Қәсіпорынның экономикалық қорлары
1.Бөлім. Ұлттық экономика жүйесіндегі кәсіпорын
Тақырып 1.1 Қазақстанынның ұлттық- шаруашылық кешені
Экономика термині гректің эйкос шаруашылық және комос (заң) деген екі сөз тіркестерінен құралғандығы белгілі. Яғни бұл терминдердің аудармасы шаруашылықты жүргізудің заңдылықтары деген мағынаны береді. Басқаша айтқанда экономика - бұл қоғамның материалдық жағдайын қамтамасыз етуге байланысты барлық іс-әрекет түрлерін айтады. Өмірлік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге байланысты адам еңбегі - экономикалық ғылымдардың зерттеу зерзаты болып табылады. Алайда, адам қажеттілігінің жиынтығы орасан зор, сондай-ақ ол үздіксіз күрделеніп, ұлғайып отырады. Ал екінші жағынан, осы қажеттіліктерді қанағаттандырушы ресурстар көлемі шектеулі екендігін ескергеніміз жөн. Осы жағдайға байланысты шаруашылық іс-әрекетте шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалану және ұлғаймалы қажеттіліктерді ең жоғары қанағаттандыру мақсатында осы процесті реттеу мәселесі туындайды. Күні бүгінге дейін адамзат тарихында қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндігінің сәйкессіздігі орын алады.
Ресурстардың шектеулілігі жалпы барлық экономикалық жүйеге тән қасиет. Өндірістік ресурстар тапшылығы жалпы мемлекет экономикасына ғана емес, жеке экономикалық субъектілері үшін де тән, себебі жер оның табиғи байлығы, ғимараттар мен жабдықтар түріндегі өндіріс ресурстары әрқашан шектеулі. Осылайша, егер барлық қоғам мүшелерінің қалаған тауар мен қызметті иелену мүмкіндігі болар болса, қоғамда тауар мен қызметтердің толық тапшылығы орын алар еді. Яғни, ресурстардың шектеулілігі мәселелерін тауар мен қызметке деген қажеттілік пен осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған әрекеттер (құралдар) арасындағы теңсіздік ретінде сипаттауға болады. Қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктерінің арасындағы қашықтық, қоғамнан осы мүмкіншіліктерді ұлғайту жолдарын ізденуді талап етеді, себебі, нақты мәселе адам мен оның интеллектуалдық мүмкіндіктерінің дамуы үшін маңызды ынталандырушы күш болып табылады. Осы негізде, қоғам мүшелерінің теориялық білім, тәжірибе жинақтау процесі, ғылым мен техникалық прогрессті туындатады және қарқындылығымен дами түседі. Осындай процесс адамға өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктерін ұлғайтуға, яғни, қолда бар ресурстар мен қажеттіліктерді барынша жоғары қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Алайда, бұл процесте жоғарыда айтылған қажеттілік пен оны қанағаттандыру деңгейінің арасындағы алшақтықты айтарлықтай жақындатқанымен, толық жоя алмайды. Себебі адамдардың білімі, іскерлік қабілеті, тәжірибесі үздіксіз молайып, жинақталып отырғанымен сол уақытқа қол жеткізілген адамзат интелектісінің, ғылым мен техниканың даму деңгейімен шектеліп қалмақ. Осылайша, жоғарыда айтылған жеңілдетуші факторларға қарамастан, бірінші ретті табиғи және басқада ресурстардың шектеулілік проблемасы (мәселесі) қала бермек. Ресурстардың шектеулілігі қандайда бір қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тартуды талап етеді, осыдан келе таңдау мәселесі туындайды. Бұл мәселенің қиындығы, өндірістік ресурстардың шектеулілігіне байланысты үнемі таңдау қажеттілігі тұратындығына негізделген. Яғни, біз ресурстарды қалай тиімді пайдаланудың немесе өндіру қажет және қаншалықты көлемде деген сұрақтарға жауап іздеуіміз қажет. Қорыта келгенде, таңдау дегеніміз - белгілі бір мүмкін мөлшерліктерден бас тартып, неғұрлым тиімді деп саналатын нұсқасын таңдап алу туралы шешім қабылдау. Алайда, таңдау процесстерінің екінші бір қыры бар. Ол жағы мынаған негізделген, адамдардың белгілі бір қажеттігін бірнеше әдістер арқылы қанағаттандыруға болады. Сондықтан қажеттілігін таңдау осы әдістердің ішіндегі тиімдісін таңдап алуға негізделген.
Қарапайым мысал: жеке шаруаның егіс алқабының көлемі шектеулі болғандықтан, ол сол егіс алқабын неғұрлым тиімді пайдалану үшін қандай түрін көбірек отырғызып, қайсысынан бас тартуы қажет деген мәселе туындайды, яғни ол таңдау жасау үшін белгілі бір шешімге келуі қажет.
Жалпы қоғам, оның экономикалық жүйесінің алдында таңдау мәселесі туындап отыр, себебі өндіріс ресурстары мемлекет, аймақ шегінде де шектеулі. Сондықтанда қоғам алдында да, ресурстардың шектеулі көлемін жеке өндіріс сферасының, қызмет көрсету сферасының, нарықтық инфрақұрылымының арасында да үлестіру мәселесі тұр. Бұл жағдайда бір бағыттағы тауар өндіріс көлемінің ұлғаюы басқа бағыттардағы (мақсаттағы) тауар мен қызмет өндірісін шектейді.
Осылайша, таңдау мәселесі (проблемасы) ресурстардың шектеулілігі жағдайында мынандай негізгі сұрақтарға жауап талап етеді:
- не өндіру қажет (тауар мен қызметтің қай түрін)?
- таңдап алынған тауар түрін қалай өндіру керек?
- өндірілген өнімді қалайша өткізу мүмкін?
- Ресурстардың қаншалықты бөлігін ағымда тұтынуға, ал қаншалықты бөлігі қор жинауға пайдалану мүмкіншілігі?
Жоғарғы сауалдарға жауап қайтару үшін, біз алдымен тиімді (пайдалы) жағын ескеретініміз ақиқат. Бұл кез-келген шаруашылық әрекетін қозғау күші болып табылады. Экономика ғылымдарының негізін қалаушыларының бірі А.Смит нарықтық механизмдердің туындау кезін былайша сипаттаған болатын: "барлық адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға тұрақты ұмтылысы" - бұл қоғамдық, ұлттық және де жеке байланыстың бастауы, (негізгі қайнар көзі).
Дәл осы тұлғалардың пайдаға деген ұмтылысы және объективті еңбек нәтижелерімен айырбас заңдылықтары нарықтық механизмдердің құрылу негізінде жатыр. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, оларды жинақтап ойымызды тұжырымдар болсақ, нарыққа төмендегідей анықтама беруге болады. Қазіргі кезде "сұраным" "баға" және "ұсыным" болып табылатын дербес экономикалық элементтері қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі "нарық" түсінігімен аталады. Егер осыған экономиканың негізгі екі өндірістік және тұтыну саласын қоссақ, онда нарық түсінігі кеңие түседі, де нарықтық экономика деген ұғым пайда болады. Сонымен нарықты экономика дегеніміз экономиканың реттеу механизімін құрайтын маңызды факторлардың өзара қатынастар формасының және жеке шаруашылық субъектілерінің арасындағы байланыстар жиынтығы. Нарықтық экономикада сатушы мен сатып алушы ретіндегі өзара әрекеттесуі айырбас процесін туындатады, яғни сатушыларға өз тауарын (қызмет) сату мүмкіндігі туса, ал алушыларға қажетті товарларын сатып алу мүмкіндігі туындайды.
Сонымен нарық дегеніміз өндіріс пен тауар айырбасына байланысты өзара қатынастар жиынтығы, деп айтуға болады. Нарықтық жүйелердің туындау (пайда болу) және қызмет ету шарттарын сызба нұсқа ретінде төмендегідей көрсетуге болады.
Нарық
Ұсыныс
Ұсыныс
Қарама- қайшылық шешімі - Баға
Сұраныс (сатып алушылар) Негізгі қарама қайшылық
Арзан қымбат Өндіріс
Қажеттілік Ресурстар қажеттілікті
(мүмкіншілік) зерттеу
Ресурстар
мүмкіншілігі
Сызба 1.1 Нарық жүйесінің негізгі атқарымының қозғау күштері
Нарық шаруашылығы бүгінгі экономикалық жүйенің дамуы - құндылықтарды және әрбір тауарды бағалаусыз мүмкін емес. Сондықтан бағаның атқарымы - бір жағынан таңдау мәселесін, не сатып алу керек екенін, екінші жақтан, өндірушілерге не өндіру қажет деген сұраққа жауап екенін анықтауға және ресурстарды нақты қайда жұмсау мәселесін шешу.
Сөздің кең мағнасында алғанда тауарларды өндіру айналысқа жіберу, бөлу, сондай-ақ субъектілердің сатып алушылар мен сатушыларды таңдауға, бағаны белгілеудегі, ресурстар көздерін қалыптастырып, пайдаланудағы еркіндігіне тән сипат болатын ақша қаражатының қозғалысы барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі .Бұл орайда, мемлекеттің рөлі тепе-тең макроэкономикалық үйлесімділікке қол жеткізуге бағытталған тақырыптарға реттеуші шараларды белгілеп, қолданумен шектеледі.
Сөздің тар мағнасын алғанда нарық (рынок) тауарлармен капиталдардың еркін айналысының сондай-ақ жұмыс күші қозғалысының, өндірістің басқа факторларының аясы дегенді білдіреді. Осыған байланысты тауарлар, көрсетелетін қызметтер, капиталдар, жұмыс күші, идеялалар, ақпараттар т.б. нарықтар түріне бөлінеді. Нарық экономикасының негізгі күші өндірушілермен алушылардың өз күштерін барлық экономиканың тиімді дамуына әсер етуі болып табылады.
Нарық экономиканың құрылымы және факторлары:
Нарық кең көлемдегі бөлшектерден, элементтерден тұратын, күрделі ұйымдастырылған зерзат. Оның құрамдас бөліктерінің күрделілігі және әр элементтердің қызмет ету ерекшілігі, нарықтың атқаратын негізгі қызметін көрсетеді:
- нарық, сатушылармен сатып алушылар арасында байланыс құралы болып табылады. Сатушыларға өндірушілер, кәсіпорындар, тауар мен қызмет етушілер жатады. Сатып алушыларға сол тауар мен қызметті тұтынушылар жатады;
- сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерінің нәтижесінде, нарық тауардың бағасын белгілейді;
- нарық, сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерін, өзара байланысын қамтамасыз ете отырып, тұтынушының талғамы, игіліктің бағасы туралы ақпарат таратады. Және де нарықтың нақты географиялық орнын бөлу шарт емес. Тауар мен қызметтің сатылу- сатып алынуы туралы ақпарат таратудың кез-келген көзі, осы тауардың нарығын құрайды;
- нарықтағы жағдайдың (суреттегі ұсыныстың өзгерісі және т.б.) өзгерісі туралы жаңа ақпараттың айырбасын қамтамасыз ете отырып, нарықтың өз қатысушыларына осы өзгерістерге тез арада бейімделіп сәйкес әрекет жасауға (жүзеге асыруға) мүмкіндік береді.
Жалпы нарықты күрделі және тармақталған құрылым ретінде сипаттайды және оны түрлі белгілері бойынша топтастыруға болады.Ол белгілеріне мыналаржатады; ; -нарықтықинфрақұрылымэлементтері;
- нарықтық қатынастар зерзатының экономикалық бағытталуы;
- географиялық жағдайы, масштабы (көлемі), шекарасы;
-бәсекенішектедеңгейі;
-өндіріс пен қызмет сферасының салалары;
- өнімнің сатылу көлемі мен сипаты.
Нарықты жіктеудің бірінші белгісі бойынша, жалпы үш негізгі элеметтерді бөліп көрсетеуге болады:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы;
- қаржы нарығы.
Тауар және қызмет нарығының құрамына орасан зор көлемдегі арнайы сатып алу және сату нарығы кіреді, сондай-ақ тауар биржалары, көтерме және бөлшек сауданы ұйымдастыру, маркетингтік және делдалдық ұйымдар сияқты құрылымдық бөлімдері қызмет етеді.
Нарықты экономиканың дамып жетілуіне бірнеше факторлар әсер етеді десек соның негізгілері өндіріс факторы, әлеуметтік фактор және т.б.Келесі өндіріс факторларының бірі-еңбек, ол барлық жұмысшылардың (жұмысшылар, басқару персоналы, жеке кәсіпкер және т.б.) қызметін пайдалануды білдіреді. Еңбек нарығының маңызды құралы - еңбек биржасы Еңбек биржасында жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасады. Сондай-ақ еңбек биржасының маңызды функциясының бірі-жұмыс күшінің резервін құру, кадрларды даярлау және қайта даярлау (ең алдымен жұмыссыздарды), тұрғындардың жұмыс бастылығын қамтамасыз ету үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады. Капитал түріндегі өндіріс факторларының құрамына ғимараттар, құрылыстар, машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары, сондай-ақ ақша қаражаттары түріндегі барлық өндіріс құралдары кіреді.Кейбір жағдайда, жеке өндіріс факторы ретінде қандайда бір тауар мен қызмет өндірісін ұйымдастырушы, оны басқару бойынша шешім қабылдаушы адам бойындағы кәсіпкерлік қабілетті (таланты) де көрсетеді.
Қаржы нарығы-ақша, облигация, акция, банктік міндеттемелер және т.б. қаржы құралдарының сатылу, сатып алыну процесстерін қамтиды. Бұл нарықтағы негізгі тауар-ақша немесе бағалы қағаз болып табылады. Бұл тауарлардың негізгі қасиеті - қажет жағдайда оны өндіріс факторының кезкелген түріне айналдыруға болатындығына негізделген. Көп жағдайда қаржы нарығында қор және валюта брокерлері қызмет етеді. Жоғарыда аталған барлық нарық инфрақұрылымының элементтері өзара байланысты. Егер олар тепе-теңдік жағдайда болса, онда экономикада да жалпы макроэкономикалық тепе-теңдік орнайды, нарық элементтерін жіктеудің екінші белгісі - неғұрлым ұсақ нарық сегменттерін бөліп көрсетеді, олар төмендегідей түрде болмақ:
- тұтыну тауарлар мен қызмет нарығы;
- өндірістік мақсаттағы тауар нарығы;
- жаңа жобалар (ноу-хау), технологиялар, идеялар нарығы
- шикізат нарығы;
- еңбек нарығы;
- бағалы қағаздар нарығы;
- екінші ретті шикізат және тағы басқалар нарығы.
Географиялық жағдайы мен шекарасы бойынша нарық төмендегі түрлерге жіктеледі:
- жергілікті (аймақтық) нарық;
- ұлттық (мемлекет шегіндегі) нарық;
- әлемдік нарық.
Бәсекені шектеу деңгейі бойынша:
- еркін нарық;
- монополиялық бәсеке нарығы;
- олиголопия нарық;
- таза монополия, болып жіктеледі.
Бәсекені шектеу деңгейі, кәсіпорынның өз өнімінің сатылу жағдайына әсер ете алуына, ең алдымен бағасына әсер ету деңгейімен анықталады.
Өз өнімі сатылатын нарыққа жеке кәсіпорынның әсері неғұрлым төмен деңгейде болатын болса, соғұрлым нарықтық бәсекелестік деңгейі жоғары деп есептеледі. Бәсекенің ең жоғарғы деңгейі жетілген бәсеке (еркін нарық) нарығына тән.
Өндіріс және қызмет аясының салалары бойынша экономиканың әр саласын сипаттайтын көптеген басқа нарықты бөліп көрсетуге болады:
- отын нарығы (көмір, мұнай, газ және тағы басқа);
- автокөлік нарығы (жүк, жеңіл және тағы басқа автокөліктер);
- компьютер нарығы;
- нан өнімі және тағы сол сияқты нарықтар.
Өнімнің сатылу көлемі мен сипаты бойынша:
- көтерме нарық;
-бөлшек нарық деп жіктеледі.
Болашақ іс үшін кәсіпорынның нарықтағы орнын анықтау:
Нарықты анықтау кезінде, нарық құрылымның параметрлерін ескере отырып, үш сауалға жауап беруі қажет:
- кәсіпорынның мекен-жайын қалай анықтау;
- кәсіпорын үшін коммерциялық аймақ көлемін анықтау;
- өнімді сатудан түсетін болашақтағы пайданы қалай бағалау;
Егер кәсіпорынның мамандану саласы - өндіріс болса, онда оның орналасуы (мекен-жайы) ең алдымен өндіріс пен өнімді өткізудің факторлары мен шығындарына тәуелді болады (шикізат пен материалдар көзіне дейінгі қашықтық, өнімді тасымалдау, сақтау мүмкіндігі, коммуналдық қызмет көрсету мен басқа да инфрақұрылыммен, электроэнергиямен, сумен қамтамасыз етілуі, қажетті өндірістік ғимараттардың, жұмыс күшінің бар болуы және т.с.с.). Егер кәсіпорынның болашақтағы мамандану саласы - қызмет көрсету аясы болса, онда оны орталықтарда, тұтынушылардың орналасу тығыздығы жоғары мекендерде орналастырған жөн.
Көптеген кәсіпорын үшін, әсіресе бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорындар үшін, мекен-жайды (орналасу орнын) таңдау мәселесі, бастаған ісінің табысты болуына немесе күйреуіне зор әсер етеді. Кәсіпорынның орналасу мәселесі мынадай ақпараттарға негізделуі қажет: тұтынушылар көлемі, олардың табыс деңгейі және сіздің өніміңізге деген сұраныс көлемі, халықтың болашақ кезеңіндегі сандық және сапалық құрамының, табысының өзгерістері. Тұрақты сатыпалушы басқа кәсіпорынның орналасу орнын таңдау кезінде (бәсекелес кәсіпорынның қызмет көрсету деңгейі, болашақта пайда болуы мүмкін жаңа бәсекелестер және т.б.) сондай-ақ физико-географиялық факторлардың (жол сапасы, автокөліктер қозғалысының жиілігі және т.б.) маңыздылығы зор.
Кәсіпорын мекен-жайын таңдау кезінде кәсіпкер болашақ коммерциялық аймақ көлемін бағалауы қажет. Бөлшек сауда дүкені немесе сауда орталықтары үшін мұндай аймақ, табыстың негізгі бөлігі түсетін, географиялық аудан болып табылады. Сауда аймағы, дүкен мен сауда орталықтарының көлеміне, тауарлардың ассортиментіне байланысты ерекшеленеді. Мысалы, көкөніс дүкені, негізінен екі-үш көршілес аймақ тұтынушыларын тартса, ал киім-кешек сатумен айналысатын сауда орталықтары шалғай аудан тұтынушыларын тарта алады. Сауда аймағының көлемін анықтаушы қосымша факторлар: біріншіден, тұтынушы жолындағы бөгеттер (өзен, көл, автотрасса, теміржол және т.с.с.); екіншіден, тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің деңгейі; үшіншіден, алмастырушы тауар өндіруші бәсекелестер саны болып табылады.
Нарықтың әлеуетті қаржы параметрлерін анықтау үшін, әлеуетті тұтынушылар туралы ақпараттардың болуы қажет, дәлірек атап өтер болсақ:
- сауда аймағының ауданындағы пәтерлер немесе үйлер саны туралы;
- осы кварталдағы немесе үйлердегі отбасының орташа табысы туралы;
- нақты тауарларға жұмсалатын әр жылғы шығын соммасының көлемі туралы және т.с.с.
Кәсіпорынның жеке бағыты мен нарықтағы орны анықталған соң, негізгі мәселенің бірі - ол кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландыру.Кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландыру-бұл кәсіпкерліктің дамуының және қызмет етуінің маңызды кезеңдерінің бірі, болып саналады.Кәсіпкерліктің мамандану саласына байланысты, бұл мәселеге қатысты, әдетте екі сауал туындайды:
- кәсіпкерлік істі бастау үшін қажетті ақша қаражаттарына деген қажеттілікті қалай бағалауға болады?
- осы қажетті ақша қаражатына қалай қол жеткізуге болады?
Кәсіпкерлік істі ұйымдастыру барысында ақша қаражаттарына деген қажеттілікті анықтау кезінде, әдетте төмендегі қаржы ақпараттары қолданылады:
- болжамдалған табыс туралы;
- болжамдалған баланстық есеп берушілер туралы;
- кассалық бюджет туралы.
Жаңа кәсіпорындардың болжамды табысымен баланстық есеп беруін құру кезінде есептеушілер, мамандану аясының (сферасы) ортақ істегі сәйкес кәсіпорындардың қаржы көрсеткіштерін алдын-ала зерделеп шығуы тиіс. Табыс туралы есеп берушілер, әдетте маңызды ақпараттар алуға мүмкіндік береді (кәсіпорынның негізгі шығындары туралы және т.с.с.). Болжамды табыс туралы есеп берушілер кәсіпкерлік істің пайдалық деңгейін және оның өмір сүру қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді. Егер есеп беру жобасы, кәсіпорынның рентабельді болатындығын көрсетсе, онда кәсіпкердің банктік несие алуына негіз бар деп есептелінеді. Табыс туралы есеп беру жобасын құру, жұмыс істеу барысында алғашқы екі жыл ішінде барлық өнімді өткізуден түсетін болжамды қаржы түсімдерін бағалаудан басталады. Алғашқы жылға, біртіндеп әр ай сайын түсетін табысты ұлғайту (көбейту) жоспарланады. Кәсіпорынның жобаланған жылдық табыс деңгейі, шетел тәжірибесі көрсеткендей, екінші жылдың соңына қарай қол жеткізіледі. Кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландырудың негізгі көзі коммерциялық банктердің ссудалық капиталы болып табылады. Бұл кәсіпкерлікті қаржыландырудың ең кең тараған түрі болып есептелінеді. Банк несие ұсынар алдында, негізгі үш критериге сүйенеді:
- несие алушы өзін капиталды кәсіби және үнемді түрде басқаруға қабілетті, сенімді кәсіпкер екендігін көрсете білу керек;
- несие алушы жағынан, кәсіпорынның ісі нәтижелі, табысты екендігін куәландыратын құжаттар ұсынылуы қажет. Бұл ең алдымен бизнес-жоспар, қаржы құжаттарының жобасы болып табылады. Қажет жағдайларда, банк, кәсіпорын және оның басқарушыларының қатысуымен экспертиза (тексеру) жұмыстарын ұйымдастыруы мүмкін;
- несие алушының жалға қою кепілдігі болуы қажет. Кепілдік кәсіпкер активті түрінде немесе жеке кепілдік түрінде болады. Жеке кепілдік түрінде кәсіпкердің жеке үйі, сақтандыру полисі немесе бағалы қағаздары жатады.
Бақылау сұрақтары:
* Экономиканың салалары мен бөлімшелері, экономиканың секторлары?
* Экономиканы қайта құру туралы түсінік, оның ерекшеліктері және бағыттары?
* Өнеркәсіптің даму тенденциялары?
* Экономиканың ұдайы өндіріс құрылымын жетілдіру жолдары?
Тақырып 1.2 Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны
Кәсіпорын - бұл дербес шаруашылық жүргізетін бірлік, меншігінде бар еңбек құралдары көмегімен Кәсіпкерлік туралы түсінік, оның маңызы. Кәсіпкерлік қызметтің формалары: жеке, коллективтік. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері: өндірушілік, коммерциялық, қаржылық. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің субъектілері. Заңды тұлғаның түсінігі.
Кәсіпорында функцияландырудың түсінігі мен мақсаты. Кәсіпорын түрлері. Кәсіпрорындарды жіктеу: түріне және жұмыс істеу сипатына қарай, қөліміне қарай, меншік түріне қарай, ұйымдастыру құқықтық нысынына қарай. Кәсіпорынның бірігіуі.
еңбек заттарын өңдеп, тұтынушыларға қажет дайын өнім шығарып, пайда алу мақсатымен оны өткізетін, кәсіби ұйымдасқан еңбек ұжымы. Әр кәсіпорын заңды тұлға ретінде қарастырылады және кәсіпорынды құру келісім шарты негізінде жұмыс істейді.
Заңды тұлғаның негізгі белгілеріне келесі жатады:
1) Тұлғаның ұйымдық бірлігі болу керек - нақты және толық басқару құрылымы болу керек, кәсіпорын цехтерге, жұмыс орындарға және т.с.с. бөліну керек;
2) Мүліктік дербестік - бухгалтерлік баланс негізінде;
3) Мүліктік жауапкершілік - кәсіпорын барлық қарыздары бойынша барлық өз мүлігімен жауап беруге тиіс.
Барлық кәсіпорындар коммерциялық (пайда алу) және коммерциялық емес (қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, жарым-жартылай пайда алу).
Әр кәсіпорын өндірістік жүйе ретінде қарастырылады. Жүйе дегеніміз тұтас бірлікті құрайтын элементтердің және олардың арасындағы байланыстардың жиынтығы. Кәсіпорын ашық жүйе ретінде қарастырылу керек.
Кез келген кәсіпорынның өмірлік циклы болады: құрылуы, дамуы, жетілуі, құлдырауы.
Кәсіпорынның негізгі міндеттері:
1. Пайда алу және оны өсіру
2. Жұмыс орындарын және еңбек ақыны қамтамасыз ету
3. Қоршаған ортаны қорғау, ластамау
4. Сапалы өнім шығару
5. Жұмысшыларға қажет жұмыс жағдайларын жасау
6. Өз қызметін дамыту
Кәсіпорынның ішкі ортасына кіретін негізгі элементтер:
А) Өндіріс қорлары
Б) Адамдар
В) Ақпарат
Г) Қаржы
Капитал - қосымша құн әкелетін кез келген құндылық.
Кәсіпорын қорлары - экономикалық және экономикалық емес болып бөлінеді.
1. Материалдық қорлар.
1.1. Капитал, негізгі және айналым.
1.2. Жер қорлары.
1.3. Энергетикалық қорлар.
2. Материалдық емес қорлар - өнім өңдіруге қатысатын, бірақ материалдық-заттық формасы жоқ қорлар.
2.1. Авторлық құқық.
2.2. Патент.
2.3. Сауда маркалары.
2.4. Бағдарламалар, ноу-хау және т.с.с.
3. Еңбек қорлары.
3.1. Еңбек
3.2. Кәсіпкерлік қабілет.
4. Қаржы қорлары (экономикалық емес) - кәсіпорында бар ақша:
oo өзіндіке - жарғылық капитал, пайда, амортизациялық қор және т.с.с.
oo келтірілген.
oo қарызды.
oo Басқа түсімдер - сақтық төлемдер, мемлекеттік бюджеттен түскен ақша, дивидендтер және с.с.
Кәсіпорынның сыртқы орта элементтері:
А) Мемлекеттік органдар
Б) Кәсіпорындар - бәсекелестер, әріптестер, серіктестер.
В) Тұтынушылар
Г) Кәсіпорын қасында тұратын халық
Кәсіпорындардың жіктелуі
Жіктеу факторлары:
1) Қолданылатын қорларына байланысты кәсіпорындар еңбек сіңіргіштігі жоғары, қор сіңіргіштігі жоғары және материал сіңіргіштігі жоғары болып бөлінеді. Еңбек сіңіргіштігі жоғары кәсіпорындарда, көбінесе еңбек бөлінісі дәрежесі өте жоғары. Бөл бөліністің кемшіліктері еңбекті ізгілендіру, еңбек қызметін қызықтыру және топтарда жұмыс істеу тұжырымдамаларын туғызды.
2) Салаға байланысты кәсіпорындар келесі түрде бөлінеді: кен өңдіру, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ауыл шаруашылық, сауда, транспорт, байланыс, құрылыс кәсіпорындары, қаржы мекемелері.
3) Орналасуына қарай. Орналасу жерін таңдау белгілері:
а) материалдар шығындары (транспорттау шығындарын азайту)
б) еңбек шығындары (еңбек қорларының жеткіліктілігі, еңбек күші бағасы)
в) тауарларды сату шығындары және салықтар деңгейі
г) транспорттық құралдар жеткіліктілігі
д) энергия шығындары
е) қоршаған орта жағдайына қарай
ж) тұтынушылар жеткіліктілігіне
з) жергілікті жердің ерекшеліктеріне қарай (ландшафтысы, климаты және с.с.)
и) шетел әріптестерімен байланысуына қарай
4) кәсіпорын өлшеміне қарай ірі, орташа, шағын кәсіпорындар болады. Ол үшін жұмысшылардың саны, жылдық айналымы, негізге қаржы мөлшері, жұмыс орындарының саны, бастапқы материалдардың қолданылуы есебке алынады.
5) меншік формасына қарай жеке, мемлекеттік, ұжымды кәсіпорындар болады.
6) ұйымдастырушылық-құқықтық формасына қарай
Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық формалары:
1. Шаруашылық серіктестіктер.
Шаруашылық серіктестіктер - белгілі бір мақсаттарға жету мақсатымен кәсіпкерлердің бірігуін айтады. Екі не одан көп қатусышысы болу керек. Табыс енгізген капитал үлесіне сәйкес бөлінеді. Барлық серіктестер ұйымның жұмысына міндетті түрде қатысу керек. Жалданды еңбек қолдана алады. Екі түрі бар:
1) Толық серіктестік. Оның мүшелері кәсіпорын қарыздары үшін бүкіл мүлігімен жауап беруге тиіс. Сондықтан да бұл ең сенімді ұйымның түрі. Әр серіктес ұйым атынан басқалардың келісімінсіз қызмет ете алады.
2) Коммандитті серіктестіктер. Мұнда толық серіктестермен бірге жай салымшылар коммандитисттер бола алады. Коммандитисттер компанияны басқаруға қатыспайды, тек енгізген капиталдан процент түрінде пайда алады.
1. Шаруашылық қоғамдар.
Шаруашылық қоғам - коммерциялық мақсаттарға байланысты капиталдардың бірігуі. Міндетті түрде жарғысы және құрылтай келісім шарты болу керек. Қоғамның жұмысына қатыспауға да болады. Түрлері:
1) ЖШҚ - Жауапкершілігі шектелген қоғамдар: Мүшелердің жауапкершілігі олардың салымдар мөлшерімен ғана шектелген. Қатысушылар саны шектелмеген. Ең сенімсіз кәсіпорын формасы.
2) Қосымша жауапкершілігі бар қоғам: мүшелері қоғам қарыздары бойынша бүкіл мүлігімен өз салым үлесіне пропорционалды жауап береді.
3) АҚ: Жарғылық капитал бірдей үлестерге - акцияларға бөлінеді. Түрлері:
oo ЖАҚ: Акциялар акционерлердің көпшілігі берген рұқсатымен ғана сатылады. Қоғам мүшелері арасында ғана қолданылады.
oo ААҚ: акциялар еркін сатылады.
2. Өндірістік кооперативтер
- бұл бірлескен өндірістік және шаруашылық қызмет жүргізу мақсатымен адамдардың бірігуі. Әр құрылтайшы кооператив жұмысына тікелей еңбек ету қажет. Жалданды еңбек қолдануға тыйым салынады. Табыс істеген еңбек үлесіне қарай бөлінеді. Жауапкершілік - берген салым (пай) мөлшерінде.
3. Унитарлы кәсіпорын.
Мұнда мүлікке меншік құқығы болмайды, барлық қызметкерлер жалданды болады.
Екі түрі бар:
oo Шаруашылық жүргізу құқығы бар: кәсіпорын қарыздары бойынша мемлекет жауап береді.
oo Оперативты басқару құқығы бар: (қазыналық кәсіпорындар) тек мемлекет ие болады (мысалы қорғаныс өнеркәсібі).
Кәсіпорындар ұйымдарға біріге алады:
Ұйымдардың келесі түрлері болады:
1. Корпорация - акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап береді.
2. Концерн - келісімдік монополиялық бірлестік, шоғырландыру, кооперациялау, мамандану және интеграциялау артықшылықтарын қолданады. Ең ірі кәсіпорын түрі.
3. Консорциум - ірі экономикалық бағдарламаны орындау үшін кәсіпорындардың уақытша бірігуі.
4. Картель - нарықтарды бөлу, баға деңгейі, өнім өңдіру үлесі, төлем жасау мерзімдері және т.б. бойынша жасалынған келісім.
5. Трест - кәсіпорындар өз дербестігінен толығымен айрылады, бір орталыққа бағынады.
6. Синдикат - жабдықтау және өткізу сұрақтары бойынша қызметті жетілдіру мақсатымен ерікті түрде бірігу түрі.
7. Холдинг - акционерлік қоғам түрі, өз капиталын басқа компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алу үшін қолданады және оларға басқару жүргізеді.
8. Қаржылы-өнеркәсіптік топтар - ірі инвестициялық бағдарламаларды іске асыру мақсатымен өз активтерін біріккен заңды тұлғалар жиынтығы.
2. Кәсіпкерлік іс-әрекетті тіркеу және лицензиялау
Әрбір қайта құрылған шағын кәсіпорын мемлекеттік тіркеуге алынады. Мемелекеттік тіркеуге алынған сәттен бастап кәсіпорын құрылған болып саналады және мемлекеттік кодекске сәйкес заңды тұлға мәртебесіне ие болады. Мемлекеттік тіркеу үшін кәсіпкерлік әрекеттің кез-келген субъектісі орындаушы биліктің сәйкесінше ұйымына келесідей құжаттар өткізуі тиіс:
- кәсіпорынды тіркеу туралы өтінішті қамтитын мәлімдеме. Мәлімдемеге кәсіпорын басқарушысы қол қояды;
- құрылтайшылық келісім шарт немесе кәсіпорынды құру туралы шешімі;
- басқарушымен расталған, кәсіпорын жарғысы; кәсіпорын жарғысында
міндетті түрде әрекет түрі көрсетілуі тиіс;
- кәсіпорынды құру туралы шешімде көрсетілген кәсіпорынның жарғылық
капитал өлшемінің 50 пайыздан кем емес төленгенін растайтын құжат;
- тіркеу жарналарын төлегені туралы куәлік;
- сәйкес монополияға қарсы комитеттердің кәсіпорынның құрылу туралы келісімін растайтын құжаттары.
Егер шағын кәсіпорынның жеке орны болмаса тіркеу мәлімдемесіне жалға берушінің кәсіпорынға орынды берілетін ауданның өлшемі мен оның толық күресің көрсетумен жалға алу шарттарда беруге міндетті хаты қосылады (енгізіледі). Айта кететіні, аталған құжаттардан бөлек басқа да құжаттарды талап ету заңсыз болып табылады. Кез-келген қосымша құжаттар (мысалы, шағын кәсіпорынның қоғамдық ауқатттануынан жұмысшылардың денсаулығының жағдайы туралы анықтамалар және тағы сол сияқтылар) тіркеуден кейін беріле береді.
Мемлекетті реттеу құжатын өткізу сәтінен бастап 3 күн ішінде немесе талап етілген басқарма құжаттарының жіберілген туралы түбіртекте көрсетілген пошталық жіберу күнінен бастап күнтізбелік он күн ішінде іске асырылуы тиіс.
Кәсіпорынға түсетін құжаттардың тіркеу журналында кезекті нөмір беріледі, жарғының бірінші бетінде тіркеу ұйымының атының көрсетілуінен нөмірі және тіркеу уақыты көрсетілген арнайы жазба көрсетіледі. Жазба мөрмен және тіркеу үшін жауапты тұлғаның қолымен бекітіледі. Әрі қарай тіркеу органы он күн ішінде кәсіпорынның орналасқан жері бойынша оның тіркелгені туралы (тіркелген кәсіпорынды) орталық мемлекеттік тізімге кіргізу үшін салық ұйымыны хабар береді. Мемлекеттік тіркеуден бас тарту туралы шешім кәсіпорынмен қалыпты және арбитражды сотпен шағымдалуы мүмкін.
Шағын кәсіпорынның тіркеу процедурасында маңызды орынды оның салық ұйымдарында есепке тұруы саналады. Атап кеткен он күн ішінде мемлекеттік тіркеу күнінен бастап шағын кәсіпорын өзінің тұрған жері бойынша есепке тұруы қажет. Бұл үшін кәсіпорын салық ұйымына басқарма құжаттарының көшірмесі мен мәлімдемені береді. Келесі бес күн ішінде салық ұйымына кәсіпорынды енді оның барлық құжаттарында көрсетіліп отыратын (жеке) идентификациялық салық нөмірін беруге міндетті. Салық төлеуді кәсіпорын бір уақытта салық төлеушінің ортақ мемлекеттік регистріне жатқызылады. Келесі кезең-банкте шот ашу. Кәсіпорын коммерциялық банктерде есептік, ағымды, арнайы, валюталық, бюджеттік, депозиттік және тағы басқа да шоттар аша алады. Маңызды банк шоты болып кәсіпорын үшін есептік шот табылады. Ол шағын кәсіпорындардың жұмсауы бойынша ағымды төлемдерді жүзеге асыруға арналған және оның мекен-жайына ақша құралдарының түсімдерін есептеу үшін арналған. Бұл шотқа келесілерді жатқызуға болады: өнімді өткізуден түскен түсім, қызмет көрсету, алынған несиелер және басқа түсімдер. Осы шотты жеткізушілермен есепайырысулар, салықтар бойынша және оларға теңестірілген төлемдер бойынша, олардан пайыздар бойынша банктермен есеп айырысулар да іске асырылады.
Ағымды шоттар заңды тұлғалар болып табылмайтын шағын кәсіпорындар үшін ашылады. Қатаң мақсатты белгіленген құралдарды сақтау үшін арнайы шоттар қолданылады. Шетелдік валютада есептесулер валюталық шоттарды қолданумен жүзеге асырады. Белгіленген тәртіпке сәйкес бастапқыда транзитті шот ашылады және оған алдын-ала валюталық түсім аударылады. Осы шоттан шағын кәсіпорын валюталық түсімдердің 75 пайызға жуығын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк бекіткен бағамы бойынша сатуға міндетті және соның қалдығы ғана кәсіпорынның валюталық шотына аударылады. Бюджеттен мақсатқа сай, көзделген құралдар алатын кәсіпорындар бюджетті шот аша алады. Шағын кәсіпорындар уақытша бос ақша құралдарынан сақтау үшін банкте депозиттік шоттар ашады. Кәсіпорындар депозиттік шоттар бойынша нақты пайыздар алып отырады. Шағын кәсіпорынның қызмет етуінің маңызды жағдайы болып лицензиялау табылады. Ол белгілі заң жолдарымен іске асырылады. Лицензия шағын кәсіпорынға әрекеттердің нақты бір түрлерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Әрекеттердің лицензияланатын түріне жататындар: өндіріс, дәрі-дәрмек құралдарын сақтау және көтерме сауда өткізу, медициналық көзделген бұйымдар, жүкті автомобильді тасымалдау, орта, жоғарғы оқудан кейінгі профессионалды және сәйкес қосымша білім беру аумағында қызмет көрсету, лизингтік компанияның әрекеті, заң қызметкерлері, халықаралық туризм ұйымдары және тағы басқалар. Лицензия әрекетінің әрбір лицензияланатын түріне белгілі бір мерзімге беріледі және ол кем дегенде үш жыл болуы тиіс. Лицензия жарамдылық мерзімі заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің өтінші бойынша ұзартылуы мүмкін. Лицензия алу үшін оны қажет етуші органдарға қажетті құжаттар өткізеді. Лицензияны беру немесе бермеу туралы шешім барлық қажетті құжаттармен өтінішті алған күннен отыз күн ішінде қабылданады.
1. Заңды тұлғалардың қандай да бір қайта құрылуында (оның атының өзгеруі кезінде, орын ауысуы кезінде және тағы сол сияқты) лицензияны дереу құжатты қайта толтыру туралы өтінішпен мәлімдеме жасауға мідетті
Бақылау сұрақтары:
* Кәсіпкерлік туралы түсінік, оның маңызы?
* Кәсіпкерлік қызметтің формалары: жеке, коллективтік?
* Кәсіпкерлік қызметтің түрлері: өндірушілік, коммерциялық, қаржылық және олардың ерекшеліктері?
* Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің субъектілері. Заңды тұлғаның түсінігі?
* Кәсіпорында функцияландырудың түсінігі мен мақсаты?.
* Кәсіпорынның бірігіуі ?
1.3. Тақырып. Кәсіпорын нарықтық экономиканың агенті ретінде
Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың құрамдас және негізгі бөлігі болып табылады. Нарықтық экономиканы кәсіпкерліксіз, кәсіпкерлікті нарықтық экономикасыз елестету мүмкін емес. Дәл осы текті өзара байланыс кәсіпкерлікпен бәсеке арасында да болады, деп тұжырымдаған жөн. Себебі кәсіпкерлік пен бәсекені біртұтас деп қарастырады және олардың жеке дара дамуы мүмкін емес.
Кәсіпкерлік іс-әрекет деп - тұлғалардың пайда табуға немесе жеке табысына бағытталған және өзінің атынан мүліктік жауапкершілігіне немесе заңды тұлғалардың (кәсіпорынның) мүліктік жауапкершілігіне тәуекел негізінде жүзеге асырылатын, іс-әрекетін айтамыз. Кәсіпкерлік іс-әрекет бағытында мыналарды бөліп көрсетуге болады: жеке ісінің (табыстылығы), шығын мен баға арасындағы нақты қатынасты қамтамасыз ету; бәсекелестік күрес негізінде пайда табу; және бір уақытта түскен пайдаға ең төменгі тәуелділікке ұмтылу.
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты ең жоғары пайда табу болғанымен, бастаған ісін сақтап қалу, яғни кәсіпорынның өміршеңдік циклын неғұрлым ұзақ мерзімге ұзарту, нарықта тұрақтап қалу маңыздылығы, болып табылады.
Кәсіпкерліктің мәнін, оның негізгі белгілері неғұрлым нақтырақ көрсетеді:
Бірінші белгісі - шаруашылық субъектісінің тәуелсіздігі және олардың экономикалық еркіндігі. Не, Қалай және кім үшін өндіру қажет, деген мәселелерге қатысты өндірістік еркіндік, экономикалық тиімділікпен нарықтық жағдайға байланысты шешіледі. Коммерциялық еркіндік өз өнімін сату әдісі мен жолын, серіктестіктерін таңдау еркіндігіне негізделген. Мұндай экономикалық байланыстар келісімшарттармен бекітіледі. Өндірістік және коммерциялық баға құруға қатысты еркіндікпен байланысты. Алайда, кәсіпкерлік еркіндігі шексіз емес, себебі, ол нарықтан еркін емес.
Екінші белгісі - жеке экономикалық мүдде. Кәсіпкер максималды пайда табуға ұмтылады. Нарықтық экономикада шаруашылық субъектісі бір уақытта, өз мүддесін көздей отырып, "көрінбейтін қол арқылы" қоғамдық мүддеге бағытталады, яғни қоғамдық мүддеге сәйкес жұмыс атқарады. Осылайша, жеке және қоғамдық мүдде өзара үйлеседі.
Кәсіпкерліктің үшінші белгісі - кәсіпкерлік іс-әрекет нәтижесіне жеке жауап-кершілікте болуы. Қаржылық және экономикалық жауапкершілік жоғарғы органдарға емес, нақты кәсіпкерге жүктеледі. Сондықтан шығындар мен өндіріс нәтижелерінің арасындағы өзара тығыз байланыс туындайды. Себебі, нарық жағдайында артық шығын шығару тоқырауға әкеп соғатындықтан, өндіріс нәтижесі барлық шығын түрлерінің жиынтығынан көп болуы қажет.
Төртінші белгісі - жаңашылдық және ғылыми қатынас. Кәсіпкерлік іс-әрекет шаруашылық субъектісінің әлеуетті мүмкіндігін ашумен үздіксіз байланысты.
Бәсекелестік күресте кәсіпкер үшін, тек өнім бағасы емес, оның сапасы мен жаңартылуының маңыздылығы жоғары. Ал бұл үшін, жаңа техника мен технология, еңбекті ұйымдастырудың, өндіріс пен басқарудың жаңа нысандары, дәстүрлі емес шешімдер, қалыптасқан жағдайды шығармашылық тұрғыда бағалай алу қажет. Осыған байланысты кәсіпкерлік әрекеттің екі үлгісін ұсынуға болады: классикалық және инновациялық (жаңашылдық). Соңғы үлгінің болашағы зор деп бағалауға болады, себебі ол өндірісті дамытудың жаңа жолдарын іздестіруге негізделген. Бұл үлгінің негізгі белгісі ғылыми-техникалық прогресс деңгейі, өнім сапасы мен сенімділігі. Кәсіпкерліктің бесінші белгісі - шаруашылық (немесе кәсіпкерлік) тәуекел. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты кәсіпкерлік іс-әрекетті экономикалық ортаның үздіксіз өзгерісі және белгісіздігі жағдайында жүзеге асыруға тура келеді, яғни, соңғы нәтижеге байланысты анықсыздық және сенімсіздік туындайды.
Кәсіпкерлік іс-әрекет субъектілері және түрлері:
Кәсіпкер ретінде кез-келген жеке немесе заңды тұлға, сондай-ақ қоғам құрып, ұйымға бірлескен (серіктестікке) бірнеше жеке немесе заңды тұлғалар бола алады. Кәсіпорын мүлкіне иелік жүргізуді, оның шаруашылық қаржылық іс-әрекетін ұйымдастыруды немесе басқаруды жүзеге асырушы-бұл кәсіпкер.
Кәсіпкерлік субъектісі резиденттермен қатар, резиденттер емес, шетел азаматтары да бола алады. Ал, мемлекеттік басқару және билік ұйымдарында, прокуратурада, сотта қызмет ететін лауазымды тұлғаларға кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысуға тыйым салынған. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің төмендегідей нысандарын атап өтуге болады: жеке кәсіпкерлік, жеке меншік негізінде жүзеге асырылады; ұжымдық меншік негізінде жүзеге асырылатын ұжымдық кәсіпкерлік; ұжымдық кәсіпкерліктің ұйымдастыру құқықтық нысандарына: акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, қосымша жауапкершілікті серіктестіктер, сондай-ақ жалға берілген, бірлескен, кооперативтік кәсіпорындар жатады. Кәсіпкерлік заңды тұлға болып құрылу немесе құрылмау арқылы, жалдамалы еңбек күшін пайдалану немесе пайдаланбау арқылы да жүзеге асырыла береді.
Кәсіпкер статусы заңдылықтар негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік тіркеу арқылы беріледі. Ал заңды тұлға құрылмаған жағдайда, кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу олардың мекен жайы бойынша аудандық, қалалық салық комитеттері арқылы жүзеге асырылады. Тіркеу негізі: кәсіпкер арызы (өтініші). Лицензия (егер нақты іс-әрекет түрі лицензиялауға жататын болса) және кәсіпкерді кәсіптілігін дәлелдейтін құжаттар (егер оның іс-әрекеті адам денсаулығына немесе қоршаған ортаға қауіп төндіретін болса).
Нарықтық қатынаста кәсіпкерлік, біріншіден экономика, саясат, техника, заң, психология, этика негізінде, екіншіден осы құрамдас бөліктердің өзара тәуелділік жүйесінде жүзеге асырылады. Кәсіпкер өз іс-әрекетін белгілі бір сыртқы ортада жүзеге асырады және осыған байланысты бірқатар сыртқы серіктестері (партнер) болады, оның ішінде: мемлекеттік коммерциялық емес құрылымдарды, комитеттер мен ведомстваларды, өндірістің әлеуметтік инфрақұрылымын, табиғи ресурстар мен жер иеленушілерді, ұлттық тұтыну тауарларын, жұмыс күшін, қаржы, ақпарат, банктерді, мемлекеттік кәсіпорындарды, одақтарды, кәсіпкерлер ассоциациясын, кәсіби одақтарды, атап өтуге болады.
Нарықтық қатынас жүйесінде орталық орынды негізгі тұлға кәсіпкер алып отырғандықтан, ол міндетті түрде мыналарды білуі қажет: кәсіпкерліктің ұйымдастыру - құқықтық негізін, негізгі заңдар мен өзінің құқықтарын, міндеттерін және жауапкершілігін; шаруашылық заңдылықтар шегінен аспайтын, мемлекет тарапынан кепілдік берілген кәсіпкерлік еркіндігін; кәсіпкерлік іс-әрекет жағдайларына және қабылдаған шешімдердің нәтижесіне болжам жасай білуі және ортада қалыптасқан жағдайды бағалай білу қажет; нарықта кәсіпкерлік іс-әрекетті мақсатты ұйымдастыра және бақылау жүргізе алу үшін тиімді даму стратегиясын және ағымдағы іс-әрекетті жүргізу тактикасын құра білу қажет;
Сонымен қатар, кәсіпкер заңды негізде төмендегідей құқықтарды иеленеді: меншік пен шаруашылықты жүргізу нысанын таңдау еркіндігі; заңда тыйым салынбаған, кез-келген шаруашылық іс-әрекет түрімен айналысу құқығы; заңдарға қайшы келмейтін кез-келген кәсіпорынды ұйымдастыру кұқығы; келісімшарт негізінде, кәсіпкерлік іс-әрекетті жүргізу үшін, ақша қаражаттарын, басқа тұлғалар, кәсіпорындар мен ұйымдардың жеке мүліктік құқықтарын (оның ішінде шетел заңды және жеке тұлғаларының) тарту құқығы; өз мүлкімен басқа шаруашылық субъектінің іс-әрекетіне қатысу құқығы; өз қалауынша шаруашылық іс-әрекет бағдарламасын құру, өнімдерін тасымалдаушылар мен тұтынушыларын таңдау, өнімге баға мен тарифтерді белгілеу құқығы; заңдылықтар мен еңбек келісімшартына сәйкес, өз бетінше жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және жұмыстан босату құқығы; жалдамалы жұмысшылардың еңбекақы жүйесін, нысанын және еңбекақы көлемін белгілеу құқығы; банктерде ақша қаражаттарын сақтау, есепайырысулардың кез-келген түрін жүргізу, несие және кассалық операцияларды жүзеге асыру үшін шот ашу құқығы; салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден қалған кәсіпкерлік іс-әрекеттен түскен пайданы еркін пайдалану құқығы; көлемі жағынан шектелмеген кез-келген жеке табысты алу құқығы; мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру жүйесін пайдалану құқығы; заңдылықтарға сәйкес, өз бетінше сыртқы экономикалық іс-әрекетті жүзеге асыру құқығы; заңда тыйым салынбаған басқа да іс-әрекеттерді жүзеге асыру құқығы.
Кәсіпкер құқықтары оның міндеттері мен жауапкершіліктерімен сабақтасады. Ең алдымен кәсіпкер, отырған келісім шарттары бойынша міндеттемелерін орындауға міндетті. Себебі, нарықтың қадағалануы тиіс негізгі шарттарының бірі - келісімдер, орындалуы тиіс принципі. Кәсіпкер жалдамалы жұмысшылардың өз мүддесін қорғау мақсатында кәсіби одақтарға бірігуіне, тыйым салуға белгіленген минималды еңбекақы деңгейінен төмен еңбекақы төлеуге, басқа да әлеуметтік-экономикалық кепілдіктерді бұзуға құқығы жоқ. Кәсіпкер заңда белгіленген тәртіп негізінде жалдамалы жұмысшылардың әлеуметтік сақтандыру аударымдарын мемлекеттік қорғауға аударып тұруға міндетті.
Заңды тұлғаны құрмай, кәсіпкерлік әрекетін жүзеге асырушы кәсіпкер, өз міндеттері бойынша, жеке меншік мүлкімен жауапкершілік атқарады және кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігі келісімшарт құжаттарында көрсетіледі.
Кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігі төмендегідей жағдайда туындайды: заңдылықтар бұзылған жағдайда; келісімшарттарды орындамаған жағдайда; басқа субъектінің құқығын бұзған жағдайда; қоршаған ортаны ластаған жағдайда; тауар сапасына, пайдалану әдісіне қатысты тұтынушыларды алдаған жағдайда немесе жалған ақпарат ұсынған жағдайда; бәсекелестері туралы жалған ақпарат таратқан жағдайда; басқа тауар өндірушілердің логотиптерін, яғни тауар белгісін немесе өндірістік маркасын рұқсатсыз өз өнімі үшін пайдаланған жағдайда; бәсекелестіктің коммерциялық құпиясын заңсыз жолмен анықтау немесе оны жариялау жағдайында; міндеттемелерін атқара алмайтындығын біле тұра, келісімшарттарға отырған жағдайда және т.с.с.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сот мүдделі жақтың талаптарын толық қанағаттандырады.
Кәсіпкерлік іс-әрекет мақсаттарының орындалуына, кепілдік кәсіпкердің жеке қасиеттері болып табылады. Ең алдымен кәсіпкердің жеке қасиеттері, біліктілікке, жоғарғы кәсіби біліктілікке, нарықтық қатынастар туралы біліміне негізделген. Іс жүзінде бұл кәсіпкердің, кәсіпкерліктің даму барысын болжамдай алуға; өндірісті тиімділікпен салаға бағыттай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1.1 Қазақстанынның ұлттық- шаруашылық кешені
Экономика термині гректің эйкос шаруашылық және комос (заң) деген екі сөз тіркестерінен құралғандығы белгілі. Яғни бұл терминдердің аудармасы шаруашылықты жүргізудің заңдылықтары деген мағынаны береді. Басқаша айтқанда экономика - бұл қоғамның материалдық жағдайын қамтамасыз етуге байланысты барлық іс-әрекет түрлерін айтады. Өмірлік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге байланысты адам еңбегі - экономикалық ғылымдардың зерттеу зерзаты болып табылады. Алайда, адам қажеттілігінің жиынтығы орасан зор, сондай-ақ ол үздіксіз күрделеніп, ұлғайып отырады. Ал екінші жағынан, осы қажеттіліктерді қанағаттандырушы ресурстар көлемі шектеулі екендігін ескергеніміз жөн. Осы жағдайға байланысты шаруашылық іс-әрекетте шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалану және ұлғаймалы қажеттіліктерді ең жоғары қанағаттандыру мақсатында осы процесті реттеу мәселесі туындайды. Күні бүгінге дейін адамзат тарихында қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндігінің сәйкессіздігі орын алады.
Ресурстардың шектеулілігі жалпы барлық экономикалық жүйеге тән қасиет. Өндірістік ресурстар тапшылығы жалпы мемлекет экономикасына ғана емес, жеке экономикалық субъектілері үшін де тән, себебі жер оның табиғи байлығы, ғимараттар мен жабдықтар түріндегі өндіріс ресурстары әрқашан шектеулі. Осылайша, егер барлық қоғам мүшелерінің қалаған тауар мен қызметті иелену мүмкіндігі болар болса, қоғамда тауар мен қызметтердің толық тапшылығы орын алар еді. Яғни, ресурстардың шектеулілігі мәселелерін тауар мен қызметке деген қажеттілік пен осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған әрекеттер (құралдар) арасындағы теңсіздік ретінде сипаттауға болады. Қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктерінің арасындағы қашықтық, қоғамнан осы мүмкіншіліктерді ұлғайту жолдарын ізденуді талап етеді, себебі, нақты мәселе адам мен оның интеллектуалдық мүмкіндіктерінің дамуы үшін маңызды ынталандырушы күш болып табылады. Осы негізде, қоғам мүшелерінің теориялық білім, тәжірибе жинақтау процесі, ғылым мен техникалық прогрессті туындатады және қарқындылығымен дами түседі. Осындай процесс адамға өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктерін ұлғайтуға, яғни, қолда бар ресурстар мен қажеттіліктерді барынша жоғары қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Алайда, бұл процесте жоғарыда айтылған қажеттілік пен оны қанағаттандыру деңгейінің арасындағы алшақтықты айтарлықтай жақындатқанымен, толық жоя алмайды. Себебі адамдардың білімі, іскерлік қабілеті, тәжірибесі үздіксіз молайып, жинақталып отырғанымен сол уақытқа қол жеткізілген адамзат интелектісінің, ғылым мен техниканың даму деңгейімен шектеліп қалмақ. Осылайша, жоғарыда айтылған жеңілдетуші факторларға қарамастан, бірінші ретті табиғи және басқада ресурстардың шектеулілік проблемасы (мәселесі) қала бермек. Ресурстардың шектеулілігі қандайда бір қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тартуды талап етеді, осыдан келе таңдау мәселесі туындайды. Бұл мәселенің қиындығы, өндірістік ресурстардың шектеулілігіне байланысты үнемі таңдау қажеттілігі тұратындығына негізделген. Яғни, біз ресурстарды қалай тиімді пайдаланудың немесе өндіру қажет және қаншалықты көлемде деген сұрақтарға жауап іздеуіміз қажет. Қорыта келгенде, таңдау дегеніміз - белгілі бір мүмкін мөлшерліктерден бас тартып, неғұрлым тиімді деп саналатын нұсқасын таңдап алу туралы шешім қабылдау. Алайда, таңдау процесстерінің екінші бір қыры бар. Ол жағы мынаған негізделген, адамдардың белгілі бір қажеттігін бірнеше әдістер арқылы қанағаттандыруға болады. Сондықтан қажеттілігін таңдау осы әдістердің ішіндегі тиімдісін таңдап алуға негізделген.
Қарапайым мысал: жеке шаруаның егіс алқабының көлемі шектеулі болғандықтан, ол сол егіс алқабын неғұрлым тиімді пайдалану үшін қандай түрін көбірек отырғызып, қайсысынан бас тартуы қажет деген мәселе туындайды, яғни ол таңдау жасау үшін белгілі бір шешімге келуі қажет.
Жалпы қоғам, оның экономикалық жүйесінің алдында таңдау мәселесі туындап отыр, себебі өндіріс ресурстары мемлекет, аймақ шегінде де шектеулі. Сондықтанда қоғам алдында да, ресурстардың шектеулі көлемін жеке өндіріс сферасының, қызмет көрсету сферасының, нарықтық инфрақұрылымының арасында да үлестіру мәселесі тұр. Бұл жағдайда бір бағыттағы тауар өндіріс көлемінің ұлғаюы басқа бағыттардағы (мақсаттағы) тауар мен қызмет өндірісін шектейді.
Осылайша, таңдау мәселесі (проблемасы) ресурстардың шектеулілігі жағдайында мынандай негізгі сұрақтарға жауап талап етеді:
- не өндіру қажет (тауар мен қызметтің қай түрін)?
- таңдап алынған тауар түрін қалай өндіру керек?
- өндірілген өнімді қалайша өткізу мүмкін?
- Ресурстардың қаншалықты бөлігін ағымда тұтынуға, ал қаншалықты бөлігі қор жинауға пайдалану мүмкіншілігі?
Жоғарғы сауалдарға жауап қайтару үшін, біз алдымен тиімді (пайдалы) жағын ескеретініміз ақиқат. Бұл кез-келген шаруашылық әрекетін қозғау күші болып табылады. Экономика ғылымдарының негізін қалаушыларының бірі А.Смит нарықтық механизмдердің туындау кезін былайша сипаттаған болатын: "барлық адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға тұрақты ұмтылысы" - бұл қоғамдық, ұлттық және де жеке байланыстың бастауы, (негізгі қайнар көзі).
Дәл осы тұлғалардың пайдаға деген ұмтылысы және объективті еңбек нәтижелерімен айырбас заңдылықтары нарықтық механизмдердің құрылу негізінде жатыр. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, оларды жинақтап ойымызды тұжырымдар болсақ, нарыққа төмендегідей анықтама беруге болады. Қазіргі кезде "сұраным" "баға" және "ұсыным" болып табылатын дербес экономикалық элементтері қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі "нарық" түсінігімен аталады. Егер осыған экономиканың негізгі екі өндірістік және тұтыну саласын қоссақ, онда нарық түсінігі кеңие түседі, де нарықтық экономика деген ұғым пайда болады. Сонымен нарықты экономика дегеніміз экономиканың реттеу механизімін құрайтын маңызды факторлардың өзара қатынастар формасының және жеке шаруашылық субъектілерінің арасындағы байланыстар жиынтығы. Нарықтық экономикада сатушы мен сатып алушы ретіндегі өзара әрекеттесуі айырбас процесін туындатады, яғни сатушыларға өз тауарын (қызмет) сату мүмкіндігі туса, ал алушыларға қажетті товарларын сатып алу мүмкіндігі туындайды.
Сонымен нарық дегеніміз өндіріс пен тауар айырбасына байланысты өзара қатынастар жиынтығы, деп айтуға болады. Нарықтық жүйелердің туындау (пайда болу) және қызмет ету шарттарын сызба нұсқа ретінде төмендегідей көрсетуге болады.
Нарық
Ұсыныс
Ұсыныс
Қарама- қайшылық шешімі - Баға
Сұраныс (сатып алушылар) Негізгі қарама қайшылық
Арзан қымбат Өндіріс
Қажеттілік Ресурстар қажеттілікті
(мүмкіншілік) зерттеу
Ресурстар
мүмкіншілігі
Сызба 1.1 Нарық жүйесінің негізгі атқарымының қозғау күштері
Нарық шаруашылығы бүгінгі экономикалық жүйенің дамуы - құндылықтарды және әрбір тауарды бағалаусыз мүмкін емес. Сондықтан бағаның атқарымы - бір жағынан таңдау мәселесін, не сатып алу керек екенін, екінші жақтан, өндірушілерге не өндіру қажет деген сұраққа жауап екенін анықтауға және ресурстарды нақты қайда жұмсау мәселесін шешу.
Сөздің кең мағнасында алғанда тауарларды өндіру айналысқа жіберу, бөлу, сондай-ақ субъектілердің сатып алушылар мен сатушыларды таңдауға, бағаны белгілеудегі, ресурстар көздерін қалыптастырып, пайдаланудағы еркіндігіне тән сипат болатын ақша қаражатының қозғалысы барысында қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі .Бұл орайда, мемлекеттің рөлі тепе-тең макроэкономикалық үйлесімділікке қол жеткізуге бағытталған тақырыптарға реттеуші шараларды белгілеп, қолданумен шектеледі.
Сөздің тар мағнасын алғанда нарық (рынок) тауарлармен капиталдардың еркін айналысының сондай-ақ жұмыс күші қозғалысының, өндірістің басқа факторларының аясы дегенді білдіреді. Осыған байланысты тауарлар, көрсетелетін қызметтер, капиталдар, жұмыс күші, идеялалар, ақпараттар т.б. нарықтар түріне бөлінеді. Нарық экономикасының негізгі күші өндірушілермен алушылардың өз күштерін барлық экономиканың тиімді дамуына әсер етуі болып табылады.
Нарық экономиканың құрылымы және факторлары:
Нарық кең көлемдегі бөлшектерден, элементтерден тұратын, күрделі ұйымдастырылған зерзат. Оның құрамдас бөліктерінің күрделілігі және әр элементтердің қызмет ету ерекшілігі, нарықтың атқаратын негізгі қызметін көрсетеді:
- нарық, сатушылармен сатып алушылар арасында байланыс құралы болып табылады. Сатушыларға өндірушілер, кәсіпорындар, тауар мен қызмет етушілер жатады. Сатып алушыларға сол тауар мен қызметті тұтынушылар жатады;
- сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерінің нәтижесінде, нарық тауардың бағасын белгілейді;
- нарық, сатушылармен сатып алушылардың өзара әрекеттерін, өзара байланысын қамтамасыз ете отырып, тұтынушының талғамы, игіліктің бағасы туралы ақпарат таратады. Және де нарықтың нақты географиялық орнын бөлу шарт емес. Тауар мен қызметтің сатылу- сатып алынуы туралы ақпарат таратудың кез-келген көзі, осы тауардың нарығын құрайды;
- нарықтағы жағдайдың (суреттегі ұсыныстың өзгерісі және т.б.) өзгерісі туралы жаңа ақпараттың айырбасын қамтамасыз ете отырып, нарықтың өз қатысушыларына осы өзгерістерге тез арада бейімделіп сәйкес әрекет жасауға (жүзеге асыруға) мүмкіндік береді.
Жалпы нарықты күрделі және тармақталған құрылым ретінде сипаттайды және оны түрлі белгілері бойынша топтастыруға болады.Ол белгілеріне мыналаржатады; ; -нарықтықинфрақұрылымэлементтері;
- нарықтық қатынастар зерзатының экономикалық бағытталуы;
- географиялық жағдайы, масштабы (көлемі), шекарасы;
-бәсекенішектедеңгейі;
-өндіріс пен қызмет сферасының салалары;
- өнімнің сатылу көлемі мен сипаты.
Нарықты жіктеудің бірінші белгісі бойынша, жалпы үш негізгі элеметтерді бөліп көрсетеуге болады:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы;
- қаржы нарығы.
Тауар және қызмет нарығының құрамына орасан зор көлемдегі арнайы сатып алу және сату нарығы кіреді, сондай-ақ тауар биржалары, көтерме және бөлшек сауданы ұйымдастыру, маркетингтік және делдалдық ұйымдар сияқты құрылымдық бөлімдері қызмет етеді.
Нарықты экономиканың дамып жетілуіне бірнеше факторлар әсер етеді десек соның негізгілері өндіріс факторы, әлеуметтік фактор және т.б.Келесі өндіріс факторларының бірі-еңбек, ол барлық жұмысшылардың (жұмысшылар, басқару персоналы, жеке кәсіпкер және т.б.) қызметін пайдалануды білдіреді. Еңбек нарығының маңызды құралы - еңбек биржасы Еңбек биржасында жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс қалыптасады. Сондай-ақ еңбек биржасының маңызды функциясының бірі-жұмыс күшінің резервін құру, кадрларды даярлау және қайта даярлау (ең алдымен жұмыссыздарды), тұрғындардың жұмыс бастылығын қамтамасыз ету үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады. Капитал түріндегі өндіріс факторларының құрамына ғимараттар, құрылыстар, машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары, сондай-ақ ақша қаражаттары түріндегі барлық өндіріс құралдары кіреді.Кейбір жағдайда, жеке өндіріс факторы ретінде қандайда бір тауар мен қызмет өндірісін ұйымдастырушы, оны басқару бойынша шешім қабылдаушы адам бойындағы кәсіпкерлік қабілетті (таланты) де көрсетеді.
Қаржы нарығы-ақша, облигация, акция, банктік міндеттемелер және т.б. қаржы құралдарының сатылу, сатып алыну процесстерін қамтиды. Бұл нарықтағы негізгі тауар-ақша немесе бағалы қағаз болып табылады. Бұл тауарлардың негізгі қасиеті - қажет жағдайда оны өндіріс факторының кезкелген түріне айналдыруға болатындығына негізделген. Көп жағдайда қаржы нарығында қор және валюта брокерлері қызмет етеді. Жоғарыда аталған барлық нарық инфрақұрылымының элементтері өзара байланысты. Егер олар тепе-теңдік жағдайда болса, онда экономикада да жалпы макроэкономикалық тепе-теңдік орнайды, нарық элементтерін жіктеудің екінші белгісі - неғұрлым ұсақ нарық сегменттерін бөліп көрсетеді, олар төмендегідей түрде болмақ:
- тұтыну тауарлар мен қызмет нарығы;
- өндірістік мақсаттағы тауар нарығы;
- жаңа жобалар (ноу-хау), технологиялар, идеялар нарығы
- шикізат нарығы;
- еңбек нарығы;
- бағалы қағаздар нарығы;
- екінші ретті шикізат және тағы басқалар нарығы.
Географиялық жағдайы мен шекарасы бойынша нарық төмендегі түрлерге жіктеледі:
- жергілікті (аймақтық) нарық;
- ұлттық (мемлекет шегіндегі) нарық;
- әлемдік нарық.
Бәсекені шектеу деңгейі бойынша:
- еркін нарық;
- монополиялық бәсеке нарығы;
- олиголопия нарық;
- таза монополия, болып жіктеледі.
Бәсекені шектеу деңгейі, кәсіпорынның өз өнімінің сатылу жағдайына әсер ете алуына, ең алдымен бағасына әсер ету деңгейімен анықталады.
Өз өнімі сатылатын нарыққа жеке кәсіпорынның әсері неғұрлым төмен деңгейде болатын болса, соғұрлым нарықтық бәсекелестік деңгейі жоғары деп есептеледі. Бәсекенің ең жоғарғы деңгейі жетілген бәсеке (еркін нарық) нарығына тән.
Өндіріс және қызмет аясының салалары бойынша экономиканың әр саласын сипаттайтын көптеген басқа нарықты бөліп көрсетуге болады:
- отын нарығы (көмір, мұнай, газ және тағы басқа);
- автокөлік нарығы (жүк, жеңіл және тағы басқа автокөліктер);
- компьютер нарығы;
- нан өнімі және тағы сол сияқты нарықтар.
Өнімнің сатылу көлемі мен сипаты бойынша:
- көтерме нарық;
-бөлшек нарық деп жіктеледі.
Болашақ іс үшін кәсіпорынның нарықтағы орнын анықтау:
Нарықты анықтау кезінде, нарық құрылымның параметрлерін ескере отырып, үш сауалға жауап беруі қажет:
- кәсіпорынның мекен-жайын қалай анықтау;
- кәсіпорын үшін коммерциялық аймақ көлемін анықтау;
- өнімді сатудан түсетін болашақтағы пайданы қалай бағалау;
Егер кәсіпорынның мамандану саласы - өндіріс болса, онда оның орналасуы (мекен-жайы) ең алдымен өндіріс пен өнімді өткізудің факторлары мен шығындарына тәуелді болады (шикізат пен материалдар көзіне дейінгі қашықтық, өнімді тасымалдау, сақтау мүмкіндігі, коммуналдық қызмет көрсету мен басқа да инфрақұрылыммен, электроэнергиямен, сумен қамтамасыз етілуі, қажетті өндірістік ғимараттардың, жұмыс күшінің бар болуы және т.с.с.). Егер кәсіпорынның болашақтағы мамандану саласы - қызмет көрсету аясы болса, онда оны орталықтарда, тұтынушылардың орналасу тығыздығы жоғары мекендерде орналастырған жөн.
Көптеген кәсіпорын үшін, әсіресе бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорындар үшін, мекен-жайды (орналасу орнын) таңдау мәселесі, бастаған ісінің табысты болуына немесе күйреуіне зор әсер етеді. Кәсіпорынның орналасу мәселесі мынадай ақпараттарға негізделуі қажет: тұтынушылар көлемі, олардың табыс деңгейі және сіздің өніміңізге деген сұраныс көлемі, халықтың болашақ кезеңіндегі сандық және сапалық құрамының, табысының өзгерістері. Тұрақты сатыпалушы басқа кәсіпорынның орналасу орнын таңдау кезінде (бәсекелес кәсіпорынның қызмет көрсету деңгейі, болашақта пайда болуы мүмкін жаңа бәсекелестер және т.б.) сондай-ақ физико-географиялық факторлардың (жол сапасы, автокөліктер қозғалысының жиілігі және т.б.) маңыздылығы зор.
Кәсіпорын мекен-жайын таңдау кезінде кәсіпкер болашақ коммерциялық аймақ көлемін бағалауы қажет. Бөлшек сауда дүкені немесе сауда орталықтары үшін мұндай аймақ, табыстың негізгі бөлігі түсетін, географиялық аудан болып табылады. Сауда аймағы, дүкен мен сауда орталықтарының көлеміне, тауарлардың ассортиментіне байланысты ерекшеленеді. Мысалы, көкөніс дүкені, негізінен екі-үш көршілес аймақ тұтынушыларын тартса, ал киім-кешек сатумен айналысатын сауда орталықтары шалғай аудан тұтынушыларын тарта алады. Сауда аймағының көлемін анықтаушы қосымша факторлар: біріншіден, тұтынушы жолындағы бөгеттер (өзен, көл, автотрасса, теміржол және т.с.с.); екіншіден, тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің деңгейі; үшіншіден, алмастырушы тауар өндіруші бәсекелестер саны болып табылады.
Нарықтың әлеуетті қаржы параметрлерін анықтау үшін, әлеуетті тұтынушылар туралы ақпараттардың болуы қажет, дәлірек атап өтер болсақ:
- сауда аймағының ауданындағы пәтерлер немесе үйлер саны туралы;
- осы кварталдағы немесе үйлердегі отбасының орташа табысы туралы;
- нақты тауарларға жұмсалатын әр жылғы шығын соммасының көлемі туралы және т.с.с.
Кәсіпорынның жеке бағыты мен нарықтағы орны анықталған соң, негізгі мәселенің бірі - ол кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландыру.Кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландыру-бұл кәсіпкерліктің дамуының және қызмет етуінің маңызды кезеңдерінің бірі, болып саналады.Кәсіпкерліктің мамандану саласына байланысты, бұл мәселеге қатысты, әдетте екі сауал туындайды:
- кәсіпкерлік істі бастау үшін қажетті ақша қаражаттарына деген қажеттілікті қалай бағалауға болады?
- осы қажетті ақша қаражатына қалай қол жеткізуге болады?
Кәсіпкерлік істі ұйымдастыру барысында ақша қаражаттарына деген қажеттілікті анықтау кезінде, әдетте төмендегі қаржы ақпараттары қолданылады:
- болжамдалған табыс туралы;
- болжамдалған баланстық есеп берушілер туралы;
- кассалық бюджет туралы.
Жаңа кәсіпорындардың болжамды табысымен баланстық есеп беруін құру кезінде есептеушілер, мамандану аясының (сферасы) ортақ істегі сәйкес кәсіпорындардың қаржы көрсеткіштерін алдын-ала зерделеп шығуы тиіс. Табыс туралы есеп берушілер, әдетте маңызды ақпараттар алуға мүмкіндік береді (кәсіпорынның негізгі шығындары туралы және т.с.с.). Болжамды табыс туралы есеп берушілер кәсіпкерлік істің пайдалық деңгейін және оның өмір сүру қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді. Егер есеп беру жобасы, кәсіпорынның рентабельді болатындығын көрсетсе, онда кәсіпкердің банктік несие алуына негіз бар деп есептелінеді. Табыс туралы есеп беру жобасын құру, жұмыс істеу барысында алғашқы екі жыл ішінде барлық өнімді өткізуден түсетін болжамды қаржы түсімдерін бағалаудан басталады. Алғашқы жылға, біртіндеп әр ай сайын түсетін табысты ұлғайту (көбейту) жоспарланады. Кәсіпорынның жобаланған жылдық табыс деңгейі, шетел тәжірибесі көрсеткендей, екінші жылдың соңына қарай қол жеткізіледі. Кәсіпкерлік іс-әрекетті қаржыландырудың негізгі көзі коммерциялық банктердің ссудалық капиталы болып табылады. Бұл кәсіпкерлікті қаржыландырудың ең кең тараған түрі болып есептелінеді. Банк несие ұсынар алдында, негізгі үш критериге сүйенеді:
- несие алушы өзін капиталды кәсіби және үнемді түрде басқаруға қабілетті, сенімді кәсіпкер екендігін көрсете білу керек;
- несие алушы жағынан, кәсіпорынның ісі нәтижелі, табысты екендігін куәландыратын құжаттар ұсынылуы қажет. Бұл ең алдымен бизнес-жоспар, қаржы құжаттарының жобасы болып табылады. Қажет жағдайларда, банк, кәсіпорын және оның басқарушыларының қатысуымен экспертиза (тексеру) жұмыстарын ұйымдастыруы мүмкін;
- несие алушының жалға қою кепілдігі болуы қажет. Кепілдік кәсіпкер активті түрінде немесе жеке кепілдік түрінде болады. Жеке кепілдік түрінде кәсіпкердің жеке үйі, сақтандыру полисі немесе бағалы қағаздары жатады.
Бақылау сұрақтары:
* Экономиканың салалары мен бөлімшелері, экономиканың секторлары?
* Экономиканы қайта құру туралы түсінік, оның ерекшеліктері және бағыттары?
* Өнеркәсіптің даму тенденциялары?
* Экономиканың ұдайы өндіріс құрылымын жетілдіру жолдары?
Тақырып 1.2 Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны
Кәсіпорын - бұл дербес шаруашылық жүргізетін бірлік, меншігінде бар еңбек құралдары көмегімен Кәсіпкерлік туралы түсінік, оның маңызы. Кәсіпкерлік қызметтің формалары: жеке, коллективтік. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері: өндірушілік, коммерциялық, қаржылық. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің субъектілері. Заңды тұлғаның түсінігі.
Кәсіпорында функцияландырудың түсінігі мен мақсаты. Кәсіпорын түрлері. Кәсіпрорындарды жіктеу: түріне және жұмыс істеу сипатына қарай, қөліміне қарай, меншік түріне қарай, ұйымдастыру құқықтық нысынына қарай. Кәсіпорынның бірігіуі.
еңбек заттарын өңдеп, тұтынушыларға қажет дайын өнім шығарып, пайда алу мақсатымен оны өткізетін, кәсіби ұйымдасқан еңбек ұжымы. Әр кәсіпорын заңды тұлға ретінде қарастырылады және кәсіпорынды құру келісім шарты негізінде жұмыс істейді.
Заңды тұлғаның негізгі белгілеріне келесі жатады:
1) Тұлғаның ұйымдық бірлігі болу керек - нақты және толық басқару құрылымы болу керек, кәсіпорын цехтерге, жұмыс орындарға және т.с.с. бөліну керек;
2) Мүліктік дербестік - бухгалтерлік баланс негізінде;
3) Мүліктік жауапкершілік - кәсіпорын барлық қарыздары бойынша барлық өз мүлігімен жауап беруге тиіс.
Барлық кәсіпорындар коммерциялық (пайда алу) және коммерциялық емес (қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, жарым-жартылай пайда алу).
Әр кәсіпорын өндірістік жүйе ретінде қарастырылады. Жүйе дегеніміз тұтас бірлікті құрайтын элементтердің және олардың арасындағы байланыстардың жиынтығы. Кәсіпорын ашық жүйе ретінде қарастырылу керек.
Кез келген кәсіпорынның өмірлік циклы болады: құрылуы, дамуы, жетілуі, құлдырауы.
Кәсіпорынның негізгі міндеттері:
1. Пайда алу және оны өсіру
2. Жұмыс орындарын және еңбек ақыны қамтамасыз ету
3. Қоршаған ортаны қорғау, ластамау
4. Сапалы өнім шығару
5. Жұмысшыларға қажет жұмыс жағдайларын жасау
6. Өз қызметін дамыту
Кәсіпорынның ішкі ортасына кіретін негізгі элементтер:
А) Өндіріс қорлары
Б) Адамдар
В) Ақпарат
Г) Қаржы
Капитал - қосымша құн әкелетін кез келген құндылық.
Кәсіпорын қорлары - экономикалық және экономикалық емес болып бөлінеді.
1. Материалдық қорлар.
1.1. Капитал, негізгі және айналым.
1.2. Жер қорлары.
1.3. Энергетикалық қорлар.
2. Материалдық емес қорлар - өнім өңдіруге қатысатын, бірақ материалдық-заттық формасы жоқ қорлар.
2.1. Авторлық құқық.
2.2. Патент.
2.3. Сауда маркалары.
2.4. Бағдарламалар, ноу-хау және т.с.с.
3. Еңбек қорлары.
3.1. Еңбек
3.2. Кәсіпкерлік қабілет.
4. Қаржы қорлары (экономикалық емес) - кәсіпорында бар ақша:
oo өзіндіке - жарғылық капитал, пайда, амортизациялық қор және т.с.с.
oo келтірілген.
oo қарызды.
oo Басқа түсімдер - сақтық төлемдер, мемлекеттік бюджеттен түскен ақша, дивидендтер және с.с.
Кәсіпорынның сыртқы орта элементтері:
А) Мемлекеттік органдар
Б) Кәсіпорындар - бәсекелестер, әріптестер, серіктестер.
В) Тұтынушылар
Г) Кәсіпорын қасында тұратын халық
Кәсіпорындардың жіктелуі
Жіктеу факторлары:
1) Қолданылатын қорларына байланысты кәсіпорындар еңбек сіңіргіштігі жоғары, қор сіңіргіштігі жоғары және материал сіңіргіштігі жоғары болып бөлінеді. Еңбек сіңіргіштігі жоғары кәсіпорындарда, көбінесе еңбек бөлінісі дәрежесі өте жоғары. Бөл бөліністің кемшіліктері еңбекті ізгілендіру, еңбек қызметін қызықтыру және топтарда жұмыс істеу тұжырымдамаларын туғызды.
2) Салаға байланысты кәсіпорындар келесі түрде бөлінеді: кен өңдіру, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ауыл шаруашылық, сауда, транспорт, байланыс, құрылыс кәсіпорындары, қаржы мекемелері.
3) Орналасуына қарай. Орналасу жерін таңдау белгілері:
а) материалдар шығындары (транспорттау шығындарын азайту)
б) еңбек шығындары (еңбек қорларының жеткіліктілігі, еңбек күші бағасы)
в) тауарларды сату шығындары және салықтар деңгейі
г) транспорттық құралдар жеткіліктілігі
д) энергия шығындары
е) қоршаған орта жағдайына қарай
ж) тұтынушылар жеткіліктілігіне
з) жергілікті жердің ерекшеліктеріне қарай (ландшафтысы, климаты және с.с.)
и) шетел әріптестерімен байланысуына қарай
4) кәсіпорын өлшеміне қарай ірі, орташа, шағын кәсіпорындар болады. Ол үшін жұмысшылардың саны, жылдық айналымы, негізге қаржы мөлшері, жұмыс орындарының саны, бастапқы материалдардың қолданылуы есебке алынады.
5) меншік формасына қарай жеке, мемлекеттік, ұжымды кәсіпорындар болады.
6) ұйымдастырушылық-құқықтық формасына қарай
Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық формалары:
1. Шаруашылық серіктестіктер.
Шаруашылық серіктестіктер - белгілі бір мақсаттарға жету мақсатымен кәсіпкерлердің бірігуін айтады. Екі не одан көп қатусышысы болу керек. Табыс енгізген капитал үлесіне сәйкес бөлінеді. Барлық серіктестер ұйымның жұмысына міндетті түрде қатысу керек. Жалданды еңбек қолдана алады. Екі түрі бар:
1) Толық серіктестік. Оның мүшелері кәсіпорын қарыздары үшін бүкіл мүлігімен жауап беруге тиіс. Сондықтан да бұл ең сенімді ұйымның түрі. Әр серіктес ұйым атынан басқалардың келісімінсіз қызмет ете алады.
2) Коммандитті серіктестіктер. Мұнда толық серіктестермен бірге жай салымшылар коммандитисттер бола алады. Коммандитисттер компанияны басқаруға қатыспайды, тек енгізген капиталдан процент түрінде пайда алады.
1. Шаруашылық қоғамдар.
Шаруашылық қоғам - коммерциялық мақсаттарға байланысты капиталдардың бірігуі. Міндетті түрде жарғысы және құрылтай келісім шарты болу керек. Қоғамның жұмысына қатыспауға да болады. Түрлері:
1) ЖШҚ - Жауапкершілігі шектелген қоғамдар: Мүшелердің жауапкершілігі олардың салымдар мөлшерімен ғана шектелген. Қатысушылар саны шектелмеген. Ең сенімсіз кәсіпорын формасы.
2) Қосымша жауапкершілігі бар қоғам: мүшелері қоғам қарыздары бойынша бүкіл мүлігімен өз салым үлесіне пропорционалды жауап береді.
3) АҚ: Жарғылық капитал бірдей үлестерге - акцияларға бөлінеді. Түрлері:
oo ЖАҚ: Акциялар акционерлердің көпшілігі берген рұқсатымен ғана сатылады. Қоғам мүшелері арасында ғана қолданылады.
oo ААҚ: акциялар еркін сатылады.
2. Өндірістік кооперативтер
- бұл бірлескен өндірістік және шаруашылық қызмет жүргізу мақсатымен адамдардың бірігуі. Әр құрылтайшы кооператив жұмысына тікелей еңбек ету қажет. Жалданды еңбек қолдануға тыйым салынады. Табыс істеген еңбек үлесіне қарай бөлінеді. Жауапкершілік - берген салым (пай) мөлшерінде.
3. Унитарлы кәсіпорын.
Мұнда мүлікке меншік құқығы болмайды, барлық қызметкерлер жалданды болады.
Екі түрі бар:
oo Шаруашылық жүргізу құқығы бар: кәсіпорын қарыздары бойынша мемлекет жауап береді.
oo Оперативты басқару құқығы бар: (қазыналық кәсіпорындар) тек мемлекет ие болады (мысалы қорғаныс өнеркәсібі).
Кәсіпорындар ұйымдарға біріге алады:
Ұйымдардың келесі түрлері болады:
1. Корпорация - акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап береді.
2. Концерн - келісімдік монополиялық бірлестік, шоғырландыру, кооперациялау, мамандану және интеграциялау артықшылықтарын қолданады. Ең ірі кәсіпорын түрі.
3. Консорциум - ірі экономикалық бағдарламаны орындау үшін кәсіпорындардың уақытша бірігуі.
4. Картель - нарықтарды бөлу, баға деңгейі, өнім өңдіру үлесі, төлем жасау мерзімдері және т.б. бойынша жасалынған келісім.
5. Трест - кәсіпорындар өз дербестігінен толығымен айрылады, бір орталыққа бағынады.
6. Синдикат - жабдықтау және өткізу сұрақтары бойынша қызметті жетілдіру мақсатымен ерікті түрде бірігу түрі.
7. Холдинг - акционерлік қоғам түрі, өз капиталын басқа компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алу үшін қолданады және оларға басқару жүргізеді.
8. Қаржылы-өнеркәсіптік топтар - ірі инвестициялық бағдарламаларды іске асыру мақсатымен өз активтерін біріккен заңды тұлғалар жиынтығы.
2. Кәсіпкерлік іс-әрекетті тіркеу және лицензиялау
Әрбір қайта құрылған шағын кәсіпорын мемлекеттік тіркеуге алынады. Мемелекеттік тіркеуге алынған сәттен бастап кәсіпорын құрылған болып саналады және мемлекеттік кодекске сәйкес заңды тұлға мәртебесіне ие болады. Мемлекеттік тіркеу үшін кәсіпкерлік әрекеттің кез-келген субъектісі орындаушы биліктің сәйкесінше ұйымына келесідей құжаттар өткізуі тиіс:
- кәсіпорынды тіркеу туралы өтінішті қамтитын мәлімдеме. Мәлімдемеге кәсіпорын басқарушысы қол қояды;
- құрылтайшылық келісім шарт немесе кәсіпорынды құру туралы шешімі;
- басқарушымен расталған, кәсіпорын жарғысы; кәсіпорын жарғысында
міндетті түрде әрекет түрі көрсетілуі тиіс;
- кәсіпорынды құру туралы шешімде көрсетілген кәсіпорынның жарғылық
капитал өлшемінің 50 пайыздан кем емес төленгенін растайтын құжат;
- тіркеу жарналарын төлегені туралы куәлік;
- сәйкес монополияға қарсы комитеттердің кәсіпорынның құрылу туралы келісімін растайтын құжаттары.
Егер шағын кәсіпорынның жеке орны болмаса тіркеу мәлімдемесіне жалға берушінің кәсіпорынға орынды берілетін ауданның өлшемі мен оның толық күресің көрсетумен жалға алу шарттарда беруге міндетті хаты қосылады (енгізіледі). Айта кететіні, аталған құжаттардан бөлек басқа да құжаттарды талап ету заңсыз болып табылады. Кез-келген қосымша құжаттар (мысалы, шағын кәсіпорынның қоғамдық ауқатттануынан жұмысшылардың денсаулығының жағдайы туралы анықтамалар және тағы сол сияқтылар) тіркеуден кейін беріле береді.
Мемлекетті реттеу құжатын өткізу сәтінен бастап 3 күн ішінде немесе талап етілген басқарма құжаттарының жіберілген туралы түбіртекте көрсетілген пошталық жіберу күнінен бастап күнтізбелік он күн ішінде іске асырылуы тиіс.
Кәсіпорынға түсетін құжаттардың тіркеу журналында кезекті нөмір беріледі, жарғының бірінші бетінде тіркеу ұйымының атының көрсетілуінен нөмірі және тіркеу уақыты көрсетілген арнайы жазба көрсетіледі. Жазба мөрмен және тіркеу үшін жауапты тұлғаның қолымен бекітіледі. Әрі қарай тіркеу органы он күн ішінде кәсіпорынның орналасқан жері бойынша оның тіркелгені туралы (тіркелген кәсіпорынды) орталық мемлекеттік тізімге кіргізу үшін салық ұйымыны хабар береді. Мемлекеттік тіркеуден бас тарту туралы шешім кәсіпорынмен қалыпты және арбитражды сотпен шағымдалуы мүмкін.
Шағын кәсіпорынның тіркеу процедурасында маңызды орынды оның салық ұйымдарында есепке тұруы саналады. Атап кеткен он күн ішінде мемлекеттік тіркеу күнінен бастап шағын кәсіпорын өзінің тұрған жері бойынша есепке тұруы қажет. Бұл үшін кәсіпорын салық ұйымына басқарма құжаттарының көшірмесі мен мәлімдемені береді. Келесі бес күн ішінде салық ұйымына кәсіпорынды енді оның барлық құжаттарында көрсетіліп отыратын (жеке) идентификациялық салық нөмірін беруге міндетті. Салық төлеуді кәсіпорын бір уақытта салық төлеушінің ортақ мемлекеттік регистріне жатқызылады. Келесі кезең-банкте шот ашу. Кәсіпорын коммерциялық банктерде есептік, ағымды, арнайы, валюталық, бюджеттік, депозиттік және тағы басқа да шоттар аша алады. Маңызды банк шоты болып кәсіпорын үшін есептік шот табылады. Ол шағын кәсіпорындардың жұмсауы бойынша ағымды төлемдерді жүзеге асыруға арналған және оның мекен-жайына ақша құралдарының түсімдерін есептеу үшін арналған. Бұл шотқа келесілерді жатқызуға болады: өнімді өткізуден түскен түсім, қызмет көрсету, алынған несиелер және басқа түсімдер. Осы шотты жеткізушілермен есепайырысулар, салықтар бойынша және оларға теңестірілген төлемдер бойынша, олардан пайыздар бойынша банктермен есеп айырысулар да іске асырылады.
Ағымды шоттар заңды тұлғалар болып табылмайтын шағын кәсіпорындар үшін ашылады. Қатаң мақсатты белгіленген құралдарды сақтау үшін арнайы шоттар қолданылады. Шетелдік валютада есептесулер валюталық шоттарды қолданумен жүзеге асырады. Белгіленген тәртіпке сәйкес бастапқыда транзитті шот ашылады және оған алдын-ала валюталық түсім аударылады. Осы шоттан шағын кәсіпорын валюталық түсімдердің 75 пайызға жуығын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк бекіткен бағамы бойынша сатуға міндетті және соның қалдығы ғана кәсіпорынның валюталық шотына аударылады. Бюджеттен мақсатқа сай, көзделген құралдар алатын кәсіпорындар бюджетті шот аша алады. Шағын кәсіпорындар уақытша бос ақша құралдарынан сақтау үшін банкте депозиттік шоттар ашады. Кәсіпорындар депозиттік шоттар бойынша нақты пайыздар алып отырады. Шағын кәсіпорынның қызмет етуінің маңызды жағдайы болып лицензиялау табылады. Ол белгілі заң жолдарымен іске асырылады. Лицензия шағын кәсіпорынға әрекеттердің нақты бір түрлерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Әрекеттердің лицензияланатын түріне жататындар: өндіріс, дәрі-дәрмек құралдарын сақтау және көтерме сауда өткізу, медициналық көзделген бұйымдар, жүкті автомобильді тасымалдау, орта, жоғарғы оқудан кейінгі профессионалды және сәйкес қосымша білім беру аумағында қызмет көрсету, лизингтік компанияның әрекеті, заң қызметкерлері, халықаралық туризм ұйымдары және тағы басқалар. Лицензия әрекетінің әрбір лицензияланатын түріне белгілі бір мерзімге беріледі және ол кем дегенде үш жыл болуы тиіс. Лицензия жарамдылық мерзімі заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің өтінші бойынша ұзартылуы мүмкін. Лицензия алу үшін оны қажет етуші органдарға қажетті құжаттар өткізеді. Лицензияны беру немесе бермеу туралы шешім барлық қажетті құжаттармен өтінішті алған күннен отыз күн ішінде қабылданады.
1. Заңды тұлғалардың қандай да бір қайта құрылуында (оның атының өзгеруі кезінде, орын ауысуы кезінде және тағы сол сияқты) лицензияны дереу құжатты қайта толтыру туралы өтінішпен мәлімдеме жасауға мідетті
Бақылау сұрақтары:
* Кәсіпкерлік туралы түсінік, оның маңызы?
* Кәсіпкерлік қызметтің формалары: жеке, коллективтік?
* Кәсіпкерлік қызметтің түрлері: өндірушілік, коммерциялық, қаржылық және олардың ерекшеліктері?
* Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің субъектілері. Заңды тұлғаның түсінігі?
* Кәсіпорында функцияландырудың түсінігі мен мақсаты?.
* Кәсіпорынның бірігіуі ?
1.3. Тақырып. Кәсіпорын нарықтық экономиканың агенті ретінде
Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың құрамдас және негізгі бөлігі болып табылады. Нарықтық экономиканы кәсіпкерліксіз, кәсіпкерлікті нарықтық экономикасыз елестету мүмкін емес. Дәл осы текті өзара байланыс кәсіпкерлікпен бәсеке арасында да болады, деп тұжырымдаған жөн. Себебі кәсіпкерлік пен бәсекені біртұтас деп қарастырады және олардың жеке дара дамуы мүмкін емес.
Кәсіпкерлік іс-әрекет деп - тұлғалардың пайда табуға немесе жеке табысына бағытталған және өзінің атынан мүліктік жауапкершілігіне немесе заңды тұлғалардың (кәсіпорынның) мүліктік жауапкершілігіне тәуекел негізінде жүзеге асырылатын, іс-әрекетін айтамыз. Кәсіпкерлік іс-әрекет бағытында мыналарды бөліп көрсетуге болады: жеке ісінің (табыстылығы), шығын мен баға арасындағы нақты қатынасты қамтамасыз ету; бәсекелестік күрес негізінде пайда табу; және бір уақытта түскен пайдаға ең төменгі тәуелділікке ұмтылу.
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты ең жоғары пайда табу болғанымен, бастаған ісін сақтап қалу, яғни кәсіпорынның өміршеңдік циклын неғұрлым ұзақ мерзімге ұзарту, нарықта тұрақтап қалу маңыздылығы, болып табылады.
Кәсіпкерліктің мәнін, оның негізгі белгілері неғұрлым нақтырақ көрсетеді:
Бірінші белгісі - шаруашылық субъектісінің тәуелсіздігі және олардың экономикалық еркіндігі. Не, Қалай және кім үшін өндіру қажет, деген мәселелерге қатысты өндірістік еркіндік, экономикалық тиімділікпен нарықтық жағдайға байланысты шешіледі. Коммерциялық еркіндік өз өнімін сату әдісі мен жолын, серіктестіктерін таңдау еркіндігіне негізделген. Мұндай экономикалық байланыстар келісімшарттармен бекітіледі. Өндірістік және коммерциялық баға құруға қатысты еркіндікпен байланысты. Алайда, кәсіпкерлік еркіндігі шексіз емес, себебі, ол нарықтан еркін емес.
Екінші белгісі - жеке экономикалық мүдде. Кәсіпкер максималды пайда табуға ұмтылады. Нарықтық экономикада шаруашылық субъектісі бір уақытта, өз мүддесін көздей отырып, "көрінбейтін қол арқылы" қоғамдық мүддеге бағытталады, яғни қоғамдық мүддеге сәйкес жұмыс атқарады. Осылайша, жеке және қоғамдық мүдде өзара үйлеседі.
Кәсіпкерліктің үшінші белгісі - кәсіпкерлік іс-әрекет нәтижесіне жеке жауап-кершілікте болуы. Қаржылық және экономикалық жауапкершілік жоғарғы органдарға емес, нақты кәсіпкерге жүктеледі. Сондықтан шығындар мен өндіріс нәтижелерінің арасындағы өзара тығыз байланыс туындайды. Себебі, нарық жағдайында артық шығын шығару тоқырауға әкеп соғатындықтан, өндіріс нәтижесі барлық шығын түрлерінің жиынтығынан көп болуы қажет.
Төртінші белгісі - жаңашылдық және ғылыми қатынас. Кәсіпкерлік іс-әрекет шаруашылық субъектісінің әлеуетті мүмкіндігін ашумен үздіксіз байланысты.
Бәсекелестік күресте кәсіпкер үшін, тек өнім бағасы емес, оның сапасы мен жаңартылуының маңыздылығы жоғары. Ал бұл үшін, жаңа техника мен технология, еңбекті ұйымдастырудың, өндіріс пен басқарудың жаңа нысандары, дәстүрлі емес шешімдер, қалыптасқан жағдайды шығармашылық тұрғыда бағалай алу қажет. Осыған байланысты кәсіпкерлік әрекеттің екі үлгісін ұсынуға болады: классикалық және инновациялық (жаңашылдық). Соңғы үлгінің болашағы зор деп бағалауға болады, себебі ол өндірісті дамытудың жаңа жолдарын іздестіруге негізделген. Бұл үлгінің негізгі белгісі ғылыми-техникалық прогресс деңгейі, өнім сапасы мен сенімділігі. Кәсіпкерліктің бесінші белгісі - шаруашылық (немесе кәсіпкерлік) тәуекел. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты кәсіпкерлік іс-әрекетті экономикалық ортаның үздіксіз өзгерісі және белгісіздігі жағдайында жүзеге асыруға тура келеді, яғни, соңғы нәтижеге байланысты анықсыздық және сенімсіздік туындайды.
Кәсіпкерлік іс-әрекет субъектілері және түрлері:
Кәсіпкер ретінде кез-келген жеке немесе заңды тұлға, сондай-ақ қоғам құрып, ұйымға бірлескен (серіктестікке) бірнеше жеке немесе заңды тұлғалар бола алады. Кәсіпорын мүлкіне иелік жүргізуді, оның шаруашылық қаржылық іс-әрекетін ұйымдастыруды немесе басқаруды жүзеге асырушы-бұл кәсіпкер.
Кәсіпкерлік субъектісі резиденттермен қатар, резиденттер емес, шетел азаматтары да бола алады. Ал, мемлекеттік басқару және билік ұйымдарында, прокуратурада, сотта қызмет ететін лауазымды тұлғаларға кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысуға тыйым салынған. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің төмендегідей нысандарын атап өтуге болады: жеке кәсіпкерлік, жеке меншік негізінде жүзеге асырылады; ұжымдық меншік негізінде жүзеге асырылатын ұжымдық кәсіпкерлік; ұжымдық кәсіпкерліктің ұйымдастыру құқықтық нысандарына: акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, қосымша жауапкершілікті серіктестіктер, сондай-ақ жалға берілген, бірлескен, кооперативтік кәсіпорындар жатады. Кәсіпкерлік заңды тұлға болып құрылу немесе құрылмау арқылы, жалдамалы еңбек күшін пайдалану немесе пайдаланбау арқылы да жүзеге асырыла береді.
Кәсіпкер статусы заңдылықтар негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік тіркеу арқылы беріледі. Ал заңды тұлға құрылмаған жағдайда, кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу олардың мекен жайы бойынша аудандық, қалалық салық комитеттері арқылы жүзеге асырылады. Тіркеу негізі: кәсіпкер арызы (өтініші). Лицензия (егер нақты іс-әрекет түрі лицензиялауға жататын болса) және кәсіпкерді кәсіптілігін дәлелдейтін құжаттар (егер оның іс-әрекеті адам денсаулығына немесе қоршаған ортаға қауіп төндіретін болса).
Нарықтық қатынаста кәсіпкерлік, біріншіден экономика, саясат, техника, заң, психология, этика негізінде, екіншіден осы құрамдас бөліктердің өзара тәуелділік жүйесінде жүзеге асырылады. Кәсіпкер өз іс-әрекетін белгілі бір сыртқы ортада жүзеге асырады және осыған байланысты бірқатар сыртқы серіктестері (партнер) болады, оның ішінде: мемлекеттік коммерциялық емес құрылымдарды, комитеттер мен ведомстваларды, өндірістің әлеуметтік инфрақұрылымын, табиғи ресурстар мен жер иеленушілерді, ұлттық тұтыну тауарларын, жұмыс күшін, қаржы, ақпарат, банктерді, мемлекеттік кәсіпорындарды, одақтарды, кәсіпкерлер ассоциациясын, кәсіби одақтарды, атап өтуге болады.
Нарықтық қатынас жүйесінде орталық орынды негізгі тұлға кәсіпкер алып отырғандықтан, ол міндетті түрде мыналарды білуі қажет: кәсіпкерліктің ұйымдастыру - құқықтық негізін, негізгі заңдар мен өзінің құқықтарын, міндеттерін және жауапкершілігін; шаруашылық заңдылықтар шегінен аспайтын, мемлекет тарапынан кепілдік берілген кәсіпкерлік еркіндігін; кәсіпкерлік іс-әрекет жағдайларына және қабылдаған шешімдердің нәтижесіне болжам жасай білуі және ортада қалыптасқан жағдайды бағалай білу қажет; нарықта кәсіпкерлік іс-әрекетті мақсатты ұйымдастыра және бақылау жүргізе алу үшін тиімді даму стратегиясын және ағымдағы іс-әрекетті жүргізу тактикасын құра білу қажет;
Сонымен қатар, кәсіпкер заңды негізде төмендегідей құқықтарды иеленеді: меншік пен шаруашылықты жүргізу нысанын таңдау еркіндігі; заңда тыйым салынбаған, кез-келген шаруашылық іс-әрекет түрімен айналысу құқығы; заңдарға қайшы келмейтін кез-келген кәсіпорынды ұйымдастыру кұқығы; келісімшарт негізінде, кәсіпкерлік іс-әрекетті жүргізу үшін, ақша қаражаттарын, басқа тұлғалар, кәсіпорындар мен ұйымдардың жеке мүліктік құқықтарын (оның ішінде шетел заңды және жеке тұлғаларының) тарту құқығы; өз мүлкімен басқа шаруашылық субъектінің іс-әрекетіне қатысу құқығы; өз қалауынша шаруашылық іс-әрекет бағдарламасын құру, өнімдерін тасымалдаушылар мен тұтынушыларын таңдау, өнімге баға мен тарифтерді белгілеу құқығы; заңдылықтар мен еңбек келісімшартына сәйкес, өз бетінше жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және жұмыстан босату құқығы; жалдамалы жұмысшылардың еңбекақы жүйесін, нысанын және еңбекақы көлемін белгілеу құқығы; банктерде ақша қаражаттарын сақтау, есепайырысулардың кез-келген түрін жүргізу, несие және кассалық операцияларды жүзеге асыру үшін шот ашу құқығы; салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден қалған кәсіпкерлік іс-әрекеттен түскен пайданы еркін пайдалану құқығы; көлемі жағынан шектелмеген кез-келген жеке табысты алу құқығы; мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру жүйесін пайдалану құқығы; заңдылықтарға сәйкес, өз бетінше сыртқы экономикалық іс-әрекетті жүзеге асыру құқығы; заңда тыйым салынбаған басқа да іс-әрекеттерді жүзеге асыру құқығы.
Кәсіпкер құқықтары оның міндеттері мен жауапкершіліктерімен сабақтасады. Ең алдымен кәсіпкер, отырған келісім шарттары бойынша міндеттемелерін орындауға міндетті. Себебі, нарықтың қадағалануы тиіс негізгі шарттарының бірі - келісімдер, орындалуы тиіс принципі. Кәсіпкер жалдамалы жұмысшылардың өз мүддесін қорғау мақсатында кәсіби одақтарға бірігуіне, тыйым салуға белгіленген минималды еңбекақы деңгейінен төмен еңбекақы төлеуге, басқа да әлеуметтік-экономикалық кепілдіктерді бұзуға құқығы жоқ. Кәсіпкер заңда белгіленген тәртіп негізінде жалдамалы жұмысшылардың әлеуметтік сақтандыру аударымдарын мемлекеттік қорғауға аударып тұруға міндетті.
Заңды тұлғаны құрмай, кәсіпкерлік әрекетін жүзеге асырушы кәсіпкер, өз міндеттері бойынша, жеке меншік мүлкімен жауапкершілік атқарады және кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігі келісімшарт құжаттарында көрсетіледі.
Кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігі төмендегідей жағдайда туындайды: заңдылықтар бұзылған жағдайда; келісімшарттарды орындамаған жағдайда; басқа субъектінің құқығын бұзған жағдайда; қоршаған ортаны ластаған жағдайда; тауар сапасына, пайдалану әдісіне қатысты тұтынушыларды алдаған жағдайда немесе жалған ақпарат ұсынған жағдайда; бәсекелестері туралы жалған ақпарат таратқан жағдайда; басқа тауар өндірушілердің логотиптерін, яғни тауар белгісін немесе өндірістік маркасын рұқсатсыз өз өнімі үшін пайдаланған жағдайда; бәсекелестіктің коммерциялық құпиясын заңсыз жолмен анықтау немесе оны жариялау жағдайында; міндеттемелерін атқара алмайтындығын біле тұра, келісімшарттарға отырған жағдайда және т.с.с.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сот мүдделі жақтың талаптарын толық қанағаттандырады.
Кәсіпкерлік іс-әрекет мақсаттарының орындалуына, кепілдік кәсіпкердің жеке қасиеттері болып табылады. Ең алдымен кәсіпкердің жеке қасиеттері, біліктілікке, жоғарғы кәсіби біліктілікке, нарықтық қатынастар туралы біліміне негізделген. Іс жүзінде бұл кәсіпкердің, кәсіпкерліктің даму барысын болжамдай алуға; өндірісті тиімділікпен салаға бағыттай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz