Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
Тақырыбы: Өндірістік кооператив
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І Кооперацияның ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .6
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ... 9
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ Қазақстан Республикасында өндірістік кооперативтердің дамуы ... ... ...17
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.3 Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
ІІІ Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды жетілдіру...30
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және
оларды мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .36
КІРІСПЕ
Саясаттық және әлеуметтік-экономикалық сфералардағы кординалды
өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру шарттары шаруашы лықтың
жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді. Бұл міндет ҚР Қазақстан-
2030 негізгі стратегиялық құжатында да актуалды болып табылады.
Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы
көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық
банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау,
қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді, - деген Никонов А.А.
Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.).
Автордың пікірінше 1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және
өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын
тұғызды. Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады:
таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық
артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі, -
деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең
қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі Кооперация туралы заң
құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді;
шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың
табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты – ауылшаруа
шылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған қиын
шылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында коопера цияны
дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және
ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде: коопе
ративтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі коопера
цияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік коопера
тивтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы бөлімінде аыл шаруа
шылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік
құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында), Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін
талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды, оның ішінде
ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды
мемлекеттік қолдау және ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму
перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып Бостан өндірістік кооперативі табылады.
Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 20
атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 4 кесте, 1 сурет
келтірілген. Жұмыстың мазмұны 36 бетте жазылған.
І КООПЕРАЦИЯНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
Қазіргі қоғамда өмірдің жағдайы саяси және әлеуметтік – экономикалық
сферада күрт өзгерістермен түсіндіріледі, ол шаруашылық жаңа үлгілері мен
түрлерін енгізуді талап етеді. Н.А Назарбаевтың Қазақстан - 2030 негізгі
стратегиялық құжаты мен берілген мақсат приоритетті болып табылады, онда
нарықтық шаруашылық жағдайында административті топтық жүйеден пайда болған
мемлекеттік күтудің орынына әрбір азаматтың өзіндік құндылығы мен еңбектік
ұжымдық жауапкершілік пен шаруашылық қызмет еркіндігі келу керек.
Қазақстандық қоғамның берілген стратегиялық дамуына сәйкес, шаруа шылықтың
және меншіктің түрлі өмірлеріне негізделген нарықтық экономика лық
интенсификация есебімен кооперация ролі жоғарлайды.
Кооперация пайда болу мен дамуы ұлттық шаруашылықтың басшылығын
экономикалық административті әдістер орнына шаруашылық басқарудың меха
низмін радикалды жаңарту өз үлесін енгізуге тиісті. Кооперация тауарлар
өңдеу де және қызметтерде адамдардың белсенділігін, инициативасын арттыру
ға қабі леті бар, өндіруші мен тұнынушы арасында дұрыс байланыстарды құру
үшін та уарлық қатынастарды қамтамасыз етеді. Ол біздің экономикамызға адам
дар қы зығушылықтарына қажетті әлеуметтік бағыт береді.
Кооперация – бұл бөлек қатысушыларының материалдық құндылықтары на
жету үшін жалпы шаруашылық мақсаттары бар бірнеше еркін физикалық
тұлғалардың бірігуі. Өздерінің формасы бойынша бұл бірлестіктер демокра
тиялық басқару формасымен кооперативтер меңгерушілері басқару шешімде рінде
өздерінің қызметтері шектеулі.
Кооперация генезисі Қазақстанға ХІХ ғасыр 70 жылдар ортасына келді.
Бұл массалық және қоғамдық – шаруашылық кәсіпорында бір уақытта болады,
барлық қатысушылардың еркіндігі, тандау теңдігі принциптеріне құрылған.
Кооперацияның 3 негізгі формалары - өндірістік, қаржылық, саудалақ кең
қолда нысқа ие. Қоғамының барлық қабаттары үшін қол жетерлік болған
бірлестіктер болды. Өндірістік кооперативтер ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдеу мен өткі зу, сатып алуды жүзеге асыру, ауыл шаруашылық құралдары үшін
қол жетерлік арзан несиені алу мүмкіндігін береді, сонымен бірге
кооперативтерді субсидия лау, өздерінің қатысушыларының сатып алу
белсенділігін біріктірді және да мытты, табыстарды рационалды бөлуді
ұйымдастырды.
Кооперациялық қозғалыстың және кооперациялық бизнестің ғылыми не
гіздері әртүрлі мемлекеттердің ғалымдарының көбісі, әсіресе кооперациялық
теорияның негізін салушыларының аттары белгілі: Ф.Оуэн, Ш.Фурье,
Ф.Райфайзен, И.Г.Чернышевский, М.Н.Туган-Барановский, т.б.
Кооперация теориясын және ұйымдастырушылық принциптерін әзірлеуге
үлкен үлесін ХХ ғ. басындағы келесі орыс ғалымдары мен кооперативтік қыз
метшілері қосты: А.Н.Анцыферов, А.Н.Васильчиков, Н.П.Гибнер, Н.В.Крылов,
А.В.Меркулов, С.Л.Маслов, К.А.Пажитнов, И.И.Попов, Л.М.Кинчук, А.И.Чупров
және т.б.
Ауылшаруашылық кооперацияның ғылыми негіздеріне көптеген мемлекеттерде
кең тараған және аграрлық секторларда кең қолданатын А.В.Чаяновтың,
Н.Д.Кондратьевтің, Н.А.Рыбниковтың, Н.П.Макарованың, А.Н.Челищеваның
еңбектері жатады.
Жалпы түрде кооперацияға өзінің шаруашылық қызығушылығын іске асы ру
үшін және жалпы мақсаттарға жету үшін ресурстарын үлестік негізде еркін
біріктіретін барлық жеке және заңды тұлғалар кіреді.
Кооперативтік қозғалыстың алғашқы кезеңінде кооперативтерге әрқай сысы
жеке және бірге мақсатқа жету үшін біріксе, нарықтық экономикада коо
перативтер қызметі бизнес нысанына айналады, кәсіпкерлік мінезге ие болады.
Жалпы пайда немесе қызығушылықты қанағаттандыратын мақсат нақты
экономикалық пайдаға, яғни нарықтық шаруашылықта нақты қабылдана тын
мақсатқа – неғұрлым көп пайда табуға – айналады. Өзге жағдайда коопера тив
нарықтық бәсеке сферасына, яғни жалпы нарықтық қатынастарға кірмейді.
К.Маркс социализм кезінде келесі сөздерді айтқан: Кооперациялық ең
бек жалпы ұлттық масштабта және жалпы ұлттық қорлармен даму керек.
Кооперация мақсаттары мен міндеттері барлық жерде бірқалыпты: қыз мет
көрсету және өз мүшелерінің құқықтарын қорғау, олардың қызығушы лықтарын
қанағаттандыру, кооперативтік принциптерді еске алып жалпы эконо микалық
заңдармен және қоғам дамуының қозғаушы күштерімен сәйкес. Ең бі рінші
кооперативтік ұйымдар өзара кооперацияға, бірге иемденуге, еңбектің жә не
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру бұлақтары ның
теңдігіне негізделген коммунистік теңдік ұйым үшін құралдарды жинақ тауға
ұмтылған.
Р.Оуэн бұл кооперативтердің уақытша жетістіктерін қарап, асығыс қоры
тындылар жасаған: темір ақша керек еместігі сияқты тауар өндірушілер және
тұтынушылар арасындағы қатынастағы делдардар және сатушылар керек емес,
яғни нарықтық қатынастар да керек жоқ деген. Оған қарамастан саудаға бағ
ытталған саудалық қызмет қоғамдағы барлық экономикалық қатынастар жүйесінің
тұрақтылығы себебі болып табылады.
Кооперативтік қозғалыстың отаны болып Батыс Еуропа табылады. ХІХ ғ.
ортасында Батыс-Еуропалық мемлкеттерде өнеркәсіптің дамуымен байланысты
және қалалық тұрғындар санының өсуіне байланысты ауыл шаруашылық өнім
деріне деген сұраныс өсті. Еуропалық континентте бірінші ауыл шаруашылық
кредиттік кооперацияны құруға ХІХ ғ. 30 Ж. ортасындаШвеция оңтүстігінде
ипотекалық ұйым нысанында несиелік серіктестік. Ауыл шаруашылық несиелік
кооперация Германияда ең кең тараған, бұл қозғалысты еңдірген Ф. Райфайзен.
Нарыққа өнімнің және өндіріс құралдарының еркін шығуы және кең
қажеттілігі өткен ғасырдың соңғы 10-жылдығында ауыл шаруашылық өткізім және
қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылуына әкелді, әсіресе Скандинавияда.
1880 ж. Швецияда ең бірінші сүт кооперативі ашылды (сары майды ағылшын
нарығына шығару), екі жылдан кейін – Данияда ашылды. 1887 ж. Данияда
Еуропалық континеттегі ең бірінші шошқа сою кооперативі ашылды. Шошқа еті
бірінші күннен бастап сол ғасырдағы ең көлемді нарыққа.
ХІХ ғ. 80-90 жж. Кооперативтік ұйымдар континенттің барлық мемле
кеттерінде тез тараған. ХХ ғ. басында сүт кооперативтері дами бастады. 1884
ж. Францияда бірінші ауыл шаруашылық синдикаттарын құру сатып алушы – қыз
мет көрсетуші кооперативтердің тұрақты дамуына әкеледі.
Кооперация бұл әріптестік және көптеген ұйымдастырушылық форма ар
қылы іске асырылатынын көрсетеді. Ауылшаруашылық кооперативтердің құ рылымы
мен әрекеттері Ауылшаруашылық кооперация туралы Заңға сәйкес
анықталады. Ауылшаруашылық кооперация – бұл әр түрлі ауылшаруашылық
кооперативтері және олардың одақтары, өздерінің экономикалық және басқа да
сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық тауар өндіру
шілерден құрылған жүйесі. Ауылшаруашылық кооператив ұйымдық-құқықтық
формадағы шаруашылықты еңгізуді көрсетеді. Бұл ұйым ауыл шаруашылық тауар
өндірушілердің бірігіп өндіру үшін немесе басқада шаруашылық әрекет терге
құрылған. Ауылшаруашылық кооперативтің басқа кооперативтерден ерекшелігі,
оның ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен құрылымда Ауыл шаруашылық
тауар өндірушілер түсінігі негізінен кооперативті ауыл шаруа шылық
статусына жатқызатын және жалпы өндірілетін өнім көлемін құрайтын ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіретін Заңды және жеке тұлғалар болып та былады.
Ауылшаруашылық кооператив келесі қағидалар негізінде құрылып, қызмет етеді:
- қатысушылар еркіндігі;
- кооператив қатысушылары үшін экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету
және өзара көмек;
- кооперативтің пайдасы мен шығындарын мүшелері арасында олардың жеке
еңбекке қатысуы есебіне немесе кооперативтің шаруашылық қызметтке
қатысуына қарай бөлуі;
- кооператив мүшелері болып табылмайтын тұлғаларды шаруашылық қызметтері
қатысуларын қысқарту;
- кооператив мүшелерінің қауымдасқан үлестік жарналарын және мүшелердің
қосымша үлестік жарналары бойынша дивидендтерді қысқарту;
- кооперативтің әрекетін демократиялық басталымда басқару (бір мүше бір
дауыс);
- кооперативтің іс-әрекеті туралы ақпараттық барлық мүшелеріне
ашықтығы.
Бұл қағидалар кооперацияның даму тарихының 150 жыл бұрын әлемдік
тәжірибеде шығарылған болатын.
Кооператив мүшелері негізгі және қауымдастық болып бөлінеді коопе
ративтің негізгі мүшелері – кооперативке үлестік жарна салған және дауыс
бе руге құқылы заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің қауымдастық
мү шелері – үлестік жарна салған, дивиденд алатын, дауыс беруге құқығы
жоқ заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің негізгі мүшелері
кооператив тік төлемдер алады - мүшелері арасында жеке еңбекке
қатысуымен немесе кооперативтің шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кооператив мүше лерінің қосымша жарна бойынша төленетін пайда бөлігі.
Сонымен қатар, өнді рістік кооператив мүшелері, кооператив табыстарына
және оның жеке еңбекке қатысуына қарай жалақы алады.
Үлестік жарналардың үш түрі бар:
• міндетті
• қосымша
• қауымдасқан қатысушылар.
Міндетті үлестік жарна кооператив мүшелеріне міндетті тәртіпте дауыс
беруге және шаруашылық қызметке қатысуға құқық береді. Қосымша үлестік
жарна кооператив мүшелерінің таңдауы бойынша міндетті үстеме жарна береді.
Қауымдасқан үлестік жарна мөлшері кооператив жарғысына сәйкес қауымдас
қан мүшелері келесілген, оның бақыланатын кең есімен бекітілген келісім-
шарт негізінде анықталады.
Ауыл шаруашылық кооперативтің өндірістік және тұтынушылық форма сы
бар. Ауыл шаруашылық кооперативі ауылшаруашылық өнімдердің өндірі сі,
қайта өнделуге және өткізілуі бойынша өз еркіндік қызмет үшін және де
кооператив мүшелерінің жеке еңбек қатысуына негізделген заңмен тыйым са
лынбаған өзге де қызметтерді орындау үшін азаматтар құрады, ал заңды
тұлға лар тек кооперативтің қауымдасқан мүшелері ғана бола алады. Өзге
ерекше ліктері өндірістік кооператив мүшелерінің өз қызметіндегі жеке
еңбек қаты суы болып табылады.
Өндірістік кооператив – бұл қызметінің негізгі мақсаты пайда табуды
көздейтін коммерциялық ұйым болып табылады. Өндірістік кооперативтің ке
лесідей түрлері болады: ауыл шаруашылық немесе балық аулау картель (кол
хоз), кооперативті шаруашылық (коопхоз). Ауыл шаруашылық картель (кол
хоз) ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндіру және өткізу үшін азаматтар
дың еркінді мүлікті үлестік жарналарын ақша қаражаттары, жер учаскелері,
жерлік және мүліктік үлестері және азаматтардың басқа да мүліктері
түрінде қосып, өндіріс бойынша өз еркімен қызмет ету үшін құрылады.
Коопхоз шаруа (фермер) қожалықтарының және (немесе) азаматтардың
басшыларымен құрылды. Олар өзара мал шаруашылық өнімдерін өндіру, жер жырту
және басқа да ауыл шаруашылық өнімдермен байланысты жеке шаруа шылық
жүргізеді.
Өндірістік кооператив мүшелері 5 адамнан кем болмауы керек. Басқа жағ
дайда оны жоюға тура келеді. Ауыл шаруашылық тұтынушылық кооперативтің
шаруашылық қызметі міндетті қатысу бойынша азаматтар және заңды тұлғалар
құрады. Кооперативтің шаруашылық қызметіне қатысуы кооператив мүшелері
өнімді шикізатты жеткізуді көздейді. Тұтынушылық кооператив - бұл ком
мерциялық емес ұйым. Олар қызметіне қарай бөлінеді: қайта оңдіруші,
өткізуші жинақтаушы, несиелік және т.б. Тұтынушылық кооператив құрамында
кем дегенде екі заңды тұлға немесе бес азамат кірсе ғана ол кооператив
болып танылады. Осыған байланысты заңды тұлға жалпы жиналыста шешім
қабылдауда бір дауыс беруге құқылы кооператив мүшесі болып табылады.
2. Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері
Территориялық өзгерістерге қарамастан жүз жылдық тарихы бар
кооперацияның дамуын да бірнеше кезеңдерге бөлуге болады, олардың әрқай
сысы өзіндік белгілерімен ерекшелінеді.
Кооперативті қызметтің алғашқы даму кезеңі әр елде ХІХ ғасырдың ая
ғында алғашқы кооперациялық пайда болуымен байланысты. Бұл кооперативті
ұйымдықтың қалыптасуы кезеңі, алғашқы қоғамдардың құрылуымен құлды рауы,
олардың принциптерінің тәжірибеде қалыптасуы мен тексерілуі, мәселе лерді
шешудегі алғашқы қадамдар, әр елдерде идеологтардың, қозғалыстарды
ұйымдастырудың және ұйымдастырудың аттарының шығу кезеңі болатын.
ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасыр ауыл шаруашылық кооперативтің дамуы ның 2-
ші кезеңін қамтиды. Бұл онжылдыққа кооперативті қозғалыстың процесі тән.
Мемлекеттік кооперативтік бірлестіктер несиелендіру саласында ғана емес
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндіру сала
ларында маңызды орын алады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін алғаш қы
кооперативті кәсіпорындар жұмыс істей бастады. ХХ ғасыр басында коопе
ративтер әлемдік азық – түлік рыногына кірді, онда маңызды рөлге ие болды.
1896 жылы халықаралық кооперативті альянстың қалыптасуымен тәжірибе алмасу
және халықаралық кооперативті серіктестіктің дамуына әсерін тигізді.
Көптеген елдерде кооперативті заңдар қалыптасуда, әртүрлі деңгейде жә
не қызмет бағыттарына қарай алғашқы мысал ережелер пайда болды. Соғыс тан
кейінгі кезеңде ауыл шаруашылық даму процесіне әлемдік экономикадағы 1929 –
1933 жылдардың кризистің барлық звеноларға әсер етуі және көптеген
елдердегі мемлекеттің белсенді қолдауымен байланысты. 30 жылдардың 1-ші
жартысында мемлекеттерде ауыл шаруашылық кооперациялардың ұлттық
ұйымдастыру орталықтары құрылды. Скандинавия елдерінде, Голландияда.
Германиядағы сүт шаруашылығы саласында, 30 жылдар аяғына қарай Францияда
дәнді-дақыл кооперативтері тұтыну нарығында алдыңғы орындарды алған.
Жекелеген елдерде бұл кезеңде кооперативтердің қызметін әртүрлі деңгейде
реттейтін ережелер унификациясы жүрді.
Фермерлік кооперативтердің дамуының келесі маңызды кезеңі 50 жылдар
ортасынан 70 жылдар аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Ғылыми техникалық
процесстердің әсерінен кооперативтердің модернизациясы жүргізілді. Осы
кезеңмен қатар кооперативті ұйымдарды қайта ұйымдастыру жүргізілді, яғни
алғашқы ұсақ кооперативті қозғалыстар бірігіп үлкен кооперативтік салалар
және аймақтық жоба негізінде құрылды. 70 жылдар ортасынан фермерлік
кооперацияның дамуының жаңа кезеңі басталады. Бәсекелестік күшейе түсті.
Жеңіске жетудің алғашқы шарты болып модернизацияланған бөлімдерде жаңа
технологияларды пайдалану және инвестиция тарту шаралары жатады. Капиталдық
орталықтандырылуы және теңдігі шешуші маңызға ие.
Кооперативті компаниялардан акционерлік принципке көшу тенденциясы
жоғарлады, бұл нарық коньюнктурасының талаптарына едәуір жеңіл. Коопе
ративті қозғалыстарды мемлекеттік реттеу деңгейінде жоғарланды, қызметте
қаржыландыру мен басқа да ұйымдастырушылық формаларын заң жүзінде рет теу
жүргізу қатаңдатылды.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің вертикальды типі жанұялық фер мерлік
шаруашылықтан жеке функциялау жолымен ірі масштабта ажырауы. Сәйкесінше,
фермерлерге әртүрлі қызмет көрсететін кооперативтер пайда бо лады. Алғашқы
және қазіргі таңда кең танымал фермерлік кооператив жеке кооператив болып
табылады, фермерлік өнімдерді ұжымдық өндіруді қамта масыз етеді. Нарықтық
экономикалық қиыншылықтары өндіру қиындығын ту ғызады. Үлкен көтерме сатушы
нарық артықшылықтарға ие, себебі ол да үлкен көлемде және бөлшек партиямен
сату, орау, бөлшектеу және сақтауға, сонымен қатар сату маркасын пайдалану,
жарнамаға және т.б. мүмкіндіктері бар. Жанұя лық фермерлер кооператив құра
отырып ауыл шаруашылық өнімдер нары ғындағы делдалдармен бәсекеге түседі.
Шикізатты сатуға қарағанда қайта өңделген өнімді сату тиімдірек, ал бір
шаруашылық шеңберінде эффективтті қайта өндіруді жүзеге асыру қиынырақ,
кооператив өнім өндіру қайта өнді румен толықтырылады.
Кооперативтың басқа түрлері фермерлерді өндіріске қажетті ресурстарын
қамтамасыз етеді – ауыл шаруашылық техника, тыңайтқыш, тұқым, қоректер,
жанар–жағар май және т.б. Бұл кооперативтер қамтамасыз етуші кооперативтер
деп аталады. Олар фермерлерге үйге қажетті жабдықтар, баққа және бакалея
лық тауарлармен қамтамасыз ете алады. Бұл кооперативтің негізгі функциясы
фермерлерге тиімді бағамен ресурстардың тұрақты жеткізілуін қамтамасыз ету.
Кейде бұндай кооператив фермерлік тапсырысын сатып алумен шектелмейді,
ресурстарды өндіретін өз зауыдтары болады.
Фермерлік кооперативтің 3 – ші түрі бар. Бұл сервистік кооперативтер.
Олар фермерлік шаруашылықтарға әртүрлі өндірістік қызметтер көрсетеді.
Мысалы: ирригация, электрофикация немесе ауылдық жерлерде телефон орна ту.
Ең алдымен кооперативті форманың АҚ, кооперацияларының ұқсастығы көз ге
түседі. Қай жағдайда болмасын кооперациялаудың басшылары болып мен шік
иелерінің коллективі табылады, басқару ұжымдылық шешім негізінде жүзе ге
асырылады, алған табыстар қатысушылар арасында бөлінеді. Екі формада да
мыған экономикада кеңінен тараған, еңбек, капитал нарықтарына қатысады, бас
қа өндірістік факторлар экономикалық пайданы көздейді, өз кооперациясының
эффективті дамуына тырысады. Кооперацияның екі типінде бизнес
структураларының технологиялары, операция типтері біркелкі болуы мүмкін.
Соған қарамастан бұл формалар бір – бірінен ерекшелінеді, және олардың өзге
шіліктері кооперациялардың рентабельділігі ұйымдастыруашылардың өнді рістік
форманың спецификасы ретінде кооперацияларды ерекшелейді.
Кооперациялардың негізгі ерекшелігі бастапқы мақсатты құру және функ
циялау. Кооперация үшін негізгі мақсат – кооперациялардың жоғары та
быстылық қызмет етуін қамтамасыз ету және оған не, қайда, қалай өндірі
летініне маңызды емес. Кооператив қатысушыларының табысын сақтау және кө
бейту үшін құрылады. Кооператив мүшелеріне қажетті бизнесті керекті сферада
сақтап қалу үшін практикада кооператив құрылымының негізгі принциптері
негізінде жасалған.
Корпорацияда акционерлер дивиденд алады және олардың көбеюінде
мүдделі, және акциялардың бағасының өсуінде де. Егер май өндіру пайдасыз
болса, онда фирманың ішкі құрылымындағы ірі инвестор тобы өз дауыстарын
пайдалана отырып зауыттың қызмет аясын өзгертуі мүмкін. Көптеген меншік –
фермерлерге бұл шешім пайдасыз болып табылады, себебі капиталдағы олар дың
үлесі мардымсыз, ал негізгісі май зауыты нарыққа кіруді қамтамассыз ете ді.
Бірақ коорпорация шенберінде олар бұндай шешімді қабылдауды әсер ете ал
майды. Екінші жағдайда кооператив мүшеліктерінің дивидентті аса көп емес жә
не олар шешім қабылдауға белгілі бір әсер ете алмайды. Дауыс беру пайлық
емес мүшелік арқылы беріледі, сәйкесінше кооперативтегі ішкі қызығушы топ
тардың басқа мүшелердің қызығушылығынан өзгешеленеді, яғни өндіріс тиім сіз
болған жағдайда, бизнес сүтті қайта өңдеу сферасында өз мүшелерінің қызы
ғушылығын қамтамасыз ету үшін сақталады. Корпорациямен салыстырғанда
кооператив салынған капиталды ақтамай инвесторлардан жетіспеушілігіне ұшы
райды (кесте 1).
Кооператив - өндірісті ұйымдастырудың аса жылжымайтын формасы, ры
ноктағы өзгеріске баяу бейімделеді. Бірақта тек осы форма фермерлерге, ұсақ
және рынокқа басынан шектелгендерге жалпы экономикалық жүйеге кіруге
мүмкіндік туғызады. Кооператив типтерінің арасында ерекшеліктер де бар.
Ауыл шаруашылығында кооператив түрлерінің ішінде кең танымалы тұтыну шылық
кооператив болып табылады. Егер ауыл шаруашылығы кооператив өнді рушілерді
біріктірсе, тұтынушылық кооперативтерде өз қажетіліктерін қанағат тандыру
үшін тұтынушылар бірігеді.
Ауыл шаруашылығы кооперативтернің негізгі мақсаты аз мүшелері үшін
тиімді жағдайлар туғызу, оған өз өнімдерінің жоғарғы бағалары да кіреді.
Тұтынушылардың кооперативтің мақсаты өз пай иелеріне ең тиімді, яғни арзан
тауарлар мен қызмет көрсетуді алуға көмектесу.
Меншіктің көп түрлі формаларына сай келетін шаруашылықтар олардың
нақты табиғи, экономикалық, әлеуметтік, халықтың демографиялық дәстүрле
рінде эффективтілігі есебінен жетіледі. Ауыл шаруашылық коперацияның мүм
кіндіктерін ескере отырып, нарықтық жағдайларда ауыл шаруашылық жұмыс
шылардың тұрғылықты жағдайын, жұмыс орнын, шектеулілігін, олардың қыз мет
ету сферасын ескеру керек. Бір жүйені жаңалау үшін, мемлекеттік меншік
негізінде, негізгісі нарықтық принциптерге сүйене отырып жедел нәтижелерге
жетуге сенуге болмайды. Аграрлы сектордағы жаңа тауар өндірушілер қоғам дық
негізде пайда болып, олар нарықты өзі және меншігіне қарым – қатынасын
толық реформаламай бейімделе алмайды. Меншіктің және шаруашылықтың
мемлекеттіктен қоғамдық формаға ауысуына мыналар себеп болады:
1–ден өндіргіштік күштердің жаңа жағдайы және дамуы, материалдық– тех
никалық базаның болуы, үлкен формадағы шаруашылықтарға есептелінген
әлеуметттік инфрақұрылымдар;
2–ден мұндай көзқарас коперацияның ішкі шаруашылық жағдайына әсер етпей бір
формадан екіншіге жеңіл, біртіндеп ауысуына әсер етеді;
3–ден әрбір мүшесінің белгілі көлемдегі үлесі арқылы ұжымдық коопера цияның
қалыптасуы ауыл шаруашылық өндіруші кооперацияларды құру негізгі болып
табылады және басқа ұжымдық кооперациялар құрымынан жеке фор мадағы меншік
түрлерінің бөлінуі.
Көптеген экономикалық дамыған елдерде ауыл шаруашылық коопера тивтері
шаруашылық қызметтердің түрлі жақтарын қамтиды. Қазіргі ауыл шаруашылық
кооперативтерінің құрылымында өнімді өткізу мен өндіру бойын ша, қамтамасыз
ету бойынша, несиелеу, өндірістік қызмет көрсету және өнді рістік
кооперативтер бойынша кооперациялардың бірлестіктерін ерекшелеуге болады.
Әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және т.б. түрлері бойынша
фермерлік кооперациялардың ролі ерекше. Көптеген экономикасы дамыған
елдерде кооперациялық қызмет сферасына әсіресе маңызды тамақ өнімдері, оның
ішінде сүтті өңдеу, маңызды бөлігі кіреді. Ет, астық, көкеніспен жеміс,
қант өндірсе, спирт өңдеу кооперативтерінде жоғары үлестері бар.
3. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
Кооперативті қызметтің екінші көлемі бойынша бағытты фермерлік коо
перативтерді көтерме баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ету болып табылады. Кооперативтік қызмет
тің қамтамыасыз ету негізін минералдық тыңайтқыштар мен тұқымдар құрады.
Фермерлерді кооперативтік қамтамасыз етуде өндірістік құралдар, оның ішіңде
ауыл шаруашылық техника мен жанар май жатады. Фермерді өнімді өткізу және
өндіріс құралдарын иеленумен байланысты қиындықтар фермерлік өңдеудің
эффективті жадайындағы, нәтиже экономикасының аграрлық секто рына тәуелді.
Фермерлік кооперацияның қызметі экономикасы дамыған елдерде арнайы
кооперативтік және ауыл шаруашылық жалпы адамзаттың нормативтерінің бірігуі
ұйымдық-құқықтық формасы ретінде кәсіптікті реттейді. Соңғысы негіз гі
құжаттық мазмұнына әрбір кооперацияның құрылымдық қызметін реттеуге
принципиалды талаптардан тұрады. Кооперацияның заңнамалық негізіне коо
перативтік демократиялар БҰҰ бас ассамблеясы мақұлдаған, халықаралық ең
бекті ұйымдастырудан тұратын халықаралық кооперативтер альянсымен жасал ған
принциптерді қамтиды.
Заңнамаға сәйкес баптарда әрбір нақты кооператив қызметінің мақсат
тары, ондағы қатысушылар тәртібі, қатыстықтың міндеттері мен құқықтары,
пайлық капиталдарды құру принциптері, шығыстар мен кірістерді орналастыру,
басқару және бақылау органдарының ережелері мен құрылымдары анықталған.
Кооперативтіқ заңнама негізінде кооперативтің және мемлекеттік органдарға
сай келетін әрбір елде әдетте бірінші кооперативтерін орталық ассоциация
үшін арнайы баптар жасалады. Заңнамаға сәйкес кооперативтер қоғам сияқты
мақ саты - өнімді өткізу, ауыл шаруашылық қызметтер ұсыну, қамтамасыз ету
бо йынша ұйымдық-ұжымдық қызметтер жолымен өздерінің қатысушылық эко
номикалық хал-ахуалын жақсартты.
Ұйымдастырушылық – құқықтық формадағы ұжымдық кооперативтерде
өндірістік кооперативтер маңызды орын алады, әсіресе ауыл шаруашылық өнді
ріс саласында. Мемлекеттендірілгеннен кейін административті – шаруашылық
жүйесі жағдайында нақты уақытта құрылым бойынша шаруашылықта эконо микалық
принциппен басқару қайта қолға алынды. Бұл ұйымдастырушылық – құқықтық
форманың мәні, ол ұйымға азаматтың ерікті түрде ұйымдық және экономикалық
бірігуін білдіреді, ортақ өндірістік қызмет атқару үшін бірігулер, олардың
өздерінің жеке еңбектік қатысуымен негізделеді. Өндірістік коопе
ративтердің ұйымдастырушылық негізгі мүшелік болып табылады. Кооператив
мүшелерінің саны 5-тен аспауы керек.
Кооператив мүлкі кооператив мүшелерінің пай үлесі негізінде қалып
тасады. Мүлік құрамында бөлінбейтін корлар ерекшеленеді, олар кооператив
уставы негіздегі белгілі мақсаттарға пайдаланады. Кооперативтердің жоғарғы
басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады. Коопе
ративтердің атқарушы органы – басқарма 50 - ден астам мүшесі бар кооператив
терде басқарушылар тобы құрылуы мүмкін, олар атқарушы органдарының қыз
метін бақылауды жүзеге асырады. Ұйымдастырушылық-құқықтық шаруашы лық
қызметінің негізгі мінездемесі кооперативтің барлық мүшелерінің еңбеке
қатысуы және табысты еңбекке қатысу бойынша бөлу болып табылады. Коопе
ратив жойылғаннан кейін мүлікті бөлу осыған негізделеді. Соған сәйкес жаңа
заңнама кооперативті кооперацияға қатаң талаптар қоймайды, оларға өз қыз
метіне байланысты сұрақтарды кооператив мүшелері арасында шешуге жағдай
жасайды. Өндірістік кооператив мүшелеріне қызметтері бойынша міндеттеме лер
жүктеледі.
Нақты жағдайда қызмет ететін заңнамаға жалпы жағдайлар ұйымдасты
рушылық – құықықтық форманың ерекшеліктерін ашпайды. Бұрынғы коопера циялар
басынан кешірген деформация және оның қызметтеріне жаңа талпыныс тар,
нарықтық экономикаға көшумен анықталады, олар бұл формадаға құқық тық
базаның тұрақсыздығын көрсетеді. Сол себепті кооперацияға байланысты
заңдарды жобалауда жаңа даму деңгейін ескеру өте қажет және бірінші кезекте
маңызды. Нарық жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорынның экономикалық
қатынастары тауар – ақша қатынастары өндіріс нәтижелерін иелену, қолдану,
қабылдау бойынша өндіріс құралдарына меншіктеу формасының функцио
налдануымен анықталады. Сондықтанда өндіріс құралдарына ұжымдық және
мемлекеттік жеке меншік формасында ішкі шаруашылық экономикалық өзара
қатынастар әртүрлі болады.
Ауыл шаруашылық ұйымдастырушылық негізді қатынасушылар арасын да
пайларды бөлу, өндіріс, өнім, табыс құралдарына ұжымды –іскерлік мен шікті
құрайды. Совхоз, колхоздар беделінің өзгеруі кезінде кооперативтық
кәсіпорындарының ішкі шаруашылық құрылымын өзгерту, өндіріске және табыс,
өнімге меншік ретінде жұмысшының қалыптасуы әсер ететін бөлім шелер
арасында экономикалық қатынастарының жаңа үлгілерін енгізу керек.
Жаңа ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарға негізінде ауыл
шаруашылық өндірістік кооперативтерде өнім мен қызметі, сату – сатып алу
жатыр. Олар шаруашылық есептерді табыстарды құру мен бөлудегі құқық тарды,
өндірісті ұйымдастыруда, өндірісті және әлеуметтік дамуға қорлардың
орталықтануына, қалдық принципі бойынша жұмысшы жалақы қорын құру, өнім
көлемі бойынша келісілген міндеттердің орындалуынан кейін өзінің өні мін
өндеуге, салықтан төлеуге негізделеді. Ауыл шаруашылық өндіріс коопера
тивтерде қызығушылықтар бір тұтастығы олардың өндіріс бөлімшелерімен
мыналар есебінен жетуге болады:
- ревизиялық ұжымдық бақылау және кәсіпорындарының жалпы ұйымдас
тырулуы;
- өндіріс дамуы қорының орталықтануын құру;
- қызмет көрсету бөлімшелерінде және ішкі шаруашылық мамандырылған
кәсіпорындарында қалыптасқан рационалды орындалу;
- қаржы – есептік орталықтың құрылуы;
- кәсіпорындарының әлеуметтік – экономикалық дамуының сыныпталуы,
өндіріс және әлеуметтік саланың дамуы бойынша негізгі сұрақтарды
координациалау;
- өндіріс құралдарының жұмысшыларының пайларының жылдық өнімін анықтау,
дивиденттердің пайларға төленуі;
- кәсіпорын жұмысшылары мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды
ұйымдастыру.
Ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінде өндірістік және қызмет
көрсету бөлімшелері келесі құқықтарға ие:
- жоғарғы келісімді өніммен қарауы бойынша қолдануға, сонымен бірге
басқару шешіміне сай кәсіпорын резервтері мен қорларын құруға;
- қәсіпорын қорына материалдық шығындарды толтыру мен төлеуден кейін
пайда болатын шаруашылық есеп табыстарын жұмсауға;
- жалақының бір бөлігін жұмысшыларға натуралды төлем мен төлеуге.
Барлық жұмысшы – иелерге пайларға куәліктер беріледі, бухгалтерияда
оларға жеке шот немесе есептік шотттар ашылады.
Меншіктің ұжымдық – іскерлік иелері кәсіпорынды басқаруда, басқаруды
таңдауға, өзінің пайларына дивиденттер алуға, жарғыға сай өздерінің
пайларын сату немесе сатып алуға құқылы. Ішкі шаруашылық экономикалық
қатынас тардың өткізу тәртібі кооперативті басқару мен құрылымдық
бөлімшелер келісімдерде бейнеленеді. Келісім, барлық шаруашылық – құқықтық
қатынас тарды реттейтін құқықтық және экономикалық құжат болып табылады.
Оның жасалуы кезінде конфликттік жағдайлардан аулақ болу үшін формализімді
ескеру керек емес. Ішкі шаруашылық бөлімшенің келісімі ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтерін басқарумен келесі сұрақтарды қарастыру керек:
- өндірістік, әлеуметтік арналымы бойынша обьектілер тізімін;
- ұжым ұсынысы мен басқару тапсырысы негізінде өнімді өндіру көлемі мен
ассортиментін;
- өткізу бағалары еркін, нарықтық, ішкі шаруашылықтық айналым үшін
келісілген бағалар, инфляция есебінен түзету мен оларды есептеу
механизмін;
- өндіріс ресурстарын толтыру көздері мен көлемдерін;
- кооперативтік орталықтанған қорларына, бюджетке нормативтік есептерді
өндірістік және әлеуметтік даму, дивиденттер, резервтер және т.б;
- экономикалық жауапкершілікті қамтамасыз ету механизмін;
- оқыту, кеңес беру үшін төлемдер;
- келісімнің бөлек жағдайларды өзгерту тәртібі, дауларды шешу.
Өндірістік қатынастарды қайта құру жүйесінде маңызды орынды табыстарды
құру мен бөлу алады, ол өндірістердің жылдамдығына белсенді әсер етуін
көрсетеді.
Табыстарды бөлу бәсеңділік жүйесінің өзі ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерінен кәсіпорынмен алғашқы бөлімшелер арасындағы міндеттерді
бөлу деңгейімен анықталады. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер
табыстары өткізілген өнім үшін түсім арқылы құрылады, оның эффектерінің
басты көрсеткіштері болып кооператив деңгейіндегі түсім болады және ол
келесі тәртіпке орналасу қажет:
- салық және міндетті төлемдерді бюджетке төлеу;
- резервтік қор 10 пайыз дейін;
- материалдық марапаттау қоры;
- өндірістік және әлеуметтік даму;
- кооператив мүшелерінің қосымша пайларына дивидентерді төлеу;
- еңбек өндірістеріне қатысатын кооператив қатысушыларына кооперативті
төлемдер.
Түсімді бөлу пропорциясы ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтің
жалпы жиналысымен орнатылады. Өндіріс жағдайына тәуелді еңбекті төлеу
тәртібі мен ауыл шаруашылық кооперативтер қатысушылары дивиденттерді төлеу
өзгереді, олар ағымдық еңбек нәтижесінде және иелер ретінде қорытын ды
кооператив нәтижесінде, оның одан әрі дамуында қызығушылықтары бар. Ауыл
шаруашылық өндіріс кооперативтер қатысушыларға жоғарғы қызығу шылықтары
еңбек өнімділігінде, кооперативте метериалдық марапаттау қоры құрылады және
ол ауыл шаруашылық премиялау жүйесінде қабылдануы бойынша есептелінеді.
Өндіріспен әлеуметтік дамуға бағытталған табыстар мөлшеріне ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтернің капиталы жоғарлайды және орнатылады, өсімдік пай
ретінде кооперация қатысушылары арасында бөлінеді. Өсімдік қорды мақсатты
түрде табыстарды құрушылар мен тауар өндірушілер ретінде кооперация
қатысушылары арасында қолданылуы жөн.
Табыстан дивидентер төлеу, міндетті қосымша пайларға қаражаттар бөлі
неді. Табыстың қалған бөлігі жеке еңбек өндірісіне қатысатын кооперация
қаты сушыларына кооперативті төлемдерге кетеді. Кооперацияға қатысты
пайдасы, шаруашылық кооперация қызметіне қатысу деңгейімен байланысты.
Қалған табыстарды бөлу жоспарында келесі мысалы құрылымды ұсынамыз; 50 – 60
пайыз өндіріспен әлеуметтік даму қорына, 5 – 10 пайыз резервтік қорға, 5 –
10 пайыз материалдық марапаттау қорына, 15 – 20 пайыз бөлімшелер қатысу
шыларына пайлары мен дивиденттеріне, 10 пайызға дейін кооперация төлем
деріне, 10 пайыз ассоциацияланған кооперация қатысушыларының дивидент
теріне.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастыр
ушылық-өндірістік құрылымы
Басқару – адамдардың кәсіптік қызметі. Бұл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасын берейік. Басқару – бұл ұжымдағы адамға және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекет ке
билік ету қажеттігін көрсетеді.
Әр түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан түрлі
лігіне қарамастан, Д.Н. Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне бірша
ма жалпылама анықтама береді. Басқару процесі – бұл шешімді шығаруды,
қабылдауды, қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділік пен
жүзеге асыру.
Яғни өндірістік кооперативті басқаруға келетін болсақ, өндірістік коо
перативті басқарудың жоғары органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып
табылады. Өндірістік кооперативте кооперативтің атқарушы органдары ның
қызметіне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесі құрылуы мүмкін.
Қадағалау кеңесінің мүшелерінің өндірістік кооператив атынан әрекет жасауға
құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы кооперативтің атқарушы
органдары болып табылады. Олар кооператив қызметіне күнделікті басшылықты
жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен кооператив мүше лерінің жалпы
жиналысына есеп береді. Тек кооператив мүшелері ғана қадаға лау кеңесі мен
өндірістік кооператив басқармасының мүшесі бола алады. Коо ператив мүшесі
бір мезгілде қадағалау кеңесінің мүшесі және басқарма мүшесі бола алмайды.
Өндірістік кооперативті басқару органдарының құзыреті, сон дай-ақ олардың
шешім қабылдау және кооператив (мүшелерінің) атынан әре кет ету тәртібі заң
құжаттары мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыре тіне
мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олар
дың мүшелерін кері шақырып алу;
3) кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
4) кооперативтің қаржы есебін бекіту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативті қайта құру мен шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретіне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелерді шешуді де жатқызуы мүмкін. Жалпы жина лыстың
немесе кооперативтің қадағалау кеңесінің ерекше құзыретіне жатқы зылған
мәселелерді олардың кооперативтің атқарушы органдарының шешуіне бере
алмайды. Жалпы жиналыс шешімдер қабылдаған кезде кооператив мүше сінің бір
даусы болады. Өндірістік кооператив өз қызметін құрылтай шарты мен жарғының
негізінде жүзеге асырады. Өндірістік кооперативтің ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылатын шағын кәсіпкерлік субъектілері өз қызметін Қазақстан
Республикасының Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге
асыра алады.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің пайда болу процестерінде мемле
кеттердің кооперативтік саясатымен белсенді қолдау тапса онда ол аграрлық
құрылымда өзінің доминантталатын жағдайды иеленеді. Бұл пайда болудың
бастапқы кезеңінің спецификасы мынада, әлеуметтік экономикалық жағдай
лардың құрылуына байланысты ұзақ уақыт бойы колхоздар мен совхоздар түрінде
шаруашылық формаларының ұзақ уақыт бойы олардың негізінде өндірістік
кооперативтерді құру, ең алдымен мүліктік және жер пайларының иелерінің
еркін түрде бірлесуі түрінде болуы мүмкін. Бұл объективті техни каның
экономикалық психоз әлеуметтік сипаттамасымен түсіндіріледі.
1. Қазіргі заман ауыл шаруашылық техникасы ірі жер аудандарына және
өндірістің ірі обьектісіне негізделген, ол материалдарының техникалық
базаны әсерлі түрде, фермерлік колхоздарда олардың қолданылуы үшін
ауыл шаруашылық техниканың жиынтығы жоқ болуына қарамастан рационалды
түзетуге мүмкіндік береді.
2. Жоғары квалификациялы кадрлардың қажет саласының болмауы, олардың
өзінде менеджер, агроном, механизаторды үйлестіре отырып өзіндік
шартты жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Колхоздық, совхоздық тәжірибе жұмысшыда ерікті шешім қабылдау,
бұйрықсыз жұмыс істеу әдетін қолдану қарқынымен тудырды, сондықтанда
жұмысшылардың негізгі үлесі өзіндік пайды талап етуге өзіндік шарттары
құруға асықпайды.
Ауыл шаруашылық өндіруші кооператив – жер үлесін және өзгеде мүлік тер
ие мүшелерінің бірігуі, мал шаруашылығы мен жер өңдеуден бастап, мал дың
жеке түрлерін өсіруге мамандануға дейін жүзеге асады. Үлкен совхоздар,
колхоздар, ұжымдық кооперативтер өзінің қалыптасқан байланыстарын сақтау
үшін, қоғамдық өндірістік және әлеуметтік инфратруктураны рационалды
қолдану үшін өндіруші кооперативке ауыстырылды. Мұндай қайта ұйымдас тыру
нәтижесінде бұрын қызмет еткен бөлімдер, бригадалар, мал шаруашылық
коллективі, жөндеу шеберханалары, автопарктен т.б. бөлімшелер сақталады.
Олардың шаруашылық жеке даралылығы бар, өздерінің алғашқы қызметтерін
шаруашылық есепке ғана атқарды, тұлғалық немесе есептесу есептері бухгал
терияда немесе кооперативтің қаржылық – есептесу орталығында болады. Олар
дың базасы негізінде даму процесінде өндірісті біртіндеп сатып алу
негізінде несиелік – қаржылық шаруашылықтар қалыптасуы мүмкін.
Өндірістік кооперацияның заңды тұлғалары болып өздерінің өндірістік
қызметін және қаржылық қызметін шаруашылықтың жеке даралық негізінде жүзеге
асыратын, өздерінің жеке балансы, банкте есептік шоты бар коопера тивтер
табылады. Қаржылық–несиелік жүйені қаржылық – есептеу орталығын ұйымдастыру
арқылы құрады, барлық бөлімшелердің есептік шоты болады, есеп шоттағы
құралдар шығынын бөлімшенің бастығы бөледі. Өндірістік және қызмет
көрсетуші бөлімшелер өз қызметтерін шаруашылық есеп принципіне жүзеге
асырады. Олар пайдаланатын несиелердің қаитарылуын қамтамасыз ете ді,
бюджетке төленетін салықты, пай үлесшілеріне дивиденд төлеуге, әлеумет тік
инфрақұрылымға, мемлекеттік құралдарды сатып алуға, қорлар құруға қаражат
бөлінеді. Өндірістік кооперацияның басқару жүйесінің 2 немесе 3 саты лы
басқару құрылымы бар. Өндірістік кооперацияда сатылы басқару, басқару –
бөлімше схемасы прогрессивті дамуда.
Өндірістік кооперацияда шаруашылықты өзін - өзі басқару органы төмен
нен жоғары демократиялық формада жүргізіледі. Басқару органдарының негізгі
сі болып жалпы жиналыс табылады. Жалпы жиналыста бақылаушы, басқарма және
тексеру коммиссиясы таңдалады. Бақылаушылар кооперативтің басқарма
органының қызметін бақылауға алады, оны төраға басқарады. 20–ға жуық мүше
сі бар кіші шаруашылықтарда бақылаушылар тағайындалмайды. 20–ға жуық мүше
бар шаруашылықда басқару функциясы шаруашылық төрағасына жүкте леді.
Шаруашылық төрағасы басқару мүшелерінің арасынан жалпы жиналыста сайланады.
Қаржылық қызметі қадағалауды ревизорлар комиссиясы жүзеге асырады, олар жыл
санын жоспарлы тексерулер жүргізіп шаруашылық мүше лерінің жалпы
жиналысында есеп береді, жылдық есептің және бухгалтерлік баланстың нақты
нәтижесін таныстырады. Кіші шаруашылықты ревизиялық коммисияның функциясын
ревизор жүзеге асырады.
Ассоциация коммерциялық кооперацияға коммерциалық емес қызмет көрсету
негізінде құрылады. Ассоциацияға кіретін коммерцияның кооператив тер, АҚ,
тауар өндіруші шаруашылықтар болуы мүмкін, олар заңды тұлғалы лығын, өз
баланстарын, есептік шоттарын, мөрін сақтайды. Кооперация қызме тін
координациялау мақсатында, сонымен қатар, жалпы мүліктік қызығу шылықтарды
таныстыру және қорғау жүзеге асырылады, келісім шарт бойынша ассоциация
негізінде өзара бірлестік құрылады.
Ассоциация мүшелерін біріктіретін мотивтері:
- орталықтандырылған тәртіптегі материалдық–техникалық ресурстармен
қамтамасыз ету, оларды алудағы, жеткізу және сақтаудағы жеңілдікке ие
болу;
- үзіліссіз сервистік қызмет көрсету;
- қатысушылық қалауы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерді өткізу,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды ортақ қолдану;
- мамандармен квалификация консультация жүргізуді жүзеге асыру;
- қаржылық есептік кооперативтер құру.
1-сурет. Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымы
Кооперациялар ассоциация құрылымының ұйымдастырушылық – құқық тық
мысалы ретінде келесіні айтуға болады. Бос тауар өндірушілердің ассоциа
циясында басқару жүйесі координация функциясын ассоциация деңгейінде
құрумен құрылған.
Ассоциацияда басқару жүйесі екі баспалдақты схема бойынша: кәсіпо рын
ассоциациясының кеңесі. Бұндай ұйымдастыру басқарудың жаңа жүйесін талап
етеді, құқықты және шаруашылық беделіне сәйкес кәсіпорын құрылым дары
арасындағы келісілген өзара қатынасқа негізделген. Ассоциацияларда басқару
жүйесін құру келесі принциптер бойынша жүзеге асыру керек: төмен нен жоғары
жаңа демократиялық негізде өзіндік басқару, әрбір келесі басқару деңгейі
құрылымдық кәсіпорынның эффективті қызметі үшін қажет жағдай ларды
қамтамасыз ету мақсатында құрылады, тауар өндірушілер – серіктестер дің тең
және пайдалы бірігуінің функциясының дамуы, нақты функциялар негі зінде
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І Кооперацияның ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .6
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ... 9
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ Қазақстан Республикасында өндірістік кооперативтердің дамуы ... ... ...17
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.3 Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
ІІІ Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды жетілдіру...30
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және
оларды мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .36
КІРІСПЕ
Саясаттық және әлеуметтік-экономикалық сфералардағы кординалды
өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру шарттары шаруашы лықтың
жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді. Бұл міндет ҚР Қазақстан-
2030 негізгі стратегиялық құжатында да актуалды болып табылады.
Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы
көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық
банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау,
қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді, - деген Никонов А.А.
Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.).
Автордың пікірінше 1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және
өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын
тұғызды. Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады:
таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық
артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі, -
деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең
қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі Кооперация туралы заң
құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді;
шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың
табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты – ауылшаруа
шылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған қиын
шылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында коопера цияны
дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және
ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде: коопе
ративтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі коопера
цияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік коопера
тивтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы бөлімінде аыл шаруа
шылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік
құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында), Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін
талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды, оның ішінде
ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды
мемлекеттік қолдау және ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму
перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып Бостан өндірістік кооперативі табылады.
Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 20
атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 4 кесте, 1 сурет
келтірілген. Жұмыстың мазмұны 36 бетте жазылған.
І КООПЕРАЦИЯНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
Қазіргі қоғамда өмірдің жағдайы саяси және әлеуметтік – экономикалық
сферада күрт өзгерістермен түсіндіріледі, ол шаруашылық жаңа үлгілері мен
түрлерін енгізуді талап етеді. Н.А Назарбаевтың Қазақстан - 2030 негізгі
стратегиялық құжаты мен берілген мақсат приоритетті болып табылады, онда
нарықтық шаруашылық жағдайында административті топтық жүйеден пайда болған
мемлекеттік күтудің орынына әрбір азаматтың өзіндік құндылығы мен еңбектік
ұжымдық жауапкершілік пен шаруашылық қызмет еркіндігі келу керек.
Қазақстандық қоғамның берілген стратегиялық дамуына сәйкес, шаруа шылықтың
және меншіктің түрлі өмірлеріне негізделген нарықтық экономика лық
интенсификация есебімен кооперация ролі жоғарлайды.
Кооперация пайда болу мен дамуы ұлттық шаруашылықтың басшылығын
экономикалық административті әдістер орнына шаруашылық басқарудың меха
низмін радикалды жаңарту өз үлесін енгізуге тиісті. Кооперация тауарлар
өңдеу де және қызметтерде адамдардың белсенділігін, инициативасын арттыру
ға қабі леті бар, өндіруші мен тұнынушы арасында дұрыс байланыстарды құру
үшін та уарлық қатынастарды қамтамасыз етеді. Ол біздің экономикамызға адам
дар қы зығушылықтарына қажетті әлеуметтік бағыт береді.
Кооперация – бұл бөлек қатысушыларының материалдық құндылықтары на
жету үшін жалпы шаруашылық мақсаттары бар бірнеше еркін физикалық
тұлғалардың бірігуі. Өздерінің формасы бойынша бұл бірлестіктер демокра
тиялық басқару формасымен кооперативтер меңгерушілері басқару шешімде рінде
өздерінің қызметтері шектеулі.
Кооперация генезисі Қазақстанға ХІХ ғасыр 70 жылдар ортасына келді.
Бұл массалық және қоғамдық – шаруашылық кәсіпорында бір уақытта болады,
барлық қатысушылардың еркіндігі, тандау теңдігі принциптеріне құрылған.
Кооперацияның 3 негізгі формалары - өндірістік, қаржылық, саудалақ кең
қолда нысқа ие. Қоғамының барлық қабаттары үшін қол жетерлік болған
бірлестіктер болды. Өндірістік кооперативтер ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдеу мен өткі зу, сатып алуды жүзеге асыру, ауыл шаруашылық құралдары үшін
қол жетерлік арзан несиені алу мүмкіндігін береді, сонымен бірге
кооперативтерді субсидия лау, өздерінің қатысушыларының сатып алу
белсенділігін біріктірді және да мытты, табыстарды рационалды бөлуді
ұйымдастырды.
Кооперациялық қозғалыстың және кооперациялық бизнестің ғылыми не
гіздері әртүрлі мемлекеттердің ғалымдарының көбісі, әсіресе кооперациялық
теорияның негізін салушыларының аттары белгілі: Ф.Оуэн, Ш.Фурье,
Ф.Райфайзен, И.Г.Чернышевский, М.Н.Туган-Барановский, т.б.
Кооперация теориясын және ұйымдастырушылық принциптерін әзірлеуге
үлкен үлесін ХХ ғ. басындағы келесі орыс ғалымдары мен кооперативтік қыз
метшілері қосты: А.Н.Анцыферов, А.Н.Васильчиков, Н.П.Гибнер, Н.В.Крылов,
А.В.Меркулов, С.Л.Маслов, К.А.Пажитнов, И.И.Попов, Л.М.Кинчук, А.И.Чупров
және т.б.
Ауылшаруашылық кооперацияның ғылыми негіздеріне көптеген мемлекеттерде
кең тараған және аграрлық секторларда кең қолданатын А.В.Чаяновтың,
Н.Д.Кондратьевтің, Н.А.Рыбниковтың, Н.П.Макарованың, А.Н.Челищеваның
еңбектері жатады.
Жалпы түрде кооперацияға өзінің шаруашылық қызығушылығын іске асы ру
үшін және жалпы мақсаттарға жету үшін ресурстарын үлестік негізде еркін
біріктіретін барлық жеке және заңды тұлғалар кіреді.
Кооперативтік қозғалыстың алғашқы кезеңінде кооперативтерге әрқай сысы
жеке және бірге мақсатқа жету үшін біріксе, нарықтық экономикада коо
перативтер қызметі бизнес нысанына айналады, кәсіпкерлік мінезге ие болады.
Жалпы пайда немесе қызығушылықты қанағаттандыратын мақсат нақты
экономикалық пайдаға, яғни нарықтық шаруашылықта нақты қабылдана тын
мақсатқа – неғұрлым көп пайда табуға – айналады. Өзге жағдайда коопера тив
нарықтық бәсеке сферасына, яғни жалпы нарықтық қатынастарға кірмейді.
К.Маркс социализм кезінде келесі сөздерді айтқан: Кооперациялық ең
бек жалпы ұлттық масштабта және жалпы ұлттық қорлармен даму керек.
Кооперация мақсаттары мен міндеттері барлық жерде бірқалыпты: қыз мет
көрсету және өз мүшелерінің құқықтарын қорғау, олардың қызығушы лықтарын
қанағаттандыру, кооперативтік принциптерді еске алып жалпы эконо микалық
заңдармен және қоғам дамуының қозғаушы күштерімен сәйкес. Ең бі рінші
кооперативтік ұйымдар өзара кооперацияға, бірге иемденуге, еңбектің жә не
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру бұлақтары ның
теңдігіне негізделген коммунистік теңдік ұйым үшін құралдарды жинақ тауға
ұмтылған.
Р.Оуэн бұл кооперативтердің уақытша жетістіктерін қарап, асығыс қоры
тындылар жасаған: темір ақша керек еместігі сияқты тауар өндірушілер және
тұтынушылар арасындағы қатынастағы делдардар және сатушылар керек емес,
яғни нарықтық қатынастар да керек жоқ деген. Оған қарамастан саудаға бағ
ытталған саудалық қызмет қоғамдағы барлық экономикалық қатынастар жүйесінің
тұрақтылығы себебі болып табылады.
Кооперативтік қозғалыстың отаны болып Батыс Еуропа табылады. ХІХ ғ.
ортасында Батыс-Еуропалық мемлкеттерде өнеркәсіптің дамуымен байланысты
және қалалық тұрғындар санының өсуіне байланысты ауыл шаруашылық өнім
деріне деген сұраныс өсті. Еуропалық континентте бірінші ауыл шаруашылық
кредиттік кооперацияны құруға ХІХ ғ. 30 Ж. ортасындаШвеция оңтүстігінде
ипотекалық ұйым нысанында несиелік серіктестік. Ауыл шаруашылық несиелік
кооперация Германияда ең кең тараған, бұл қозғалысты еңдірген Ф. Райфайзен.
Нарыққа өнімнің және өндіріс құралдарының еркін шығуы және кең
қажеттілігі өткен ғасырдың соңғы 10-жылдығында ауыл шаруашылық өткізім және
қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылуына әкелді, әсіресе Скандинавияда.
1880 ж. Швецияда ең бірінші сүт кооперативі ашылды (сары майды ағылшын
нарығына шығару), екі жылдан кейін – Данияда ашылды. 1887 ж. Данияда
Еуропалық континеттегі ең бірінші шошқа сою кооперативі ашылды. Шошқа еті
бірінші күннен бастап сол ғасырдағы ең көлемді нарыққа.
ХІХ ғ. 80-90 жж. Кооперативтік ұйымдар континенттің барлық мемле
кеттерінде тез тараған. ХХ ғ. басында сүт кооперативтері дами бастады. 1884
ж. Францияда бірінші ауыл шаруашылық синдикаттарын құру сатып алушы – қыз
мет көрсетуші кооперативтердің тұрақты дамуына әкеледі.
Кооперация бұл әріптестік және көптеген ұйымдастырушылық форма ар
қылы іске асырылатынын көрсетеді. Ауылшаруашылық кооперативтердің құ рылымы
мен әрекеттері Ауылшаруашылық кооперация туралы Заңға сәйкес
анықталады. Ауылшаруашылық кооперация – бұл әр түрлі ауылшаруашылық
кооперативтері және олардың одақтары, өздерінің экономикалық және басқа да
сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық тауар өндіру
шілерден құрылған жүйесі. Ауылшаруашылық кооператив ұйымдық-құқықтық
формадағы шаруашылықты еңгізуді көрсетеді. Бұл ұйым ауыл шаруашылық тауар
өндірушілердің бірігіп өндіру үшін немесе басқада шаруашылық әрекет терге
құрылған. Ауылшаруашылық кооперативтің басқа кооперативтерден ерекшелігі,
оның ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен құрылымда Ауыл шаруашылық
тауар өндірушілер түсінігі негізінен кооперативті ауыл шаруа шылық
статусына жатқызатын және жалпы өндірілетін өнім көлемін құрайтын ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіретін Заңды және жеке тұлғалар болып та былады.
Ауылшаруашылық кооператив келесі қағидалар негізінде құрылып, қызмет етеді:
- қатысушылар еркіндігі;
- кооператив қатысушылары үшін экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету
және өзара көмек;
- кооперативтің пайдасы мен шығындарын мүшелері арасында олардың жеке
еңбекке қатысуы есебіне немесе кооперативтің шаруашылық қызметтке
қатысуына қарай бөлуі;
- кооператив мүшелері болып табылмайтын тұлғаларды шаруашылық қызметтері
қатысуларын қысқарту;
- кооператив мүшелерінің қауымдасқан үлестік жарналарын және мүшелердің
қосымша үлестік жарналары бойынша дивидендтерді қысқарту;
- кооперативтің әрекетін демократиялық басталымда басқару (бір мүше бір
дауыс);
- кооперативтің іс-әрекеті туралы ақпараттық барлық мүшелеріне
ашықтығы.
Бұл қағидалар кооперацияның даму тарихының 150 жыл бұрын әлемдік
тәжірибеде шығарылған болатын.
Кооператив мүшелері негізгі және қауымдастық болып бөлінеді коопе
ративтің негізгі мүшелері – кооперативке үлестік жарна салған және дауыс
бе руге құқылы заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің қауымдастық
мү шелері – үлестік жарна салған, дивиденд алатын, дауыс беруге құқығы
жоқ заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің негізгі мүшелері
кооператив тік төлемдер алады - мүшелері арасында жеке еңбекке
қатысуымен немесе кооперативтің шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кооператив мүше лерінің қосымша жарна бойынша төленетін пайда бөлігі.
Сонымен қатар, өнді рістік кооператив мүшелері, кооператив табыстарына
және оның жеке еңбекке қатысуына қарай жалақы алады.
Үлестік жарналардың үш түрі бар:
• міндетті
• қосымша
• қауымдасқан қатысушылар.
Міндетті үлестік жарна кооператив мүшелеріне міндетті тәртіпте дауыс
беруге және шаруашылық қызметке қатысуға құқық береді. Қосымша үлестік
жарна кооператив мүшелерінің таңдауы бойынша міндетті үстеме жарна береді.
Қауымдасқан үлестік жарна мөлшері кооператив жарғысына сәйкес қауымдас
қан мүшелері келесілген, оның бақыланатын кең есімен бекітілген келісім-
шарт негізінде анықталады.
Ауыл шаруашылық кооперативтің өндірістік және тұтынушылық форма сы
бар. Ауыл шаруашылық кооперативі ауылшаруашылық өнімдердің өндірі сі,
қайта өнделуге және өткізілуі бойынша өз еркіндік қызмет үшін және де
кооператив мүшелерінің жеке еңбек қатысуына негізделген заңмен тыйым са
лынбаған өзге де қызметтерді орындау үшін азаматтар құрады, ал заңды
тұлға лар тек кооперативтің қауымдасқан мүшелері ғана бола алады. Өзге
ерекше ліктері өндірістік кооператив мүшелерінің өз қызметіндегі жеке
еңбек қаты суы болып табылады.
Өндірістік кооператив – бұл қызметінің негізгі мақсаты пайда табуды
көздейтін коммерциялық ұйым болып табылады. Өндірістік кооперативтің ке
лесідей түрлері болады: ауыл шаруашылық немесе балық аулау картель (кол
хоз), кооперативті шаруашылық (коопхоз). Ауыл шаруашылық картель (кол
хоз) ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндіру және өткізу үшін азаматтар
дың еркінді мүлікті үлестік жарналарын ақша қаражаттары, жер учаскелері,
жерлік және мүліктік үлестері және азаматтардың басқа да мүліктері
түрінде қосып, өндіріс бойынша өз еркімен қызмет ету үшін құрылады.
Коопхоз шаруа (фермер) қожалықтарының және (немесе) азаматтардың
басшыларымен құрылды. Олар өзара мал шаруашылық өнімдерін өндіру, жер жырту
және басқа да ауыл шаруашылық өнімдермен байланысты жеке шаруа шылық
жүргізеді.
Өндірістік кооператив мүшелері 5 адамнан кем болмауы керек. Басқа жағ
дайда оны жоюға тура келеді. Ауыл шаруашылық тұтынушылық кооперативтің
шаруашылық қызметі міндетті қатысу бойынша азаматтар және заңды тұлғалар
құрады. Кооперативтің шаруашылық қызметіне қатысуы кооператив мүшелері
өнімді шикізатты жеткізуді көздейді. Тұтынушылық кооператив - бұл ком
мерциялық емес ұйым. Олар қызметіне қарай бөлінеді: қайта оңдіруші,
өткізуші жинақтаушы, несиелік және т.б. Тұтынушылық кооператив құрамында
кем дегенде екі заңды тұлға немесе бес азамат кірсе ғана ол кооператив
болып танылады. Осыған байланысты заңды тұлға жалпы жиналыста шешім
қабылдауда бір дауыс беруге құқылы кооператив мүшесі болып табылады.
2. Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері
Территориялық өзгерістерге қарамастан жүз жылдық тарихы бар
кооперацияның дамуын да бірнеше кезеңдерге бөлуге болады, олардың әрқай
сысы өзіндік белгілерімен ерекшелінеді.
Кооперативті қызметтің алғашқы даму кезеңі әр елде ХІХ ғасырдың ая
ғында алғашқы кооперациялық пайда болуымен байланысты. Бұл кооперативті
ұйымдықтың қалыптасуы кезеңі, алғашқы қоғамдардың құрылуымен құлды рауы,
олардың принциптерінің тәжірибеде қалыптасуы мен тексерілуі, мәселе лерді
шешудегі алғашқы қадамдар, әр елдерде идеологтардың, қозғалыстарды
ұйымдастырудың және ұйымдастырудың аттарының шығу кезеңі болатын.
ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасыр ауыл шаруашылық кооперативтің дамуы ның 2-
ші кезеңін қамтиды. Бұл онжылдыққа кооперативті қозғалыстың процесі тән.
Мемлекеттік кооперативтік бірлестіктер несиелендіру саласында ғана емес
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндіру сала
ларында маңызды орын алады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін алғаш қы
кооперативті кәсіпорындар жұмыс істей бастады. ХХ ғасыр басында коопе
ративтер әлемдік азық – түлік рыногына кірді, онда маңызды рөлге ие болды.
1896 жылы халықаралық кооперативті альянстың қалыптасуымен тәжірибе алмасу
және халықаралық кооперативті серіктестіктің дамуына әсерін тигізді.
Көптеген елдерде кооперативті заңдар қалыптасуда, әртүрлі деңгейде жә
не қызмет бағыттарына қарай алғашқы мысал ережелер пайда болды. Соғыс тан
кейінгі кезеңде ауыл шаруашылық даму процесіне әлемдік экономикадағы 1929 –
1933 жылдардың кризистің барлық звеноларға әсер етуі және көптеген
елдердегі мемлекеттің белсенді қолдауымен байланысты. 30 жылдардың 1-ші
жартысында мемлекеттерде ауыл шаруашылық кооперациялардың ұлттық
ұйымдастыру орталықтары құрылды. Скандинавия елдерінде, Голландияда.
Германиядағы сүт шаруашылығы саласында, 30 жылдар аяғына қарай Францияда
дәнді-дақыл кооперативтері тұтыну нарығында алдыңғы орындарды алған.
Жекелеген елдерде бұл кезеңде кооперативтердің қызметін әртүрлі деңгейде
реттейтін ережелер унификациясы жүрді.
Фермерлік кооперативтердің дамуының келесі маңызды кезеңі 50 жылдар
ортасынан 70 жылдар аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Ғылыми техникалық
процесстердің әсерінен кооперативтердің модернизациясы жүргізілді. Осы
кезеңмен қатар кооперативті ұйымдарды қайта ұйымдастыру жүргізілді, яғни
алғашқы ұсақ кооперативті қозғалыстар бірігіп үлкен кооперативтік салалар
және аймақтық жоба негізінде құрылды. 70 жылдар ортасынан фермерлік
кооперацияның дамуының жаңа кезеңі басталады. Бәсекелестік күшейе түсті.
Жеңіске жетудің алғашқы шарты болып модернизацияланған бөлімдерде жаңа
технологияларды пайдалану және инвестиция тарту шаралары жатады. Капиталдық
орталықтандырылуы және теңдігі шешуші маңызға ие.
Кооперативті компаниялардан акционерлік принципке көшу тенденциясы
жоғарлады, бұл нарық коньюнктурасының талаптарына едәуір жеңіл. Коопе
ративті қозғалыстарды мемлекеттік реттеу деңгейінде жоғарланды, қызметте
қаржыландыру мен басқа да ұйымдастырушылық формаларын заң жүзінде рет теу
жүргізу қатаңдатылды.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің вертикальды типі жанұялық фер мерлік
шаруашылықтан жеке функциялау жолымен ірі масштабта ажырауы. Сәйкесінше,
фермерлерге әртүрлі қызмет көрсететін кооперативтер пайда бо лады. Алғашқы
және қазіргі таңда кең танымал фермерлік кооператив жеке кооператив болып
табылады, фермерлік өнімдерді ұжымдық өндіруді қамта масыз етеді. Нарықтық
экономикалық қиыншылықтары өндіру қиындығын ту ғызады. Үлкен көтерме сатушы
нарық артықшылықтарға ие, себебі ол да үлкен көлемде және бөлшек партиямен
сату, орау, бөлшектеу және сақтауға, сонымен қатар сату маркасын пайдалану,
жарнамаға және т.б. мүмкіндіктері бар. Жанұя лық фермерлер кооператив құра
отырып ауыл шаруашылық өнімдер нары ғындағы делдалдармен бәсекеге түседі.
Шикізатты сатуға қарағанда қайта өңделген өнімді сату тиімдірек, ал бір
шаруашылық шеңберінде эффективтті қайта өндіруді жүзеге асыру қиынырақ,
кооператив өнім өндіру қайта өнді румен толықтырылады.
Кооперативтың басқа түрлері фермерлерді өндіріске қажетті ресурстарын
қамтамасыз етеді – ауыл шаруашылық техника, тыңайтқыш, тұқым, қоректер,
жанар–жағар май және т.б. Бұл кооперативтер қамтамасыз етуші кооперативтер
деп аталады. Олар фермерлерге үйге қажетті жабдықтар, баққа және бакалея
лық тауарлармен қамтамасыз ете алады. Бұл кооперативтің негізгі функциясы
фермерлерге тиімді бағамен ресурстардың тұрақты жеткізілуін қамтамасыз ету.
Кейде бұндай кооператив фермерлік тапсырысын сатып алумен шектелмейді,
ресурстарды өндіретін өз зауыдтары болады.
Фермерлік кооперативтің 3 – ші түрі бар. Бұл сервистік кооперативтер.
Олар фермерлік шаруашылықтарға әртүрлі өндірістік қызметтер көрсетеді.
Мысалы: ирригация, электрофикация немесе ауылдық жерлерде телефон орна ту.
Ең алдымен кооперативті форманың АҚ, кооперацияларының ұқсастығы көз ге
түседі. Қай жағдайда болмасын кооперациялаудың басшылары болып мен шік
иелерінің коллективі табылады, басқару ұжымдылық шешім негізінде жүзе ге
асырылады, алған табыстар қатысушылар арасында бөлінеді. Екі формада да
мыған экономикада кеңінен тараған, еңбек, капитал нарықтарына қатысады, бас
қа өндірістік факторлар экономикалық пайданы көздейді, өз кооперациясының
эффективті дамуына тырысады. Кооперацияның екі типінде бизнес
структураларының технологиялары, операция типтері біркелкі болуы мүмкін.
Соған қарамастан бұл формалар бір – бірінен ерекшелінеді, және олардың өзге
шіліктері кооперациялардың рентабельділігі ұйымдастыруашылардың өнді рістік
форманың спецификасы ретінде кооперацияларды ерекшелейді.
Кооперациялардың негізгі ерекшелігі бастапқы мақсатты құру және функ
циялау. Кооперация үшін негізгі мақсат – кооперациялардың жоғары та
быстылық қызмет етуін қамтамасыз ету және оған не, қайда, қалай өндірі
летініне маңызды емес. Кооператив қатысушыларының табысын сақтау және кө
бейту үшін құрылады. Кооператив мүшелеріне қажетті бизнесті керекті сферада
сақтап қалу үшін практикада кооператив құрылымының негізгі принциптері
негізінде жасалған.
Корпорацияда акционерлер дивиденд алады және олардың көбеюінде
мүдделі, және акциялардың бағасының өсуінде де. Егер май өндіру пайдасыз
болса, онда фирманың ішкі құрылымындағы ірі инвестор тобы өз дауыстарын
пайдалана отырып зауыттың қызмет аясын өзгертуі мүмкін. Көптеген меншік –
фермерлерге бұл шешім пайдасыз болып табылады, себебі капиталдағы олар дың
үлесі мардымсыз, ал негізгісі май зауыты нарыққа кіруді қамтамассыз ете ді.
Бірақ коорпорация шенберінде олар бұндай шешімді қабылдауды әсер ете ал
майды. Екінші жағдайда кооператив мүшеліктерінің дивидентті аса көп емес жә
не олар шешім қабылдауға белгілі бір әсер ете алмайды. Дауыс беру пайлық
емес мүшелік арқылы беріледі, сәйкесінше кооперативтегі ішкі қызығушы топ
тардың басқа мүшелердің қызығушылығынан өзгешеленеді, яғни өндіріс тиім сіз
болған жағдайда, бизнес сүтті қайта өңдеу сферасында өз мүшелерінің қызы
ғушылығын қамтамасыз ету үшін сақталады. Корпорациямен салыстырғанда
кооператив салынған капиталды ақтамай инвесторлардан жетіспеушілігіне ұшы
райды (кесте 1).
Кооператив - өндірісті ұйымдастырудың аса жылжымайтын формасы, ры
ноктағы өзгеріске баяу бейімделеді. Бірақта тек осы форма фермерлерге, ұсақ
және рынокқа басынан шектелгендерге жалпы экономикалық жүйеге кіруге
мүмкіндік туғызады. Кооператив типтерінің арасында ерекшеліктер де бар.
Ауыл шаруашылығында кооператив түрлерінің ішінде кең танымалы тұтыну шылық
кооператив болып табылады. Егер ауыл шаруашылығы кооператив өнді рушілерді
біріктірсе, тұтынушылық кооперативтерде өз қажетіліктерін қанағат тандыру
үшін тұтынушылар бірігеді.
Ауыл шаруашылығы кооперативтернің негізгі мақсаты аз мүшелері үшін
тиімді жағдайлар туғызу, оған өз өнімдерінің жоғарғы бағалары да кіреді.
Тұтынушылардың кооперативтің мақсаты өз пай иелеріне ең тиімді, яғни арзан
тауарлар мен қызмет көрсетуді алуға көмектесу.
Меншіктің көп түрлі формаларына сай келетін шаруашылықтар олардың
нақты табиғи, экономикалық, әлеуметтік, халықтың демографиялық дәстүрле
рінде эффективтілігі есебінен жетіледі. Ауыл шаруашылық коперацияның мүм
кіндіктерін ескере отырып, нарықтық жағдайларда ауыл шаруашылық жұмыс
шылардың тұрғылықты жағдайын, жұмыс орнын, шектеулілігін, олардың қыз мет
ету сферасын ескеру керек. Бір жүйені жаңалау үшін, мемлекеттік меншік
негізінде, негізгісі нарықтық принциптерге сүйене отырып жедел нәтижелерге
жетуге сенуге болмайды. Аграрлы сектордағы жаңа тауар өндірушілер қоғам дық
негізде пайда болып, олар нарықты өзі және меншігіне қарым – қатынасын
толық реформаламай бейімделе алмайды. Меншіктің және шаруашылықтың
мемлекеттіктен қоғамдық формаға ауысуына мыналар себеп болады:
1–ден өндіргіштік күштердің жаңа жағдайы және дамуы, материалдық– тех
никалық базаның болуы, үлкен формадағы шаруашылықтарға есептелінген
әлеуметттік инфрақұрылымдар;
2–ден мұндай көзқарас коперацияның ішкі шаруашылық жағдайына әсер етпей бір
формадан екіншіге жеңіл, біртіндеп ауысуына әсер етеді;
3–ден әрбір мүшесінің белгілі көлемдегі үлесі арқылы ұжымдық коопера цияның
қалыптасуы ауыл шаруашылық өндіруші кооперацияларды құру негізгі болып
табылады және басқа ұжымдық кооперациялар құрымынан жеке фор мадағы меншік
түрлерінің бөлінуі.
Көптеген экономикалық дамыған елдерде ауыл шаруашылық коопера тивтері
шаруашылық қызметтердің түрлі жақтарын қамтиды. Қазіргі ауыл шаруашылық
кооперативтерінің құрылымында өнімді өткізу мен өндіру бойын ша, қамтамасыз
ету бойынша, несиелеу, өндірістік қызмет көрсету және өнді рістік
кооперативтер бойынша кооперациялардың бірлестіктерін ерекшелеуге болады.
Әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және т.б. түрлері бойынша
фермерлік кооперациялардың ролі ерекше. Көптеген экономикасы дамыған
елдерде кооперациялық қызмет сферасына әсіресе маңызды тамақ өнімдері, оның
ішінде сүтті өңдеу, маңызды бөлігі кіреді. Ет, астық, көкеніспен жеміс,
қант өндірсе, спирт өңдеу кооперативтерінде жоғары үлестері бар.
3. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
Кооперативті қызметтің екінші көлемі бойынша бағытты фермерлік коо
перативтерді көтерме баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ету болып табылады. Кооперативтік қызмет
тің қамтамыасыз ету негізін минералдық тыңайтқыштар мен тұқымдар құрады.
Фермерлерді кооперативтік қамтамасыз етуде өндірістік құралдар, оның ішіңде
ауыл шаруашылық техника мен жанар май жатады. Фермерді өнімді өткізу және
өндіріс құралдарын иеленумен байланысты қиындықтар фермерлік өңдеудің
эффективті жадайындағы, нәтиже экономикасының аграрлық секто рына тәуелді.
Фермерлік кооперацияның қызметі экономикасы дамыған елдерде арнайы
кооперативтік және ауыл шаруашылық жалпы адамзаттың нормативтерінің бірігуі
ұйымдық-құқықтық формасы ретінде кәсіптікті реттейді. Соңғысы негіз гі
құжаттық мазмұнына әрбір кооперацияның құрылымдық қызметін реттеуге
принципиалды талаптардан тұрады. Кооперацияның заңнамалық негізіне коо
перативтік демократиялар БҰҰ бас ассамблеясы мақұлдаған, халықаралық ең
бекті ұйымдастырудан тұратын халықаралық кооперативтер альянсымен жасал ған
принциптерді қамтиды.
Заңнамаға сәйкес баптарда әрбір нақты кооператив қызметінің мақсат
тары, ондағы қатысушылар тәртібі, қатыстықтың міндеттері мен құқықтары,
пайлық капиталдарды құру принциптері, шығыстар мен кірістерді орналастыру,
басқару және бақылау органдарының ережелері мен құрылымдары анықталған.
Кооперативтіқ заңнама негізінде кооперативтің және мемлекеттік органдарға
сай келетін әрбір елде әдетте бірінші кооперативтерін орталық ассоциация
үшін арнайы баптар жасалады. Заңнамаға сәйкес кооперативтер қоғам сияқты
мақ саты - өнімді өткізу, ауыл шаруашылық қызметтер ұсыну, қамтамасыз ету
бо йынша ұйымдық-ұжымдық қызметтер жолымен өздерінің қатысушылық эко
номикалық хал-ахуалын жақсартты.
Ұйымдастырушылық – құқықтық формадағы ұжымдық кооперативтерде
өндірістік кооперативтер маңызды орын алады, әсіресе ауыл шаруашылық өнді
ріс саласында. Мемлекеттендірілгеннен кейін административті – шаруашылық
жүйесі жағдайында нақты уақытта құрылым бойынша шаруашылықта эконо микалық
принциппен басқару қайта қолға алынды. Бұл ұйымдастырушылық – құқықтық
форманың мәні, ол ұйымға азаматтың ерікті түрде ұйымдық және экономикалық
бірігуін білдіреді, ортақ өндірістік қызмет атқару үшін бірігулер, олардың
өздерінің жеке еңбектік қатысуымен негізделеді. Өндірістік коопе
ративтердің ұйымдастырушылық негізгі мүшелік болып табылады. Кооператив
мүшелерінің саны 5-тен аспауы керек.
Кооператив мүлкі кооператив мүшелерінің пай үлесі негізінде қалып
тасады. Мүлік құрамында бөлінбейтін корлар ерекшеленеді, олар кооператив
уставы негіздегі белгілі мақсаттарға пайдаланады. Кооперативтердің жоғарғы
басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады. Коопе
ративтердің атқарушы органы – басқарма 50 - ден астам мүшесі бар кооператив
терде басқарушылар тобы құрылуы мүмкін, олар атқарушы органдарының қыз
метін бақылауды жүзеге асырады. Ұйымдастырушылық-құқықтық шаруашы лық
қызметінің негізгі мінездемесі кооперативтің барлық мүшелерінің еңбеке
қатысуы және табысты еңбекке қатысу бойынша бөлу болып табылады. Коопе
ратив жойылғаннан кейін мүлікті бөлу осыған негізделеді. Соған сәйкес жаңа
заңнама кооперативті кооперацияға қатаң талаптар қоймайды, оларға өз қыз
метіне байланысты сұрақтарды кооператив мүшелері арасында шешуге жағдай
жасайды. Өндірістік кооператив мүшелеріне қызметтері бойынша міндеттеме лер
жүктеледі.
Нақты жағдайда қызмет ететін заңнамаға жалпы жағдайлар ұйымдасты
рушылық – құықықтық форманың ерекшеліктерін ашпайды. Бұрынғы коопера циялар
басынан кешірген деформация және оның қызметтеріне жаңа талпыныс тар,
нарықтық экономикаға көшумен анықталады, олар бұл формадаға құқық тық
базаның тұрақсыздығын көрсетеді. Сол себепті кооперацияға байланысты
заңдарды жобалауда жаңа даму деңгейін ескеру өте қажет және бірінші кезекте
маңызды. Нарық жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорынның экономикалық
қатынастары тауар – ақша қатынастары өндіріс нәтижелерін иелену, қолдану,
қабылдау бойынша өндіріс құралдарына меншіктеу формасының функцио
налдануымен анықталады. Сондықтанда өндіріс құралдарына ұжымдық және
мемлекеттік жеке меншік формасында ішкі шаруашылық экономикалық өзара
қатынастар әртүрлі болады.
Ауыл шаруашылық ұйымдастырушылық негізді қатынасушылар арасын да
пайларды бөлу, өндіріс, өнім, табыс құралдарына ұжымды –іскерлік мен шікті
құрайды. Совхоз, колхоздар беделінің өзгеруі кезінде кооперативтық
кәсіпорындарының ішкі шаруашылық құрылымын өзгерту, өндіріске және табыс,
өнімге меншік ретінде жұмысшының қалыптасуы әсер ететін бөлім шелер
арасында экономикалық қатынастарының жаңа үлгілерін енгізу керек.
Жаңа ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарға негізінде ауыл
шаруашылық өндірістік кооперативтерде өнім мен қызметі, сату – сатып алу
жатыр. Олар шаруашылық есептерді табыстарды құру мен бөлудегі құқық тарды,
өндірісті ұйымдастыруда, өндірісті және әлеуметтік дамуға қорлардың
орталықтануына, қалдық принципі бойынша жұмысшы жалақы қорын құру, өнім
көлемі бойынша келісілген міндеттердің орындалуынан кейін өзінің өні мін
өндеуге, салықтан төлеуге негізделеді. Ауыл шаруашылық өндіріс коопера
тивтерде қызығушылықтар бір тұтастығы олардың өндіріс бөлімшелерімен
мыналар есебінен жетуге болады:
- ревизиялық ұжымдық бақылау және кәсіпорындарының жалпы ұйымдас
тырулуы;
- өндіріс дамуы қорының орталықтануын құру;
- қызмет көрсету бөлімшелерінде және ішкі шаруашылық мамандырылған
кәсіпорындарында қалыптасқан рационалды орындалу;
- қаржы – есептік орталықтың құрылуы;
- кәсіпорындарының әлеуметтік – экономикалық дамуының сыныпталуы,
өндіріс және әлеуметтік саланың дамуы бойынша негізгі сұрақтарды
координациалау;
- өндіріс құралдарының жұмысшыларының пайларының жылдық өнімін анықтау,
дивиденттердің пайларға төленуі;
- кәсіпорын жұмысшылары мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды
ұйымдастыру.
Ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінде өндірістік және қызмет
көрсету бөлімшелері келесі құқықтарға ие:
- жоғарғы келісімді өніммен қарауы бойынша қолдануға, сонымен бірге
басқару шешіміне сай кәсіпорын резервтері мен қорларын құруға;
- қәсіпорын қорына материалдық шығындарды толтыру мен төлеуден кейін
пайда болатын шаруашылық есеп табыстарын жұмсауға;
- жалақының бір бөлігін жұмысшыларға натуралды төлем мен төлеуге.
Барлық жұмысшы – иелерге пайларға куәліктер беріледі, бухгалтерияда
оларға жеке шот немесе есептік шотттар ашылады.
Меншіктің ұжымдық – іскерлік иелері кәсіпорынды басқаруда, басқаруды
таңдауға, өзінің пайларына дивиденттер алуға, жарғыға сай өздерінің
пайларын сату немесе сатып алуға құқылы. Ішкі шаруашылық экономикалық
қатынас тардың өткізу тәртібі кооперативті басқару мен құрылымдық
бөлімшелер келісімдерде бейнеленеді. Келісім, барлық шаруашылық – құқықтық
қатынас тарды реттейтін құқықтық және экономикалық құжат болып табылады.
Оның жасалуы кезінде конфликттік жағдайлардан аулақ болу үшін формализімді
ескеру керек емес. Ішкі шаруашылық бөлімшенің келісімі ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтерін басқарумен келесі сұрақтарды қарастыру керек:
- өндірістік, әлеуметтік арналымы бойынша обьектілер тізімін;
- ұжым ұсынысы мен басқару тапсырысы негізінде өнімді өндіру көлемі мен
ассортиментін;
- өткізу бағалары еркін, нарықтық, ішкі шаруашылықтық айналым үшін
келісілген бағалар, инфляция есебінен түзету мен оларды есептеу
механизмін;
- өндіріс ресурстарын толтыру көздері мен көлемдерін;
- кооперативтік орталықтанған қорларына, бюджетке нормативтік есептерді
өндірістік және әлеуметтік даму, дивиденттер, резервтер және т.б;
- экономикалық жауапкершілікті қамтамасыз ету механизмін;
- оқыту, кеңес беру үшін төлемдер;
- келісімнің бөлек жағдайларды өзгерту тәртібі, дауларды шешу.
Өндірістік қатынастарды қайта құру жүйесінде маңызды орынды табыстарды
құру мен бөлу алады, ол өндірістердің жылдамдығына белсенді әсер етуін
көрсетеді.
Табыстарды бөлу бәсеңділік жүйесінің өзі ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерінен кәсіпорынмен алғашқы бөлімшелер арасындағы міндеттерді
бөлу деңгейімен анықталады. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер
табыстары өткізілген өнім үшін түсім арқылы құрылады, оның эффектерінің
басты көрсеткіштері болып кооператив деңгейіндегі түсім болады және ол
келесі тәртіпке орналасу қажет:
- салық және міндетті төлемдерді бюджетке төлеу;
- резервтік қор 10 пайыз дейін;
- материалдық марапаттау қоры;
- өндірістік және әлеуметтік даму;
- кооператив мүшелерінің қосымша пайларына дивидентерді төлеу;
- еңбек өндірістеріне қатысатын кооператив қатысушыларына кооперативті
төлемдер.
Түсімді бөлу пропорциясы ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтің
жалпы жиналысымен орнатылады. Өндіріс жағдайына тәуелді еңбекті төлеу
тәртібі мен ауыл шаруашылық кооперативтер қатысушылары дивиденттерді төлеу
өзгереді, олар ағымдық еңбек нәтижесінде және иелер ретінде қорытын ды
кооператив нәтижесінде, оның одан әрі дамуында қызығушылықтары бар. Ауыл
шаруашылық өндіріс кооперативтер қатысушыларға жоғарғы қызығу шылықтары
еңбек өнімділігінде, кооперативте метериалдық марапаттау қоры құрылады және
ол ауыл шаруашылық премиялау жүйесінде қабылдануы бойынша есептелінеді.
Өндіріспен әлеуметтік дамуға бағытталған табыстар мөлшеріне ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтернің капиталы жоғарлайды және орнатылады, өсімдік пай
ретінде кооперация қатысушылары арасында бөлінеді. Өсімдік қорды мақсатты
түрде табыстарды құрушылар мен тауар өндірушілер ретінде кооперация
қатысушылары арасында қолданылуы жөн.
Табыстан дивидентер төлеу, міндетті қосымша пайларға қаражаттар бөлі
неді. Табыстың қалған бөлігі жеке еңбек өндірісіне қатысатын кооперация
қаты сушыларына кооперативті төлемдерге кетеді. Кооперацияға қатысты
пайдасы, шаруашылық кооперация қызметіне қатысу деңгейімен байланысты.
Қалған табыстарды бөлу жоспарында келесі мысалы құрылымды ұсынамыз; 50 – 60
пайыз өндіріспен әлеуметтік даму қорына, 5 – 10 пайыз резервтік қорға, 5 –
10 пайыз материалдық марапаттау қорына, 15 – 20 пайыз бөлімшелер қатысу
шыларына пайлары мен дивиденттеріне, 10 пайызға дейін кооперация төлем
деріне, 10 пайыз ассоциацияланған кооперация қатысушыларының дивидент
теріне.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастыр
ушылық-өндірістік құрылымы
Басқару – адамдардың кәсіптік қызметі. Бұл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасын берейік. Басқару – бұл ұжымдағы адамға және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекет ке
билік ету қажеттігін көрсетеді.
Әр түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан түрлі
лігіне қарамастан, Д.Н. Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне бірша
ма жалпылама анықтама береді. Басқару процесі – бұл шешімді шығаруды,
қабылдауды, қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділік пен
жүзеге асыру.
Яғни өндірістік кооперативті басқаруға келетін болсақ, өндірістік коо
перативті басқарудың жоғары органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып
табылады. Өндірістік кооперативте кооперативтің атқарушы органдары ның
қызметіне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесі құрылуы мүмкін.
Қадағалау кеңесінің мүшелерінің өндірістік кооператив атынан әрекет жасауға
құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы кооперативтің атқарушы
органдары болып табылады. Олар кооператив қызметіне күнделікті басшылықты
жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен кооператив мүше лерінің жалпы
жиналысына есеп береді. Тек кооператив мүшелері ғана қадаға лау кеңесі мен
өндірістік кооператив басқармасының мүшесі бола алады. Коо ператив мүшесі
бір мезгілде қадағалау кеңесінің мүшесі және басқарма мүшесі бола алмайды.
Өндірістік кооперативті басқару органдарының құзыреті, сон дай-ақ олардың
шешім қабылдау және кооператив (мүшелерінің) атынан әре кет ету тәртібі заң
құжаттары мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыре тіне
мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олар
дың мүшелерін кері шақырып алу;
3) кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
4) кооперативтің қаржы есебін бекіту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативті қайта құру мен шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретіне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелерді шешуді де жатқызуы мүмкін. Жалпы жина лыстың
немесе кооперативтің қадағалау кеңесінің ерекше құзыретіне жатқы зылған
мәселелерді олардың кооперативтің атқарушы органдарының шешуіне бере
алмайды. Жалпы жиналыс шешімдер қабылдаған кезде кооператив мүше сінің бір
даусы болады. Өндірістік кооператив өз қызметін құрылтай шарты мен жарғының
негізінде жүзеге асырады. Өндірістік кооперативтің ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылатын шағын кәсіпкерлік субъектілері өз қызметін Қазақстан
Республикасының Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге
асыра алады.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің пайда болу процестерінде мемле
кеттердің кооперативтік саясатымен белсенді қолдау тапса онда ол аграрлық
құрылымда өзінің доминантталатын жағдайды иеленеді. Бұл пайда болудың
бастапқы кезеңінің спецификасы мынада, әлеуметтік экономикалық жағдай
лардың құрылуына байланысты ұзақ уақыт бойы колхоздар мен совхоздар түрінде
шаруашылық формаларының ұзақ уақыт бойы олардың негізінде өндірістік
кооперативтерді құру, ең алдымен мүліктік және жер пайларының иелерінің
еркін түрде бірлесуі түрінде болуы мүмкін. Бұл объективті техни каның
экономикалық психоз әлеуметтік сипаттамасымен түсіндіріледі.
1. Қазіргі заман ауыл шаруашылық техникасы ірі жер аудандарына және
өндірістің ірі обьектісіне негізделген, ол материалдарының техникалық
базаны әсерлі түрде, фермерлік колхоздарда олардың қолданылуы үшін
ауыл шаруашылық техниканың жиынтығы жоқ болуына қарамастан рационалды
түзетуге мүмкіндік береді.
2. Жоғары квалификациялы кадрлардың қажет саласының болмауы, олардың
өзінде менеджер, агроном, механизаторды үйлестіре отырып өзіндік
шартты жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Колхоздық, совхоздық тәжірибе жұмысшыда ерікті шешім қабылдау,
бұйрықсыз жұмыс істеу әдетін қолдану қарқынымен тудырды, сондықтанда
жұмысшылардың негізгі үлесі өзіндік пайды талап етуге өзіндік шарттары
құруға асықпайды.
Ауыл шаруашылық өндіруші кооператив – жер үлесін және өзгеде мүлік тер
ие мүшелерінің бірігуі, мал шаруашылығы мен жер өңдеуден бастап, мал дың
жеке түрлерін өсіруге мамандануға дейін жүзеге асады. Үлкен совхоздар,
колхоздар, ұжымдық кооперативтер өзінің қалыптасқан байланыстарын сақтау
үшін, қоғамдық өндірістік және әлеуметтік инфратруктураны рационалды
қолдану үшін өндіруші кооперативке ауыстырылды. Мұндай қайта ұйымдас тыру
нәтижесінде бұрын қызмет еткен бөлімдер, бригадалар, мал шаруашылық
коллективі, жөндеу шеберханалары, автопарктен т.б. бөлімшелер сақталады.
Олардың шаруашылық жеке даралылығы бар, өздерінің алғашқы қызметтерін
шаруашылық есепке ғана атқарды, тұлғалық немесе есептесу есептері бухгал
терияда немесе кооперативтің қаржылық – есептесу орталығында болады. Олар
дың базасы негізінде даму процесінде өндірісті біртіндеп сатып алу
негізінде несиелік – қаржылық шаруашылықтар қалыптасуы мүмкін.
Өндірістік кооперацияның заңды тұлғалары болып өздерінің өндірістік
қызметін және қаржылық қызметін шаруашылықтың жеке даралық негізінде жүзеге
асыратын, өздерінің жеке балансы, банкте есептік шоты бар коопера тивтер
табылады. Қаржылық–несиелік жүйені қаржылық – есептеу орталығын ұйымдастыру
арқылы құрады, барлық бөлімшелердің есептік шоты болады, есеп шоттағы
құралдар шығынын бөлімшенің бастығы бөледі. Өндірістік және қызмет
көрсетуші бөлімшелер өз қызметтерін шаруашылық есеп принципіне жүзеге
асырады. Олар пайдаланатын несиелердің қаитарылуын қамтамасыз ете ді,
бюджетке төленетін салықты, пай үлесшілеріне дивиденд төлеуге, әлеумет тік
инфрақұрылымға, мемлекеттік құралдарды сатып алуға, қорлар құруға қаражат
бөлінеді. Өндірістік кооперацияның басқару жүйесінің 2 немесе 3 саты лы
басқару құрылымы бар. Өндірістік кооперацияда сатылы басқару, басқару –
бөлімше схемасы прогрессивті дамуда.
Өндірістік кооперацияда шаруашылықты өзін - өзі басқару органы төмен
нен жоғары демократиялық формада жүргізіледі. Басқару органдарының негізгі
сі болып жалпы жиналыс табылады. Жалпы жиналыста бақылаушы, басқарма және
тексеру коммиссиясы таңдалады. Бақылаушылар кооперативтің басқарма
органының қызметін бақылауға алады, оны төраға басқарады. 20–ға жуық мүше
сі бар кіші шаруашылықтарда бақылаушылар тағайындалмайды. 20–ға жуық мүше
бар шаруашылықда басқару функциясы шаруашылық төрағасына жүкте леді.
Шаруашылық төрағасы басқару мүшелерінің арасынан жалпы жиналыста сайланады.
Қаржылық қызметі қадағалауды ревизорлар комиссиясы жүзеге асырады, олар жыл
санын жоспарлы тексерулер жүргізіп шаруашылық мүше лерінің жалпы
жиналысында есеп береді, жылдық есептің және бухгалтерлік баланстың нақты
нәтижесін таныстырады. Кіші шаруашылықты ревизиялық коммисияның функциясын
ревизор жүзеге асырады.
Ассоциация коммерциялық кооперацияға коммерциалық емес қызмет көрсету
негізінде құрылады. Ассоциацияға кіретін коммерцияның кооператив тер, АҚ,
тауар өндіруші шаруашылықтар болуы мүмкін, олар заңды тұлғалы лығын, өз
баланстарын, есептік шоттарын, мөрін сақтайды. Кооперация қызме тін
координациялау мақсатында, сонымен қатар, жалпы мүліктік қызығу шылықтарды
таныстыру және қорғау жүзеге асырылады, келісім шарт бойынша ассоциация
негізінде өзара бірлестік құрылады.
Ассоциация мүшелерін біріктіретін мотивтері:
- орталықтандырылған тәртіптегі материалдық–техникалық ресурстармен
қамтамасыз ету, оларды алудағы, жеткізу және сақтаудағы жеңілдікке ие
болу;
- үзіліссіз сервистік қызмет көрсету;
- қатысушылық қалауы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерді өткізу,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды ортақ қолдану;
- мамандармен квалификация консультация жүргізуді жүзеге асыру;
- қаржылық есептік кооперативтер құру.
1-сурет. Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымы
Кооперациялар ассоциация құрылымының ұйымдастырушылық – құқық тық
мысалы ретінде келесіні айтуға болады. Бос тауар өндірушілердің ассоциа
циясында басқару жүйесі координация функциясын ассоциация деңгейінде
құрумен құрылған.
Ассоциацияда басқару жүйесі екі баспалдақты схема бойынша: кәсіпо рын
ассоциациясының кеңесі. Бұндай ұйымдастыру басқарудың жаңа жүйесін талап
етеді, құқықты және шаруашылық беделіне сәйкес кәсіпорын құрылым дары
арасындағы келісілген өзара қатынасқа негізделген. Ассоциацияларда басқару
жүйесін құру келесі принциптер бойынша жүзеге асыру керек: төмен нен жоғары
жаңа демократиялық негізде өзіндік басқару, әрбір келесі басқару деңгейі
құрылымдық кәсіпорынның эффективті қызметі үшін қажет жағдай ларды
қамтамасыз ету мақсатында құрылады, тауар өндірушілер – серіктестер дің тең
және пайдалы бірігуінің функциясының дамуы, нақты функциялар негі зінде
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz