні белгісізден айыра білу; сәтті жұмыс үшін қандай білімнің қажет екенін айыра білу қабілеттері; өзіңнің көзқарасыңды жалғыз ғана мүмкін болу деп санамай, өзіңнің ойлары мен әрекеттерді шеттен қарастыра білу білігі, бірақ өзге адамдардың ойлары мен әрекеттерін сынға қатты алмай бағалай білу.
Бұл өзгерістер өздігінен бақылау - бағалау оқыту әрекеттерімен байланысты. Өзін - өзі бақылау оқушыны жасап жатқан жұмысына жауапкершілікпен қарауға ынталандырады.
Дүниетану пәнінде ерекше орынды практикалы - бағытты тапсырмалар алады, олар әралуан бақылау жүргізу, оқыту тәжірибелері. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың бойында бақылай білу, өзінің бақылау мәліметтерін жазып отыру, болжамдарды құру, салыстыру, жүйелеу қабілеттері дамиды. Аталған тапсырмалар зерттеушілік жағдылардың жеке элементтері мен жобалау әдісінің бір бөлігі ретінде қолданыла алады.
Танымдық тапсырмалар ақыл - ой операцияларын дамытуға, қорытынды жасауға көмектеседі. Мұндай тапсырмалардың шешімін қарастыру жалпы пікірсайыстың бастамасы болады, оның барысында оқушылар өзгелерді, жолдастарын тыңдай білуге, өз дәлелдерін келтіруге үйренеді.
Келесі педагогикалық шарт - жас ерекшеліктерін ескеру.
Кіші мектеп оқушыларының зерттеу тақырыптары пәндерімен жақын болуы тиіс екенін мұғалім түсіну керек. Зерттеуді орындау мерзімі тым ұзақ болмауы тиіс, өйткені оқушылардың бойында жобамен жұмыс жасау барысында қиялданудың мөлшерден тыс деңгейі, зейіннің нашар концентрациясы байқалуы мүмкін, ол жылдам шаршап қалу мен жалпы жұмысқа деген қызығушылығын мүлдем жоғалып кетуіне әкелуі мүмкін.
Мұғалім үшін оқу - зерттеу жұмыстарының ең басты нәтижеі - жай ғана қарастырылған тақырып емес, ол оқушы тарапынан қағаздан желімделіп жасалған макет немесе хабарлама. Педагогикалық нәтиже - бұл ең алдымен тәрбиелік қатыстағы өзіндік, шығармашылық зерттеу жұмысының тәжірибесі; жаңа білімдер; тек қана оқу міндеттерін шешуде емес, өзінің әлеуметтік тәжірибесін меңгеру кезінде стандартты емес жағдаяттардан шығуға көмектесетін зерттеушілік дағдылар. [6]
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
II. Мектеп оқушыларының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру жолдары
Зерттеумен айналысу оқушының жеке және шығармашылық қабілеттері мен зерттеу, ойлау дағдыларын дамытады және оқушы өзі үшін жаңалық ашады. Зерттеу әрекеті баланы дамытады және ол шығармашылық арқылы көрініс табады. Зерттеу дағдысын қалыптастыру психологтардың айтуы бойынша жеке тұлғаның өзін - өзі дамыту мен дамуы үшін өте маңызды. Оқушының зертеушілік дағдысының қалыптаспауы тұлғаның кез келген қиындықты жеңе алмауына, мәселені шешудегі дәрменсіздікке әкеледі. Оқушының қабілетін айтпаса, дамытпаса өз мүмкіндігінен төмен оқуына әкеп соғады. Зерттеу жұмысы күнделікті қолданыста көбінде жаңа білімді меңгеру үрдісі, яғни адамның танымдық әрекетінің бірі ретінде түсініледі. Білім берудің теориясы мен практикасы көз қарасынан қарағанда ғылыми зерттеу қызуғышылық туғызады.
Зерттеу дағдысы ғылыммен айналысатын адамдарға ғана тән емес, сондай - ақ адамның түрлі саладағы қызметіне қажет. Оқушы бойында зерттеушілік дағдыларын дамытуда кіші мектептен бастаған жөн. Себебі оқушы табиғатынан зерттеуші, ал зерттеу ізденімпаздығы - табиғи қасиет. Зерттеу белсенділігі - оқушының мінез құлқының табиғи қасиеті. Оқушыға табиғатынан берілген белсенділік оның зерттеу әрекетінің негізін құрайды. Оқушыны жастайынан зерттеушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен біліктілігін игерту бүгінгі білім беру ісінің маңызды міндеті. Зерттеу, зерттеу тәртібі, зерттеу қызметі түсінігі туралы ғалымдар А.И. Совенков, Н.Б. Шуманова, Н.И. Дереклеева, У.Б. Жексенбаевалардың еңбектерімен танысу арқылы білуге болады. Сондай - ақ оқушылардың ғылым зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру туралы толық мағлұмат береді.
Ғылыми зерттеуге үйрету - оқытудың ерекше тәсілі оқушының өз бетімен қоршаған ортаны танып білуіне деген табиғи талпынысы. Зерттеуге үйретудің басты мақсаты - адам өмірінің кез келген саласындағы жаңа тәсілді өз бетімен шығармашылықпен меңгерудегі оқушының қабілеттілігі мен даярлығы.Зерттеу жұмысын ұйымдастыру нәтижесі - оқушының шығармашылық қабілетін дамыту, оның білім, біліктілігін зерттеу дағдысын қалыптастыру. Зерттеу жұмысында екі нәтиже болады. Біріншісі оқушының даярлаған еңбегі - баяндамасы, есебі, екіншісі педагогикалық нәтижесі - ол өз бетіндік, шығармашыл, зерттеу жұмысын жүргізудің тәжірибесін жинақтау болып табылады. Оқушыларды зерттеуге үйретудің мақсаты: оқушылардың зерттеу қабілеттерін жетілдіру арқылы тұлға ретінде жеке шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту. [7]
Қазіргі жағдайларында 6 - 10 жастағы оқушының жеке тұлғасын дамыту мәселесіне ерекше назар аударылып отыр, оның бойында әралуан әрекет түрлерін қалыптастыру, өйткені кіші мектепте бастапқы ғылыми білімдері мен ойлаудың негіздері қаланады. Ғылыми - жаратылыстану білімнің теориялық негіздерін кіші мектеп оқушыларында мақсатты және интенсивті қалыптастыру негіздерінің бірі - бұл спецификалық әдістерді пайдалану. Ол оқу әрекеті кезінде ғылыми ұғымдар білімдерін меңгеру кезінде оқушының қызығушылығын арттырады. Кіші мектеп оқушыларында ғылыми-жаратылыстану туралы өзге ұғымдар аппаратын қалыптастыру философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдарды өзара әрекеттестіктің кешенді келуін талап етеді, олар өз кезегінде мектеп практикасының эмпириялық тәжірибесін терең түсініп, байытуға мүмкіндік береді.
Психологиялық - педагогикалық теорияларда кіші мектепте оқытылып бастайтын бастапқы ұғымдардың әртүрлі анықтамалары беріледі. С.П.Баранов, И.Д.Лушников, А.Н.Алексееваның жұмыстарында бастапқы ғылыми ұғымдар негізінде сезімталдық тәжірибе жатқан абстракция ретінде қарастырылады. Ақыл-ой әрекеттерін сатылар бойынша қалыптастыруды жақтаушылар (П.Я.Гальперин, Д.Б.Давыдов, Н.Ф.Талызина және т.б.) бастапқы ғылыми ұғымдарды ақыл-ой әрекеттерінің жүйесі ретінде анықтайды.
Ұғымдарды меңгерудің құрылымы мен деңгейлерін басқа да ғалымдар М.А.Данилов, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, Н.А.Менчинская, М.Н.Скаткин, М.Н. Шардаков, Г.И.Шукина, А.В.Усова және т.б. зерттеген. Психолог Л.С.Выгодский Ойлау үнемі ұғымдар пирамидасында қозғалыста болады деп көрсеткен. Ұғымдарды алға келтірмей бірде-бір ойды айтып, бірде-бір талқылау жасауға болмайды. Құрылған ұғымдар оқушылар тарапынан неғұрлым жақсы меңгерілген болса, оларға соғұрлым талқылаулары мен ойларын құру жеңіл болады, сонымен қатар, шығармашылық ойлауларымен байланысты негіздері де соғұрлым жетілген болады. [8]
Білімге жүйелі түрде қарау базалық ұғымдар құрылымының қалыптасуына ықпал етеді, оқушы оны ары қарай өзінің тәжірибелік әрекеттерінде қолданады.
Педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, кіші мектеп оқушыларында ғылыми жаратылыс білімдері жүйесін дамыту оқу үдерісі кезінде өздігінен жүрмейді, ғылыми ұғымдардың бастапқы түсініктерін қалыптастыру үшін жүйелі түрде бағытқа негізделген әдістерді құру мен жүзеге асыруды меңзейді.
Кіші мектеп оқушыларында бастапқы ғылыми ұғымдарды қалыптастыру мәселелері психологиялық, физиологиялық және философиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырылғанына қарамастан, мәселенің педагогикалық аспекті білім саласындағы жаңа міндеттерді ескере отырып ары қарай құруды қажет етеді. Жаңа білім беру стандарттары оқу әрекетінде ғылыми ұғымдарды қалыптастырдың тиімді педагогикалық үрдістері шарттарын анықтайды. Кіші мектеп оқушысы тарапынан меңгерілетін әрбір тек қана бастапқы қалыптасуда ғана емес, ары қарай да даму мен оны қолданудың нақты белгілерімен сипатталуы керек.
Кіші мектептің жаңа буын оқулықтарын талдай отырып, білім жүйелерінің келесі негізгі элементтерін бөліп айтуға болады: ғылыми деректер - ұғымдар - заңдылықтар - теориялар. Ұғымдардың пайда болу баспалдақтары: сезіну - қабылдау - елестету - ұғым. Аристотель айтқандай Кімде кім ештеңе сезінбесе, ол ештеңені танымайды және ештеңені түсінбейді де. Сезіну мен қабылдаудың басты мақсаты - мидың табиғатпен сыртқы жанасуын қамтамасыз ету, яғни таным үрдісіне бастама беріп, миға дүниені тану мүмкіндігін беру. Сезіну мен қабылдаудың негізінде кез келген зат пен жаратылыстың бейнесі пайда болады. Қоршаған ортамен танысу кезінде оқушы түсініктердің әралуан түрлерін жинақтайды. Шынайылықты тану үрдісі кезінде елестетуді ғалымдар қажетті саты деп біледі. Елестету неғұрлым көп және терең болған сайын, соғұрлым оқушы бойында ұғымдар туралы түсінік сәтті қалыптасады, яғни ол әлемді оның ішкі байланыстары мен заңдылықтарымен қоса таниды. Ғылыми білімнің мұндай жүйелері кіші мектеп оқушысын дүниенің қарапайым тұтас бейнесімен таныстыруға, оны өмірдің саналы қатысушысы етуге мүмкіндік береді. [9]
Кіші мектеп оқушыларының бойында қоршаған ортаның шындығына деген шығармашылық қатынастарын қабылдау және тану арқылы қалыптастыру - педгогикалық мақсаттың бірі. Шығармашылық - оқушылардың психикалық белсенділігінің мазмұнды формаларының бірі. Оның әртүрлі іс - әрекет түрлерінің сәтті орындалуын қамтамасыз ететін әмбебап қабілет ретінде де қарастыруға болады.
Кіші мектеп оқушыларының шығармашылық дамуының басты негізі - жаңа ілімге және жаңа әсерге қажеттілік. Бұл қажеттілік бірқатар авторлар тарапынан қарастырылған және айқындалған (Л.И.Божович, М.И.Лисина т.б.) Л.И.Божович - ... жаңа әсерлерге деген қажетілік кейінен танымдық қажеттілікке алмасады, нәтижесінде оқушының басқа да әлеуметтік қажеттіліктерінің дамуына негіз болады - дейді. Оқушыларда осындай қажеттіліктердің тым ерте қалыптасуы оның өмірі мен іс - әрекетінде жинақтаған тәжірибелерінің екіге: өзіне және таныс затар мен құбылыстар туралы білім мен өздеріне таныс емес заттар мен құбылыстармен, олардың қасиеттері мен байланыстарымен таныстыру процесінде қалыптасқан жаңа білім болып бөлуінуіне әкеліп соғады.
Оқушының жаңа іскерлерге деген қажеттілігі қоршаған ортаны тануға бағытталған зерттеу әрекеттерінің туындауы және дамуына негіз болады. Ізденіс әрекеті қаншалықты әралуан және қарқынды болса, оның шығармашылық қабілеттері соншалықты жылдам әрі толыққанды дами бастайды.
Зерттеу әрекеті мақсаты жағынан ерекшеленеді, оның мақсаты зерттеу әлі толық қалыптаспаған және айқынсыздығымен, тұрақсыздығымен сипаталады, дегенмен ол зерттеу барысында ол нақтылана түседі. Оны зертеу әрекетіне енген барлық әрекеттерден көруге болады. Сыни әрекеттердің мәні - оқушы зертеу әрекетін жүзеге асыра отырып, кездейсоқ нәтижелерге дайын болуы керек. Бұл оны кез келген өзгермелі жағдайларға сезімтал етеді, зертеу әрекетінің осы ерекшеліктері оқушының қолжетімді затар мен құбылыстарды тануға негізделеді. [10]
Кіші мектеп оқушыларының зерттеу әрекеттерін мәселесіне арналған көптеген (А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин, Н.Н.Поддьяков және т.б.) зертеулер орындалды. Бұл еңбекерде балалардың көру, есту, қабылдау процесінде бейімделу - зерттеу әрекетінің ерекшеліктерін сипатайды. Зерттеу әрекеттінің қалыптасу заңдылықтары анықталады.
Бұл еңбектерде ғалымдар басты назарды оқушыларды әртүрлі жағдайларды талдауға (кейіннен әртүрлі практикалық мәселелерді шешу барысында қолданылатын) үйретуді ұйымдастыруға аударды. Осындай зерттеулер негізінде тапсырмаға бейімделу жолдары мен олардың оқушыны дамуындағы рөлі анықалады (П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец т.б.).
Біз кіші мектеп оқушыларының зерттеу дағдыларының екі түрін белгіледік. Біріншісі - әрекет процесінде баланың өзі белсенділік танытады. Ол толыққанды, тең құқылы, өз әрекеін өз еркімен құратын (оның мақсаттарын қояды, оған қол жеткізудің жолдары мен тәсілдерін іздейді т.б.) субъект ретінде танылады, яғни бұл бағыт оқушының өз қызығушылытары, қалауы мен еркін жүзеге асыратын ерікті тұлғасын қарастырады. [11]
Зерттеу дағдысының екінші түрін ересектер ұйымдастырады. Ол жағдайдың басты элементтерін белгілеп көрсетіп, оқушыны белгілі бір әрекеттер алгоритміне үйретеді. Оқушы ересектер алдын ала жоспарлаған нәтижеге қол жеткізеді. Әрекеттің өзі қиналмай іздеу және драмасыз, алдын ала белгіленген параметрлерге сәйкес қалыптасады.
Зерттеу дағдысының екі түрі де оқушының интеллектуалды дамуында маңызды функцияларды атқарады. Алайда екінші жағдайда оқушының жаңа шешімдерді іздеу қабілеті өз бетімен дамымайды, ал онсыз оқушының шығармашылық дамуы мүмкін емес.
Әрекетің екі түрінің арасындағы айырма бейімделу және қажеттілік аспекісінде жатыр. Бірінші жағдайда жаңа кездейсоқ, күтпеген жағдайларды не құбылыстарды тануға деген қажеттілікі қанағаттандыру жүзеге асырылады, оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін барынша қолайлы жағдайлар жасалып, қажеттілік эмоциясымен өте тығыз байланысады. [12]
Бейімделудің бірінші түрі оқушының тұлғалық құрылысының ең терең тұстарын қамтитын эмоциялардың сапасымен және күрделілігімен ерекшеленеді, жаңа объектілерді өз бетімен зерттеу процесі оқушының осы құбылыстар не заттарды қолымен түртіп, ұстап (сондай - ақ, құбылыстардың ішкі қасиеттерін тереңірек ену үшін өзгертіп, бөліп, ажыратып, қосып т.б.) көрсе, күштірек болады. Оқушы нағыз зерттеуші ретінде жұмыс жасайды, ол дамытушы ойындар арқылы жаңа үлгілер жасайды, сол арқылы қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарға әсер етеді.
Зерттеу әрекетінің ерекшелігі - оны жүзеге асыру барысында адам белгілі бір құбылысты басқару мүмкіндігін алады.
Бұл әрекет түрін ересектер оқушыларға алдын ала жоспарлап қоймайды. Жаңа объектіні зерттеу процесінде оқушы өзі үшін кездейсоқ, күтпеген ақпарат алуы мүмкін. Бұл оның іс - әрекетінің бағытын өзгертуге, қайта құруға түрткі болады. Міне осыдан, оқушылар зерттеу әрекетінің өзгермелі қасиетін көруге болады. Оқушының іс-әрекеті алынған нәтижелерге байланысты өзгеріп отырады.
Объект туралы жаңа мәліметтерді ала отырып, оқушы өз алдына жаңа мақсаттар қойып, оған жетуге тырысады. Әрекеттің бұл түрінің ерекшеліктерін қарастыру оқушының өз бетімен дамуы, өз бетімен қозғалуының кейбір сәттерін анықтап көрсетуге болатыны туралы нақты айтуға мүмкіндік береді: оқушының өз қолымен объектіні өзгертуі объектінің жаңа жақтары мен ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Объект туралы жаңа білім, өз кезегінде, күрделі де жетілген өзгертулер жасауға мүмкіндік береді. [13]
Зертеліп отырған құбылыс туралы білімдердің толығуы оқушыға өзінің алдына жаңа, күрделі мақсаттар қоюына түрткі болды.
Демек, оқушылар зерттеуінде маңызды жайт - оқушының өзі қойған жаңа мақсаттар өңдеу, жинақтау және өзгерту арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, жасап көру мен қателер жіберу - оқушылар зерттеу әрекетінің басты да маңызды компоненті. Жаңа мәліметтер алуға бағыталған ойлау процесі әрекетінің бұрыннан таныс тәсілдерін қолданып қоймай, оқушының қателіктері мен ерекшеліктеріне байланысты жаңа тәсілдерді қолдануды білдіреді. Әрекеттің жаңа тәсілдерін құрудың қажеттеілігі іздеу әрекеті мен қателесу, жасап көру секілді әрекеттерді де алап етеді. Бұл процесте оқушыларда объектілердің жасырын жақтары мен қасиеттерін аңықтау мақсатында жаңа тәсілді іздеу қабілеті қалыптасады. Іздеу әрекетінің дамуы барысында оқушылардың қате жасаудан қорқуы жойылып, олар өздерінің кейінгі іс-әрекеттерін реттеу үшін жаңа әрі қажетті ақпаратты таңдай білуге үйренеді.
Тәжірибе барысында біз оқушылардың ересектерге сүйеніп әрекет етуге үйренгенін, ойлау жүйесінің өте тар екендігін, дайын сызба не кесте бойынша әрекет етуге тырысатынын анықтадық. Оқушылар белгілі бір тапсырманы орындағанда қателесіп қалудан қатты қорқады. Оқушылар қиналған сәтте ересектерден дайын әрі дұрыс жолды көрсетуді сұрайды. Бұл жерде айта кететін маңызды жайт - оқушылардың таным әрекетінің ғалымдар ұсынған жалпылама тәсілдері күрделі әрі қатаң сызба түрінде көрініс тапқан. Маңыздысы - оқушы өзін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар туралы жаңа білім алуға деген қызығушылық танытуы керек. Оқушыны дайын сызбалардан құтқару, оны зерттеліп отырған объектінің барлық ерекшеліктеріне қарай қабілетті ету - күрделі әрі маңызды міндет. [14]
Шығармашылық күштің қайнар көзі барлық оқушылардың бойында болады, оны көрсете білу шарт. Біздің міндетіміз - оқушыларда білімдер жүйесін нақты қалыптастыру ғана емес, әлі толық айқындалмаған, бірақ баланың шығармашылық ойлауындағы маңызды жайтарды басқаруға үйрету.
Мәселе мынада, оқушы меңгеру процесінде әлемді тану қабілеті арқылы жаңа білім, жаңа дағдыларды игереді. Оны өзінің жеке тәжірибесінің өз бойынан өткізеді. Оқыту мен шығармашылық қабілеттерін тиімді дамытудың табысты болуы оқушыларға өз мүмкіндіктерін жоғары көрсете білуі үшін қаншалықты қолайлы жағдай жасалуына байланысты.
Қазақстан Республикасының 2011 - 2020 жылға дейінгі білім берудегі дамыту Тұжырымдамасында білім беруді тұлғаның сұранысы мен зерттеушілік дағдылары нәтижесіне бағыттап жүргізуді алап ететін жүйені қалыптастыруды көздейді. Тұжырымдама мазмұнында әлемнің барлық елінде жүзеге асырылып жатқан нәтижеге бағдарланған білім үлгісінің басты қағидалары атап көрсетілген. Жаңа білім берудің тарихи кезеңде берілетін білімнің мәні оның тек танымдық сипатымен ғана емес, жастардың өмір дағдыларының негізіне қаншалықты сай келуімен де өлшенбек. Бұл - еліміздің білім жүйесін әлемдік білім кеңістігімен ықпалдастырудың шешуші шарты.
Қазіргі кезде бастауыш білім беру саласында оқытудың жаңа технологияларын (оқушылардың зерттеу - жобалау іс - әрекетін ұйымдастыру әдістемесі, жеке тұлғалық қасиеттерге бағытталған оқыту) тәжірибеде қолдану 12 жылдық оқыудың негізгі бағыты. [15]
Үнемі бір нәрсені зерттеуге деген талпыныс оқушы мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Оқушының әр нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.
Қазіргі мектептерде зерттеу арқылы оқыту оқушылардың танымдық қабілетерін дамытуға ең тиімді технология. Кішкентай оқушылардың бір нәрсені зерттеуге деген талпынысы биологиялық құбылыс. Үнемі бір нәрсені зертеуге деген талпыныс оқушы мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Оқушының бір нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы, оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.
Оқушыны өзінің іс-тәжірибесі арқылы оқуға қызығушылығын арттыру, яғни зерттеу арқылы оқыту білім беру саласын демократияландыру кезеңінен байқалады, яғни мұғалімдер оқушының оқу іс-әрекетін танымдық іс-әрекетіне жуықтауға талпыныс жасайды.
Зерттеу арқылы оқытудың басты мақсаты - оқушыларда адам мәдениеті дамуының кез келген сатысында атқарылатын іс-әрекетті өз беттерімен, шығармашылықпен, жаңа қабылдау қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының барлық кезеңдеріндегі негізгі күтілетін нәтиже:
· Оқушының жаңадан алған білімін шығармашылықпен игеру қабілеті;
· Алынған материалды өңдеу және зерттеушілік әдебінің дағдыларын дамыту. Оқушыны зерттеушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуы қажет болса, онда оқушының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz